merkantilizmin ortaya çıkışı

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)

136

MERKANTLZMN ORTAYA IKII

EMERGING OF MERCANTALISM

Yrd.Do.Dr. Cahit AYDEMR Dr.Hseyin Haimi GNE D.. Diyarbakr Meslek Yksekokulu D..Mardin Meslek Yksekokulu

[email protected] [email protected]

ZET ada iktisadi sistemlerden biri olan Kapitalizm, Merkantilizm ve Fizyokratik dncelerin etkileriyle

kurumlamaya balam ve klasik iktisadi dnceyle ekillenmi bir sistemdir. Bu sistemin en belirgin zellii, nceden gelitirilen teorilere dayal olarak kurumlam olmay; zamanla olaylarn ve deimelerin etkilendii teorik yaklamlarla ekillendirerek gelitirilmesidir. Kapitalist sistem, 16. yzyldan beri Bat Avrupa da meydana gelen iktisadi ve siyasi gelimelere gre deierek bugnk grnmn almtr.

Anahtar Kelimeler: ktisadi akmlar,ticaret,ithalat,ihracat,Avrupa

ABSTRACT Capitalism, one of the modern economic systems, had started to become institutionalized with the effects of

Mercantilism and Physiocratic thoughts and sharpened with classical thought. The most significant property of this system is that, it had not been institutionalized based on prior theories; but developed by theoretical approaches that were affected by incidents and changes. Capitalist system has developed by changing based on economic and politic developments in Western Europe since 16th century.

Keywords: Economic movements, trade, import, export, Europe

MERKANTLZM

1- MERKANTLZMN ORTAYA IKII

Merkantilizmin esas devlet idaresine dayanr ve ekonomi politikas hem ekonominin ve hem

de devletin birlikte bymesini ve glenmesini salayacak temel bir ara olarak grlmtr.

Merkantilizm, 1450-1750 yllar arasnda yani Ortaa ve Fizyokrasi arasndaki dnemde gelien

iktisadi dncelerin btndr. Bu dnemde gl olmann kriterlerinden bir tanesi de hazinenin

bymesi idi ve bunun iin de d ticaret dengesinin pozitif olmas, yani ithalattan ok ihracat

yaplmas gerektii iin hkmdar ile tacirler arasnda bir kar birlii olmutur1.

1 SAVA, V. F. ktisadn Tarihi, Liberal Dnce Topluluu, Avcol Matbaaclk, stanbul,1997,s.138.


137

137

ada iktisadi sistemlerden biri olan Kapitalizm, Merkantilizm ve Fizyokratik dncelerin

etkileriyle kurumlamaya balam ve klasik iktisadi dnceyle ekillenmi bir sistemdir. Bu

sistemin en belirgin zellii, nceden gelitirilen teorilere dayal olarak kurumlam olmay;

zamanla olaylarn ve deimelerin etkilendii teorik yaklamlarla ekillendirerek gelitirilmesidir.

Kapitalist sistem, 16. yzyldan beri Bat Avrupa da meydana gelen iktisadi ve siyasi gelimelere

gre deierek bugnk grnmn almtr.

Ortaan sonuna doru, Bat Avrupa lkelerinde hayatn hemen her alannda deimelerin

olduu grlmektedir. Bin yllk bir dnemi kapsayan Ortaada bilgi birikimi, bu an son birka

yzylnda iktisadi, sosyal ve ilmi deimelerin meydana gelmesine neden olmutur. Kilisenin ve

feodal dzenin kat kurallar, Bat Avrupa toplum hayatnda meydana gelen deimeleri durdurmaya

gleri yetmemiti. Bat ortaanda toplum hayatna statik bir grnm kazandran Kilise ve feodal

ynetim kurallarnn etkinliklerini kaybetmeleri, bilimsel gelimelerin hzlanmasna neden olduu

gibi ideolojik deiimlere de yol amtr. Bu deimeler, ada kapitalizmin ilk aamas saylan

ticari Kapitalizmin ve onun doktrini olan Merkantilizm domasna ortam hazrlamtr.

Bat Avrupada XV. yzyln ikinci yarsndan, XVIII. yzyln ortasna kadar devam eden

ve Batnn iktisat politikasnn dayand temel ilkeler ieren Merkantilist dncenin oluturduu

merkantilizm bir sistem olup olmad tartmaldr. Baz dnrler, merkantilist dncenin temel

ilkeleri arasnda bir sistemi oluturmaya yetecek lde dzgn ilikilerin bulunmadn ileri

srmektedirler. Daha ok ticaretle uraanlarn gnlk sorunlarn zmlemek iin gelitirdikleri

nlemlerdir. Bu nedenle de bu dncelerin oluturduu merkantilizm ayr bir iktisadi sistem olarak

deerlendirilemez. Gemite olduu gibi gnmzde de merkantilizmi bir sistem olarak kabul eden

ve onu Kapitalizmin ilk aamas sayan eilimler daha ok taraftar bulmutur2.

2- MERKANTLIST DNCEY ETKLEYEN GELMELER

Kapitalist sistemin ilk ekli olan Ticari kapitalizm, XV. Yzyln ortasndan XVIII. yzyln

ortasna kadar Bat Avrupa lkelerinde uygulanan bir iktisadi sistemdir, Bu sistemin doktriner

temellerini Merkantilist dnceler oluturmulardr. Merkantilist dnce, Bat Avrupann deiik

2NEUMARK, F. iktisadi Dnce Tarihi, Cilt: 1, ev. Ahmet Ali ZEKEN, stanbul, niversitesi Yaynlarndan No:

201, ktisat Fakltesi No: 19, stanbul, 1943, S. 66-67.


138

138

lkelerinin sosyo-ekonornik yaplarna gre deiik zellikler gstermitir. Ayn ekilde, bu

dncelerin etkisinde kurumlaan ticari kapitalizm, lkeden lkeye deien niteliklere sahiptir.

Ortak nitelikleri bulunan Ticari kapitalizmin temel ilkelerini ve bu ilkelerin ortaya kmasna ortam

hazrlayan Merkantilist doktrin zerinde durmadan nce, Merkantilist dncenin gelimesine ortam

hazrlayan deimelerin ana hatlaryla zetlenmesine allacaktr.

