meşihat müsteşarı eğinli İbrahim hakkı efendi’nin vaz‘ İlmine dair ... ·...

48
29 Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair Risâlesinin Tahkik ve Tahlili Musa ALAK* İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76 Özet Lafızlar, zihindeki veya dış dünyadaki manaları gösteren sembollerdir. Lafızların ma- nalar için belirlenmesinin / vaz‘ edilmesinin metodolojik ve felsefî olarak incelenmesi, “vaz‘ ilmi”nin konusunu teşkil eder. Tarihimizde, özellikle de Adudüddîn el-Îcî’den (ö. 756/1355) sonra, vaz‘ ilmine dâir, çoğu risâle ebadında olmak üzere, pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan birisi de, Bayezid Câmii dersiâmlarından, Meşîhat müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin (1247-1311/1831-1894), vaz‘ ilminin temel meselelerini son derecede sistema- tik ve özlü bir şekilde işlediği risâlesidir. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin vaz‘ ilmine dâir bu risâlesinin tahkikini / edisyon kritiğini konu edindiğimiz makalemizde, önce risâleyi çeşitli yönleriyle tanıtacak, ardından tahkikli metnini vereceğiz. Anahtar Kelimeler: Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, Bayezid Câmii, dersiâm, meşihat müsteşarı, huzur dersleri, icâzetnâme, vaz‘ ilmi. Giriş Lafızlar, zihindeki veya dış dünyadaki manaları gösteren sembol- lerdir. Belli bir lafzın belli bir manayı göstermek için belirlenmesine, dilbi- limciler, “lafzın mana için vaz‘ edilmesi” demişlerdir. Tek tek hangi laf- * Okutman Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı.

Upload: others

Post on 03-Feb-2020

21 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

29

Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair Risâlesinin

Tahkik ve Tahlili

Musa ALAK*

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

1

Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair Risâlesinin Tahkik Ve Tahlili

Dr. Musa ALAK∗

Özet

Lafızlar, zihindeki veya dış dünyadaki manaları gösteren sembollerdir. Lafızların ma-nalar için belirlenmesinin / vaz‘ edilmesinin metodolojik ve felsefî olarak incelenmesi, “vaz‘ ilmi”nin konusunu teşkil eder. Tarihimizde, özellikle de Adudüddîn el-Îcî’den (ö. 756/1355) sonra, vaz‘ ilmine dâir, çoğu risâle ebadında olmak üzere, pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan birisi de, Bayezid Câmii dersiâmlarından, Meşîhat müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin (1247-1311/1831-1894), vaz‘ ilminin temel meselelerini son derecede sistema-tik ve özlü bir şekilde işlediği risâlesidir. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin vaz‘ ilmine dâir bu risâlesinin tahkikini / edisyon kritiğini konu edindiğimiz makalemizde, önce risâleyi çeşitli yönleriyle tanıtacak, ardından tahkikli metnini vereceğiz.

Anahtar Kelimeler: Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, Bayezid Câmii, dersiâm, meşihat müsteşarı, huzur dersleri, icâzetnâme, vaz‘ ilmi.

Giriş

Lafızlar, zihindeki veya dış dünyadaki manaları gösteren sembol-lerdir. Belli bir lafzın belli bir manayı göstermek için belirlenmesine, dilbi-limciler, “lafzın mana için vaz‘ edilmesi” demişlerdir. Tek tek hangi laf-

∗ Okutman Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı.

Page 2: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

30

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

2

zın hangi mana için sembol olarak belirlendiği / vaz‘ edildiği meselesiyle “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için vaz‘ edilmesinin metodolojik ve felsefî olarak incelenmesi ise, “vaz‘ ilmi”nin konusunu teşkil eder.

Vaz‘ ilminin tarihini inceleyen araştırmacılar, Adudüddîn el-Îcî’den (ö. 756/1355)1 sonraki döneme “müteahhirûn dönemi” adını ve-rirler ve bu dönemde vaz‘ ilminin konularının tamamlanarak müfredâtı-nın oturtulduğunu, çoğu risâle ebadında olmak üzere pek çok müstakil eser yazıldığını belirtirler.2

İşte müteahhirûn döneminde yazılan bu eserlerden birisi de, Bayezid Câmii dersiâmlarından Meşîhat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin (1247-1311/1831-1894), vaz‘ ilminin temel meselelerini son derecede sistematik ve özlü bir şekilde işlediği risâlesidir.

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin vaz‘ ilmine dâir bu risâlesinin tah-kik ve tahlilini konu edindiğimiz makalemizde, önce müellifimizin hayatı ile ilgili bilgileri özetleyecek, sonra risâleyi çeşitli yönleriyle tanıtacak, ardından eserin tahkikli metnini vereceğiz.

I- Müellif Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Hayatı

Müellifimizin adı “İbrahim Hakkı”dır. Ancak kendisinin, bunun yanı sıra, adını “İbrahim” veya “es-Seyyid İbrahim Hakkı” şeklinde söylediği de olur. Ayrıca, muhtemelen babasının mesleğine nisbetle, “Kömürcü Hoca” veya “Kömürcüzâde” lakaplarıyla da tanınmıştır. Baba-sının adı “Halil Râşid Efendi”; dedesinin adı “Hacı Ali”dir.

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi;

Gurre-i (1) Receb 1247 (evâhir-i Teşrînisânî 1246/6 Aralık 1831) ta-rihinde, günümüzde Erzincan iline bağlı olan Eğin (yeni adı: Kemaliye)

1 Adudüddîn el-Îcî: Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî.

Kelâm, usûl ve dil âlimi, muhakkik. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Hayruddîn ez-Ziriklî, el-A‘lâm kāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikîn (Bundan sonra: A‘lâm), 15. baskı, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002, III, 295; Ömer Rızâ Kehhâle, Mu‘cemü’l-müellifîn terâcimu musannifî’l-kütübi’l-‘Arabiyye (Bundan son-ra: Mu‘cem), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty., II, 76; Tahsin Görgün, “Îcî, Adudüddîn”, Tür-kiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Bundan sonra: DİA), XXI, 410-414.

2 Vaz‘ ilminin dönemleri ve bu dönemlerde yazılan belli başlı eserler hakkında geniş bilgi için bkz. İbrahim Özdemir, İslâm Düşüncesinde Dil ve Varlık Vaz’ İlminin Temel Meseleleri, İs-tanbul: İz Yayıncılık, 2006, s. 137-177 (Mütekaddimûn dönemi), 178-194 (Îcî dönemi), 195-215 (Müteahhirûn dönemi).

Page 3: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

31

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

3

kazâsının Şâdi nâhiyesinin Şirzü (Şirzi/Şirzo/yeni adı: Esertepe) köyünde doğdu.

Altı yaşındayken (1253/1837-38) köyünde Mehmed Mansûtî Efen-di’den (ö. ?) hurûf-i hicâ (elifbâ) okumaya başladı. Yine köyünde mebâdi-i ulûmu (başlangıç seviyesindeki temel bilgileri) tahsil etti. On üç yaşına basınca (1260/1844) annesi, onu babasının yanına, İstanbul’a gönderdi. On dört yaşında (1261/1845) İstanbul’a varınca babası onu Eğrikapı dâhilin-deki İvaz Efendi Mektebine gönderdi. Orada mektebin Kuşadalı İbrahim Efendi’nin (ö. 1262/1846) halîfelerinden olan mualliminden ders aldı. Daha sonra Yenikapı civarındaki Dülbentçi(zâde) Mektebine giderek Ekmekçizâde Medresesi mezunlarından Milaslı Hâfız Mehmed Vehbi Efendi’den (ö. ?) ders alarak Kur’ân-ı Kerîm’i hatmetti ve bir miktar sarf okudu.

1266 (1849-50) yılında Bozdoğan Kemeri yakınındaki Emir Hoca Medresesine girdi. Bu medresede kalırken birçok hocadan istifade etti: Turşucuzâde Ahmed Muhtar Efendi’den (ö. 1292/1875) meânî, bedî‘, beyân ve usûl dersleri aldı. Harputlu Yusuf Efendi’den (ö. 1292/1875) Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) usûl-i fıkıh ilmine dair olan Menâru’l-envâr adlı eserini okudu. Kasîdecizâde Süleyman Sırrı Efen-di’den (ö. 1321/1904) Mahmûd el-Antâkî’nin (ö. 1160/1747) beyân ilmine dair Metnü’l-‘Alâka / Risâletü’l-İsti‘âre adlı eserini (İbn) Karadepeli’nin (ö. 1191/1777) şerhiyle birlikte okudu. Çankırılı Kara Davud Efendi’den (ö. 1295/1878’den sonra) fıkıh ve bir miktar meânî okudu. Çemişkezekli Mehmed Kāsım Efendi’den (ö. 1298/1881’den önce) bir miktar nahiv dersi aldı. Özellikle de Bodrumlu Ömer Lutfi Efendi’nin (ö. 1314/1897) Bayezid Câmii’ndeki sarf, nahiv, mantık, hikmet, belâgat, usûl, âdâb (mü-nâzara), kelâm, fıkıh, hadîs ve tefsir derslerine katılarak icâzet aldı.

1280 (1863-64) yılında, otuz üç yaşında iken, Makâm-ı Vâlâ-yı Se-raskerî tarafından, 1278 (1861-62) yılına mahsûben çekilecek kur‘a-i şer‘iyye için mümeyyiz (jüri üyesi) tayin edilerek Batum’a gönderildi. Bu memuriyeti dört ay devam etti.

1282 (1866) yılı sonlarında Bayezid Câmii’ne dersiâm tayin edilerek öğrenci yetiştirmeye başladı. 4 Cemâziyelevvel 1298 (4 Nisan 1881) Pazar-tesi günü Bayezîd-i Velî Câmii’nde büyük âlimlerin ve üstâdların huzu-runda öğrencilerine icâzet verdi. Onun öğrencilerinden tespit edebildikle-rimiz: Eğinli Hâfız Muhammed Hulûsî Efendi (ö. 1336/1917-18), Düzceli Mehmed Nâzım Efendi (ö. 1329/1911) ve Kayserili Develizâde Ali Rızâ b. Osman Efendi (ö. ?)’dir.

Page 4: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

32

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

4

1286 (1869-70) yılında, müzâkere esnâsında, makalemizin konusu olan vaz‘ ilmine dâir risâlesini yazarak bastırdı.

Selh-i (30) Ramazan 1292 (18 Teşrînisânî 1291/30 Ekim 1875) tari-hinde Buhârî-i Şerîf okutmakla görevlendirildi. Bu görevi 26 Rebîulâhir 1293 (8 Mayıs 1292/20 Mayıs 1876) tarihine kadar devam etti.

10 Receb 1306 (1 Mart 1305/13 Mart 1889) tarihinden itibaren Sul-tan I. Abdülhamid’in (ö. 1203/1789) vakıflarından olan medresenin ders-hanesinde Pazartesi ve Perşembe günleri öğleden sonra hadis ilmi okut-mak üzere, görevlerine “Hamîdiye Muhaddislik Ciheti” de ilâve edildi.

1294-1301 (1877-1884) yılları arasında “muhatap” sıfatıyla 8 defa; 1302-1311 (1885-1894) yılları arasında da “mukarrir” sıfatıyla 10 defa ol-mak üzere, toplam 18 defa huzur derslerine katıldı. Bu derslerin hepsi Sultan II. Abdülhamid’in (ö. 1336/1918) padişah olduğu dönemdedir (1293-1327/1876-1909).

2 Receb 1307 (10 Şubat 1305/22 Şubat 1890) tarihinde “Meclis-i Mesâlih-i Talebe” âzâlığına, gurre-i (1) Zilkâde 1308 (27 Mayıs 1307/8 Haziran 1891) tarihinde “Meclis-i İdâre-i Emvâl-i Eytâm” fahrî/hasbî âzâlığına ve 11 Safer 1309 (3 Eylül 1307/15 Eylül 1891) tarihinde “Makâm-ı Meşîhat-i Ulyâ (Makâm-ı Celîl-i Meşîhat-i İslâmiyye) Müsteşârlığı”na tayin edildi. Bu yeni görevi dolayısıyla yukarıda zikredilen âzâlıklardan tabîî olarak ayrılmış oldu. O, son görevi olan meşîhat müsteşarlığını (1309-1311/1891-1894), Sultan II. Abdülhamid’in padişah; Hâlidefendizâde Cemâleddin Efendi’nin (ö. 1337/1919) şeyhülislâm (1309-1327/1891-1909) olduğu dönemde yapmıştır.

13 Muharrem 1285 (6 Mayıs 1868) tarihinde imtihanla İstanbul mü-derrisliği “İbtidâ-i Hâric” derecesini kazandı. 21 Muharrem 1304 (19 Ekim 1886) tarihinde “Hareket-i Altmışlı” derecesine, 29 Ramazan 1304 (21 Haziran 1887) tarihinde “Haremeyn-i Muhteremeyn Mevleviyyeti” pâye-sine, 10 Safer 1309 (14 Eylül 1891) tarihinde “İstanbul Kadılığı” pâyesine ve son olarak 29 Ramazan 1309 (26 Nisan 1892) tarihinde “Anadolu Ka-zaskerliği” pâyesine terfi ettirildi. Onun “İbtidâ-i Hâric”le kat etmeye başladığı ilmiye derecelerinden en son “Anadolu Kazaskerliği”ne kadar yükseldiği, geride sadece “Rumeli Kazaskerliği” ve “Şeyhülislâmlık” kaldığı anlaşılmaktadır.

27 Şevvâl 1303 (29 Temmuz 1886) tarihinde 2. rütbeden “Nişan-ı Âlî-i Osmânî”ye, 29 Ramazan 1304 (21 Haziran 1887) tarihinde 3. rütbeden

Page 5: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

33

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

5

“Mecîdî Nişanı”na, Ramazan 1305 (Mayıs-Haziran 1888)’te gümüş “İmti-yaz Madalyası”na, 15 Şevvâl 1305 (25 Haziran 1888) tarihinde 1. rütbeden “Mecîdî Nişanı”na ve 12 Ramazan 1307 (1 Mayıs 1890) tarihinde altın “İmtiyaz Madalyası”na lâyık görüldü.

