Seminarski rad

Mehanizmi istog razvoja u funkciji podsticanja obnovljivih izbora energije

UNIVERZITET U SARAJEVU

MAINSKI FAKULTETSEMINARSKI RAD

Predmet: Obnovljivi izvori energijeTema: Mehanizmi istog razvoja u funkciji podsticanja obnovljivih izvora energijePredava: prof. dr Ejub Daferovi Asistent:

mr Azrudin Husika

Postdiplomac:

Fadila Sarajli,Mira ajo-Begi,

Slavia Soki,

Ismira Ahmovi,

Marjana Dragii

Sarajevo, 2011. godinaS a d r a j

31.Uvod

42.Utjecaj na okoli

63.Okvirna konvencija o klimatskim promjenama Ujedinjenih nacija - UNFCCC

73.1.Ciljevi i zadaci u implementaciji UNFCCC

73.2.Stakleniki gasovi (GHG), izvori i potencijal globalnog zagrijavanja zemljine atmosfere (GWP)

94.Kjoto protokol uz UNFCCC

94.1.Mehanizam meunarodne trgovine emisijama

104.2.Udruena implementacija

124.3.Mehanizam istog razvoja

125.Uee Certifikovanog smanjenja emisije staklenikih gasova u finansiranju projekata Mehanizma istog razvoj

135.1.Vrijednost Certifikovanog smanjenja emisija

145.2.Primjena Mehanizama istog razvoja

156.Priprema projekata redukcije GHG

167.Projekti bazirani na izvorima obnovljive energije

167.1. Zamjena goriva sa gorivima koja imaju manji sadraj ugljika

167.2.Energetska uinkovitost na strani ponude energetskih sustava

167.3.Energetska uinkovitost na strani potranje

177.4.Projekti kogeneracije toplotne enegrije i elektrine struje

177.5.Kemijske industrije

177.6.Rudarstvo i proizvodnja minerala

177.7.Smanjenje emisija metana iz postrojenja za obradu otpada

177.8.Emisije isparenja iz goriva

187.9.Transport

187.10.Smanjenje emisija metana iz biomase

187.11.Ostale vrste projekata

198.Zakljuak

209.Literatura

1. UvodEnergija je pokreta naeg ivota, nositelj je uspona ovjeka i njegova progresa. Energija moe prelaziti iz jednog oblika u drugi, ali ne moe niti nastati niti nestati. Kroz razvoj drutva potreba ovjeka za energijom kontinuirano raste. Osnovni izvori energije koje nalazimo u prirodi su: energija Sunca, energija Zemlje i energija gravitacije. Primarni oblici energije su oni oblici koji se nalaze ili pojavljuju u prirodi (prirodni oblici energije). Primarni oblici energije se prema obnovljivosti dijele na:

a. prirodne vrste koje se ne obnavljaju - neobnovljivi izvori energije

b. prirodne vrste koje se obnavljaju - obnovljivi izvori energijeU neobnovljive izvore energije spadaju: a. Ugljen b. Nafta c. Prirodni plin d. Nuklearna energija Neobnovljivi izvori energije nazivaju se jo i fosilna goriva. Problemi vezani za koritenje neobnovljivih izvora energije su njihova ograniena koliina i uticaj emisije staklenikih plinova na okoli (efekat staklenika, globalno zagrijavanje). Nuklearna goriva nisu opasna za atmosferu, ali tvari nastale nuklearnim reakcijama ostaju radioaktivne godinama i zahtijevaju skladitenje.

U obnovljive izvore energije spadaju:

a. Energija vjetra

b. Energija sunca

c. Energija biomase - Bioenergija

d. Energija vode

Obnovljivi izvori energije ne zagauju okoli u tolikoj mjeri kao fosilna goriva. Veliki problem koji je vezan za obnovljive izvore energije je ekonomska opravdanost njihovog iskoritenja i mala koliina dobijene energije. 2. Utjecaj na okoliEnergija je od vitalnog znaaja za ekonomski razvoj svake zemlje, pa i svjetske ekonomije, u cjelosti. Najvei dio ove energije se dobija iz ekoloki neprihvatljivih izvora energije fosilnih goriva, ijom upotrebom se proizvode zagaivai zraka kao to su: ugljini dioksid, ugljini monoksid, sumporni dioksid, duikovi oksidi, sitne estice minerala, to ih svrstava u najopasnije izvore energije. Potencijalnu opasnost predstavlja i iskoriteno radioaktivno gorivo iz nuklearnih elektrana. Utjecaj na okoli see od direktnih ekolokih katastrofa poput izlijevanja nafte, kiselih kia i radioaktivnog zraenja, pa do indirektnih posljedica kao to je globalno zatopljenje.

