Feljton počeo u dnevnoj novini Vijesti 16., završen 21. avgusta 2010.

MEGALITSKA ENIGMA Dok stručnjaci ukazuju na homogenost megalitske kulture na evropskom tlu,

i dalje ostaje enigma o praistorijskim žiteljima Starog kontinenta koji su bili

kadri da podižu kamene blokove od nekoliko desetina tona Od Iberije, pa do Baltika NAGAðANJA O PRAISTORIJSKOJ NAPREDNOJ CIVILIZACIJI: Zagovornici teorija izgubljenih civilizacija, poput Grejema Henkoka (Graham Hancock - autor knjige "Otisci bogova"), i ranije, Čarlsa Hapguda (Charles Hapgood - autor djela "Karte starih morskih kraljeva"), govorili su o postojanju jedne svjetske homogene morske civilizacije koja se nalazila na svom vrhuncu čak 12.000 godina prije našeg današnjeg tehnološkog vrhunca. Ovi su autori vrlo često izbjegavali da upotrijebe riječ "Atlantida", koja od Platona predstavlja sinonim za izgubljenu civilizaciju, što je razumljivo. Meñutim, osnovna struktura uvjerenja koja stoje iza teorija o homogenoj morskoj civilizaciji u biti je ista jer se dokazuje da je prije više od 10.000 godina, dakle, milenijumima ranije nego što smo počeli da bilježimo istoriju, postojala relativno napredna civilizacija koja je dosegla dovoljno visok nivo kulture da bi imala pismo, pomorsku trgovinu i sofisticiranu nautičku opremu. Ukoliko sada zaobiñemo površne pristupe kao što su poreñenje i kontrast piramida Novog i Starog svijeta, i udaljimo se od svih fondenikenovskih hiperbola, preostaje pitanje - postoji li u arheologiji išta što upućuje na civilizacije kakve su gore opisane? TRAGOVI MEGALITSKE KULTURE OD IBERIJE DO BALTIKA: Evropska megalitska kultura bila je praistorijska kultura koja se protezala od Iberijskog poluostrva na jugu do Švedske i ostrva Orkni na sjeveru. Na istoku joj se granica nalazila na Baltiku, a na zapadu je sezala sve do Atlantika. Naziv megaliti uopšteno označava grañevine podignute od velikog kamenja. Riječ potiče od starogrčkih riječi megas - velik i litos - kamen. Današnje

značenje riječi megalit dao je francuski lingvista, matematičar i enciklopedista Pjer Atanas Larus (Pierre Athanase Larousse) 1867. godine. Većina megalita potiče iz ranog kamenog ili kasnog bronzanog doba. Pod megalitima se obično podrazumijevaju “menhiri”, “dolmeni”, “kromleci” i "natkrivene ulice" (allees couvertes). Riječ menhir označava “dugi kamen”, koji se po pravilu uspravno uzdiže iz tla. Menhiri su visoki i do 20 metara, a teški od nekoliko tona do nekoliko stotina tona. Često se mogu naći u nizu ili više uporednih nizova. Dolmeni su "kameni stolovi", sastavljeni najčešće od tri kamena od kojih je treći, nerijetko u obliku ploče, vodoravno položen na dvije "noge". I dolmeni se po pravilu nalaze u grupama. Mnogi dolmeni u zapadnoj Evropi nekada su bili dio zemljanih humki (tumula). Kromleci ili “kružna mjesta” su nizovi ili grupe menhira i dolmena koji su postavljeni tako da zatvaraju krug, elipsu ili neki drugu nepravilnu kružnu površinu. Menhiri, dolmeni kromleci, bedemi Ali, menhiri, dolmeni i kromleci nisu jedine vrste megalita. I dio drevnih utvrda često u svojoj strukturi sadrži tzv. megalitske zidine. Današnji bedemi drevnih grañevina su često barem dijelom, obično u dnu, sagrañeni od kamenih blokova koji dimenzijama spadaju u megalite. I druge grañevine, poput grobnica, hramova i piramida mogu, a često i jesu sazdane od megalita. Pri tom treba razlikovati razdoblje megalitske kulture, koju zvanična istorija smješta od 5. do 1. milenijuma stare ere, i samu megalitsku gradnju koja ponegdje izlazi iz tih vremenskih okvira, kako dublje u nepoznatu prošlost Zemlje, tako i kao nasljeñe prisutno gotovo sve do današnjice. U pisanim izvorima najčešće se pominju isključivo megaliti u Evropi, a od njih opet pretežno megaliti u Francuskoj i Engleskoj, gdje ih je registrovan najveći broj. Ali, zadivljujućih megalita ima i u ostatku Evrope, pa i u Aziji i Africi. Megaliti, u obliku divovskih zidina, prisutni su i u Južnoj i srednjoj Americi. U Evropi ih nalazimo često i u Škotskoj, Irskoj, Švedskoj, Danskoj, Belgiji, Njemačkoj, Španiji Portugalu, Rusiji, Ukrajini, Malti, Italiji. S protokom vremena sve se više megalita registruje u srednjoj i istočnoj Evropi i na Sredozemlju. U stvari, oni se tu nalaze milenijumima, ali mnogi sve donedavno nisu bili prepoznati od strane stručnjaka, još manje od neupućene javnosti.