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, dersiâm tayin edilmeden önce aske-riyeden aldığı maaşın dışındaki bütün maaşlarını ilmiye ve vakıflardan aldı. 50 kuruşla başlayan bu maaşlar, arada çeşitli iniş çıkışlar olmakla birlikte, en son tarîk-ı ilmîden 5650, müsteşarlıktan 6000 olmak üzere top-lam 11.650 kuruşa kadar çıktı.

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, Makâm-ı Meşîhat-i Ulyâ Müsteşârı iken, 29 Zilhicce 1311 (21 Haziran 1310/3 Temmuz 1894 Salı) günü, 64 yaşında (1247-1311/1831-1894) vefât etti ve Beşiktaş’taki Yahya Efendi Dergâhına defnedildi.3

II- Risâle Hakkında Genel Bilgiler

A- Adı

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, önsözde risâlesine herhangi bir isim vermemektedir. Ancak risâle, ilk iki baskıda Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘

3 Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin hayatı, şahsiyeti ve eserleri hakkında geniş bilgi için bkz.

1- Öğrencisi Eğinli Hâfız Muhammed Hulusi Efendi’ye (ö. 1336/1917-18) 4 Cemâziyelevvel 1298 (4 Nisan 1881) Pazartesi günü verdiği İcâzetnâme (Fotokopisi için bkz. Ebül’ulâ Mar-din, Huzur Dersleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966, II-III, 760-732); 2- İstanbul Müf-tülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi’nde bulunan 251 numaralı Sicill-i Ahvâl Dosyası’nda yer alan, bizzat kendisinin, vefâtından yaklaşık 20 ay önce, 23 Rebîulâhir 1310 (1 Teşrînisânî 1308/13 Kasım 1892 Pazar) günü doldurduğu tercüme-i hâl varakası ve diğer evraklar (CD resim no: 1715-1737); 3- Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye fî şerhi’r-Risâleti’l-vaz‘iyye (Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin makalemizin konusu olan risâlesinin şerhi), İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 1311, s. 13; 4- Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî Yâhud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311, II, 238; 5- Ebül’ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1951 (I), 1966 (II-III), I, 438, 441, 445, 448, 451, 454, 458, 461, 465, 469, 472, 476, 478, 481, 485, 486, 490, 493; II-III, 142, 238, 760-732, 779; 6- Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Ya-yınları, 1996, II, 203-204, 444 (Yukarıdaki Sicill-i Ahvâl Dosyası’nda yer alan bilgilerin özeti); 7- Kemaliye Kaymakamlığı, Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), İstanbul 1996, s. 576, 739, 767, 773, 775-776; 8- Musa Alak, “Meşîhat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi ve Vaz‘ İlmine Dâ-ir Risâlesi”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Bişkek 2011, sayı: 11-12, s. 191-221 (Buradaki biyografi o makalemizden özetlenmiştir. Orada bu biyografide geçen deyim ve kavramlarla ilgili açıklamalar da bulunabilir).

Page 6: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

34

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

6

(א ر) adıyla;4 şerhiyle birlikte yapılan üçüncü baskısında ise,

Metnün fi’l-vaz‘ (א ) adıyla5 neşredilmiştir.

B- Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’ye Âidiyeti

Risâlenin Eğinli İbrâhim Hakkı Efendi’ye âidiyetinde herhangi bir şüphe yoktur. Zira bizzat kendisi, hem risâlenin önsözünde: ( و : ل אא א ،א א א) diyerek müellif adı olarak kendi adını

vermekte6 hem de tercüme-i hâl varakasında baskı tarihini de zikrederek bu risâlesinden bahsetmektedir.7 Ayrıca kendisi hayattayken yazılan şer-hinde de eser ona nisbet edilmektedir.8

C- Yazılış Tarihi ve Amacı

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, bu risâlesini, Bâyezid Câmii’ne der-siâm tayin edilişinin (1282/1866 yılı sonları) 4. yılında (1286/1869-70) yazarak bastırmıştır.9 Nitekim Sicill-i Ahvâl Dosyası’ndaki tercüme-i hâl varakasında eserleri ile ilgili soruya şöyle cevap vermektedir: “İlm-i vaz‘dan seksen altı tarihinde tab‘ ettirilmiş bir; ve fünûn-i şettâda bazı mesâil hakkında müteferrik risâlelerim mevcûddur”.10

Eseri şerh eden Eğinli Mehmed Rahmi Efendi (ö. 1327/1909), mü-ellifin bu risâleyi öğrencilerine ders verirken müzâkere esnâsında yazdığı-nı belirtmektedir.11 Dolayısıyla bu risâlenin, öğrencilere vaz‘ ilminin temel konularını öğretmek amacıyla yazıldığını söyleyebiliriz.

4 Eğinli İbrahim Hakkı, Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘, İstanbul 1286, s. 1 (Besmelenin üstün-

deki yaprak motifleri ile süslü bölümün ortasında); İstanbul ty., s. 1 (Kapakta), 2 (Besmele-nin üstünde).

5 Eğinli İbrahim Hakkı, Metnün fi’l-vaz‘, İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 1311, s. 73 (Besme-lenin üstündeki süslü bölümün ortasında).

6 Eğinli İbrahim Hakkı, Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘, İstanbul 1286, s. 1; İstanbul ty., s. 2; Metnün fi’l-vaz‘, İstanbul 1311, s. 73.

7 İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi Sicill-i Ahvâl Dosyası-251 (Bundan sonra: Sicill-i Ahvâl Dosyası-251), resim no: 1717, 1737.

8 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye fî şerhi’r-Risâleti’l-vaz‘iyye (Bundan sonra: el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye), İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 1311, s. 13.

9 Eğinli İbrahim Hakkı, Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘, İstanbul 1286, s. 16; Sicill-i Ahvâl Dosya-sı-251, resim no: 1717, 1737; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul: İBB Kül-tür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996, II, 203.

10 Sicill-i Ahvâl Dosyası-251, resim no: 1717, 1722. 11 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 13.

Page 7: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

35

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

7

III- Risalenin Muhtevâsı ve Planı

Eğinli İbrâhim Hakkı Efendi, risâlesine besmele, hamdele ve salvele ile başlar. Çok kısa olan önsözünü, bu risâlenin bir giriş (mukad-dime), üç bölüm (matlab) ve bir sonuç (hâtime) içerdiğini belirterek bitirir (s. 73).

Girişte (Mukaddime), vaz‘ kavramı ve ilmine dair bilgiler verir. Önce vaz‘ kavramının sözlük ve terim anlamlarını zikreder. Sonra terim anlamıyla vaz‘ı, lafzî ve gayr-ı lafzî kısımlarına ayırır. Lafzî vaz‘ın, Arap dilcilerine göre, aralarında iştirâk-i lafzî (çokanlamlılık) ile müşterek oldu-ğu, biri dar diğeri geniş iki manasını naklederek bu manalar arasındaki ilişkiye dikkat çeker. Sonra vaz‘ ilminin konusu ile amacını söyleyerek bunlardan her biri açısından vaz‘ ilminin tarifini yapar. Son olarak da ek (teznîb) başlığı altında vaz‘ın unsurlarını (vâzı‘, mevzû‘, mevzû‘un leh) sayar (s. 73-74).

Birinci bölümde (el-Matlabü’l-Evvel), vaz‘ın birinci unsuru olan “vâzı‘” (lafızları manaların karşısına vaz‘ eden) konusunu ele alır. Önce vâzı‘ bakımından vaz‘ı, lügavî, örfî, ıstılâhî ve şer‘î olmak üzere dört kıs-ma ayırır. Sonra, herhangi bir tercihte bulunmaksızın, âlimlerin üzerinde ihtilâf ettikleri “lügavî lafızların vâzı‘ı” konusundaki görüşlerden dördü-nü zikreder (s. 74).

İkinci bölümde (el-Matlabü’s-Sânî), vaz‘ın ikinci unsuru olan “mevzû‘” (mananın karşısına vaz‘ edilen lafız) konusunu işler. Önce mev-zû‘ açısından vaz‘ı, şahsî ve nev‘î olmak üzere iki kısma ayırır. Sonra bu şahsî ve nev‘î vaz‘ları da, mevzû‘un lehin ve vaz‘ın âmm veya hâss olma-larına göre, dörder kısma ayırarak tek tek inceler. Zaman zaman farklı görüşlere ve delillerine de temas ederek kendi tercihini yapar. Risâlenin ana gövdesini bu bölüm oluşturur (s. 74-78).

Üçüncü bölümde (el-Matlabü’s-Sâlis), vaz‘ın üçüncü unsuru olan “mevzû‘un leh” (kendisi için lafız vaz‘ edilen mana) konusundan bahse-der. Önce mevzû‘un lehi, küllî ve cüz’î olmak üzere iki kısma ayırır. Sonra da âlimlerin üzerinde ihtilaf ettikleri “mevzû‘un lehin mâhiyeti, zihnî mi hâricî mi olduğu” konusundaki görüşlerden beşini zikreder. Metinde herhangi bir tercihte bulunmamakla beraber, şârihin naklettiğine göre,

Page 8: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

36

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

8

bazı muhakkıklara nisbet ettiği üçüncü görüşü, “mevzû‘un lehin mâhiyet olarak mana olduğu” görüşünü tercih eder12 (s. 78).

Sonuçta (el-Hâtime) ise, vaz‘ ilmi ile ilgili, önceki bölümlerde yer verilmeyen bazı hususları, altı madde halinde kısaca açıklar (s. 78).

Gerek müellifin bizzat koyduğu gerekse tercümede bizim ekledi-ğimiz başlıkları nazar-ı itibara alarak risâlenin plânını şöyle verebiliriz:

ÖNSÖZ (s. 73)

GİRİŞ

VAZ‘ İLMİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

(s. 73-74)

I- VAZ‘ KAVRAMI (s. 73)

A- SÖZLÜK ANLAMI (s. 73)

B- TERİM ANLAMI (s. 73)

II- VAZ‘ İLMİNİN KONUSU, AMACI VE BU AÇILARDAN TARİFİ (s. 73-74)

A- VAZ‘ İLMİNİN KONUSU VE BU AÇIDAN TARİFİ (s. 73)

B- VAZ‘ İLMİNİN AMACI VE BU AÇIDAN TARİFİ (s. 73-74)

III- EK (TEZNÎB): VAZ‘IN UNSURLARI (s. 74)

BİRİNCİ BÖLÜM

VAZ‘IN BİRİNCİ UNSURU: VÂZI‘

(s. 74)

I- VÂZI‘ AÇISINDAN VAZ‘IN KISIMLARI (s. 74)

II- LÜGAVÎ LAFIZLARIN VÂZI‘I (s. 74)

İKİNCİ BÖLÜM

VAZ‘IN İKİNCİ UNSURU: MEVZÛ‘ / LAFIZ

(s. 74-78)

I- ŞAHSÎ VAZ‘(s. 74-75)

A- HÂSS MEVZÛ‘UN LEH İÇİN HÂSS VAZ‘ (s. 74)

B- HÂSS MEVZÛ‘UN LEH İÇİN ÂMM VAZ‘ (s. 74)

C- ÂMM MEVZÛ‘UN LEH İÇİN ÂMM VAZ‘ (s. 74-75)

D- ÂMM MEVZÛ‘UN LEH İÇİN HÂSS VAZ‘ (s. 75)

12 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 66.

Page 9: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

37

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

9

II- NEV‘Î VAZ‘(s. 75-78)

A- HÂSS MEVZÛ‘UN LEH İÇİN HÂSS VAZ‘ (s. 75-76)

B- HÂSS MEVZÛ‘UN LEH İÇİN ÂMM VAZ‘ (s. 76)

C- ÂMM MEVZÛ‘UN LEH İÇİN ÂMM VAZ‘ (s. 76-78)

D- ÂMM MEVZÛ‘UN LEH İÇİN HÂSS VAZ‘ (s. 78)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

VAZ‘IN ÜÇÜNCÜ UNSURU: MEVZÛ‘UN LEH / MANA

(s. 78)

I- MEVZÛ‘UN LEH’İN KISIMLARI (s. 78)

II- MEVZÛ‘UN LEH’İN MÂHİYETİ (s. 78)

SONUÇ (s. 78)

IV- Kaynakları

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin risâlede kullandığı kaynakları ki-taplar ve âlimler olmak üzere iki gruba ayırabiliriz:

A- Kitaplar

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, risâlede sadece iki kitabın adını zik-retmektedir:

1- Allâme, Şerhu’l-Keşşâf (s. 78).

Teftâzânî’nin (ö. 792/1390),13 Zemahşerî’nin (ö. 537/1143)14 el-Keşşâf15 adlı tefsiri üzerine yazdığı hâşiye.

13 Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390). Arap dili, kelâm ve fıkıh

âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VII, 219; Kehhâle, Mu‘cem, III, 849; Ahmed Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara: TDV Yayınları, 1990, s. 87-88; Şükrü Özen, “Teftâzânî”, DİA, XL, 299-308.

14 Zemahşerî: Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed b. Ömer el-Hârizmî ez-Zemahşerî (ö. 537/1143). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VII, 178; Kehhâle, Mu‘cem, III, 822-823; Ali Özek, Zemahşeri ve Arap Lugatçılığındaki Yeri, 1. baskı, İs-tanbul: Ensar Neşriyat, 2006.

15 Eserin tanıtımı için bkz. Ali Özek, “el-Keşşâf”, DİA, XXV, 329-330.

Page 10: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

38

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

10

2- Seyyid, Hâşiyetü’r-Radî (s. 78).

Seyyid Şerîf Cürcânî’nin (ö. 816/1413),16 İbnü’l-Hâcib’in (ö. 646/1249)17 el-Kâfiye18 adlı nahiv kitabına Radıyyüddîn el-Esterâbâdî’nin (ö. 688/1289’dan sonra)19 yazdığı şerh üzerine yaptığı hâşiye çalışması.

Bu iki eser dışında genel olarak kitaplara havâle ettiği de olur:

1- “Geniş eserler (el-mutavvelât)” (s. 78),

2- “Tafsilâtlı eserler (el-mufassalât)” (s. 78),

3- “Kitaplar (el-kütüb)” (s. 78).