2.1- Avrupada Siyasi Yapnn Deimesi

Ortaa boyunca, Bat Avrupa Ynetimi bata egemenlii snrl bir kral ve lke ynetimini

ellerinde bulunduran feodal beyleri ve kilise arasnda paylalmt. kraln gc olduka snrl

bulunmaktayd. Krsal yrelerden tek fark, sahibi olan feodal beylerin, topraklarnda alanlar

zerindeki otoriteleri snrszd. Bu topraklar ileyen serflerin (klelerin) bir yerden bir yere

gitmeleri feodal beyin iznine balyd. te yandan ortaa boyunca geni topraklara ve tanmaz

mallara sahip olan kilisenin glenmi otoritesi, Bat Avrupa toplum ynetimindeki yeri olduka

nemliydi.

Ortaada Avrupann etkin ynetim ekli olan Feodalizmin yklmasna iki nemli gelime

neden olmutur. Bunlardan biri hal savalar, dieri ise Norman istilalardr. Avrupann siyasi ve

iktisadi yapsn deitiren bir iki gelimenin zetle incelenmesi yararl olacaktr.

2.1.1- Hal Seferleri

Hristiyanlk inancnn yaylmasna, nceleri Roma mparatorluu engel olmu ve dinin

izleyicileri iddetli ikencelerle karlamlard. M.S. IV. yzylda Byk Kostantinin

imparatorluu dneminde Hristiyanlk resmen kabul edilmiti. Roma mparatorluunun nceleri

ikiye blnmesi ve daha sonra Bat Roma mparatorluunun yklmasndan dolay meydana gelen

otorite boluunun doldurulmasnda kilise aktif bir rol oynad.

Ortaada topraklar genileyen kilise ile Feodal ynetim arasnda zaman zaman iktidar

atmas olmutur. Kilise gcn ortaya koymak ve halk zerinde etkinliini artrmak amacyla

Hal seferlerinin balatlmasnda ve ynetilmesinde nclk yapt.

M.S. VII. yzyln ilk yarsnda Orta Dou denilen blgeyi etkisi altna alan Mslmanlarn,


139

139

M.S. 638 ylnda Hristiyanlarca kutsal saylan Kuds almalar, bu inancn taraftarlarn zmt3.

Fakat o dnemde Kilisenin gsz ve Mslmanlarn gl olmalar, Kudsn kurtarlmasna

ynelik bir savan ortaya kmasn imkanszlatrmt.

Ortaa boyunca sahip olduu topraklarn genilemesine bal olarak iktisadi adan

glenen Kilise, Hal seferlerinin dzenlenmesine nclk etti. M.S. 1090-1290 yllar arasnda

Orta Dou ve Filistine ynelik sekiz sefer dzenlendi. Bu seferlerin hi biri Avrupallar kesin

zafere gtrmemilerse de, ktann iktisadi, siyasi ve sosyal yapsnn deimesine ortam ha-

zrlamtr. Hal savalar, Avrupada sanatkarlarn zenginlemesine, yeni retim yntem ve

teknikleri bulunup uygulanmasna, ticari faaliyetlerin younlamasna neden olmutur. Ticaretle

uraanlarn zenginlemesi ve Avrupada siyasi otoritenin tccarlarca etkilenmesine ortam

hazrlamtr.

Ticari faaliyetlerin karllnn artrlmas iin pazarn geni olmas ve bu faaliyetleri

destekleyen devletin gl olmas gerekirdi. Hkmranlk alanlar dar olan ve gleri snrl bulunan

feodalizmin yklp yerine merkezi idarelerin kurulmas ticari faaliyetleri kolaylatracak ve ticaretin

hacmini artracakt. Bu nedenlerden dolay ticaretle zenginleen tccarlar merkezi otoritenin

glenmesini istediler.

atolarn yaknlarnda veya yol kavaklarnda kurulan kentlerde yaayanlar, bu yerleme

yerlerinin iktisadi faaliyetlerinde etkin rol oynayan tccarlarn ynetimini kabul ettiler. Tccarlar da,

feodalizmin skc kurallarna kar ktklarndan merkezi otorite ile sk ibirlii yaptlar. Bylece

Avrupada yerel ynetim yerine Merkezi devletler kurulmutur. Merkezi devletlerin kurulmasna

neden olan dier bir gelime de Norman istilalardr.

2.1.2- Norman Akn

Kuzeyli adamlar (Northmen) anlamna gelen Normanlar, balangta tarma elverili

alanlarda ekip bimek ve denizcilikle uramalar suretiyle ihtiyalarn karlamaktaydlar. Dalk

blgelerden Saladklar aalardan gemi yapma sanatnda ilerleyen Normanlarn nfusunun

artmas, uzak denizlere almalarn gerektirmiti. Denize alan ve Avrupann kuzey kylarna

ulaan Normanlar, yerel direnile karlamlardr. Bu direnii krmak iin askerlerinin ve

3 K.HITI,Philip, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih TU, Boazii Yaynlar, Cilt: 1, S. 231


140

140

gemilerinin saysn artrmlardr. Artan askeri gcn ihtiyalarn karlamak Avrupann ilerine

kadar akn dzenleyen Normanlarn saldrlar, Feodal beyleri arasnda ibirlii yapmaya zorlamt.

Norman aknlarna kar koyabilmek iin askeri ve iktisadi glerini birletiren Feodal Beyleri

arasnda en gl olan ynetimi eline ald. Bylece merkezi gc elinde bulunduran feodal bey kral

oldu, dierleri de zamanla bu otoritenin gcn kabul etme zorunda kaldlar.

2.1.3- Milli Devletlerin Kurulmas

Ticaretle zenginleen burjuva snf nce kentlerde ynetimi eline geirdi. Krsal yrelerle

kentler arasnda yer alan mbadele de ticaret hadleri tarmsal rnlerin aleyhine ve tarm d

rnlerin lehine olduundan uzun dnemde kentlerde yaayanlarn iktisadi gc artt, ktisadi

arln krsal yrelerden kentlere kaymas, siyasal iktidar zerinde ticaretle zenginleen burjuva

snfnn etkisinin artmasna neden oldu. Bu snfn bir tr ideolojisi olan merkantilizm gl milli

devletlerin kurulmas esasna dayanmaktayd.