Slika 1: Specifina emisija fosilnih gorivaKoritenjem obnovljivih izvora energije takoer se vri negativan utjecaj na okoli. Biogoriva (bioenergija) stvaraju iste probleme kao i fosilna goriva, ali je zbog karakteristike ''ugljinog ciklusa'' taj utjecaj znatno manji. Solarna energija, zbog male iskoristivosti raspoloivih tehnologija, zahtjeva pokrivanje velikih povrina tla to utjee na vegetaciju, ali se ovo moe rjeiti instalacijom solarnih kolektora i elija na krovove objekata. Energija vjetra, odnosno, proizvodnja energije iz vjetra nema negativan utjecaj na okoli, dok instalirane vjetroelektrane imaju negativan utjecaj na ptiju populaciju, vizualno zagauju okoli, te su izvor zvuka niske frekvencije. Iskoritavanje energije vode ne stvara zagaenje okolia, ali zahtjeva odreenu infrastrukturu (brane) koja poplavljuje velike povrine, podie razinu podzemnih voda, te presjeca prirodne tokove vode. Iskoritavanjem geotermalne energija ne dolazi do zagaenja okolia, dok je i utjecaj pratee infrastrukture takoer zanemariv ako se u obzir uzme koliina proizvedene energije.Ljudske aktivnosti rezultiraju poveanim koncentracijama gasova koji stvaraju efekat staklene bate u atmosferi.

Slika 2: Izvori staklenikih plinovaMeu naunicima koji se bave klimom postoji suglasnost da e ova poveana koncentracija dovesti do viih globalnih temperatura, to e kao rezultat imati povlaenje gleera i podizanje nivoa mora irom sveta, predvia se da e koliina i karakter raspodjele padavina dovesti do poplava i sua u pojedinim regionima.

Slika 3: Utjecaji klimatskih promjenaUkoliko bi se sa istim ponaanjem nastavilo, postoje anse, vee od 50% da, do kraja 21. vijeka, poveanje prosjene temperture na Planeti bude preko 5C, to je ravno katastrofi za ljudsku i mnoge druge ive vrstre. Iznos ekonomskih teta u tom sluaju e prevazii ukupni nivo teta po svjetsku privredu, uslijed svih ratova i ekonomskih kriza tokom itavog 20.vijeka. 3. Okvirna konvencija o klimatskim promjenama Ujedinjenih nacija - UNFCCC

Pitanje efekata globalnog zagrijavanja je prvi put politiki razmatrano na Konferenciji Ujedinjenih nacija o ivotnoj sredini i razvoju (United Nations Conference on Environment & Development - UNCED), neformalno poznatoj kao Samit o Zemlji (Earth Summit), odanoj u Rio de aneiru 1992. godine. Ovo je dovelo do izrade Okvirne konvencije o klimatskim promjenama Ujedinjenih nacija (The United Nation Framework Convention on Climate Change - UNFCCC), sporazumu koji ima za cilj da se u atmosferi postigne stabilizacija koncentracija gasova koji stvaraju efekat staklene bate na nivou koji je dovoljno nizak da se sprijei opasan antropogeni utjecaj na klimatski sustav. Taj sporazum nije bio pravno obavezujui, ali je sadrao odredbe za protokole koji bi utvrdili obavezujue granice emisija za zemlje koje ratifikuju taj sporazum i protokol. 3.1. Ciljevi i zadaci u implementaciji UNFCCCOsnovni cilj Konvencije je: stabilizacija koncentracije staklenikih gasova u atmosferu, na ravni koja e sprijeiti tetne antropogene promjene klimatskog sustava, uzrokovane ljudskim djelatnostima, kako bi se ekosistemi, u odreenom vremenu prirodno prilagodili klimatskim promjenama, te da ne bude ugroena proizvodnja hrane i omogui se ekonomski razvoj na odriv nain odrivi ekonomski razvoj;Osnovne (sutinske) obaveze stranki konvencije:

redovno podnoenje periodinih izvjetaja o provoenju UNFCCC promjeni klime i nacionalnih programa (National communications), koji e sadravati i inventru (procjenu - izraunom) staklenikih gasova, izrada i usvajanje nacionalnih/dravnih programa za ublaavanje utjecaja klimatskih promjena, razvoj strategije procjene i prilagoavanja utjecajima klimatskih promjena, uzimanje u obzir nastajuih i buduih klimatskih promjena kod kreiranja i planiranja drutvene, ekonomske i okolinske politike (odrivog razvoja), transfer (od strane razvijenih) ili pristup (zemalja u razvoju) okolinski podrivim tehnologijama, provedba regionalnih i nacionalnih programa i mjera za smanjenje emisija staklenikih gasova.3.2. Stakleniki gasovi (GHG), izvori i potencijal globalnog zagrijavanja zemljine atmosfere (GWP)Stakleniki gasovi (engl. Green House Gases-GHG) su gasovi/plinovi, prirodno nastali na Zemlji i proizvedeni-emitirani u atmosferu usljed djelatnosti ovjeka, sa utjecajem na efekt staklenika. Koncentracija ovih gasova u zemljinoj atmosferi sprijeava povratak dijela energije sunevog zraenja, prispjelog u toku dana na povrinu Zemlje i toplotnog, kratkotalasnog zraenja, sa Zemlje, te se ova energija zadrava u sistemu Zemlja-atmosfera i pretvara u toplotu, utjee na poveano zagrijavanje ovog sustava, to se naziva efekt staklenika.

Slika 4: Efekaf staklene bate

Potencijal globalnog zagrijavanja, GWP (engl. Global Warming Potential) neke supstance (izraen u relativnom broju), je njen relativni utjecaj na stvaranje efekta staklenika u odnosu na utjecaj CO2. Kao referentna vrijednost uzeto je djelovanje CO2 (GWP=1), jer se ovaj gas u atmosferu emitira u najveim koliinama. GHG gasovi, sa najznaajnijom koncetracijom u zemljinoj atmosferi i sa znaajnim GWP, koji nastaju u prirodi su: vodena para, ugljikov dioksid, duikov oksid, metan i ozon;GHG proizvedeni ljudskom djelatnou, sa najveom koncetracijom u zemljinoj atmosferi, koji najznaajnije utjeu na stvaranje efekta staklene bate, su: ugljikodioksid (CO2), metan, duikovoksid, halogenirani ugljikovodici (freoni), haloni, ozon, zatim razna organska otapala/spojevi i sumporheksaflorid.4. Kjoto protokol uz UNFCCC

Uslijed injenice da su aktivnosti u industrijalizovanim zemljama te koje su dovele do poveanja antropogenih emisija gasova koji stvaraju efekat staklene bate, Vlade koje su ratifikovale Kjoto protokol su podjeljene na dvije glavne grupe: industrijalizovane zemlje (navedene kao zemlje iz Aneksa I) koje su prihvatile da smanje svoje emisije gasova koji stvaraju efekat staklene bate i koje moraju da pripremaju i dostavljaju inventar gasova koji stvaraju efekat staklene bate svake godine, i na zemlje u razvoju (navedene kao zemlje koje nisu u Aneksu I) koje nemaju nikakve obaveze smanjenja emisija gasova kod sebe, ali koje mogu da uestvuju u Mehanizmu istog razvoja (Clean Development Mechanism). Sve zemlje koje su ratifikovale Kjoto protokol se nazivaju Potpisnicama Protokola. Taj Protokol je do ovog trenutka dogovoren samo za period od 2008-2012. godine. U ovom periodu Zemlje potpisnice iz Aneksa I kolektivno moraju da smanje svoje emisije za 5% u odnosu na emisije iz 1990. godine. Zemlja potpisnica iz Aneksa I moe da smanji emisije domaim mjerama ili primjenom fleksibilnih mehanizama okvirno datih u Kjoto protokolu. Ti fleksibilni mehanizmi su trini mehanizmi koji su razraeni kako bi se omoguilo Zemljama potpisnicama iz Aneksa I da postignu svoja ogranienja emisije na rentabilan nain: Meunarodna trgovina emisijama (International Emission Trading), Zajednika realizacija (Joint Implementation) i Mehanizam istog razvoja (Clean Development Mechanism)