B- Âlimler

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, çoğunlukla kaynak göstermeden âlim gruplarının veya tek tek âlimlerin görüşlerine yer verir:

1- Görüşleri nakledilen âlim grupları:

a) “Arap dili bilginleri (ehlü’l-Arabiyye)” (s. 73),

b) “Lügat imamları (eimmetü’l-luğa)” (s. 74),

c) “Muhakkıklar” (s. 76),

d) “Bazı muhakkıklar” (s. 78),

e) “Cumhûr” (s. 76, 76, 78),

f) “Hanefîler” (s. 78),

g) “Mütekaddimûn (önceki dönem âlimleri)”20 (s. 74, 74),

16 Seyyid Şerif Cürcânî: Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî

(ö. 816/1413). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, V, 7; Kehhâle, Mu‘cem, II, 515-516; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerif Cürcânî, İs-tanbul: İSAV Neşriyatı, 1984; a.mlf., “Cürcânî, Seyyid Şerif”, DİA, VIII, 134-136.

17 İbnü’l-Hâcib: Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus (ö. 646/1249). Arap gramerine dair el-Kâfiye ve eş-Şâfiye adlı eserleriyle tanınan dil âlimi ve Mâlikî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, IV, 211; Kehhâle, Mu‘cem, II, 366-367; Hulûsi Kılıç, “İbnü’l-Hâcib”, DİA, XXI, 55-58.

18 Eserin tanıtımı için bkz. Hulûsi Kılıç, “el-Kâfiye”, DİA, XXIV, 153-154. 19 Radıyyüddîn el-Esterâbâdî (Radî): Necmüleimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen

el-Esterâbâdî el-Garavî es-Semnâkî (es-Semnâî) (ö. 688/1289’dan sonra). Sarf, nahiv, kelâm ve mantık âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 86; Kehhâle, Mu‘cem, III, 213-214; Sadreddin Gümüş, “Radî el-Esterâbâdî”, DİA, XXXIV, 387-388.

20 Bunlar: 1- Kâtibî: Ebü’l-Hasen Necmüddîn Debîrân Alî b. Ömer b. Alî el-Kâtibî (ö. 675/1277) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, IV, 315-316; Kehhâle,

Page 11: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

39

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

11

h) “Müteahhirûn (sonraki dönem âlimleri)”21 (s. 74, 74),

i) “Bu (icmâlî) hükümden ‘bizzat’ kaydını kaldıranlar”22 (s. 75),

j) “Özel isimlerin tesniyesinin varlığını kabul edenler” (s. 76).

2- Görüşleri nakledilen âlimler:

a) İmâm Şâfiî (ö. 204/820)23 (s. 78),

b) Mu‘tezile’nin reislerinden Ebû Hâşim (ö. 321/933)24 (s. 74),

c) Şeyh Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî (ö. 324/935-36)25 (s. 74),

d) Kâdî Ebû Bekr el-Bâkıllânî (ö. 403/1013)26 (s. 74),

e) Üstâz Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027)27 (s. 74),

f) İbn Sînâ (ö. 428/1037)28 (s. 78),

Mu‘cem, II, 481; Yusuf Şevki Yavuz, “Kâtibî, Ali b. Ömer”, DİA, XXV, 41-42) gibi muhakkıkların çoğunluğu ile, 2- Radî: Necmüleimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî el-Garavî es-Semnâkî (es-Semnâî) (ö. 688/1289’dan sonra) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 86; Kehhâle, Mu‘cem, III, 213-214; Sadreddin Gümüş, “Radî el-Esterâbâdî”, DİA, XXXIV, 387-388) gibi nahivcilerin çoğunlu-ğudur. Bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 38.

21 Kâdî Adudüddîn el-Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî (ö. 756/1355) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, el-A‘lâm, III, 295; Kehhâle, Mu‘cem, II, 76; Tahsin Görgün, “Îcî, Adudüddîn”, DİA, XXI, 410-414.) gibi. Bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 37.

22 Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390) (Hayatı ve eserleri hak-kında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VII, 219; Kehhâle, Mu‘cem, III, 849; Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, s. 87-88; Şükrü Özen, “Teftâzânî”, DİA, XL, 299-308.) gibi. Bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 47.

23 İmâm Şâfiî: Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî (ö. 204/820). Şâfiî mezhe-binin imamı, büyük müctehid. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 26-27; Kehhâle, Mu‘cem, III, 116-117; Bilal Aybakan, “Şâfiî”, DİA, XXXVIII, 223-233.

24 Ebû Hâşim: Ebû Hâşim Abdüsselâm b. Muhammed b. Abdilvehhâb el-Cübbâî (ö. 321/933). Behşemiyye fırkasının reisi ve Mu‘tezile’nin büyük imamlarından biri. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 7; Kehhâle, Mu‘cem, II, 150; Avni İlhan, “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, DİA, X, 146-147.

25 Şeyh Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî: Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî (ö. 324/935-36). Eş‘ariyye mezhebinin kurucusu. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, IV, 263; Kehhâle, Mu‘cem, II, 405; İrfan Abdülhamid, “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”, DİA, XI, 444-447.

26 Kâdî Ebû Bekr el-Bâkıllânî: Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-Bâkıllânî (ö. 403/1013). Eş‘arî kelâmcısı ve Mâlikî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 176; Kehhâle, Mu‘cem, III, 373; Şerafeddin Gölcük, “Bâkıllânî”, DİA, IV, 531-535.

27 Üstâz Ebû İshâk el-İsferâyînî: Ebû İshâk Rüknüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-İsferâyînî (ö. 418/1027). Eş‘arî kelâmcısı ve Şâfiî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, I, 61; Kehhâle, Mu‘cem, I, 56-57; Salih Sabri Yavuz, “İsferâyînî, Ebû İshak”, DİA, XXII, 515-516.

28 İbn Sînâ: Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ (ö. 428/1037). İslâm meşşâî okulu-nun en büyük sistemci filozofu, Ortaçağ tıbbının önde gelen temsilcisi. Hayatı ve eserleri

Page 12: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

40

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

12

g) Şeyh Ebû İshâk eş-Şîrâzî (ö. 476/1083)29 (s. 78),

h) İmâm Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210)30 (s. 78),

i) İsfahânî (ö. 688/1289)31 (s. 78),

j) Teftâzânî / Muhakkık Teftâzânî / Allâme (ö. 792/1390)32 (s. 74, 78, 78),

k) Seyyid / Muhakkık Cürcânî (ö. 816/1413)33 (s. 74, 78),

l) İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457)34 (s. 78),

m) Fâzıl İsâm (ö. 945/1538)35 (s. 78).

V- Şerhi

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin bu risâlesi üzerine hemşehrisi, Fâtih Câmii dersiâmlarından Eğinli Mehmed Rahmi Efendi (ö. 1327/1909)36 tarafından el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye fî şerhi’r-Risâleti’l-

hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, II, 241-242; Kehhâle, Mu‘cem, II, 618-620; Ömer Mahir Alper vd., “İbn Sînâ”, DİA, XX, 319-358.

29 Şeyh Ebû İshâk eş-Şîrâzî: Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf el-Fîrûzâbâdî eş-Şîrâzî (ö. 476/1083). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, I, 51; Kehhâle, Mu‘cem, I, 48-49; Bilal Aybakan, “Şîrâzî, Ebû İshâk”, DİA, XXXIX, 184-186.

30 İmâm Fahreddîn er-Râzî: Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî (ö. 606/1210). Kelâm, felsefe, tefsîr ve usûl-i fıkıh alanlarındaki çalışmala-rıyla tanınan Eş‘arî âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 313; Kehhâle, Mu‘cem, III, 558-560; Yusuf Şevki Yavuz, “Fahreddin er-Râzi”, DİA, XII, 89-95.

31 İsfahânî: Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed el-İsfahânî (ö. 688/1289). Şâfiî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VII, 87; Kehhâle, Mu‘cem, III, 706-707; Ferhat Koca, “İsfahânî, Muhammed b. Mahmûd”, DİA, XXII, 510-511.

32 Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VII, 219; Kehhâle, Mu‘cem, III, 849; Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, s. 87-88; Şükrü Özen, “Teftâzânî”, DİA, XL, 299-308.

33 Seyyid Şerif Cürcânî: Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî (ö. 816/1413). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, V, 7; Kehhâle, Mu‘cem, II, 515-516; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerif Cürcânî; a.mlf., “Cürcânî, Seyyid Şerif”, DİA, VIII, 134-136.

34 İbnü’l-Hümâm: Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sîvâsî el-İskenderî (ö. 861/1457). Hanefî fakîhi, usûl ve kelâm âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bil-gi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, VI, 255; Kehhâle, Mu‘cem, III, 469-470; Ferhat Koca, “İbnü’l-Hümâm”, DİA, XXI, 87-90.

35 Fâzıl İsâm: Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh el-İsferâyînî (ö. 945/1538). Arap dili, kelâm ve mantığa dair şerh ve hâşiyeleriyle tanınan âlim. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, I, 66; Kehhâle, Mu‘cem, I, 67; İsmail Durmuş, “İsferâyînî, İsâmüddîn”, DİA, XXII, 516-517.

36 Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, İcâzetnâme, (Öğrencisi: Kangırılı Hâfız Ahmed Hamdi Efendi), Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü, nr. 668; İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi Sicill-i Ahvâl Dosyası-180, 1193; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333, I, 319; İsmâil Paşa el-

Page 13: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

41

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

13

vaz‘iyye (א ح א א א) adıyla bir şerh yazılmıştır (İstan-

bul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 1311, s. 2-72).

Eğinli Mehmed Rahmi Efendi, risâlenin önsözünde müellifin adı-nın geçtiği yeri şerh ederken Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin hayatından kısaca bahsetmekte ve şerh yazılırken müellifin de hocası Bodrumlu Ömer Lutfi Efendi’nin (ö. 1314/1897)37 de hayatta olduğunu belirtmekte-dir.38 Nitekim Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin vefâtından (29 Zilhicce 1311 [21 Haziran 1310/3 Temmuz 1894 Salı]) yaklaşık bir buçuk yıl önce şerhin yazılması (Evâsıt-ı [11-20] Receb 1310 [29 Ocak-7 Şubat 1893]);39 bir ay kadar önce de basılması (Evâhir-i [21-29] Zilkâde 1311 [27 Mayıs-4 Haziran 1894])40 tamamlanmıştır. Ancak Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin bu şerhi görüp görmediğine dair herhangi bir bilgiye ulaşamadık.

Şerh, memzûc metodla41 yazılmıştır: Risâlenin metni parantez ara-sında tam olarak verilmiş, parantez dışında da şerhi yapılmıştır. Şârihin şerhle ilgili dipnot mâhiyetindeki açıklamaları ise sayfa kenarlarında “minhu ()” rumuzuyla verilmiştir.42 Yararlanılan çok sayıdaki kaynağın

adı zikredilmiştir. Ayrıca şifâhî olarak müelliften43 ve bir yerde risâlenin müellif hattıyla olan yazma nüshasından44 nakiller yapılması, şerhe ayrı bir değer kazandırmıştır.45

Bağdâdî, Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, (nşr. Kilisli Rifat Bilge – İbnülemin Mahmud Kemal İnal), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1955, II, 399-400; Kehhâle, Mu‘cem, III, 291; Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, III, 2278; Tahsin Özcan, “Rahmi Efendi”, DİA, XXXIV, 423.

37 Osmanlı şeyhülislâmı (1307-1309/1889-1891). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Tahsin Özcan, “Ömer Lutfi Efendi”, DİA, XXXIV, 73-74.

38 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 13. 39 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 72 (Şerhin ferağ kaydı). 40 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 80 (Mecmûanın baskı ferağ kaydı). 41 Şerh türleri ve telif metodu olarak şerhle ilgili geniş bilgi için bkz. Kâtib Çelebi (Hacı

Halife), Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, (nşr. Şerefettin Yaltkaya – Kilisli Muallim Rifat) İstanbul: Maarif Matbaası, 1360-1362/1941-1943, I, 37 (Mukaddime); İsmail Lütfi Ça-kan, Hadîs Edebiyatı Çeşitleri Özellikleri Faydalanma Usulleri, 4. basım, İstanbul: İFAV Yayın-ları, 1997, s. 153-161; İsmail Kara, “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, cilt: 15, sayı: 28, 2010/1, s. 1-67; Sedat Şensoy vd., “Şerh”, DİA, XXXVIII, 555-568.

42 Sıra numarası verilen bu notlar (minhuvât) 14’ten sonra tekrar 1’le başlamakta (s. 18); 55’ten sonra da 42 ile devam etmektedir (s. 65).

43 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 5, 18, 32, 53,56, 66. Bu ibarelerin hepsini tahkikli metin kısmında ilgili yerlerin dipnotlarında verdik.

44 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 32, kenarda 30 numaralı “minhu”. 45 TDV İslâm Ansiklopedisi’nde bu şerhin Ömer Türker tarafından Türkçeye çevrildiği, fakat

henüz neşredilmediği bildirilmektedir. Bkz. Tahsin Özcan, “Rahmi Efendi”, DİA, XXXIV, 423.

Page 14: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

42

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

14

VI- Nüshaları

Risâleyi şerh eden Eğinli Mehmed Rahmi Efendi, az önce de geçti-ği gibi, bir yerde eserin müellif hattıyla olan yazma nüshasından nakil yapmaktadır.46 Ancak şu âna kadarki araştırmalarımızda o nüshaya ulaş-ma imkânı bulamadık.

Risâlenin şu âna kadar, iki farklı isimle basılmış üç nüshasına ula-şabildik. Bu nüshaların özellikleri kısaca şöyledir:

1- Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘ (א ر), İstanbul 1286

(1869-70).

Risâlenin bu baskısı, Kâmil isimli bir hattâta 1286 (1869-70) yılında ( ره1286 ) (s. 16) nesih hatla yazdırılan bir nüshadan yapılmıştır.

Metin 15 sayfadır (s. 2-16) ve bütün sayfalarda yazılı alan, dış taraftaki kalın, iç taraftaki ince olmak üzere, iki çizgi ile çerçevelenmiştir. Metnin ilk sayfasında besmele genel çerçeve içinde ayrıca iki ince çizgi ile çerçeve-lenmiş, besmelenin üst kısmındaki alan yaprak motifleri ile süslenerek ortasına “Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘” yazılmıştır (s. 2). Bu nüshada pek çok yazım yanlışının bulunduğu görülmektedir. Kütüphanelerimizde herhangi bir nüshasını tespit edemediğimiz bu baskının pdf şekline inter-net üzerinden ulaşılabilmektedir.47

Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (خ) rumuzunu verdik.

2- Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘ (א ر), İstanbul ty.

Risâlenin, bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Celal Ökten Bö-lümü, nr. 421’de bulunan bu baskısı, matbaa harfleriyle yapılmıştır. Metni 7 sayfadan (s. 2-8) ibaret olup hemen devamında, yine vaz‘ ilmine dair, Sivaslı Mehmed Sürûrî b. Hüseyin Rüşdü’nün (ö. ?) Risâle-i Makâsıd’ı (s. 8-11) ile Beyşehirli Ahmed Şükrü Efendi’nin (ö. ?) Metnü Dekâikı’l-muhkeme (Nemûzecü’l-vaz‘) (s. 12) adlı risâlesi bulunmaktadır. Bu nüshada da, önceki baskıdaki bazı hatalar tashih edilmiş olmakla birlikte, pek çok yazım yanlışı dikkat çekmektedir.

46 Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye, s. 32, kenarda 30 numaralı “minhu”. 47 http://upload-pro.com/olreeoc36539/s2130567.pdf.html.

Page 15: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

43

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

15

Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (ط) rumuzunu verdik.

3- Metnün fi’l-vaz‘ (א ), İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver,

1311 (1894).

Risâlenin bu baskısı, Eğinli Mehmed Rahmi Efendi’nin yukarıda zikredilen şerhinin (s. 2-72) devamında yer almaktadır. Metni 6 sayfadan (s. 73-78) ibaret olan risâlemizin devamında ise, Adudüddîn el-Îcî’nin (ö. 756/1355)48 vaz‘ ilmine dair meşhur risâlesi bulunmaktadır (s. 79-80). Bu nüshada, önceki baskılardaki hataların büyük ölçüde tashih edildiği gö-rülmektedir.

Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (م) rumuzunu verdik.

4- Bu üç baskının dışında, az önce zikredilen Eğinli Mehmed Rah-mi Efendi’nin memzûc metodla yazdığı şerhin içinde, parantez araların-da, risâlemizin metni tam olarak bulunmaktadır. Dolayısıyla onu da dör-düncü bir nüsha olarak kabul etmek mümkündür.

Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (ش) rumuzunu verdik.

VII- Tahkik Metodumuz

Makalemizin tahkikli metin kısmında uyguladığımız tahkik / edis-yon kritik metodumuzu şöyle özetleyebiliriz:

1- Tahkike esas aldığımız nüshalardan hiçbirini “asıl nüsha” olarak kabul etmedik. Metnin siyâk ve sibâkına en uygun olduğunu düşündü-ğümüz nüshayı metinde vererek diğerlerini dipnota indirdik.

2- Eğer nüshaların metinlerinde değişiklik söz konusu ise, dipnotta hem değişik olan nüshayı hem de metne aldığımız nüshayı ( ل » ...«): خ(

»...« ) formülüyle; eğer farklı nüshada eksiklik varsa ( »...«ون ): خ( )

formülüyle gösterdik.

48 Adudüddîn el-Îcî: Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî (ö.

756/1355). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, el-A‘lâm, III, 295; Kehhâle, Mu‘cem, II, 76; Tahsin Görgün, “Îcî, Adudüddîn”, DİA, XXI, 410-414.

Page 16: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

44

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

16

3- Konu bütünlüğüne dikkat ederek metni uygun yerlerden bölüp başlıklar ekledik. Anlamayı kolaylaştırmak için bazı yerlerde metne ekle-meler yaptık. Gerekli olan yerleri paragraflara ayırdık. Maddeleştirmeye müsait olan yerleri harf ve rakam kullanarak maddeleştirdik. Ayrıca nok-talama işaretleri kullandık. Rahat okumayı sağlayacak derecede metni harekelendirdik. Harf, rakam ve noktalama işaretleri dışında yaptığımız bütün ilâveleri köşeli parantez içine aldık.

4- Tahkike esas aldığımız nüshalardan (ش) dışındakilerin sayfa

başlarını metin içinde küçük puntolarla ve köşeli parantez içinde göster-dik.

5- Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin sadece bir yerde bulunan ken-di hâşiyesini “minhu ()” rumuzuyla dipnotta verdik.

6- Lafzen veya manen iktibas edilen ibâreleri tırnak ( »...« ) içine al-

dık. Eğer iktibas içinde iktibas varsa ( »... "..." ...« ) formülünü kullandık.

7- Adı geçen şahısların vefât tarihlerini metin içinde parantez ara-sında verdik; tam adları ile biyografilerinin bulunduğu bazı ansiklopedik kaynakları ise dipnotta zikrettik.

8- Eğinli Mehmed Rahmi Efendi’nin şerhinden metnin izah ve tenkidine yönelik lüzumlu gördüğümüz ibareleri bazen aynen, bazen uyarlayarak dipnotta iktibas ettik.

9- Müellifin “Sonuç (Hâtime)”ta zikrettiği altı maddeyi ona tamam-lamak için şârihin eklediği dört maddeyi de “Tezyîl ()” başlığı ile ve

daha küçük puntolarla sona ekledik.

Sonuç

Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin müzâkere esnâsında yazdığı bu risâlede, vaz‘ ilminin temel konuları, sade ve mantıkî teselsüle riâyet eden bir üslupla işlenmekte; mümkün olduğunca ayrıntılara ve tartışmalara girilmemekte; tartışmalı konular geldiğinde ise sadece temel görüşler zikredilerek ayrıntılar geniş kitaplara havâle etmektedir. Bu özellikleriyle risâle, günümüzde de vaz‘ ilmini öğrenmek isteyenlerin başlangıç seviye-sinde okuyabilecekleri eserlerin başında gelmektedir.

Page 17: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

45

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

1

Risâlenin Tahkikli Metni

����� �� ������ �����)١(

)�� ����� �� �������()٢(

����� ���� ������� ����

�� א��� א��� ��א �כ ��� �����، وم�כא� و���כ א�אع�و أ���� ����

�� אאز� .»م�כ �����أ« אر�� أאכرد�� )٣(

א����ط�����، אم�� א�م� ��א��� א��אء� ��א�� �� ������ و���و

� �� و��א���� א� وع�� א����א�� א��� ����، وم�� א�����، وאر�� .אر��

����:

إ�� א�� א���� א��������� ����� �� �������إ ،��� א�� ����)٤(:

).ط(، )خ( 1 ).م( 2�������� �������� �������� أ������ (: �ــא� א�ــ�אر� 3 أ����� ��כ���م« �כــ�א �ــ� א��ــ��، )» : وא�ــ��א��

إ�� �� ���� ���� ��א��«: إ� أن ��א��، א���� »��אز���« א�ـ��אء﴿: ��� ��ـ� �ـ� : �ـ�ر� א����ـ�[﴾

، �א���»]٧٣/١٨ �������� �������� ��� ���� �������� ������������ ر��� א�כ��ـ�، : א���. � � � ،

.٥، ص١٣١١����� ��א وأ��ر، : إ��א����

�ـ��� א��������و�� : ��و�א� ��א�� ��� א��� א���ـ�«�أن : ����ـא �ـ�����، � إ�ـ�א��، » �

�א���� א�������«و � �� ���� א���א� א��א���، وא���א��� ��� א���א و����א ����� ���א �ـ�� » ������ و��� ����� ��وم א���א���. � ���אزא«����אد : ��دא ���� ��� כ�ن ��ـאء א���ـ�ع �»

� �ـ�אء -

כــאن �ــא��א أو �ــ���א ���ــ��א ��כــ� א��ــ�אد�، � א����ــ���-

�ــ� أن �ــ� א���ــאن �ــ���� . �

א���אد إ�אر� إ�� أن א����ـאء א����ـאز�� ��ـ���� ���ـאزون �א���ـאز وא�ـ�، و« إدرאכ أ�ـ�אر : �ـ��

أ��� ��כ�م" أن כ� وא�� ���� ���אز �א���אز ��� ���«، � »" � وא� أ���. »� ) .���(

.»א�כ���«��� » א�כ��«): ط(، )خ( 4

Page 18: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

46

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

2

.»��א��«، و»�א���« )١(، و����»�����«: ������� ���� ��א��

א������

� ����� �� »���א�« �����[ [

:»���א�«

.���� ���� � �ء�� א���� �: �� א����-أ

א���� �� ��� ��)٢(ء� �אءز� �ء� ���� ]٣خ[ : ��� א����-ب ل�و

א����� �א�� א���� ���� � �.

: ���אن»����� א����א�«��

١-� ����،

.��� ��� و�-٢

א�����«: و���� ... )���א��� �� ���� א�����(: �אل א��א�� ���א���«��� »

�����«أو » : ي، أ»

א������ إ�� ���� أ���« ��زن -» أ���« ، و�� ���� �� ��א�אت و��ـ� -»

������ ذאت ��ـא�

وأ��א� ���ي �� ����א א���א� א�����و. �� א���א� ���� א� �� כאن ��� �� ���� ��ـ�א� �

ــ ــ� א���ــ� �ــ� ��� ��ــ� א��ــ���، � ــ�� إ�ــ� �אن �ــ�א�� ��ــ� ��ــ��� א��� دאر א������� ، وכــאن

����� ������� ���������� �ـ� ، وأ�ـ� א���ـ�� �ـ� أ�ـא��� و��ـ�، و�ز� ���ـ� أ�ـ�אذ� א�ـ���� �

��� ���� أ����� א����ر���«�ـ א��ـא�� ���ـ� ) ١٣١٤/١٨٩٧ت (» א������«

� א������� � �ـא��א، »

���� �א ���� �� ��א�� א����� و��א�� א����ن، وא���אز ���، �� א���� �ـ� א��ـא�� א��ـ�כ�� ������ א�����، ���� �� أ��א� א�����، وכאن �� כ�� ��� א���א�� �ـ� أ��ـאء א��ـ�אכ��

و�ـ� .

��א� إ��� ��� إذ ����א ��� א���ـא�� כא�ـא �ـ� א�ـ��� وא���ـא�، �ـ����א א� ��ـא��، وأ��אذ� א� � � �

وأ��א��א ��� א��א���، و�����א �� א��אت ، א������� א����������ـ� ���ـ� א�כ��ـ�، : א��ـ�.

.١٣ص .»����«��ل » ���«): ش( 1 .»��زאء ��ء«��ل » ���ء«): ش( 2

Page 19: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

47

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

3

א�� ������ ��� א����� �כ��� �-������ ����أ��� - ل�و )١(:

.���� ���� ��ل��� ��� �אءز� ���� א������ �:��אأ��

.���� ����� ���� و��� ��ل��� ��� �אءز� ���� א������ �:و�א����א

א��: »��� ��ص� و��م��« )٢( �����א���א��� �� א�ل�و :��، و���

אدر���א�ق ��� א�אر� א�، وא����א��� ، א���אتאز �� �� א�� �� ���،אت����

א�« و»فאد��א��« .»ت���א��« و»אכ���

��אر��א�� � و�����،� و�א��،»��� �����« �����[ ]א

� � ��כ �� أن:�� א���� :�א�א و�����

��� -أ א���»����� א����א�« )٣( ��:»��� ����« ��� �ف .א� ���

:ه �א���אر�ل���

�م�� א��� �� �»���� א����א�« אل�� أ� ��� ���� ��� �:��

.������א�� و������א�� و،�ص��א�و

�� א�:��א�و� -ب �אر א����� :�אم ���

١-�� ه، �� ���»�����א�« ]٣ط[ ���

א�و��)��� ��������(: �אل א��אر� 1 :»������ ����א��� ����� ر���� א������، : א����. ��א���כ��»

.١٧، ص������������ א���������«: أي)�א������� �������א(: ���אل א����אر� 2 ������� ����� ���א ����� ���� א����������. » � و� .

������ א�������"�أن «: ����ر א�������� א����� � �כ���ن �� ����� ����������� א�"

� ����� » �������א«: ، �������»

����ء ����א ��������� وא��������، ����� ���� ������ ������ ����א�� � � و���א﴿: ���� ���� א�א د� ��� رض� ����ر� [﴾

�����א ������ ����� . ]١١/٦: ؛ �����د٦/٣٨: א������אم ��������� ����א����� ر������ א��������، ������� : א������.

.١٨، ص������� .»��«��ون ): ش( 3

Page 20: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

48

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

4

و�� -٢ �� �� א�« و»ف��א��« و»���א��« אت���� »���א��« و]٤خ[ »אق���

،���א �� ��� ذ�כ �و���

و�� -٣ ���� �� ،� �� �� ��� א���א�

و�� -٤ א����א���« �� »����� א�אتאر�أ«�� � .»אز

:ه �א���אر�����

א א� ����� ������א� �� ��:�� � ��� �אر��� �� א�� �א، �� �� �אت�����

��و ]٧٤م[ �� �� א� وف��א�� و��� א��אت���� �א ���� �כ� ذ��� و���א�� وאق���

��، و��� �� א�� .�א��� א�� �אتאر�

�����:

]��� ��אنכرأ[

:אنכر أ ��������و�

،»�א��א�« -أ

،»�����א�« و-ب

.»��� ����א�« و- ج

. ���א�כ ر� כ �א���אرو�� أ��א�

�������� :ل�و

]»������« :و�� [ ل ��و�כ��� ���

�����«أ��אم [ ������«�א���אر » «[

: أر���)١(ه� �א���אر����א�

.»�א���אره«��� » �א���אر«): ط( 1

Page 21: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

49

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

5

�ي�� �-أ)١(،

���� و�-ب)٢(،

����� وא�- ج)٣(،

����� و- د)٤(.