Tako u Hrvatskoj na brežuljku Mali Sveti Anñeo nedaleko od Poreča postoji Kameni krug, koji je jedini poznati megalitski krug (kromlek) u Hrvatskoj, a koji je, kako se pretpostavlja, služio za astronomska posmatranja. Što se tiče drugih megalitskih struktura, poput kamenih blokova u sastavu drevnih utvrda, valja pomenuti našu utvrdu Medun, u čijim bedemima i danas stoje megalitski blokovi. Ostaci megalitskih “kiklopskih” zidina otkriveni su u Ulcinju i Risnu, a ima ih i na području Mataguža u Zeti. Prvi otkriveni megalit 1921. na području Srbije nalazi se u selu Rasno u blizini Srndelja. Prvi ga je opisao mr Živko Petković u časopisu "Starinar". Taj monolit je nepravilnog oblika, dug oko 3,2 metra i visok 2,5 metra. U kamen su urezani nepravilni geometrijski likovi poput romboida i spirala, kao i crteži koji vjerovatno prikazuju konje (dva s jahačima). Pretpostavlja se da megalit potiče iz gvozdenog doba i tzv. Halštatske kulture, iz 1. milenijuma prije nove ere. Proteklih godina otkrivene su brojne megalitske grañevine na području bivše Jugoslavije. Posebno je zanimljiva astronomska opservatorija Kokino u sjevernoj Makedoniji, pronañena 2003, koja je služila za posmatranje godišnjeg hoda Sunca i Mjeseca. Po procijenjenoj starosti od 3800 godina, NASA je svrstala na četvrto mjesto meñu megalitskim opservatorijima u svijetu. Gdje svrstati Gobekli Tepe MEGALITI U GOBEKLI TEPEU NA JUGU TURSKE: Ono što je u arheologiji nesporno je da se najstarije grañevine ove civilizacije mogu smjestiti u 4800. prije nove ere. Ali, prije nego što o tome nešto više kažemo, moramo obratiti pažnju na arheološki lokalitet Gobekli Tepe na jugoistoku Turske nedaleko od Urfa, blizu granice sa Sirijom, koji se sastoji od brojnih megalitskih stubova sa reljefima, poreñanih ukrug. Njemački arheolog Klaus Šmit sa Univerziteta u Hajdelbergu koji na tom lokalitetu sprovodi iskopavanja od 1994. godine otkrio je prije dvije godine fino obrañeni kameni spomenik, za koji tvrdi da je star oko jedanaest milenijuma i koji bi, kako smatra, mogao biti najstarije poznato kameno obilježje tog tipa. Šmitovu izjavu prenio je časopis Smithsonian Magazine. Kuriozitet u vezi Šmitovog otkrića je u tome što u vrijeme kada je spomenik obrañen drevni stanovnici Gobekli Tepea nisu mogli raspolagati metalnim oruñem – jer ono se pojavilo tek nekoliko hiljada godina nakon toga, u četvrtom milenijumu prije nove ere. Koliki je značaj ovog otkrića govori