Gl milli devlet, piyasann snrlarn geniletmek piyasalarda tccarlarn hem hammadde

almlarnda beni de mamul madde pazarlamalarndaki karlarn tehdit edecek gelimeleri nlemek

iin gerekliydi. Milli devlet i piyasada ticari serbestlii salayacak, lkede kurulacak sanayi

kesimini koruyucu nlemler alacaktr. Bu amala sk gmrk politikas uygulanacaktr. Avrupada

XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren kurulan milli devletlerin bandaki krallar, gelirlerini

artrmak iin ticari faaliyetleri dorudan destekleyici nlemleri uygulamaktaydlar. Tccarlar da

hem i, hem de d piyasalarda karlarn koruyan devletin gl olmasn ve milliyeti bir politika

izlenmesini istemekteydiler. Avrupada Merkezi otoritelerin glenmesi Avrupann statik siyasi ve

iktisadi yapsna dinamiklik getirmitir. Ticari faaliyetlerin younlamas, bilim ve sanat alannda

deimelere neden olmutur.

2.2- Orta an Sonunda Meydana Gelen Bilimsel Deimeler

Orta an statik yapsn deitiren yeni ve yakn aa dinamik bir yap kazandran balca

etkenlerin banda bu dnemde gerekletirilen keifler ve bilimsel gelimeler gelmektedir. Bu

gelimeleri ana hatlaryla zetlenmesinde yarar grlmektedir.

2.2.1- Byk Bulular


141

141

XIV. Yzyln son yarsnda ve XV. yzyln ortalarnda denizciliin gelimesi pusulann

kefi ve haritann kullanm, dnyada uluslararas mal hareketini canlandrd. Deniz ulamnda

gerekletirilen yeni olanaklar, yeni lkeleri tanma arzusunu, deerli madenleri elde etme isteini

artrd. Ksaca bu gelimeler, o dnemde servetin tek kayna saylan kymetli madenlerin elde

edilmesi iin Kolonist yaylmay kolaylatrdlar. zellikle Amerika ktasnn kefedilmesi,

Avrupaya kaynak aktarmn hzlandrmt. Afrika dolalarak Hindistana varlmas hem

hammadde kaynaklarn hem de yeni pazarlar Avrupal reticinin emrine vermitir.

2.2.2- Ticari Yollarn Deimesi

XIII. yzylda dou lkelerinin Baharat ve peki Avrupa piyasalarnn aranlan mallaryd.

Bu mallarn Avrupaya tanmas Ortadoudan geen Baharat ve pek yollar ile

yaplmaktayd. Trklerin Anadoluda Osmanl Devletini kurmas ve 1453 ylnda stanbulu

fethetmeleri bu yollarn denetiminin Mslmanlara gemesine neden oldu. Bu gelime, baharat ve

ipek gibi canl talebe sahip olan mallarn Avrupa piyasalarna sunulmalarn gletirdi. Bu mallarn

Avrupa piyasalarnda fiyatlarn art, kar marjn ykseltmitir. Avrupal tccarlar sz konusu

mallar, getirmek iin yeni yollar aramak zorunda kaldlar. Akdenizin dousunu ve Karadenizin

kontrolnn Osmanllarn eline gemesi, Avrupal tccarlar Afrikay dolamak zorunda brakmt.

Akdeniz limanlarndaki stnlk, kefedilen Atlantikteki yeni deniz yollarna gemitir. Bu

deime gemicilik sanayinin gelimesine yol at gibi, deniz ulam tekniinin gelimesine de

neden olmutur. Yeni ticari yollarn bulunmas, ticaret hacmini artrm ve ticaretten salanan karlar

sermaye oluumu srecini hzlandrmtr. retimin artmas, ticaret hacmini dolaysyla piyasada

hem para arzn artrm, hem de dolam arttrmtr.

2.2.3- Para Kullanmnn Yaygnlamas

Ticaretin geni alanda ve byk hacimde yaplmas parann kullanmn artrmtr. Parann

ve deerli madenlerin piyasada art, enflasyon ve fiyatlarn ykselmesine neden olmutur. Bu

gelime bor alan tccar ve giriimcilerin daha da zengin olmasna yol amtr. Kentlerde ticaretle

uraan burjuvazinin gcn artrm ve toprak rantna dayal sabit gelire sahip olan toprak

aristokrasisinin gelirini, fiyat artlar ve enflasyonun etkileriyle azalmasna yol amtr. Bu gelime

glenen burjuvazinin politik gcn artrrken, feodal beylerin politik ve krsal yrelerdeki


142

142

etkinliklerini azaltmaktayd.

Amerikadan aktarlan ok miktardaki altn ve gmn o dnemde tedavlde olan metal

para arzn artrmas, Avrupada fiyatlar ykseltmi ve fiyat ykselilerinden ksa dnemde karlar

artan tccarlar fazlalklar retim amacyla, Fransa ve ngilterede yatrma yneltmeleri bu

lkelerde sanayileme srecinin balamasna ortam hazrlad. spanyada artan fiyatlar ithalat

arttndan lkenin altn ve gm rezervleri zamanla eridi. Osmanl toplumunda para arznn

artmas, i fiyatlar ykseltmi, bu artlarn enflasyon olduunu fark edemeyen yneticiler, iktisadi

faaliyetlere daha ok mdahale etme yoluna gittikleri iin i yatrmlar artrlmam ve fiyat artlar

ithalatn artmasna ve altn-gm rezervlerinin tkenmesine yol amtr.

2.2.4- Teknik Gelimeler

Matbaann kefedilmesi, bilimsel gelimeyi hzlandrrken yeni teknik bulularn uygulama

alanna konmasn kolaylatrmtr, Sanayi kurulularnn kentsel yrelerde kurulmas, Lonca

sisteminin kmesine sebep oldu. Krsal yrelerde feodalitenin gszlemesi ve kentsel yrelerde

Loncalarn etkisizlemesi, Orta an statik yapsnn deimesine ve dinamik bir toplum yapsnn

ortaya kmasna neden oldu. Ticari faaliyetlerin yer ald alanlarn genilemesi, kitle retim

yntemlerinin uygulann gerekli klmt. Bu nedenle yeni retim teknikleri bulunup uygulama

alanna konmutur. Bu bulularn nemli bir blm ilk nce tekstil sanayiinde gerekletirmitir.