4.1. Mehanizam meunarodne trgovine emisijamaMeunarodna trgovina emisijama spada u grupu cap and trade operacija i namijenjen je zemljama lanicama Aneks B grupe. Kjoto protokol dozvoljava bilo kojim dvjema zemljama iz pomenute grupe da razmjenjuju dio preuzetih obveza, to ima za posljedicu redistribuciju dozvoljenih nivoa emitovanja.Zahvaljujui injenici da se GHG savreno mjeaju u atmosferi, sasvim je nebitno gde se emisije GHG reduciraju, te meunarodna trgovina emisijama stvara globalno neutralne ekoloke, ali bitne ekonomske efekte. Razliite zemlje i regije imaju razliite stupnje intenzivnosti emisija ugljikodioksida, razliite energetske uinkovitosti, kao i razliite elastinosti supstitucije goriva. To utjee na injenicu da imaju i razliite granine trokove suzbijanja emisija. Sutina trgovanja emisijama lei u mogunosti da uesnici sa viim graninim trokovima suzbijanja GHG, plate onima sa niim trokovima, odreenu cijenu za ugovoreni iznos smanjenja emisija, to stvara pozitivan ekonomski uinak kod obje strane, uz neutralne posljedice na globalno emitovanje. Ovaj mehanizam moe obuhvatiti i privatna poduzea, koja mogu trgovati izmeu sebe, a predmet trgovine su AAU (Assigned Amount Units) i RMU (Removal Units). Kupljeni AAU, ili RMU, se mogu koristiti za ispunjavanje preuzetih obveza, kako u prvom periodu vaenja Protokla, 2008-2012., tako i kasnije, tj. mogu se "tedjeti za budunost". Kad je rije o trgovini emisijama mora se imati u vidu injenica da Kjoto protokol, ipak, stavlja akcenat na domae mjere reduciranja GHG, te da je namjera da svaki od sudionika preduzme realne projekte, namjenjene zatiti klime. Otuda i potreba da se ogranii trgovanje redukcijama emisija, te da se ogranie mogunosti tednje za budunost .

4.2. Udruena implementacija

Udruena implementacija (Joint Implementation - JI) je stvorena u cilju podsticanja transfera tehnologije i intenziviranja aktivnosti koje trajno vezuju ugljik iz atmosfere. Zemlje potpisnice UNFCCC, Aneksa 1 tj. zemlje potpisnice Aneksa B Kjoto protokola, mogu prenjeti ili razmjenjivati jedinice reduciranih emisija (Emission Reduction Units, ERU), tzv. "karbon kredite", koji su nastali na temelju zajednikih projekata na poljima smanjenja emisija GHG ili jaanja "ponora.Bilo koja zemlja Aneksa 1 (tj. Aneksa B), umjesto da reducira vlastite emisije, moe investirati u projekat smanjenja GHG u bilo kojoj drugoj zemlji, koja je takoe potpisala isti Aneks, ukoliko je to ekonomski isplativije. Ovaj znaajan poticaj je opravdan injenicom da su GHG savreno rasprostirui gasovi u atmosferi, te je sa klimatolokog aspekata nebitno gde se emisije ili redukcije ovih gasova odvijaju.JI projekti se lake mogu kontrolirati od strane zemlje domaina, no CDM projekti. Udruena implementacija se uglavnom odnosi na meudravne aktivnosti i projekte, a transfer ERU se obavlja uz suglasnost obje strane. Strane sudionice u projektima imaju motiva i naina da kontroliraju kako odvijanje projekata, tako i transfer ERU. Osnovni principi dobre JI prakse su: 1) adicionalnost i 2) ispravno procjenjen poetni (baseline) nivo emisija. Princip adicionalnosti podrazumeva da JI projekti moraju proizvesti vee redukcije GHG no to bi se dogodilo spontano, bez projekta. Ovaj kompleksni princip se odnosi na ekoloke, finansijske, tehnike i pravne aspekte JI projekata. Procjena poetnog nivoa emisija je neophodna radi usaglaavanja strana u JI, po pitanju redukcije emisija, sa i bez preduzetog projekta. Razlika izmeu GHG koji bi se emitovali bez preduzetog projekta i onoga to e se emitovati po okonanju projekta, predstavlja "uteene" emisije na temelju kojih se dobijaju ERU.Prema lanu 2 Protokola, svakoj dravi je dozvoljen odreeni iznos gasova koji mogu biti emitovani tjekom razdoblja od 2008. do 2012. godine. Kada zemlja domain prenese ERU u korist zemlje investitora, jedninice karbon kredita se skidaju sa njenog rauna i dodaju na raun investitora, te se tako izbjegava dvostruko raunanje. Ukoliko prenijeti ERU ne odraavaju stvarno nastale redukcije GHG, zemlja domain moe imati tekoa u ispunjavanju obveza.U interesu zemlje domaina je da: 1. obezbjedi istinsku adicionalnost projekata,2. tono utvrdi poetni nivo emisija,3. pravilno prenese ERU u korist investitora. Kjoto protokol zahtijeva od svih zemalja koje su prihvatile lanstvo u Aneks B grupi da ustanove nacionalne sustave za mjerenje i prijavljivanje emisija, da ustanove nacionalne registre GHG, obezbjede pravovremeno prijavljivanje, te da dostignu utvrenu razinu emisija u periodu 2008-2012. Sve transakcije koje proistiu iz projekata udruene implementacije, kao i ostalih fleksibilnih mehanizama, moraju biti unesene u sustav nacionalnih i meunarodnih registara4.3. Mehanizam istog razvoja