podatak i da megalit prethodi Stounhendžu skoro šest milenijuma. S tim u vezi javlja se i ključno pitanje – kojim su se to oruñem u devetom milenijumu prije nove ere mogli obrañivati kameni blokovi takvog stepena finoće? Već sada je jasno da Gobekli Tepe svojim civilizacijskim dometom daleko nadmašuje sliku o ranoneolitskim, odnosno protoneolitskim, nomadskim zajednicama. Analiza otkrivenih artefakata nedvosmisleno pokazuje da je riječ o nalazištu dvostruko starijem od bilo čega sličnog na svijetu - starijem čak 5500 godina od prvih gradova u Mesopotamiji, dok odsustvo naselja u blizini lokaliteta, kao i oblik i konfiguracija otkrivenih kamenih struktura jasno ukazuje da je riječ o religijskom središtu, odnosno, svetilištu. Dakle, kada je u pitanju megalitska kultura arheolozi zvanično operišu sa starošću od petog milenijuma stare ere, tvrdeći da su se najstarije megalitske grañevine sastojale od kružnih rovova i grupnih grobnica, koje su se kasnije razvile do komplikovanih struktura kakva je Stounhendž u engleskom Somersetu. Ljudi iz ove megalitske kulture otkrili su napredne tehnologije gotovo nevjerovatno rano. Do 4000. prije nove ere stanovnici ostrva Orkni, Hebrida i Šetlanda su, dokazano, koristili konstrukcije brodova obložene kožom i putovali dosta daleko od kopna (slična tehnologija “šivanih brodova” bila je mnogo kasnije karakteristična za Liburne sa Jadrana ). U Skarabrau (Skara Brae), spektakularnom naselju megalitske kulture, otkrivenom na ostrvlju Orkni, nalazila su se izrazito dobro dizajnirana ognjišta, od kojih su neka imala, ne tako primitivan, vodovod. Kontinuitet ili koincidencija Prvi dokazi obrañivanja zemlje pojavili su se zajedno sa kamenim sjekirama i karakteristično izrezbarenim zdjelama. Ova kultura koristila je zajednički mjerni sistem, osobito megalitski jard, koji je 1955. otkrio profesor Aleksander Tom (Alexander Thom). U svom članku u časopisu Kraljevskog statističkog društva on iznosi rezultate svog dvadesetogodišnjeg istraživanja 250 megalitskih nalazišta u Engleskoj i Škotskoj. Tom je posebno naglasio kako je izdvojio zajedničku mjernu jedinicu koja iznosi točno 2,72 stope (0,829 metara), koju je susretao na svim tim nalazištima. Mnoge, ako ne i većina ovih kružnih grañevina i uspravnog kamenja, koje je izgradila megalitska kultura, prikazivale su astronomske odnose u solsticijima, ekvinocijima i kretanje Sunca. Neke grañevine, kao što su Nljugrendž (Newgrange) ili Meshau (Maes Howe), danas bi bile remek-djela, čak i bez