إن כــאن א���ــ� وא����ــ�� �ــ� ��ــ� 1 »������� ������ � ، כ��ــ� » א�ــ��ب« ـــ» � א���ــ�«، و»א��ــ��«� «

إ�א�ـ� א���ـא�«�ـ א��ـ�«، و» א���ـ�אن א����ـ��«�ــ» إ�ـ� ��ـ� ذ�ـ�، �ـ�ن أ�ـ� א���ـ� ����ـ�ن �ـ� » �

�أ�ــ�א� א���ــ�دאت �ــ� ��ــ� ��א���ــא و��אد�ــא، أي

�ــ� أو�ــא��א א���ــ���: ���ــ� : א��ــ�.

.٢٥-٢٤، ص������� �������ر��� א�כ���، إن כــאن א���ــ� وא����ــ�� �ــ� ��ــ� 2 »������� �����

إذא �ــ� ����ــ�א �» ��ــא ��ــ����� ، و�ــ��� :

»���� ������ � أ��א، כ��� أ» א��אد��«- א������«�ـ»

א��א��« و-، ب» � ذوאت א���א�� א�ر�� �� «�ـ» �

א����، وא���א�، وא�����: أ���-א����אن א��אد��«� ��ن -أ. »- �� أ�� א����» � א ��� ��� �«:

أن �� ��� ، �� ��� �� א���� א��א� إ�� א����� א��אص א��ـ�כ�ر» א��א�ـ�« وכـ�א -ب. � �، ����ـא »�

א��א�ــ� ��ــ� א�رض ����ــא«: �ــ� א���ــ� دب د���ــא«، �ــ� » إذא �ــ��، و�א�ــ�» � �ــ�ب«: ، و���ــ� »

و�א ��﴿: ���� ��א�� �� �א د � א�� �رض إ� ��� א� � ر���א ، �ـ� ���ـ� �ـ� ]١١/٦: �ـ�ر� �ـ�د[﴾

א���� א��א� إ�� ��א א����� א��אص وא��א� ����א ����ـ�، � ������ـ�. � . �ـ�א �ـא ���ـ� א�כ�ـ�ون.

إ��א ���� �ـ«: و��� א����" �א��" � .٢٥، ص���� �������������� ر��� א�כ���، : א���. »

إن כאن א���� وא������ �� ��� 3 »����� ��� إذא כא��א ���א �������، כ�ر�אب א���א�אت »

��� א������� وא������� و�����، و���� �

� :»���� ������ �

و�ـ� ��ـ� -أ: أ��א، כـ» א��א�ـ�«

«

א���אر�«و ������� א��������، ب» وو�� - א�����أ« א����«و» ������ א��������، ج»

-

وو�ــ� א�����ــ�« א���ــא�«و» ��������ــא א����ــ�د��، و��ــ�א» ���ــ� ر��ــ� א�כ��ــ�، : א��ــ�.

.٢٥، ص������� �������ــــ�� 4 إن כــــאن א���ــــ� وא���� ������� ���������« �ــــ� ��ــــ� � ــــ�כ� . » و�ــــ��� �א� ــــ� -� ــــ� � ــــ� د��� �

א������«

إ��אرא ����� ����، إذ -» و�� إ��� �א�� ��وي א����� �א���אر�� : »א������«

� א�����د إ�� �א �� ��� �א��אت

وא���. أ�ـ� א�ـ���«�أن : � وא�ـ������ـ�-» �ـ� א� ��ـא�� أو - �

א���ــ� ���ــ� א�ــ���، و�ــ��� א����ــ���ن �א�ــ����� א����ــ���ن إ���ــא أ�ــ�א � � أ�ــ� א�ــ���«� � �ــ�א، . »

ــــ����«و �א���ــــ� א� � ــــ�» ــــ�����، �� כ��ــــ� א���ــــא� א�

� � ــــ��� «-أ: א� א��כــــא�« و-، ب»� -، ج»�

א��ــ«و א�ــ���« و-، د»� و����ــא، �ــ�ن א�ــ�אر� و�ــ�» � � � א���ــ� א�و� �ـــ-أ: � א�رכــאن א������ــ�«� « ،

وא��ــא�� �ـــ-ب א���ــא� ر�ــ� �ــ�� א��ــ�א� �����ــ�«�

�ــ�� א���ــ� ����ــאر�« وא��א�ــ� �ـــ-، ج» -، د»

Page 22: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

50

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

6

]������ �� »������� ������ ����� �

«[

���� א�� أ�:���� א� א��א�و« �� »������ א��אظ��)١(،

����:

�� א���أ�« :��� -أ � أ����� »ه�� و)٢( ��א��� ��� ����)٣(�� ت( �ي���

� א���ر )٤()٣٦-٣٢٤/٩٣٥)٥(،

אء�ؤ �� ر)٦()٣٢١/٩٣٣ ت (���� ��أ »ه�� و��� א���أ�« : و���-ب

��������،

א���א� א�����ص«وא��א�� �� .٢٥، ص������� ����������� ر��� א�����، : א���. »

א��� -أ): ����� א����אت(א��� ����� �� א������ �� أ���א� א�����אء ��� وא��� א����אظ א������� 1

: ، �����ه���������، )٣٩٢/١٠٠٢ت (�����، أ���� א������ �����א� ���� ����� א�������� א������אد�

���� א����� -؛ ب٧٧-٧٢ص، ١٤٢٧:٢٠٠٦��א�� א�����، : ، ����وت١���� ��� א����אر، ط

ت (������ א������� ������� ����� ������ ����� א�������� א�����א�� ) أ����� א�������(א�����א��، أ����� ������ א�

: ���� ���א�� ����א� א������א��، �����وت: ، �����ه��������� ���� ����� أ����� �������، )٦٠٦/١٢١٠

א��������، أ���� א������ ����� א������ -؛ ج١٩٢-١٨١، ص١������� א�����א��، ����و� ���אر��، ج

������� ، )٩١١/١٥٠٥ت (� أ��� ���� ��� ����� א������� א������� א���א��� ��� א����� �

دאر א������� א���������، : ، ������وت١�����אد ������ �������ر، ط: ، ������ه����� ������� �������� �أ���������

.٣٢-١٢، ص١، ج١٤١٨/١٩٩٨ .»��א��«��و� ): م(، )ط(، )خ( 2���«): ط(، )خ( 3 א����«��� » «. أ���� א������ ����� ���� �����א��� ���� أ���� ����� �����א� ���� ���א�� :��ي������� أ���� ������� ����� 4

���� ���� א��א���). ٣٦-٣٢٤/٩٣٥ت (א����� א����� ��� א���� א��ر����، : א���.

����� ؛ ���� ر��א ��א���، ٢٦٣، ص٤، ج٢٠٠٢دאر א���� �������، : ، ���وت١٥، ط�����

.٤٠٥، ص٢، ج����� א���א��، ��و� �אر��: ، ���وت�������� .»ر��� א�«��و� ): ش( 5���� ). ٣٢١/٩٣٣ت ( أ���� �א���� ����� א�����م ���� ������ ���� ����� א�����אب א�����א�� :أ���� ������ 6

���خ א�������، و���� ���� א����� א��א���� א������� �� א��������/ � ، ٤، ج������א��ر����، .

.١٥٠، ص٢، ج���� ��������؛ ��א��، ٧ص

Page 23: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

51

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

7

� �� א��أ�« : و���- ج "���א�" ���� ���������� ��א�� ���א ��

א�"و ��� א�אه� �)١(، و�א"ح��� א� ]٥خ[ »אل��� אق��� إ� أ)٢(אذ��

א� ،)٣()٤١٨/١٠٢٧ ت (����א����

ت (�����א�� א��כ� ��� أא��א� »���� ��� א�������א��« : و���- د

٤()٤٠٣/١٠١٣(.

:א����� א��א��

א����: ، أي»�ع���א�« :���[ �� א���� א��א�� �[

א����«أ��א� [ ]» ع����א�«��א� �א�»

:ه א��א�� �א���א�א�����

�����،- أ [

� ����-ب . [

:����� -أ

.��� �و أ��� כ���� ����� ������ א���� א�������: و��

.»و�א«��ل » و���א«): ش( 1 .»א���א�«��ل » א���אد«): م(، )ط(، )خ( 2 أ���� �����א� �כ��� א������ �����א��� ���� ������ ���� �����א��� ���� :א�����אذ أ���� إ����אق א������א���� 3

، א�����א���כ���، . א����� א��א���، א������، א������). ٤١٨/١٠٢٧ت (���א� א����א����

.٥٧-٥٦، ص١، ج����������� א؛ כ�א��، ٦١، ص١جت ( أ�� ��� ���� �� א���� �� ���� �� ���� א����� א��א���� :א��א�� أ�� �כ� א��א���� 4

.٣٧٣، ص٣، ج���� א�������؛ כ�א��، ١٧٦، ص٦، جא����א���כ��، ). ٤٠٣/١٠١٣

Page 24: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

52

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

8

�ص��، و���� �� و������� א���� א��ص� �� �� ���א���وأ

����� و����� ���� : أر���- ��אء� א� א������� א������������ �א �- )١(

� ��و: א�و� [ אص � ����� �� ،אص ��

� ��و: وא��א�� אم � ،אص �� �������

� ��و: وא��א�� אم � ����� �� ،אم� �

� ��و: وא��א�� �� ������אص ] .אم ��

� ��و: ��و� אص � ����� �� אص ��

:نوذ�� ��

� א���� -أ �� כ���م أو ��)٢(���� ����אر ������� א����� ��� ��א��

،)٣( ��� �� א��אر������

� ����� � -ب .����ذ�� א� אءز�א �����א ���

כ��� א���م א������« � � «.

:أو

� א���� [-أ �����،��� ذ)٤(������] א����� ��� ��א��

، ��א�� �������������� ر��� א�כ���، : א���. »�����א«: �א��א��، »א���«: أي: �א� א��אر� 1

.٢٩صכ�ــא إذא ���ــ� א��א�ــ� ���ــ� ��ــ� 2 � ز�ــ�«

��ــ���� و��ــ��، وو�ــ� �ــ� �ــ�א א���ــ�» : א��ــ�.

.٣٠، ص����א�� ����������� ر��� א�כ���، כ�ن ����� א�ب א��� א��א�� ��� �ـ 3 � ، و�ـ�� �ـ� »�أ�� א�� כ�א، �� ��ـ�� כـ�א، �ـ� א�ـ�أ� כـ�א« א�ـ�א

أ��ــ�«כـــ ���ــ�«و» � �، �ــ�ن �ــ�א א����ــ�م وإن כــאن כ��ــא ��ــ��� ����ــ�� ��ــ�� א���ــ�، ���ــ� »

� ����ـــ�� �ـــ� א��ـــאر� �ـــ� �ـــ�� وא�ـــ�

، ����א����� �������������ـــ� ر��ـــ� א�כ��ـــ�، : א��ـــ�.

.٣١-٣٠ص�����«): ش( 4 � « ���»������ «.

Page 25: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

53

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

9

�� ��� א����������� � -ب � .���� ذ�� א�אءز�א �����א ��� �)١(

:��כ�

א�« -١ م א��� ������«)٢(،

אء א���أ«و -٢ .)٣(»د��

א����� «):ش(، )خ( 1 � א������«��� » � �«. � ��زאء א���ـא� وא���ـא�� א�����ـ� �ـא����� א�ـ����، �ـ�ن )���� א���� א������(: �א� א��אر� 2

� � �

أ�א��«��� ��� إذא أر�� و���» ���� א���� א���ـ�� وא��א��ـ� א������ـ� -أ: � � א���ـ�אن «�ـ�

א������ א��� �� ����� א��ـ�-» ����ـ� ��ـ�� א�ـ��� �ـ� -

כ��ـ� ����ـ�א �ـ� ��ـ�ه ���ـ�� « و������، و�����א ��� ��ـ� א�ـ�א�� ����ـ�

� �ـ� ���ـ� ����ـא א����ـ�� ��ـ���� �ـ�زאء -، ب»

��� א����«ـ�. ��א א����� دא�� �� ��א א���� �� א����، כ�א א��ـאره » א������ ، ��ـ� �ـ� ��� א���א��«

א���م א������"�أن «: » � وإن כא�� כ��� دא��� ��� ��א א���ـ� ��ـ��ص "

� أو�א��א ��� �א �א��א، إ� أ�� � ���ن ������א � � � ����א �����ـא כــ �

א��ـ�م א���ـ���" � ، و�ـ�א �ـ� "�

�ــ�כ��א ��ــ��� �ــ� א�����ــ� ��ــ� «و» א�ــ� א��ــ��«א��ــ� ��ــ�א و����ــ� �ــ� א���ــ��� �ــ� . » ؛ ��ــ� א���ــ� א�ــ���، ٤٢-٤١، ٣٢-٣١، صא�������� א�����������ــ� ر��ــ� א�כ��ــ�، : »א��ــ��

، ٤٠، ص١٤١٤/١٩٩٣دאر א���ــ�، : ، د�ــ��٢، ط������ א���א���� א�������� ���� א������ وא������

٣٢٧-٣٢٦. כ��ـ� )و(: �א� א��אر� 3 ������ א����د( �ـ�زאء א����ـא� א�����ـ� ����ـ�� �ـאر�� א���ـאر�)

� �

��ـ� .

��� ��� ���ـ� א��ـ�م א���ـ���«: א��ـ�م א���ـ���«، � ��ـ� »

، כ�ـא � ���ـ� ��ـ� أ» �ـ� א��رא�� .٣٢، صא������ א���������� ر��� א�כ���، : א���.