Whatt 1730 da eirme iini hzlandran mekanik bir teknik gelitirmi4, Kayof Burg 1738 ylnda

Hareket eden mekii bulmutu. 1785 ylnda E. Cartwright, mekanik dokuma tezgahn ilemeyi

baarmt. retimin artrlmas iin insan enerjisinin yannda buhar enerjisinin devreye girmesini

gerektirmiti. 1784 ylnda J. Wattn buhar makinasn bulmas ve bir yl sonra bu makinann

retimde kullanlmas, retim miktarn artrm ve insan enerjisi yerine buhar gcnn konmas

emein verimliliini artrmtr.

Artan retimin blgeler ve lkeler aras ticaretle datm ve retimin srdrlmesi iin

gerekli hammaddelerin salanmas, ulam aralarnn gelitirilmesini gerektirmitir. Bunun iin

daha nce retimde kullanlan buhar enerjisi, bu defa deniz ve kara ulam aralarnda hareket

ettirici g olarak kullanlm, uzak mesafelere ksa bir sre iinde ulalmas gerekletirilmitir.

4 KOLOLU, Mahmut. Ekonomi Doktrinler Tarihi, Dou Matbaas, Ankara, 1960. S. 22


143

143

1803 ylnda ilk buharl gemi ve 1820 de ise buharla alan lokomatif ulamda kullanlmaya

balanmtr. Btn bu gelimeler Avrupann iktisadi, siyasi ve kltrel yapsnn deimesine

neden olmu, dnce alannda yeni grlerin ortaya kmasna ortam hazrlamtr.

2.2.5- deolojik Yapdaki Deimeler

Merkantilist dncenin olumasna yol aan dier deimeler de Rnesans ve Reformasyon

hareketleridir. Bilindii gibi Rnesans hareketi, stanbulun 1453 ylnda fethedilmesiyle talyaya

g eden Bizansl bilim adamlarnn Eski Yunan eserlerini talyancaya evirmeleri, bilim ve sanat

alannda canlanmaya neden olmutur.

stanbul ve Endls zerinde Mslman dnyasyla direkt ilikileri bulunan Batl

entelektel snf, slam dnyasnda bilimsel gelime ve zerkliin etkisinde kalarak lkelerinde,

bilimsel almalar snrlayan kurallara kar geldiler. Reform hareketi de, bata Luther ve Calvin

gibi Hristiyan bilim adamlarnn ba kaldrmalar ve bu ynetimin Hristiyanln temel retileriyle

ters den bir tutum iinde bulunduklarn aka, sylemeleri eklinde balamtr. Bu hareket,

kilise ynetimini toplum hayatndaki engelleyici ve durdurucu gcnn yklmasna yol amtr.

Hristiyanln kilise ynetimi elinde bozulan retilerinde meydana gelen reform, kilisenin politik

gcn azaltm ve kilise topraklarnn datlmasna neden olmutur. Kilisenin elindeki mlkler ve

mallar yer yer imalathanelere ve fabrikalara dnmesi iktisadi deime srecinin hzlanmasna

ortam hazrlamtr5.

O dnemde Martin Luther, kilise retilerini bilen ve Hristiyanlk inanlarna bal bir kii

olarak, kilisenin dnce ve iktisadi alandaki snrlayc kurallarnn tutarszln ortaya koymakta,

Ortaada Eflatun-Aristo felsefesiyle sentezletirilmi Hristiyanlk retilerinde oluturduu statik

dnce erevesinin almasn salamtr. Dnr, Almanyada ticari faaliyetlerin younlat

bir dnemde yaam ve bu faaliyetleri snrlayan ortaa iktisadi yaklamlarnn tutarszln

farketmitir. M. Lutherin iktisadi grleri Almanyada Merkantilizmin gelimesi. ne ortam

hazrlamtr. Ona gre hkmet iktisadi faaliyetlerin dzenlenmesinde aktif rol almamal, milli

karlar bireysel karlardan stn tutmaldr. Bununla beraber Luther, ortaan hiyeraik toplum

5 KOYUCUKLU, Nazif, ktisadi Olaylar Tarihi, stanbul niversitesi Yayn No: 2902, Siyasal Bilimler Fakltesi Yayn, No: 3, stanbul, 1982, S. 43-45


144

144

yapsn savunmu ve serflerin senyre itaat etmeleri gerektiine inanmtr. Luther, Feodalizmin

kurumlarna sadk kalmakla birlikte, kiinin alp kazanmas gerektiini ve kazancyla zel mlk

sahibi olmann yararlln ortaya koymutu. Ona gre dindar kii ok alp kazanmalyd.

M. Lutherin grleri daha ok Almanyada etkili olmutu. Fransz asll John Calvinin

dncesinin etki alan daha geniti. Calvinin yaklamlar ksa bir sre iinde Fransa, svire,

Hollanda, skoya, ngiltere ve Amerikada taraftar bulmutu.

Calvin alarak kazanmann zerinde durmu, artan kazancn sermaye mallarna

dntrlmesi gerektiini etraflca anlatmtr. Calvinin bu yaklam daha sonra M. Weber ve

Tawney tarafndan Kapitalizmin douuna ortam hazrlad ileri srlecektir. Onlara gre Calvinist

ve Protestanlk akm sanayileme srecini hzlandrmtr. Aslnda bu yaklam sadece bir varsaym

olarak gnmzde deerlendirilmektedir. Calvin, iktisadi faaliyetlerde bulunup ok kazanmann

inananlar iin ktmsenecek bir i olmadn savunmakla, kilisenin dnya ilerini nemsemeyen

tutumunun tutarszln ortaya koymutur. Calvin yukarda deinildii gibi faizin de belli bir oranda

alnp verileceini ileri srm ve bu konuda kilise retilerine kar kmtr.