Mehanizam istog razvoja (CDM) je stvoren ne samo s ciljem da omogui zemljama Aneksa B da koriste redukcije emisija u zemljama koje nisu prihvatile pomenuti status, ve i da pomogne zemljama u razvoju da ostvare odrivi razvoj, koristei strane investicije. CDM projekti imaju tri opa kriterija:

1. moraju biti dobrovoljni

2. moraju dokazati dugorone koristi, u smislu poaticanja odrivog razvoja i

3. projekti moraju biti adicionalni, tj. moraju dovesti do veih redukcija GHG no to bi se moglo spontano ostvariti, bez projekata.

Da bi investitori iz Aneks B zemlje mogli da ostvare CER, potrebno je da zemlja u kojoj su registrovani ima:

1. obvezujuu kvotu emisija, pravilno utvrenu obraunatu sukladno zahtjevima Protokola i drugih akata, 2. nacionalni sustav GHG raunovodstva, t.j. nacionalni GHG registar.5. Uee Certifikovanog smanjenja emisije staklenikih gasova u finansiranju projekata Mehanizma istog razvojSudjelovanje vrijednosti CER-ova u ukupnoj investiciji potrebnoj za odreeni CDM veoma varira ovisno o tipu projekta koji se kandiduje, te o specifinosti podruja, tj. drave u kojoj se realizira projekat. Npr. ukoliko se radi o proizvodnji elektrine energije presudnu ulogu ima tzv. energijski miks mree. Ovaj miks predstavlja specifinu emisiju CO2 po kWh elektrine energije u prenosnoj mrei. To praktino znai da drave u kojima veina elektrine energije dolazi iz karbonskih goriva imaju viu specifinu emisiju. Na taj nain se za novu proizvodnju elektrine energije iz nekarbosnkih izvora dobija vee smanjenje emisije, tj. vie CER-ova. Obrnut je sluaj ukoliko u nekoj dravi prevladavaju nekarbonski izvori, npr. hidroelektrane (i velike i male). U sluaju smanjenja emisije kao posljedice smanjenja potronje toplinske energije, odnos CER-ova i investicije ovisi od goriva koje se koristi za proizvodnju elektrine energije. Najveu specifinu emisiju ima ugljen, zatim tekua goriva, dok najmanju emisiju po jedinici energije ima prirodni gas. Po analogiji sa prvim sluajem, najvea vrijednost CER-ova pri istoj investiciji ukoliko se smanjuje potronja ugljena, a najmanja u sluaju prirodnog gasa. Ugovor o prodaji CER-ova pravi se obino na sedam ili deset godina. Kada se govori o ueu vrijednosti CER-ova u investiciji misli se vrijednost CER-ova u periodu ugovora o prodaji. Generalno, najmanje uee CER-ova u investiciji je kod projekata kao to su vjetroelektrane, male hidroelektrane i energijska uinkovitost. S druge strane, postoje projekti kod kojih je vrijednost CER-ova vea od investicije, kao npr. smanjenje emisije N2O (u kemijskoj industriji) ili smanjenje emisije SF6. U sluaju smanjenja emisije metana iz podzemnih rudnika ugljena kompletna investicija se moe vratiti iz CER-ova. U tabeli 1. data je procjena uea vrijednosti CER-ova u periodu ugovora o prodaji u ukupnoj investiciji u CDM projekta. Hidro5 - 20%