kompleksnosti svojeg astronomskog značaja. S astronomskog gledišta, Meshau je izgrañen u svrhu praćenja zalaska Sunca u zimskom solsticiju, dok je Njugrendž postavljen na način da prati izlaske Sunca u zimskom solsticiju - te su grañevine neuporedivo sofisticirane za vrijeme u kojem su izgrañene. Robert Lomas, autor djela "Urielova mašina" i "Tajne starog svijeta", kaže da su oni imali centralizovanu proizvodnju, navodeći kao primjer sjekire. Lomas smatra da se to oruñe izrañivalo na dva mjesta koja je dijelilo more, a onda su se dovršavale, polirale i pričvršćivale za drške na dva druga mjesta. Ove sjekire možemo naći po cijeloj Britaniji, što dovoljno govori o razmjerama njihove trgovine. Otprilike u isto vrijeme - čak 1000 godina prije piramida - stari Egipćani su počeli da grade sopstvene megalitske grañevine, na zaravni Nabta koja se graniči sa Sudanom. Izgleda da ove grañevine oslikavaju mjesto na kojem je jutarnja zvijezda Sirijus izlazila za vrijeme ljetnjeg solsticija. Neki akademici poput Graftona Eliota Smita (Grafton Elliot Smith), australijskog anatoma koji je bio tvorac teorije hiperdifuzionizma - prema kojoj su svi megalitski graditelji potekli iz Egipta, vjerovali su da su graditelji iz područja Nabta i oni iz evropske megalitske kulture - isti ljudi. Danas je ova teorija oborena, ali ostaje koincidencija kultura koje su se pojavile unutar nekoliko stotina godina i koje su obje gradile grañevine od uspravnog kamenja koje prati astrološke fenomene. DVIJE TEORIJE O MEGALITSKOJ KULTURI: Ali ko su onda bili ljudi iz megalitske kulture? Jedna teorija, znana kao anadolska hipoteza, koju je popularizovao britanski arheolog Kolin Renfrju (Colin Renfrew), govori da su oni bili proto-Indo-evropski narod iz Anadolije, koji se preselio u Evropu sa širenjem neolitske poljoprivrede. Hoće li genetika išta razjasniti Naučno-metodološka poenta identifikacije genetskih markera (genetskih biljega) je to što im se može odrediti starost, odnosno približno vrijeme u kome se dogodila neka genetska mutacija čije posljedice danas u genomima kao trajan zapis (biljeg) nose svi potomci i to bez ostatka. Tako se danas u genomima Evropljana može utvrditi prisustvo raznih genetskih biljega – na osnovu čega razlikujemo nekoliko haplogrupa – primjerice haplogrupu I, haplogrupu R i druge - unutar kojih se opet razlikuju podgrupe (haplotipovi). Poenta je da se klasifikacijom svih genetskih biljega i utvrñivanjem njihove

starosti može dobiti predstava o istorijskim migracijama raznih etničkih grupa, što je i temelj za razvoj naučne discipline genetička geografija ili populaciona genetika. Jasno je da su u vezi sa ovim moguće velike koristi za nauku, ali i velike zloupotrebe. Jer, uzorak iz koga se analizom utvrñuje zastupljenost odreñenih genetskih markera na odreñenom području mora biti prikupljen nepristrasno i bez ikakvih ideoloških primjesa. Mora, dakle, biti reprezentativan za odreñeno područje. Osim toga, interpretacija rezultata se ni u kom slučaju, kako ističu vrhunski stručnjaci, ne može odnositi na istorijsko migriranje ove ili one “nacije”, već na migriranje etničkih grupa. Već je odavno poznato da je najkarakterističniji genetski biljeg za područje Evrope, klasifikovan kao haplogrupa I. Prema Meñunarodnom društvu genetičke genealogije, Y-DNK haplogrupa I je preovlañujuća evropska haplogrupa koja predstavlja gotovo 1/5 populacije. Ona gotovo da ne postoji van Evrope, što upućuje na to da je (ta genetska mutacija čiji se trag nalazi u genomima današnjih Evropljana) nastala na Starom kontinentu. Procjena starosti haplogrupe I govori da je ona nastala prije zadnjeg glacijalnog maksimuma. Ova grupa vjerovatno ima veze i sa seobama na Balkan za vrijeme zadnjeg ledenog doba, nakon čega se proširila na sjever za vrijeme ponovnog naseljavanja sjeverne Evrope, koje je uslijedilo nakon povlačenja lednika. Postoje dvije glavne podgrupe haplogrupe I: I-M253/I-M307/I-P30/I-P40, koja je učestalija u Skandinaviji, Islandu i sjeverozapadnoj Evropi (u Britaniji se haplogrupa I-M253 često koristi kao marker za "osvajače", Vikinge ili Anglosaksonce), i I-S31 koja uključuje I-P37.2, koja je najčešća na Balkanu i Sardiniji, i I-S23/I-S30/I-S32/I-S33 koja je najčešća duž sjeverozapadne obale kontinentalne Evrope. U okviru I-S23 nalazi se grupa I-M223 koja se javlja u Britaniji i sjeverozapadnoj kontinentalnoj Evropi, a podgrupa te grupe, I-M284, javlja se gotovo isključivo u Britaniji, pa je očito tamo i nastala, i vjerovatno je prisutna hiljadama godina. Što bi rekao Viljem Okam Ovi populacionogenetski pokazatelji, izgleda, nas ne upućuju samo na to da se panevropska megalitska kultura mogla daleko proširiti, nego i da je to sasvim vjerovatno, o čemu posredno i govore DNK dokazi. Ovo bi opet, uz druge pokazatelje moglo posvjedočiti da su megalitske grañevine na Malti, Kritu, Libanu, Britaniji, pa čak i u Nabti dio istog carstva megalitske kulture.