Bu yaklamlaryla Calvin, Eflatunun Aristo ve Hristiyanlk retilerinin ekillendirdii

Orta a dncesinin almasnda etkin bir rol oynamtr6. Bu deimelerin temel etkisi altnda

meydana gelen Merkantilist dncenin temel kurallar zetlenerek, Merkantilizm dncesinin Bat

Avrupa lkelerinde gsterdii deiik nitelikler ksaca ele alnacaktr.

3- MERKANTLST DNCENN TEMEL LKELER

Ticari kapitalizmin baka bir deyile Merkantilizmin bir sistem olarak kabul edilip

edilmemesi yukarda da deindiimiz gibi konusu tartlmaldr. XV. yzyln ortasndan itibaren

Bat Avrupa lkelerinde iktisadi yapy ekillendiren ve etkinliini XVIII. yzyln ortalarna kadar

srdren Merkantilizmin bir iktisat sistemi olduu gr daha yaygn bir kabul grd

sylenebilir.

6 HAMTOULLAR1,Beir. ada iktisadi Sistemler, Structrel ve Doktrinal Bir Yaklam, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 380 Ankara 1975, S. 3-7.


145

145

9 Ticari kapitalizmin uyguland dnemde, altn ve gm servetin (zenginliin) kayna olarak kabul edilmekteydi. Deerli madenlere bir lke ne kadar ok sahip

olursa, o kadar zengin saylr ve gl olduu kabul edilirdi. Bir lke veya lke

yneticisi olan kral, lkesinin deerli maden varln artrmak iin her trl nlemi

almaldr. Bunun iin ithalat snrlandrlmal ve ticaret arttrlmaldr. Bu amacn

gerekletirilmesi iin gerektiinde sava bile yapmaldr.

9 Merkantilist dnceye gre ihracat fazlasn salamak iin ithalat kstlanmaldr. Devlet bu alanda gerekli grlen tm nlemleri almaldr. thalatn azalmas ve

ihracatn arttrlmas, lkenin kymetli maden varln arttracak ve dolaysyla d

ticaret fazlasna sahip olan lke zenginleecektir. Bunun iin Merkantilist dnemde

hammadde ihracat yasaklanm, mamul madde ihracat da zendirilmitir. Nitekim,

ngilterede Kralie Elizabeth-I dneminde (1565-1566) canl koyun ihracat

yasaklanmt. Bu yasaa uymayanlarn mallar devlet tarafndan ellerinden alnmakta

ve sol elleri kesilerek, bir yl hapse konmaktayd. Tekrar ederse lmle

cezalandrlrd.

9 Merkantilist dnrler, lke iinde ticareti snrlayc engellerin kaldrlmasn savunmulardr. Onlara gre, lkenin iinde i ticaret serbeste yaplmaldr. D

ticarete gelince devlet demeler dengesinin lehte bir gelime gstermesi, altn, gm

gibi kymetli mallarn lkeye akn hzlandrmas iin gereken nlemleri alarak sk

bir gmrk denetimi mekanizmas kurulmaldr.

9 Merkantilist dncenin etkisi altnda kurumlaan Ticari Kapitalizm etkin olduu Bat Avrupa lkelerinde, Milliyeti bir iktisadi politika uygulanmtr. Bir lkenin

baka lkelerle ilikilerinde gl olmas, d pazar koruma ve yeni pazarlar

kazanmas iin gerekli grlmekteydi. Milletin gcn temsil eden devletin gl

olmas, merkantilistlerin savunduklar konulardan biriydi.

9 Devletin gc, sahip olduu nfusunun fazlalna, gl bir ordu ve donanmaya bal olduu gibi, lkenin sahip olduu kymetli maden miktarna balyd.


146

146

9 Servetin ve siyasi gcn kayna saylan kymetli maden varlnn artrlmas iki yolla mmknd. lke bu tr maden kaynaklarna sahipse bunlarn iletmesine

almaldr. ayet bir lkenin kymetli madenleri, lke iinde retme olanaklar

yoksa, bu taktirde, lkeye d ticaret yoluyla kymetli maden ak salanmaldr

Yukarda da deinildii gibi ithalat kslmal ve ihracat arttrlmaldr. D ticaret

fazlalnn salanmas iin d piyasalarn geniletilmesi gerekli grlmekteydi. Bu

piyasalardan ham-maddeler ithal edilmeli, mamul olarak ihra edilmelidir. Bu tr bir

politika kolonist bir yaylmay gerekli klmaktayd. Bat Avrupa lkelerinin 15. yz-

yldan itibaren da almalar ve dnyann byk bir blmn (Bat Avrupa dnda

hemen her lkeyi) koloniletirmeleri, o dnemde uygulanan Ticari Merkantilizmin bu

temel ilkelerine bal bir uygulama olduu sylenebilir. Nitekim, 1651 ve 1660

yllarnda ngilterede uygulanmaya konan denizcilik yasalar, ngiltereden

kolonilere ihra edilen ve oralardan lkeye ithal edilen mallarn ngiliz gemileriyle

yaplmasn ngrmekteydiler. Bu yasalara gre, baz koloni rnleri yalnz

ngiltereye satlabilecekti. Dier baz mallar, dier lkelere gnderilmeden nce

mutlaka ngiltereye getirileceklerdi. ngiltereden baka lkelere bu kolonilere mal

ithalat snrlandrlm veya tamamen yasaklanmt. Bu uygulama, kolonilerin

mevcut sanayi kurulularnn gelitirilmesini durdurmu veya tamamen yok

etmiti.Bu politika ile ngiliz koloniler bu lke iin bir pazar, hem de lke sanayinde

kullanlacak ucuz hammadde kayna ve hatta ucuz emek piyasas haline

getirilmitir.

9 Merkantlist dnrler, devletin iktisadi faaliyetlere mdahalesini savunmulard. Bu dnrlere gre devlet ihracat hacmini artrmak iin lke sanayini dzenleyecek,

gerektiinde sanayi kurulular kuracak ve sanayi kesimini sk bir denetim altnda

bulunduracaktr. Sanayi mallarnn kalitesini kontrol etmek ve lkede ortak l ve

tart birimlerinin kullanlmasn yaygnlatrmak, devletin stlenmesi ngrlen

grevleri arasndayd.

Ticari Kapitalizmin temel ilkeleri, Bat Avrupa lkelerinde deiik ekillerde uygulanmtr.