و�א� ��א�� ��ه א����� وא���: أن �א א����א ���� �� ��אر� : � א����« �� א��� و��� �� » א��ــ�� א������ــ� א����ــ��� و�ــ� כא�ــ� א��ــ��� א������ــ� ��ــ� . � א������� : ر��ــ� א� ��ــ�א

ـــ�� �ـــאر�� « ـــא ���� ـــ�ن ���ـــ� א��א�ـــ� ���ـــ� ���� وذ�ـــ� � �

ـــא- ـــא أو א���אر� ��ـــ�אء כـــאن ����� �

-

ــ�زאء ذ�ــ� ــ� ��ــ�� ���ــא ��ــ���א � ــ� �ــ� א��ــאر�، � ��ــ���� أو ����ــ�م כ�ــ� ���ــ�� ��

وو�ـ� א�ـ��� א��ـ�� وא��ـ�دد . آه» " ...أ�ـ�אء א��ـ�د"، و"א���ـ���א��ـ�م "א�����، כ��� � � �

א������� �� ��א א���אم إ��א ��� � ������� زאده �� כ�م -أ: ����� א���� وא����« �� « ،

א�����"�إن «: ��� �א� ���א � إ�א �אر�� ����-١": � � ز��"��، כ�א �� � ���و"و" � أو �ـאر�� -٢، " �א���אر�، כא���אد، ��ن א��א��" ��� ��ـא ��ـ�� �ـאر�� �א�ـ� �ـ� א���ـאر " � � א����ـא� א��ـאص "

��� א��אد א������� ���א

، و���� ��ـ� �ــ" � א���ـ�� א���ـ��ر�" ���� א������ و�ـ� כـ�م -، ب»" ،

Page 26: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

54

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

10

� ��و: و���א�� אم � אص �� �������

:و��� ���

���� ��א ��א� ��� כ����� �)١(ةد���� א�אت����� א� א��א����� �-أ

א،��א���إ

א�]٦خ[ ����� ���� א������ � -ب � כאءز�א �א ������� ����א���

��� د)٢(���� ��אت����� �� ��� א���وא)٣(.

:���כ

،»אت����א�« -١

،»ت�����א�«و -٢

א�אء��أ«و -٣ ،»אتאر�

א�אء��أ«و -٤ ،»אل��

،»وف��א�«و -٥

. ���� א���ف�����א ��� �»وف�� א�����«و -٦

و��� ��� -ب، ���� �:����� א��אت����� ��� ��� א�- أ: �א�����

��:��כ א������א� .אכ�� א� �� ��� وא����� �א�� �د��� ��כ� أ�����א א� ��.אز

� و��د ����ر א����אر�� �� א��אر�«: ��� �אل �

، ����� ���א �כ��� �����» وأ���אء א����د«: «

א������ א��������«�����א ����� ، �כ��� א������אر وא����א�� ����� » � ��������� ���� א�ول، أ����� כ���� �

��� ���א �אر��א א���אر�א ������ �א����ود א��אر���א��

� � � � .����� � وא� أ��� ������ א���א�. �) .���(

א�و�� א���כ��: �אل א��אر� 1 .٣٣، ص����א�� ����������� ر��� א�כ���، : א���. .»������«��و� ): خ( 2 .»������ د���«��ل » د��� ������«): ط( 3

Page 27: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

55

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

11

��������� ��� )١(��א .ه�� �س� �)٣()٨١٦/١٤١٣ت (������ه אر�، وא�)٢(

���������א ��� �وأ� ���م ذ�� א����� ������ �]٤ط[ אت�رכ��א��: )٤(

�� � �� כ)٥(������ أن ���ط»אم �� ������ �אم ���و« ��� ������כא�

א�������.

����אز������ه אر�وא� .)٧()٧٩٢/١٣٩٠ت ()٦(

أن��������� يأ ��� رم��� ��א أ��، ���������� يأ ر:����א� �����א��

אت � �אز� ����� �א �� �� ��א א��כ�ن �� �� �� ���א و����� �� � ��א، إذ�א��

.»��א«��� » و��א«): ش( 1כא��א����� ������ א������� א������� 2

����א����� ������� ر������ א�כ������، : א������). ٧٥٦/١٣٥٥ت (

. أ�� א���� ��� א���� ��� א����� �� أ��� �� ��� א����אر א�����: و��. ٣٧، ص�������

: א����. � وא���א�� وא���אن وא���� وא���� و��� א�כ�م�א�� ��אر� �� א����م א������ وא����

.٧٦، ص٢، ج���� ��������؛ כ�א��، ٢٩٥، ص٣، ج�����א��رכ��، ��א��، ). ٨١٦/١٤١٣ت ( أ�� א���� ��� �� ���� �� ��� א���� א����� א�����א�� :����� 3

������ כ�א����، ؛ ٧، ص٥، ج�������א��رכ����، : א�����. �כ����، ����אر� ���� أ����א� ���� א������م

.٥١٥، ص٢، ج�������� وأכ����� -، ب�����א���: أכ����� א���������، �������-أ: و����)������א ����� ������������(: ���א� א����אر� 4

-أ. ٣٨، ص����א���� ��������������� ر����� א�כ�����، : א�����. ������ ������� �������א���������،

أ���� א������ ����� א������ ������אن ����� ���� ����� ���� ����� א: ���������א���و ت (�כ��א��� א���و�����

������ ؛ כ�א����، ٣١٦-٣١٥، ص٤، ج�������א��رכ����، : א�����. �כ����، �������). ٦٧٥/١٢٧٧

���� א����� ر��� א����� ����� ��� : ������� ������ ������ و-ب. ٤٨١، ص٢، ج���������

א��رכ���، : א����. ����، ���ي، ���כ��، ������). ٦٨٦/١٢٨٧ت ��� (א���� א������אذي

.٢١٤-٢١٣، ص٣، ج���� ��������؛ כ�א��، ٨٦ ص،٦، ج����� .»������«��� » ������«): م(، )ط(، )خ( 5 .»א����אزא��«��� » א����אزא��«): ط( 6��א�� ���אر� ). ٧٩٢/١٣٩٠ت ( ��� א���� ����� �� ���� ��� ���� א� א�����אزא�� :�����אز��� 7

א��رכ���، : א����. ���� وא����� و���� ذ����� א���� وא������ وא���א�� وא���אن وא���� وא�

.٨٤٩، ص٣، ج���� ��������؛ כ�א��، ٢١٩، ص٧، ج�����

Page 28: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

56

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

12

��:� و��،�א� �مز�، وא����כ א��م������ א� م� �� ���� �������أ א������א �

.)١(����� א�אز�� א�אم���א�

� ��و: و���א�� אم � ����� �� אم �]٧٥م[ �

:و��� ���

،��אو� أو ��א �]٧خ[ ����א ����� כ�� � א��א����� �-أ

.��כ ��� א�אءز�א �����א ��� ������ � -ب

:כ���

א�« -١ א�אء�� ،»אس��

،»رאد��א�«و -٢

א�אد��«و -٣ ،»אل��

،»אت�����א�«و -٤

.»رאد�� א�אء��أ«و -٥

אص ��� �و: و������ ����� �� אم ��

.هאد�� أ�� �������א ������ כ�� ���� ����

אت������ א���، ���א���א��א ��כ �: ��، ���د�א � و�� ����و��א א�

.�כ� א� ����،א��א��� כ����� �آة��א ��� כ���� �

:���� و�-ب

.��� �و أ��� כ��� ������ ������ א���� א�������: و��

-٤٠، ص����א�� ������������ ر��� א�כ���، : א��� ����� �� א������ �� ��א א����� 1

٤١.

Page 29: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

57

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

13

:��ن: �������و�

� א��א���� �-أ أو �א� כ���אد��إ- א��� إةود�� � ���)١(���אت

��א،אم ��� ��- �����כ��

א،���א أو כ����� ��� �)٢(���و� -ب

���� ��� א�ق�� �א �-١: ����� � - ج ��و أ���אت �� ��� א��אم� א���

وא�-٢، אت�و�א�� א����� ����،ض��א و�א��א� ��אم� א��� ��כ أو א����� א�)٣(

������ �:א� כ��� ��� ���כ«: )٤( �אلن�כ ��א��� إ�כ�� .»א�� כ� ����� �������

�א� ���� �� א�� �כ�ن»�����«� � � �� ��א א��כ�)٥(ف�� ��و�

� ��و« � א� ����»���� ���� ��� ���כ«: א��א�� ���لو�� أن ]٨خ[، �� כ�א ���

� ������� أو ���� ���� ������ כאن ���א�-� ��� ��� � ����������

א� �����א �� ����� ��� א����� � �� إرאدة��א�� א������ א����� � ��� ���:- ��

، א������ ��� ��א������� ��أ�"� ����-� ����אل ود،אא ������������� א����� �

.»���אت«��ل » ���א�א«): خ( 1 .»و����«��ل » وأن ����«): ش( 2 .»א�����«��ون ): ش(، )م(، )خ( 3���� ���(: �אل א��אر� 4 �� إن א�כאف �� ���� ... ) �כ�ن«: � א�� ������ » א�����« ������� د���ل »

����������ل : أي [כ��א ��� ����� -א��א� ���� � ���� ���� כ���אج ��� [«]:

����כ� ��� ] // כא���د א����

���� أن �אل ��� א���� ��א א���ل א���א��«: ، أي-»�� أن د��ل א��אر : و���. » �

����� א����אر ���אص �א�����ورة، ���� ����אل � ����رت �כא�����«:

�����������א���� . » �א����א��. �

إ����אط : �أ����� א�����אر�� � وא������ �������� ����� . ٤٧، ص���������� ����������، ������� ر������ א�כ������: א������.

א�כאف א����� א��אرة«א������ ��

א�� ��אم، أ�� ��� א� ��אل א����� ���� א� ��� ����� : »

���� ������ �� ��� ��������، )٧٦١/١٣٦٠ت (�� أ��� א���אري � ����� ، : ،���� ����

.٣٦٣-٣٦١، ص١، ج١٤٢٦/٢٠٠٥دאر א�כ�� א������، : ، ���وت٢ط .٤٧، ص������� ����������� ر��� א�כ���، : א���. ����������� 5

Page 30: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

58

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

14

����אز�� א� א���א��� ��،»- "� ��א��� ��א א������א���א��

��� �� ����אز�� א�)١(

.»אص �� ������ �אم ���و«

:אن��� ��א��כو�� א�

א א��� ��� כم� �� �� ������ א����� �� א��������א �� أ�:��א���

وא������� .����� א����א و�� وכ�ن، ��אت��

� � أ�� ��،אز�� א����א כ��� وכ�نه، �� �� ����������א �� أ�:�و���

. �� א��א���»��א��א�« �� �ف���

������ �� א�א أ���� أ��»���� א�����א�« وأ��אم �� �כ��� א��)٢(

:»����א��«

� ��و: א�و� [ אص � ����� �� ،אص ��

� ��و: وא��א�� אم � ،אص �� �������

� ��و: وא��א�� אم � ����� �� ،אم� �

� ��و: وא��א�� אص � ����� �� ] .אم ��

� ��و: ل��و אص � ����� �� אص ��

:و��� ��ن

��א،אم ��� �� ���א� ���و�� ���)٣(אت��� �א�� א���� �-أ

]٥ط[ א،����� ��� ���� و�-ب

.���� ��� א�אءز� �אت��� א�]٩خ[ �� ����� כ����� � - ج

.»���א���א«��� » ���א���«): ط(، )خ( 1 .»א������«��� » �����«): خ( 2 .»���אت«��� » ���א�א«): خ( 3

Page 31: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

59

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

15

א�« ��כ� -١ ،)١(»��زא��א�« אءز ��»אنزو

��כ�� א����א��� א�" ف ع ل " ��� ��כ��أ�� �א ���כ«: �אلن�כ�

�� �� א��ن�ز �א �ع��� ����� ��:- ��א�� و�)٢("����"و "���"��� - אن���א����

�א א ���ع�� �אن��� ��א א��� �� �أ�� �א � �� أ��אد�� כ��� �،»������א�

�� �� א��ن�ز� .������ א���

:ـ�

�� ���� ���� �� כ�ع��� �א�:ة�אد� א� �א���א����� א�د��� ���� א�إن )أ(

�א�،����� �� إ���� א�م��أ« ��� �� �אنزو א�: ، أي»אس�� ،אع��

א�م��أ« ��� ��� �� �:�وإ�) ب( .»אص��

א�)٣(���� ، »ع��א��« ��� �]٧٦م[ ���ع��� א�ف� �� � א������ �כ�نل�و

.»ع��א��« ���و��� א��א�� ����

وא� .����� �� א�ل�و

א������« �� و)٤(����و�� ��א א� -٢ .)٥(��א��� ��� �»م��

א���אزن«: �� ���� א���� 1 א���אز��«��ل » «. .»"����"و" ���"«��ل » " ����–��� "«): ش(، )م( 2 .»����«��ل » و���«): ش( 3و��א ��� أن ���� ... )��� ��� ������(: �אل א��א�� 4 �

أن כ�ن و�� א����� �� ��א א����� «: �� ���ـــ� א��ـــ�م"�إ��ـــא �ـــ� �ـــ� � �ـــ� �ـــ�� א���ـــא�ف" وأ�ـــא ���ـــ� �ـــ. » �� א�� א���ـــא�ف ـــ� - ��ـــ� ����

א��ــ���א�" א����ــ���"و" أ�ــ�אء א��ــא�א�"و"

ـــ-" ��ــ� ���ــ��� כ���د�ــא � و�ــ� �ــאم «

ــ� �ــאص ����ــ�ع �

א���ــ��«�ــ� » כــ�א �ــ��� �ــ� . »�

�������� ��ــ� �ــ� » ����� ���������

������� ��א ����א��. » .٥٣، ص������� ����������� ���� א�כ���، : א���.

�����א«): ط(، )خ( 5 ������א«��ل » «.