U ovom smislu očito je da iz godine u godinu raste interes za megalitsku ostavštinu na Balkanu, o čemu govore i nedavni nalazi u Hrvatskoj, na primjer na Hvaru i Mljetu, kao i otkriće praistorijske megalitske opservatorije Kokino u Makedoniji. Vjerovatnoća da se slično otkriće dogodi na tlu Crne Gore nije manja – uz mogućnost da se i na našim uzvišenjima otkriju ostaci neke praopservatorije, hrvatsko iskustvo nam govori da se takvi ostaci mogu nalaziti ispod vjerskih objekata - na ostrvu Mljetu je 2006. prilikom obnove srednjovjekovne crkve i samostana utvrñeno da je grañevina podignuta na ostacima megalitske gradine, rañene u suhozidnoj tehnici. U prilog tezi o jedinstvenosti megalitske kulture na tlu Evrope mogli bi se navesti i neka nedavna otkrića, koja ne spadaju u oblast genetike. Na primjer, nedavno je u jednoj pećini u Jermeniji pronañena vrlo očuvana drevna obuća, stara cijelih 5.500 godina, starija cijeli milenijum od Velike piramide u Gizi. Cipele su izrañene iz jednog komada kravlje kože i bile su ispunjene slamom jednake starosti. Procjena starosti drevne obuće izvršena je u dvije radiokarbonske laboratorije u Oksfordu i u Kaliforniji, nakon čega je utvrñeno da je cipela nekoliko stotina godina starija od onih koje je nosio Oci – što je popularno ime za ostatke neolitskog lovca, otkrivene devedesetih godina na Alpima u pograničnoj austrijsko-italijanskoj zoni. Povodom najnovijeg otkrića u Jermeniji, dr Ron Pajnasi (Pinhasi) sa Univerziteta Kork u Irskoj ukazao je da su te praistorijske cipele vrlo slične tradicionalnim “pampootie” cipelama koje su se nosile na Aranskom ostrvlju u Zapadnoj Irskoj sve do polovine prošlog vijeka. „Zapravo postoje ogromne sličnosti izmeñu tehnike proizvodnje i stila ove cipele (iz Jermenije) i onih pronañenih širom Evrope u kasnijim periodima, što sugeriše da je ovaj tip cipele nošen hiljadama godina širom velike i vrlo različite regije“, kaže dr Ron Pajnasi. Postoji mogućnost da pretpostavka o jedinstvenosti evropske megalitske kulture bude potkrijepljena budućim nalazima. Ukoliko se to dogodi, otvoriće se još jedno pitanje: kolika je vjerovatnoća da su druge megalitske kulture – na primjer, one u Kini, Indiji i Japanu, koje su postojale približno u isto vrijeme i koje su imale slične grañevine - potpuno nepovezane s njom? Možda princip Okamove oštrice sugeriše da bi ta veza mogla postojati? (Kraj)