Vjetar5 - 15%

Energijska uinkovitost u zgradarstvu10 - 20%

Biomasa15 - 50%

CH4do 100%

N2O> 100%

Tabela 1: Uee vrijednosti CER-ova u periodu ugovora o prodaji u ukupnoj investiciji u CDM projekta

5.1. Vrijednost Certifikovanog smanjenja emisijaVrijednost CER-ova se mijenja u vremenu kao i vrijednost svih drugih roba i usluga na tritu. Kretanje vrijednosti trenutno najvie ovisi o izvjeu koje pojedine drave daju u vezi njihovog ispunjavanja obveza za prvi Kjoto period. Zatim, ta vrijednost ovisi o dogovoru o smanjenju emisija staklenikih gasova u budunosti, tako je npr. Vrijednost CER-ova skoila nakon skupa na Baliu u decembru 2007. godine jer su se razvijene drave dogovorile o daljnjem smanjenju emisija. Oekuje se da cijena u decembru 2008. pree 20 eura po toni. Prema podacima iz oktobra 2008., ova oekivanja e se ostvariti. Predvianja su da e srednja vrijednost CER-ova u prvom Kjoto periodu biti izmeu 15 i 20 eura.Vlasnik projekta na poetku razvoja projektne ideje ima mogunost da razvija CDM projekat samostalno, tj. da ide kroz proceduru potpuno samostalno preuzimajui na sebe rizik da projekat ne proe uspjeno neku fazu i da cjelokupan njegov dotadanji trud bude uzaludan. Meutim, gledano iz ugla vlasnika projekta, vrijednost CER-a koju on moe dobiti ovisi da li on ide kroz itav CDM projekat samostalno ili u nekoj fazi sklopi ugovor o suradnji sa nekom kompanijom kojoj trebaju CER-ovi za ispunjavanje vlastitih obveza za smanjenje emisije ili kompanijom koja se bavi trgovinom CER-ovima. U ovom sluaju vrijednost koju dobija vlasnik projekta je manja. 5.2. Primjena Mehanizama istog razvoja

Postoje tri modela primjene CDM projekata:

bilateralni,

multilateralni i

unilateralni CDMBilaterani CDM model zahtijeva najmanje kadrovske i institucionalne pripreme, poto je konzistentan sa uobiajenim modalitetima inostranih direktnih investicija.

Multilateralni CDM model karakterie postojanje zajednikog fonda, koji ine investitori iz Aneks 1 ili Aneks B zemalja. Ovakav vid CDM aktivnosti daje zemlji domainu veu pregovaraku sposobnost, jer umjesto direktnih pregovra sa investitorom iz Aneks 1 zemlje, zemlja domain pregovra sa upravom fonda, koja moe imati vi razumevanja za lokalne ekoloke probleme i interese.U unilateralnom CDM modelu ne uestvuje investitor iz Aneks 1 zemlje, tako da se itav projekat realizira i finansira od strane zemlje domaina. Otuda i cjelokupan iznos CER kredita pripada zemlji domainu, koja ih moe deponovati na odreeno vreme, a potom prodavati na meunarodnom tritu, kada za to ostvari pravo pristupanjem Aneks 1 grupi. Meutim, zemlja domain se suoava sa nizom rizika. Da bi unlateralni CDM projekat mogao da generira CER kredite, mora se dobiti nezavisna ekspertska potvrda, koja se odnosi na sutinu projekta, proraun baseline emisija GHG i najvanije, iznosa redukovanih emisija

6. Priprema projekata redukcije GHG

Da bi se inicirao bilo kakav projekat redukcije GHG, putem fleksibinih mehanizama iz Kjoto protokola, neophodno je da postoji suglasnost volje obje strane, kako i investitora, tako i onog na ijoj se teritoriji ili na ijoj se imovini, projekat realizira.