Page 32: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

60

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

16

� ��و: و���א�� אم � ����� �� אص ��

:و��� ��ن

��א،אم ��� �� إ��א� ���ودة ���)١(אت��� �א�� א���� �-أ

���א،�כ ��א� ��� כאن�� ����ودة � �������� ��א�� ����و� -ب

�� א��� כ����� � - ج ��� ]١٠خ[ ��א�� �� א���א� و� כאءز�� �و�

א��אد)٢(��إ אد� א�אم��א�« .� إ��א��כ ��»)٣(

א���א��« �� כ�-١ ،»אل��

��� �א כאن ��� ���כ«: �אلن�כ ����� �»�א�� א����א�« � إن:���

.»�א�� א�אن�� �� א������ ��א�ه إ�� �ر�� ��ل�� ������ ����� ��":���"

�������� ��א�� إ�� �ب�� א��ث� ���� �»ب��« ����א و��

؛ و�כ�א… ، »�כ �ب��«، و»و�� �ب��«، و»�� زب��«، כ�א �� ة�ر���

���«، و»�� ز���«، כ�א �� �א��� إ�� ��� א���� א�ث� ���� �»���« ��وو

.)٤( ���א���א � �و�כ�א إ�� … ، »�א� ����«، و»�� ����«، و»و���

א�" �� ��أن« : ���������� ���אر�����א ��� �א �� א� "אل��

.»)٥(���� ��א� إ�� ������ �������

.»���אت«��ل » ���א�א«): خ( 1 .»إ��«��ل » ���«): ش( 2 .»إ�� א��אد«��ون ): م( 3 .»��«��ون ): ط(، )خ( 4������� إ���� ��א���� �������«: א����א��) �א���� �������������� �������� �����(: ���אل א����אر� 5 �

« �������

.٥٥، ص����א�� ����������� ر��� א�כ���، : א���. א����

Page 33: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

61

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

17

�א� ��� ������ �������א ��أ�« �� ������� )١(يأא ��� �א �� ر�وأ�

אم ���و« ��� �� � �����כ�ن، ������ כ�� �� א���אل ��� �� כ��א و ��:»א��

.)٢(� ����אن כ����� و�، כ�א أن»אم �� �������

،»��א�� א��אت��כ��א�« ��� وכ-٢

�כ� ����� ��:"�א� ���ز "��� �א כאن ��� ���כ«: �אلن�כ �������א �����

.»א�א�א � ���� ���אد���� ��� א����� א����אد

���� »�א�و ����«، و������ א���� ���� א��»�א� ���ز« ����א و��

.و�כ�א… ، ���א��

א�אت��כ��א�« ��� وכ-٣ ���א��)٣(«،

م ز�� "��� �א כאن ��� ���כ«: �אلن�כ ������ �]١١خ[ א����� ��":

א���� ��כ� ������� .»����� أو א��������� �ة��� �������� ����� �א�� �א��ل�و

אر زد« ����א و�� ���«، و����� א��ة���� א������� א���� ���� א��»��

��� ���� א��»�� رم��« و؛����� א��ة���� א�]٦ط[ ������ א���� ���� א��»و���

.و�כ�א… ، ����� א��ة���� א�������א�

،»�������� א��אت��כ��א�« ��� وכ-٤

� ��ر "��� �א כאن ��� ���כ«: �אلن�כ �������א ����� א��":�� ���� �

������� ���� ��כ�)٤(«.

.»��� �א �� رأي«��ل » ��� رأي«): ش( 1כ�� 2 ����� � א����אل��� و�أن": وא�������. �ر������א ��� �א ��� א�«: �� א��א���������

.»)���(. �����. " وא���כ���א �א��� .»א��א���«��ل » א���א���«): ط( 3 .»�������«��ل » ������� �����«): ش( 4

Page 34: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

62

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

18

��ر«، و������ א��������� א����� ���� א��»)١(�א�� א���ز« ����א و��

.و�כ�א… ، ������ א��������� א����� ���� א��»�א�כ

.»��אر� א���� א�م� �ف����א�« ��� وכ-٥

א� �אف��א�«وכ�א .»������ א��א��

א�م�א��� ����� א�د���א�« ��� وכ-٦ .»���א�����

.»������ א�ة�כ�א��« ��� وכ-٧

� ��و: ��א��وא אم � ����� �� אم ��

:ن�و��� �

� א���� -أ ةود�� � ���)٢(אت�� ��א�� ��א،אم ���� �)٣(

� ���و� -ب �����א���א כ�א�� و�� ،

.��כ� א���� ���� א��א��� إ�כ� ���א ��� כ����� � - ج

.)٤(- �� כ�א ������א� يأ��� ر- ����� و�،אن���� �»���א�« ���כ

��ن [أو [:

� א���� [-أ ،] ��אאم ���� �ةود�� � ���אت�� ��א��

،� ���� כ�م��� �]١٢خ[ ���� כ�א�� ���� �-ب

.»א��א��«��� » �א��«): ش(، )ط(، )خ( 1

����� ���א��(: ���א� א����אر� �כ���א ���� א������، وא�����אب) ز���� א����א��«: � ، כ���א � ������» : א�����.

.٥٧، صא���א�� א���������� ر��� א�כ���، .»���אت«��� » ���א�א«): خ( 2 .»���ودة«��� » ����رة«): ش( 3 .»כ�א ���«��ون ): ش( 4

Page 35: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

63

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

19

����כ א�)٢(�א��� א�אءز� �אت��� �� ��� א�)١( وא��ة�� כ��� �]٧٧م[ �� - ج

.�א��� إ�כ� �»אد� إ�� א�אد� א�אم��א�« ��� � ���� כ���م ��������א�

،»�א��� א�אء��أ« )٣(���כ -١

:ن ��������א �����

، »بאر�«: ���� �- ةود�� � ���)٤(אت�� ��א�� א���� �)أ(

��� �א כאن ��� ���כ«: �א��و�� �- ��א אم ���� �-�א، و���»ئאر�«، و»�א�כ«و

،-»������ א��" �א��"

- و����،»ب�� א��� �אم ���«: ���� �- ����כ א��א��� א����و�) ب(

،- »وث��� ����� א�א��� א���� ����� �� �אم ���« :و��- � ���� כ�م����

�� א��� כ����� �) ج( אم��א�« ��� ��א�� �� א�� وא��� כאء�ز� �و�

�� " �א�� "���א כאن ��� � ���כ«: �א�ن�כ ��א��� إ�כ� �»אد�א� إ�� אد�א�

.»وث��� א���� ��א��� א���� ����� �� �אم ���� ����� ��:����א��

»�א�כא�«، ووث��� א��� ��ب�� �� א��אم ��� �»بאر�« ����א و��

، وث��� א��� ��ةאء�� �� א�אم ��� �»ئאر�א�«، ووث��� א��� ���א��כ �� א�אم ����

.אت���� ���� א��و� . ���إ�� ���…

،»��א��� א�אء��أ« ��� وכ-٢

א� ��� ����������א ����� �א ��כ«: �א�ن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

��� ����� ���� ��� و���� ���� ��]١٣خ[ :������ א��" ����� "���כאن ��� �

.»وث��� א����� �א���א�

.»وא��ة«��� » وא��«): ط(، )خ( 1 .»א���א��«��� » ��א��«): ط(، )خ( 2 .»כ���«��� » وכ���«): م( 3 .»�אت��«��� » ���א�א«): خ( 4

Page 36: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

64

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

20

، وث��� א���� �ب�� ���� א���� و�� �»وب���« ����א و��

���� �و� . ���إ�� ���… ، وث��� א��� ���א��כ ���� א��� و�� �»�ب�כ�«و

.אت����א�

،»אن�� א��אء��أ« ��� وכ-٣

א� ��� ����������א ����� �א ��כ«: �א�ن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

.»�א��� א���� ����� ��� ���א و�� ����� ��:"���� "���כאن ��� �

،»אنכ� א�אء��أ« ]٧ط[ ��� وכ-٤

� ��א� �� �»א�« ��� ��א כ���، و�כ� أ��������א ����� � ���� �

. �� א��א��»אنכ�א�« �� א�و�، و�� »אن��א��«ة �� אر� �:�� �����א�

،»�� א�אء��أ« ��� وכ-٥

א� ��� ����������א ����� �א ��כ«: �א�ن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

.»�א��� א���� ����� ����� ��א כאن ���� ����� ��:"���� "���כאن ��� �

،»����� א��אء��أ« ��� وכ-٦

א� ��� ����������א ����� �א ��כ«: �א�ن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

ةאد� א����� ��� وא��� א���� ����� �� �אم ���� ����� ��:"���أ "���כאن ��� �

.»ه��� ���

،»����� א��אء��أ« ]١٤خ[ ��� وכ-٧

א� ��� ����������א ����� � א���כ«: �א�ن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

��� إ�� و���� ����� ��:"���� "نز .»���� أ�� ����� ��� �)١(

����� ������ ������ �����( ������� )��������(: ��א� א���אر� 1 و���א� ���א�� ����ه א������ �א����� . )

���� ��א א���� ��� �� ��� א��א�� א�و�: »������«: ��� ���� � � � ����� ر���� : א����)���(.

.٦٣، ص������� �������א�כ���،

Page 37: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

65

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

21

،»��� א��אء��أ« ��� وכ-٨

א� ��� ����������א ����� ��כ«: )١( �אلن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

أ��א� .» ������� א��� إ�� ������� ����� ��:ةد��� �אءه �� �����

،»�����א��« ��� وכ-٩

א� ��� ����������א ����� ��כ«: �אل]٧٨م[ ن�כ ��א��� إ�כ ��אم���

�� ة�ر�כ ��ن�א و��� �א ����� �אء�، و��� ر �� �אل�ن و���ه أ� ������ أ�א�

.» ������� א��� �אد�� �� أ��� א��� ��� כ���� ��:ه�� و��� ��אل

א،��� �»����א�« ��� وכ-١٠

א� ��� ����������א ����� � א���כ«: �אلن�כ ��א��� إ�כ� �אم���

� ��� ���� ��:���" אت����"، أو "������"، أو "�ن�א��"، أو "אل�� "نز إ�� و���

.» ذ�� א���אت���� �� ���� �� א���כأ

»������ א�אء��أ« ��� وכ-١١)٢(.

כ���و -١٢ .-���� �� ����إذא �� �- )٤(»ىאد�� א��א� «)٣(

.»�אل«��ل » �אن«): ط( 1� ��� ����� ��� ��א أرאد ����א، �����)������ ������ ��������(: �אل א���אر� 2 א����אء « إن أرאد -أ:

א������ �א���אت � ��� א�� א������ وא�����ب وא����-»

� ���� ذכ��ت כ���א ����א ����: - � -ب.

����� א������ א�������� �א���«وإن أرאد � � א��א���� ����� ����� ور����אن وأ����� و������א-» - : ����

د��� ���ه א���אرة ����א إ� ��כ��אت �אردة، ��� أن א���א�� ����� ذכ��א ���� א�� א��א��� � � � أو א�����ل כ�א �� א������ ��� ���א، �א����ب �

إ���אط ���א ��� א�����، ��א: ر�� א����� כ����� � .

.٦٤، ص������� ����������� ر��� א�כ���، : א��� .»כ���«��ون ): م(، )ط(، )خ( 3����� ��� �������(: �אل א��אر� 4 א�� �� א���אدى، �א����: أي) א��� א����אدى«:

: א����. »

.٦٤، ص������� ����������� ر��� א�כ���،

Page 38: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

66

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

22

אم �� ������ ��אص ���و: وא��א��

�א א �� أ���א���א��� ��כ �: ��]١٥خ[ ��،���א � و� ��)١(���و��� ��

���.

:א����� א��א��

]� ���א�: أي،»� ������א�« :و��[ �� א���� א��א��

א������ ��«أ��אم [ «[

:و��

،���א כ� ��-أ

.���� أو �-ب

�� א����� א������ ��א�����[ ]؟���אرأم ��� ����ذأ:

:���، �� �����א��

א�ه אر� و��،»����� ���ر��� ����أ�« : ���������א� -أ �يאز� א���� א���� �אم�

.)٢()٦٠٦/١٢١٠ت (

.»و��� �����«��و� ): ش( 1ت ( أ���� ����� �� ����� ������� ������ ���� ����� ���� �������� �������� :א����אم ����� א������ א����אزي 2

����، ��כ��، ����، أ����، �כ��، أ���، �א��، ����، ��אر� ��� כ���� ��� ). ٦٠٦/١٢١٠

؛ כ�א���، ٣١٣، ص٦، ج�مא�����رכ��، : ����. ������ ������� و������� و���כ��� و����א���

: و���� ��أ� ���א� ��� ����� ������ �� ���ه ��������. ٥٦٠-٥٥٨، ص٣، ج���� א�������

.٢٠١-٢٠٠، ١، جא��������� ����� ������،

Page 39: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

67

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

23

���א��א�� و-ب� א��أ�«: )٣(إ�� )٢()٢٠٤/٨٢٠ت ( )١( ، »����אر� א��ر�

.)٤()٤٧٦/١٠٨٣ت (�يאز�� א��אق��� إ� أ���א��� ��و�

»� �� �� �� ������� א��أ�« : إ�������� א���� و- ج)٥(.

א� و- د � �� �� ������ א�-١: ��أ�« إ�� )٦()٦٨٨/١٢٨٩ت (��א����

���כ א���כ�� �� א������ א��ر�� وא��- ٢، �������� א��אت��כ�� وא�אتد��� �� א���

.»-א��א���א כאن أو إ��אر��إ-

، �א�����»א�������« ���� ���� )�א���א���(: �א� א���אر� 1 وא���א����«: � ����� ر���� : א����. »�

.٦٥، ص� א������א���א�א�כ���، أ��� א����� א�ر���� ). ٢٠٤/٨٢٠ت ( א��א� أ�� ���� א� ����� ��� إدر��� א���א��� :א��א��� 2

؛ כ�א����، ٢٧-٢٦، ص٦، جא������א��رכ����، : א�����. ����� أ���� א������ وإ����� ������ א����א����

.١١٧-١١٦، ص٣، ج���� א������� .»إ��«��� » א�«): ط( 3 أ����� إ�����א� �����א� א������� إ�����א��� ����� ������ ����� ������� :��אزيא������� أ����� إ�����אق א����� 4

א��رכ�����، : א������. �������، �����א��، �������، �������). ٤٧٦/١٠٨٣ت (א����و������אدي א�������א�ي

.٤٩-٤٨، ص١، ج���� א�������؛ כ�א��، ٥١، ص١، جא���� )�� ��� ���א����� �� �(א������ �� : أي)���� א������� إ�� أ��( ��� )و(: �א� א��אر� 5

إ�� أ��� �א��� ���� א����� وא�������«: أي ، أ���� ���� א��א���� ��� ���� א����� ��� ������א ��� »� � � � א���� أو א��אرج، ��כ��ن أ���א أ��� �����א ��� כ�� א����א� ����دאت أو ��כ��אت، ���� أي ���

� � א����� وא��

אر�� א������ כא�� ����� א������א� . �و���א א������ ��� א���� ����ي«: « .