147

147

rnein ngilterede uygulanan ticari kapitalizmin uygulan ticarete arlk veren bir politikay ne

alnmasn gerekli klmtr. Bu lkede, sanayinin desteiyle arlk kazanan ticari politika, sermaye

birikimini hzlandrarak ilk defa bu lkede sanayi devriminin gereklemesine Ortam hazrlamtr.

Fransada Merkantilist politikann uygulan, sanayilemeye arlk verilmesini ngrmt.

Bu lkede merkantilist dncenin teorisyenleri olan bata Colbert ve Suhly ayn zamanda birer

devlet adam ve uygulaycsydlar. J.B. Colbert, 14. Louisin Maliye Bakanln yaparken

uygulad merkantilist politika, Fransann sanayilemesini amalamaktayd. Bu nedenle de ifade

edilen Fransz Merkantilizmine sanayi merkantilizmi de denilmektedir.

Merkantilist dncenin spanyada uygulan, deerli madenlerin arttrlmas hedefine ynelik

bir politika eklinde olmutur. spanyada o dnemde uygulanan politika, altn ve gm stoklarnn

oaltlmasn amalamaktayd. Kleci merkantilizm diye bilinen spanyol merkantilizminin bu

lkede uyguland dnemde, Amerika ve Asyada bulunan spanyol kolonilerinden kymetli

madenlerin ithali iin devlet dzenlemelerinde bulunulmu ve bu blgelerden altn ve gm

getirtmek iin yola kan tccarlara yardm etmitir.

Avusturyal avukat Philpp Willhelm Von Hornick, Merkantilizmin temel ilkelerini 1684 ylnda

yaynlad bir manifestoda zetlenmeye almtr. Milli ekonominin temel prensipleri olarak da

zetlenebilen bu ilkeler unlardr: 1 lkenin her kar topra tarm, madencilik ve sanayi iin

kullanlmaldr. 2 Mamul maddelerin fiyat yksek olduundan lkenin batan ham maddeleri

mamul maddeye dntrlmelidir. 3 lkenin alan nfusun artmas tevik edilmelidir. 4

Altn ve gmn lke dna k yasaklanmal, lkedeki btn paralar dolama alnmaldr. 5

Mmkn olduu kadar btn yabanc mal ithalat snrlandrlmaldr. 6 Alnmas zorunlu olan

yabanc mallar, altn ve gm karl olmadan lkenin rettii dier mallar karlnda

alnmaldr. 7 thalat mmkn olduu kadar lkede yaplan imalat iin girdi olarak kullanlan mal-

lar kapsamaldr. 8 lkenin rettii snai mallarn altn ve gm elde etmek iin ihra imkanlar

aratrlmaldr. 9 lkede retilen mallarn ithalatna hi bir ekilde izin verilmemelidir7.

4- AVRUPA LKELERNDE MERKANTALZM

4.1- talya

7 Robert B. EKELUND. JR, Robert F. HEBERT, A History ot Economic Theory and Method, a.g.e., S. 33.,aktaran:

ERSOY, Arif. ktisadi Dnceler Tarihi, Neriyat ve Matbaaclk, zmir, 1986, S. 70.


148

148

talyan merkantilistlerinin ncleri A. S e r r a (Doumu 1580) G. Montanari (1633-1687), A.

Genovesi (1712-1769), G. Ortes (1713-1790)dir. talyada merkantilizm bamsz talyan

ehirlerinin aldklar ekonomi politikas tedbirleri ile balamtr. rnein, Floransada ok eskiden

beri tekstil fabrikalarnda kullanlan ham madde ve aletlerin ihrac merkantilizmin daha nceden

bildiimiz d ticaret politikasna uygun olarak yasaklanmtr.

4.2- Hollanda

Hollandada merkantilist grlerin nl savunucusu De la Courtdur. Hollandda ticaret ok

eskiden beri gelimitir. Ekonomik faaliyet geni lde deniz ticaretine dayand iin bu lkede

serbest ticaret rejimi kabul edilmi ve bunu salayacak tedbirler alnmtr.

4.3- Fransa

Fransz merkantilistleri, J. B o d i n s (1530-1596), E. M e1 o n (1675-1738), De Sully (1560-

1641) dr. Ancak merkantilizmin Fransadaki en nl temsilcisi 14. Louisnin Maliye Bakan olan

Colberttir. yle ki, merkantilizm, Fransada onun ismiyle Colbertizm diye de anlmtr. Fransa,

bu dnemde, savalar ve 14. Louisnin msrif yaants nedeniyle, devaml olarak mali glkler

iinde bulunuyordu. Buna ramen, Colbert uygulad ekonomi politikas tedbirleri ile devlet

sanayini kurmu, retimi tevik etmi, i gmrkleri kaldrm ve Fransay ksa zamanda Avrupa

ktasnn sayl sanayi lkelerinden biri haline getirmitir.

1715 de 14. Louisnin lmnden sonra Fransa ar borlarnn altndan kalkabilmek iin

areler aramaya balamtr. Bu arada skoyal John L a w, Fransz maliyesini dzenlemek iin

getirtilmitir.

L a w (1671-1729), Fransadaki kt ekonomik gidiin nedeni olarak mal mbadelesinin

yavalamasn gryordu. L a wa gre bu durumun zm ancak para servettir fikrine uygun

olarak tedavlde bulunan para miktarn arttrmakla mmkn olabilecekti. Nitekim skoyal

iktisat Fransz maliyesinde bu ynde baz reformlar yapm, madeni para yerine, kat para

kartmtr. Bu yeni parann deerinin karl altn deil, mevcut arazi ve arsalar olmutur. Lawn

btn abalarna ramen, Fransada mali durumda bir dzelme olmamtr. nk tedavle

(dolama) gittike daha ok para kartlm, buna karlk mal ve hizmet retimi yetersiz kald

iin, byk bir enflasyon domu ve bunun sonucu Fransz maliyesi iflas etmitir. (1721).

4.4- Almanya

Almanyada merkantilizmin temsilcileri unlardr: Devlet adamlar : Friedrich Wilhelt ve

Byk Friedrich


149

149

Teorisyenler : Seckendrof (1626-1692) B e e h e r (1635-1682), zellikle Kameralistler

Almanyada 16. Yzylda balayan ve 17. Yzylda devam eden byk bir ekonomik buhran vard.