Takoe, potrebno je da meunarodno tjelo, zadueno za registraciju projekta, odnosno, verifikaciju proisteklih karbon-kredita, da suglasnost za projektovane aktivnosti. Kada je rije o CDM projektima to je CDM Executive Bord (Izvrni odbor za CDM).

Pored meunarodne institucije, potrebna je sugasnost domae implementacione agencije, Nacionalne kancelarije za sprovoenje CDM projekata. Realizaciju samog projekta vodi izvrni organ projekta, koga najee postavlja investitor, uz suglasnost sa domainom.

Zadatak investitora je da to uinkovitije sprovede projekat prema kriterijumima za verifikovajne CDM projekta, te da se stara da dobije CER, tj. karbon-kredite kojima potvruje svoju aktivnost na redukovaju GHG.

Zadatak domaina je da investitoru obezbijedi sve potrebne informacije, pravnu sigurnost u poslu, uinkovit nain da dobije sve potrebne dozvole od domaih institucija, adekvatan nastup pred domaim zainteresovanim stranama (lokalnim vlastima, NGO, prateim privrednim subjektima koji uestvuju u realizaciji projekta). Kada je rije o informacijama o projektu potrebno je sagledati i prezentovati sledee:

Karakteristike projekta

Lokalni kontekst

Spisak svih sudionika

Spisak svih zainteresovanih strana (stakeholder list) Pregled dinamike realizacije projekta

Projektne ciljeve i njihovu vezu sa lokalnim odrivim razvojem

Pregled oekivanih rezultata 7. Projekti bazirani na izvorima obnovljive energije Obnovljivi izvori poveavaju samoodrivost elektroenergetskog sustava u sluajevima eventualne energetske krize u proizvodnji elektrine energije koja je danas ovisna o isporuci ugljena, plina i nafte. Stvaraju se programi iskorienja obnovljivih izvora koji ukljuuju vjetroelektrane, male hidroelektrane, fotonaponske izvore, zemni plin, energiju iz otpada, te iz biomase. 7.1. Zamjena goriva sa gorivima koja imaju manji sadraj ugljikaAko se jedno fosilno gorivo zameni drugim gorivom koje ima manji sadraj ugljika, ovo bi dovelo do smanjenja emisija. Primjer bi mogao da bude prelazak sa ugljena na gas za proizvodnju elektrine energije ili proizvodnju toplotne energije u stanici za kogeneraciju toplotne energije i struje ili u industriji. 7.2. Energetska uinkovitost na strani ponude energetskih sustavaEnergetika moe da smanji emisije ako unaprijedi uinkovitost proizvodnje energije i distribucije smanjivanjem gubitaka u ovim procesima. Smanjenje gubitaka elektrine struje u transmisionoj i distributivnoj mrei bi dovelo do nie potronje fosilnih goriva po kWh isporuene elektrine struje i time do niih emisija. 7.3. Energetska uinkovitost na strani potranje

Proizvodne industrije mogu da smanje emisije smanjenjem direktne potronje fosilnih goriva, kao to je ugljen ili gas, ili indirektno, svoenjem upotrebe energije i elektrine struje na minimum. Ovi projekti bi mogli najbolje da se uklope u velike teke industrije, kao to su metalurka, industrija cementa, stakla, itd. Programi za energetsku uinkovitost u zgradama bi takoe mogli da generiu CER potvrda. 7.4. Projekti kogeneracije toplotne enegrije i elektrine struje

Realizacijom projekata kogeneracije, otpadna toplota iz jedne konvencionalne energetske grane bi mogla da se iskoristi za industrijske termike procese ili isporuku toplotne energije u mrei daljinskog grijanja. Ako se daljinsko grijanje bazira na sagorjevanju ugljena, ta toplotna energija koja bi inae bila neiskoritena moe da smanji potronju ugljena, te tako smanji emisije GHG. 7.5. Kemijske industrije

U procesima proizvodnje azotne (duine) kiseline/amonijaka, esto se emituju otpadni gasovi N20. Imajui u vidu visok potencijal GHG azotnog oksida, unitavanje ili kataliziranje ovog gasa daje veliku koliinu CER potvrda. Drugi primjer jeste smanjenje emisija PFC kao rezultat anodnog efekta u topljenju aluminijuma. 7.6. Rudarstvo i proizvodnja minerala