.٦٦، صא���א�� א���������� ر��� א�כ���، : א���ت ( أ���� ����� א� ����� א������ ������ ���� ������د ���� ������ א������� א������א�� :א������א�� 6

א��رכ���، : א����. �אر� �א�دب وא������ وא��������، أ����، �����، ��כ��،). ٦٨٨/١٢٨٩

.٧٠٧-٧٠٦، ص٣، ج���� א�������؛ כ�א��، ٨٧، ص٧، جא����

Page 40: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

68

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

24

א�- ١: ��أ�« ��� )١()٨٦١/١٤٥٧ت (אم�� ����� و-�� �� ����אر� א��ر�

وא�- ٢، ���� א�����א� .)٢(» ذ�� �� �������� א���ر�

א�: ���ر����א� ��� א���� �א���א�� وא��،ن��و �����)٣(.

���א���

:�א�� �� ��� ������

�� ���:

]٨ط[ .א��� �»�ي�� ���و« : ��� ��א��� �� א��כ ذ)٤( �א�أن -أ

.»ي�� ��� ���و« :، و��� ��ع� �����و� -ب

.)٥(א ��א��� ����، و���� �אه���� ��� و�� �� ��� �� כ��و: و��

: ���، ������א��

]١٦خ[ ،»אف��כ ��ح��« �� )٦(�������� ��� أ-١

.»��� �����א��« �� ������ אه� و�-٢

ت ( כ���א� א������ ������ ���� ����� א��א���� ���� ����� א������� א������א�� א�������ري :����� ������אم 1

ب �א�� ��אر� �� א���� وא����� وא������� و���� א������� وא����א�� وא����א). ٨٦١/١٤٥٧

؛ ٢٥٥، ص٦، ج������مא��رכ����، : א�����. وא������� وא������ وא������ وא�����א�� و����� ذ����

.٤٧٠-٤٦٩، ص٣، ج���� ��������כ�א��، دאر א����، : ، ���وت����� �������، )٩٨٧/١٥٧٩ت (���� أ��� א����و� ����� �אد�אه : א��� 2

.٥٥، ص١��ون �אر��، ج .»��א����«��� » א����אن«): ط(، )خ( 3 .»أن �א«��� » א��א«): ط(، )خ( 4 .»��א«��� » ��«): ش( 5، ����א�� ����������� ر��� א�כ���، : א���. ��� א���� ����د �� ��� א����א�א��:������ 6

.٦٧ص

Page 41: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

69

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

25

.)١(ت����� �� א������ א�����دوأ

:و���א���

א�אع��א�« �� ���� א��أ� א�אع�و إ�� ��� �א�� وא���� �� ����ر

.»� وא�����

����:

،����אز��� ��������� »هאز��« إ�� -أ

.��א���� �������� »����« وإ�� -ب

.ت����� �� א����א�� א����دوأ

:و���א���

����� א�، إذ ����א �כאن�� � א���א�بאو� ������ �� ���� � ��أ�

א����א�« .»�يאد��

:و�������

�)٢(������ � ����� א���، �כ����� א��م���� ���� א��أن �نכ � أنאنכ�

.)٤(���א�� أو �)٣(���א��

.»א�����ت«��� » א������ت«): ط( 1 .»� �������«��� » � �����م א����«): ط( 2

א�ـ���אم א��ـאص ���ـאم، כــ) ������������(: �א� א��אرح א��ـ�אن« א���ـ�אن«�ــ» א����ـ�«، إذ » �« :

כ�ن א���ء ���� ���� ��� ��ء ���، ���� ���� א���� � ���� א����� ���ـ� א��ـאص �ـ� :

� ���� א��אم .٦٩، ص��������א�� ������� ر��� א�כ���، : א���.

���אن أن ���ن(: �א� א��אرح 3 א����� �א��� ) دون א����، כ���� )�א����( د��« א��ـ���ع » �� ورאء א���אر ���

و��د א����« א����«و. »� �ـ�� ��ـ��� ��ـא �ـ���� ����ـ�م وא�درאכـאت: » � � .

.٧٠-٦٩، ص �����������א������ ر��� א�כ���، : א���ـــ�אرح 4 ـــ� )أو(: �ـــא� א� إ�כـــאن أن �כـــ�ن א���� ����א����( ـــ� )� أح«، כ��� ـــ��ر«��ـــ� » و�ـــ� א� � « .

Page 42: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

70

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

26

:����א���

א��أن :ةאدر

،������� ������� �� א��ط� ����� �-أ

אم�� ��)٢(�א����ه אر�، وא�)١()٤٢٨/١٠٣٧ت (א�� ����א �� �-ب

.)٣()٩٤٥/١٥٣٨ت (

.��כ �� א������ ������ א�����دوأ

:����א���

א�ت���� ��أن :אظ��

،������ ���א �� ��-أ

:����و�� ��� �

.א�א �����א و�א� ذ������ ��أ�: لא�و

.��א ������: وא��א��

،���� �א ���� و��-ب

:����א ��� �و�� أ��

א����«و �א �כ�ن ���أ א���כ� ��א� כאن �� ���ر أو �: »� א������«و. أ�� ���، ���א ��אرة : »� �

���أ א���כ� �� �: �� �� ���ر .٧٠، ص����א�� ����������� ر��� א�כ���، : א���. ). ٤٢٨/١٠٣٧ت ( א������ א������� أ���� ����� א������� ���� ����� א� ���� ����� ���� �����א :����� �����א 1

-٢٤١، ص٢، ج����مא��رכ��، : א���. ������، ����، �א��، ��אر� �� أ��א� �� א�����

.٦٢٠-٦١٨، ص١، ج���� ��������؛ כ�א��، ٢٤٢ .»א��א��«��ل » �א��«): ط(، )خ( 2ت ( أ��� ����א� ���א� א����� ����א��� ��� ����� ��� ���ب ��אه א�����א���� :���א�� ����אم 3

א��رכ���، : א����. �א�� ���و� ���و�� و��א��� �� א������ وא�כ��� وא������). ٩٤٥/١٥٣٨

.٦٧، ص١، ج���� ��������؛ כ�א��، ٦٦، ص١، ج����م

Page 43: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

71

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

27

.א�א �����א ���� ذ���� �� ������: ل���

.��א ���ذ: ����א��

��ن�� ��א�� ������� )١(.אب��� ��כ�� ���

���� «): خ( ��� ����א�� �� ��� 1 � ���� ��� �� ١٢٨٦«.

Page 44: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

72

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

28

�����

:» א��אد��א��א��ة« � �� ��� ��� ��א��������אل

�א א � ����،»א������« ���� ��� أ ���א ��א���כ� � ����א أنس�� � ���� ��

:�ل�، �� ���כ���ة��� ��� א��� א���א��

������� �������:

א�« �أن -أ ���� ��ع��� א���� א���כذ« :��، ��»���א�« ع� �»אل����

.��כ�� א��א�، ��� �� �»��א��أو �אه ���

�א����� א�: أي [رאد����א����� א�- »���א�« �نأو -ب �� .)���( [ -

א�«، و����� א����� .�א��כ وא�אز��א وא����� �»אل����

א��� ���� א��� ���� א��� وأن- ج .אز� و� � ��� ������:אل����

�א � أ�يأ��� ر- » ���ر�� א���א�وأ«: و���. آن��א� �� �د��و��א �

.- ���א א�כ����כ�� א��� �وف�� ��� א����אرة

������� �������:

، � ���»��� �������أ �� ���א��«�א �� � ��: ����א»��� א���� �����« �أن

.������� ��������� אאس��ي ��� א����� �

:»������«و

א�« �� و��، כ��א��� א��א ������ ��-أ ،»��א�« و،»אء��א��« و،»ضر

و��� ��א ������ ��� ���א���א ���א �� و���،»אء�א�« و،»د��א�«و

.

�ه א� �، כ���אد� א�א ������ و��-ب א �� ��� وא �כ�ن�� �אء��

.»ء��א�«، و»���א��«، و»ع��א�«ـא، כ���� ��� �������

.»��� א�����«و��א ��

Page 45: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

73

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

29

، � ��������א �א�� أ�כא���כ أ�ت� ��:»���א��« و»ف��א��«א �� �وأ�

.אذ��כא��

������� �������:

:��� א�� أن-أ

،���� ���� א��� و:»אتد���א�« �� -١

א��� و:»אت��כ��א�«�� و-٢ � �אء�� .אء��

.��כ�� א� ���ف،������� � ��� ���א� ����د��� א� د���� وأن-ب

.������� � �� ����� ������ �� و��� א����א�� �ط���� � �� وأ�- ج

�� א���א�� �א ��، ��ن ���א����� ������ ���� ��� ��כ� ��� �� وأ�- د

:אد�� א�������א ��، و��»�א�و� א��أ��א�«ـ، כ�� �� ������ �

،»כ�� א���א�ر«ـ�، כ�� ��� ��א���אא �� ��-١

א���� ����� أو �-٢ ،»��� ���א�ر«ـ، כאد��

. ذ�כ أو ����-٣

������� ������� �������:

���א��� ������": ��� א��א�" �أن« �� �� א����ف��� �א א��أن -أ

��� א���א �� �� א�� ��»"������ א���� א�ة���א�" ��أو �� �، �� ���� ���

.»س��« و»��ر«، כـ�א�� ��� א�� �����א��� � �

،»���« و»���« ���- وא�כ��� ��� א��������א א��� ��وأ�

�א����� ��� �:- »رאد���א«ـوכ .����� א����א��� �אق��

Page 46: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

74

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

30

، אم�� ���א���� ������� �אع� � א����� ��� أ���بאع� א���وأن -ب

وא� )١(.אم�� א� ��������� ����� أ�

Kaynakça

Alak, Musa, “Meşîhat Müsteşar Eğinli İbrahim Hakk Efendi ve Vaz‘ İlmine Dâir Risâlesi”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Bişkek 2011, say: 11-12, s. 191-221.

Albayrak, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemâs, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlğ Yaynlar, 1996.

Bağdâdi, İsmâil Paşa el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, (nşr. Kilisli Rifat Bilge – İbnülemin Mahmud Kemal İnal), İstanbul: Milli Eğitim Basmevi, 1955.

Bursal Mehmed Tâhir, Osmanl Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.

Çakan, İsmail Lütfi, Hadîs Edebiyat Çeşitleri Özellikleri Faydalanma Usulleri, 4. basm, İstanbul: İFAV Yaynlar, 1997.

Eğinli İbrahim Hakk, İcâzetnâme, (Öğrencisi: Eğinli Hâfz Muhammed Hulusi Efendi), İstanbul 4 Cemâziyelevvel 1298/4 Nisan 1881 (Fotokopisi için bkz. Ebül’ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaas, 1966, II-III, 760-732).

Eğinli İbrahim Hakk, Risâletün ma‘mûletün fi’l-vaz‘, İstanbul 1286; İstanbul ty.; Metnün fi’l-vaz‘,İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 1311.

Eğinli Mehmed Rahmi, el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye fî şerhi’r-Risâleti’l-vaz‘iyye, İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 1311.

Eğinli Mehmed Rahmi, İcâzetnâme, (Öğrencisi: Kangrl Hâfz Ahmed Hamdi Efendi), Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağşlar Bölümü, nr. 668.

.٧٢-٧١، ص����א�� ����������� ���� א�����، : א��� 1

Page 47: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

75

Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili

31

Gümüş, Sadreddin, Seyyid Şerif Cürcânî, İstanbul: İSAV Neşriyat, 1984.

İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi Sicill-i Ahvâl Dosyas-251 (Sicill-i Ahvâl Dosyas-251). Müellifin bizzat kendisinin, vefâtndan yaklaşk 20 ay önce, 23 Rebîulâhir 1310 (1 Teşrînisânî 1308/13 Kasm 1892 Pazar) günü doldurduğu tercüme-i hâl varakas ve diğer evraklar (CD resim no: 1715-1737).

Kara, İsmail, “‘Unuttuklarn Hatrla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân Disiplinleraras Çalşmalar Dergisi, cilt: 15, say: 28, 2010/1, s. 1-67.

Kâtib Çelebi (Hac Halife), Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, (nşr. Şerefettin Yaltkaya – Kilisli Muallim Rifat), İstanbul: Maarif Matbaas, 1360-1362/1941-1943.

Kehhâle, Ömer Rzâ Kehhâle, Mu‘cemü’l-müellifîn terâcimu musannifî’l-kütübi’l-‘Arabiyye (Mu‘cem), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty.

Kemaliye Kaymakamlğ, Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), İstanbul 1996.

Mardin, Ebül’ulâ, Huzur Dersleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaas, 1951 (I), 1966 (II-III).

Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî Yâhud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.

Özdemir, İbrahim, İslâm Düşüncesinde Dil ve Varlk Vaz’ İlminin Temel Meseleleri, İstanbul: İz Yaynclk, 2006.

Özek, Ali, Zemahşeri ve Arap Lugatçlğndaki Yeri, 1. bask, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.

Özel, Ahmed, Hanefî Fkh Âlimleri, Ankara: TDV Yaynlar, 1990.

Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi (DİA).

Page 48: Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair ... · 2015-02-14 · “lügat ilmi” ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için

76

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, 25, 29-76

32

Ziriklî, Hayruddîn ez-Ziriklî, el-A‘lâm kāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikîn (A‘lâm), 15. bask, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.

***

Abstract 

The Counselor of Mashīhat Ibrahim Hakki Efendi of Egin 

and His Treatise on The Science of Wad‘ 

The utterances are symbols denoting meanings that exist in the mind or in the world. The  methodological  and  philosophical  investigation  of  the  utterances  being  attached  to meanings  constitutes  the  scope of  the  science of wad‘. Especially  after Adududdīn Al‐Ījī  (d. 756/1355) many works on the science of wad‘ came into light mostly in the form of treatise. One of them is the treatise of Ibrahim Hakk Effendi of Eğin (1247‐1311/1831‐1894), the counselor of Mashihat and a mudarris (professor) of Bayazid Mosque. In this treatise, Ibrahim Hakk Effendi deals with the fundamental issues of the science of wad‘ in an extremely systemic and concise way. In this article, the focus of which is on the textual criticism (critical edition) of the treatise of Ibrahim Hakk Effendi on the science of wad‘, I will introduce up the treatise in its various dimensions and then will present its annotated version. 

Key words: Ibrahim Hakk Effendi of Eğin, Bayazid Mosque, mudarris, the counselor of Mashihat, the science of wad‘.