Bu krizin nedenleri u ekilde zetlenebilir:

a) stanbulun fethi ve yeni keifler nedeniyle Kuzey talya ve Gney Almanya ehirleri

zerinden geen uzak dou ticaret yolu deimitir.

b) Otuz yl savalar Almanyay iktisaden ok zayf drmtr.

Ekonomisi bu nedenlerle zayf dm ve geri kalm olan Almanyada merkantilizmin

ekonomi politikas tedbirleri son derece baarl olmutur.Almanya ve Avusturyada ekonomik

sorunlarla, ngiltere ve Fransada olduu gibi tccarlar ve iktisatlar deil, ounlukla

derebeylerinin maliye memurlar (kameralistler) ilgilenmilerdir. Kameralist, derebeylerinin

hazinesini de idare ettikleri iin, bu memurlara verilen isimdir. Bunlar zellikle ekonomi, maliye,

tarm, ticaret ve sanayi konularnda yetimi kimselerdir. Bu bakmdan bunlar bugnk brokrat -

teknokratlar hatrlatrlar.

4.5- Avusturya

Avusturyal merkantilistler

Devlet adamlar : Maria Theresia, Josef II, Teorisyenler : Schrder (1640-1688), Hrnigk (1638-

1712) Justi: (1705-1771), Sonnenfels (1733-1817) dir.

zellikle Maria Theresiann imparatorielii devrinde merkantilizmin ekonomi politikas

tedbirleri sert bir ekilde uygulanm, derebeylerin feodal hkmranl yklm ve ilk toprak

reformu yaplmtr8.

4.6- ngiltere

ngilterede merkantilist tedbirlerden ilk yararlanan sanayi pamuklu dokumacl olmutur.

Keza eskiden ihra edilen ynn 16.Yzyldan itibaren ngilterede ihrac yasaklanmtr. Buna

karlk pamuklu ihracat mamul madde olduu iin zellikle tevik edilmitir. Dier nl bir tedbir

ise Crowellin Deniz Nakliyesi Kanunudur. (Navigation Act -1651). Bu kanun zellikle

Hollandal tccarlarn aracln nlemek amac ile kartlmtr. Merkantilist dnceye gzel bir

rnek olan bu kanuna gre:

a) Avrupa meneli mallarn ngiltereye ithalinde yalnz ngiliz gemileri veya maln retildii

8 KUMBARACIBAI,Onur. Ekonomik Doktrinler ve Ekonomik Dncenin Evrimi, Kalite Yaynevi, Ankara, 1976, S. 17-27.


150

150

lkenin bandrasn tayan gemiler kullanlabilir.

b) Avrupa d lkelerden ithal edilen mallar yalnz ngiliz gemilerinde tanabilir.

e) ngiliz sahillerinde balklk yapmak ve kabotaj hakk yalnz ngiliz gemilerine aittir.

Ana hatlaryla baz Avrupa lkelerindeki merkantilizmden sz edilmeye alld .imdi de

ngiliz merkantilist doktrinin nemli dnrlerin grlerine burada ana hatlaryla ele alnacaktr.

ngilterede merkantilist politikann olumasna grleriyle etkide bulunan nemli bir ka

dnrn grleri zetle incelenmeye allacaktr.

4.6.1- Edward MISSELDEN (1587- 1654)

Dnr hayatnn nemli bir blmn ticaretle geirmi ve bir ara Dou Hindistan irketinde

st yneticilik grevinde bulunmutur. Ticaretle bilfiil uramas ve ticari sorunlar yaayarak

zmlemeye almas Onun teorilerinin uygulamaya ynelik olmasna neden olmutur. Dnr

ngilterenin 1620lerin ilk yllarnda karlat iktisadi bunalm ve ticari durgunluun nedenleri

zerinde durdu. Yaklak 130 sayfalk bir eserde ticaretin nasl canlandrla bilineceine ynelik

grler ileri srd. Ticareti canlandrmann yolu veya serbest ticaret (Free Trade or Means to

Make Trade Flourish) adl eserinde lkenin ticaretini arttrma yollar zerinde durdu. 1622 ylnda

yaynlanan bu eser, o dnemde ynetim evrelerinde ilgi uyandrd. Dnr, ticaret dengesi

kavram zerinde duran ilk dnr saylmaktadr. Dnr devletin ihracat tevik etmesini ve

ithalat ise snrlandrmasn nermitir. Ancak bu yolla ngilterenin kymetli maden rezervini

arttrabileceini savunan Misselden, serbest ticaret kavramyla bugn anlalan serbest ticareti kast

etmiyordu. Ona gre serbest ticaret ihracat seferberlii ve rekabet etme zgrldr9. Dnr

ticarette tekelciliin neden olaca sakncalar etraflca ele almtr. Tekelci kendi karn maksimize

etmek iin mallar alrken dk fiyatla, satarken de yksek fiyatla satacandan toplumu zarara

sokacan ileri sren Misselden, tccarlar arasnda rekabetin yararlar zerinde durmutur.

Dnre gre mallarn fiyatlar saladklar yarara gre oluur. Piyasada arz ve talebin

deimesine bal olarak rayi fiyatlar deiir. Dnr, ngilterenin d ticaretinin devlet

tarafndan dzenlenmesi gerektiini savunur. Ona gre ngilterenin ticari ilikide bulunduu

lkelerle yapt d ticaretin durumu tablolarla belirtilmeli ve her zaman ihracatn ithalattan fazla

olmasna zen gsterilmelidir.

9 ULUTAN,Burhan. ktisadi Doktrinler Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 1978, S. 174.


151

151

ngilterenin zenginlemesinin ihracatn ithalatndan fazla olmasyla mmkn olacana inanan

Misselden, fakir halkn ihracata ynelik iletmelerde almasnn yararl olduunu savunur. Lks

ithalata kar olan dnr, ngilterenin gda maddeleri ithalatn azaltmas iin balk retimine -

nem vermesi gerektiini ileri srer.