Metan se esto emituje iz naslaga ugljena i rudnika. Ako se on zahvata, mogao bi da se spaljuje ili da se koristi za proizvodnju elektrine struje, smanjujui emisije isparenja do kojih bi inae dolazilo. Svako smanjenje emisije jedne tone metana bi moglo da generie 21 CER potvrdu. 7.7. Smanjenje emisija metana iz postrojenja za obradu otpada

Kada se komunalni vrsti otpad odlae na deponije, dolazi do generisanja metana usled anaerobnih procesa raspadanja. Slina vrsta procesa se javlja u preiavanju komunalne otpadne vode i otpadne vode iz proizvodnje skroba/tirka. Ovi tokovi metana bi mogli da se zahvataju kako bi se ili jednostavno spaljivali ili koristili za proizvodnju toplotne/elektrine energije osim to bi se smanjile emisije metana u atmosferu. 7.8. Emisije isparenja iz goriva

Ova kategorija projekata obuhvata povrat i iskoritavanje gasa koji se spaljuje iz naftnih buotina i smanjenje emisija isparenja iz gasovoda koji cure. 7.9. Transport Transport je odgovoran za oko 30% globalnih emisija gasova sa efektom staklene bate-GHG. Projekti CDM u ovom sektoru se fokusiraju na smanjenje potronje dizela i benzina koritenjem efikasnijih vozila i koritenjem goriva, kao to su biogas, bioetanol ili biodizel.

7.10. Smanjenje emisija metana iz biomase

U poljoprivredi i drvnoj industriji, biomasa se esto smatra otpadom i baca se na deponije gde anaerobno raspadanje dovodi do emisije metana. Emisije metana mogu da se izbjegnu sagorjevanjem biomase radi proizvodnje toplotne i/ili elektrine energije. 7.11. Ostale vrste projekata

Ostale vrste projekata su zasaivanje drvea (poumljavanje/ponovno poumljavanje), smanjenje koritenja rastvaraa i unitavanje HFC.

8. ZakljuakBosna i Hercegovina je pristupila Okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama u septembru 2000. godine, a Protokolu iz Kjota u februaru 2008. Pristupanjem Protokolu kao zemlja u razvoju BiH nema obveza za kvantifikovano smanjenje emisije staklenikih gasova.Utvrena sloenost izrade metodologija CDM koje se odnose na stranu snabdjevanja energijom i mjere za energetsku uinkovitost, ne bi smjele biti izgovor za izbjegavanje korienja irokog potencijala projekata koji se odnose na energetsku uinkovitost razvijenih kao projektna aktivnost CDM. Naprotiv, poto energetska uinkovitost podrazumeva utedu energije, koja dalje implicira potrebu za proizvodnjom energije, iako sloeniji, takvi projekti su dragoceni za smanjenje emisija GHG, posebno tamo gde je energetska uinkovitost dodatno kombinovana sa merama zamene goriva.

Glavni uslov za aktivnost koju treba razviti kao projektovanu aktivnost CDM podrazumeva da ona treba da doprinese odrivom razvoju domae ugovorne strane, sve su drutvene koristi i prednosti po ivotnu sredinu spojene u dodatno steenu ekonomsku korist koja nastaje iz certifikovanih smanjenja emisija (CER-ova) do kojih dolazi preko projekata ako su oni razvijeni iz projektne aktivnosti CDM.9. Literatura

1. Mehanizmi protokola iz Kjota, Azrudin Husika, CETEOR, sarajevo 2007. Godine, dostupno na: http://www.ceteor.ba/images/stories/Kjoto/PDF/03%20azrudin%20husika%201.pdf2. Ekonomski poticaj za smanjenje efekata klimatskih promjena, prof. dr Kasim Tati, Ekonomski fakultet Sarajevo, dostupno na: http://reic.org.ba/vsd%20space/forma_book/KASIM%20TATIC%20REPORT%20FINAL%20Economic%20Incentives%202.pdf

3. Priprema projekata u okvirumehanizama istog razvoja, Norsk energi, avgust 2007, dostupno na: http://www.ssl-link.com/mre/cms/mestoZaUploadFajlove/CDMmanualSER040907.pdf

PAGE 2