Misselden, para arznn artrlmasyla faizlerin deceini ve ticaretin canlandrlacana

inanr ve bu amala metalik parann ayarnn drlmesinin yararl olacan kabul eder.

4.6.2- Thomas MUN (1571-1641)

ngiliz yazar ve iktisats olan T.Mun, ticaret dengesi teorisini aka ortaya koyan bir

dnrdr. 17 Haziran 1571 tarihinde Londrada dnyaya gelmitir. Babas ticaretle urat iin

Mun da mrnn nemli bir blmn ticari faaliyetlerde bulunmakla geirdi. Ticari faaliyetleri

srdrmek amacyla talya ve Dou Akdeniz lkelerine genliinde seyahat etti. Ticaretten salad

geliri Dou Hindistan irketine yatran Mun, bu irketin ynetim kuruluna seilmitir. 1622 ylnda

balad bu grevi srasnda ve daha nce bizzat ticari faaliyetlerde bulunduu esnada,

iktisadi konularla yakndan ilgilenmi ve karlalan sorunlarn zmne ynelik neriler

getirmitir.

Bir kuma tccarnn olu olan T. Mun, ticaretle uram, daha sonra Dou Hindistan

Kumpanyasnn ynetiminde grev almtr. Batl kolonistlerin, Gney ve Gney Dou Asyada

karlarn gzetleyen ve bu lkelerin kaynaklarn Batya aktaran bu irketin ynetimi ile ilgili

yazlar yazan Thomas Muna gre, bir lkenin zenginliini artrmasnn doal yolu ticarettir.

Dnrn d ticaretle ilgili yaklamlar lmnden sonra 1664 ylnda yaynlanan D Ticarette

ngiliz Hazinesini Zenginletirme adl eserinde yer almtr. Bu eser yaynland dnemde geni

ilgi toplamt ve dnemin iktisadi eilimi olan da alma ve yeni pazarlar edinme politikasn

teorik temellere oturtmaktayd.

Mun ticaretin artrlmas iin lkede retilen mallarn fiyatnn belli bir dzeyde tutulmas ve

fiyatlarn alm gcn amamas gerektiini savunmutur. Ona gre enflasyonla bal olarak

fiyatlarn artmas, lke iinde retilen mallarn fiyatn artracandan ihracat azaltr.

T. Mun ngilterenin gelimesi iin, ngiliz tccarlarnn yabanc memleketlere satacaklar

mallarn o lkelerden satn alacaklar mallardan fazla olmas gerektiini savunmutur. Bu dnre

gre, d ticaret kazancnn arttrlmas iin baka lkelerde mutlaka alc bulacak mallarn fiyatla-

rnn yksek tutulmas, rekabetle karlaabilecek mallarn ucuz olmas ve bo tarmsal alanlarn


152

152

iletmeye almas gerekir.

T. Munun d ticaretle ilgili grlerine dayanarak onun Ticaret Bilanosu Doktrini in

kurucusu olduu kabul edilmektedir. T. Mun, yurt ii ticaretin lkeye kar salamadn belirterek,

yurt iinde yaplan ticarette yaplan kar, dier vatandan zarardr der. Ona gre yurt dnda yaplan

ticaretin salad kar lkelerin salad kazantr. ngiliz d ticaretinin gelimesi ve lkeye

kymetli maden getirecek dzeyde demeler dengesinin artrlmas iin deniz ulamnn

gelitirilmesini savunan T. Mun, Para ticareti, ticaret paray yaratr der. Ona gre ticaret serbest

olmal, devlet ticaretle uraan tccar desteklemelidir.

T. Muna gre kral servetini ancak d ticaret fazlasn salamakla artrabilir. Kral artan

gelirinin bir blmn datmal, d ticarette aktif rol oynayanlara aktarmaldr. Eer kral artan

gelirini daha da artrr, datmazsa, ar yemek yiyip hazm edemeyen kii gibi hayatnn son

bulmasna neden olur. Para art retimi artrd mddete yararldr. retim artrlmadan para

arznn ykseltilmesi, i fiyatlarn artna neden olacak, fiyatlarn art ihracatn daralmasna ve

ithalat hacminin bymesine yol aacaktr. Dnrn salt para arzyla lkelerin zengin

olamayacaklarn farketmi olmas onun iktisadi olaylar tutarl bir ekilde deerlendirdiini orta-

ortaya koymaktadr.

Dnre gre ticaret serveti artrr. Servetin artda ticareti artrmaktadr. Ticaret ise

tccarlarn karlarn artrr. ilere i imkan salar. Sz gelimi deniz ticaretine nem verilmesi

lkede denizcilerin yetimesine gemi ina sanayinin gelimesine ve dier sanayi dallarnn ortaya

kmasna neden olur. Denizcilii gelitirmi olan lkenin askeri gc de artm olacaktr.

ngilterede ticari karn sermaye oluumuna dntrlmesi lkede retimi artrm; artan

retim Asya, Afrika ve Amerikay kapsayan ngilterenin geni smrge piyasalarnda serbeste

pazarlamas, btn kaynaklarnn nemli bir blmnn bu lkeye aktarlmasna neden olmutur.

retim maliyeti ile sat fiyatlar arasndaki pozitif farkn fazla olmas ngilterede sermaye

oluumunu hzlandrmtr. lkede sermaye oluumunun hzl olmasna bal olarak iktisadi ve

sosyal yap XVII. yzyln sonundan itibaren hzl bir deime srecine girmitir. ktisadi, siyasi ve

kltrel evrenin deimesine bal olarak dnce alannda da nemli deimeler olmutur. Daha

nce merkantilist dnrlenin savunduklar grlerin bir ksmnn tutarszl farkedilmi ve yeni

iktisadi grler ileri srlmtr. Aada grlerine zetle yer verilecek dnrler, aslnda

nemli lde merkantilist izgide bulunan dnrlerdir. Savunduklar grlerin bir ksmnn

merkantilistlerden farkl olan ve klasik dnrlerinin grleriyle paralellik arzeden grler ileri


153

153

sren bu dnrler, merkantilist dnrlerle klasik dnrler arasnda yer almaktadr.

Savunduklar grlerin zetle ele alnmas, klasik dncenin iyi anlalmasna yardmc olacaktr.

4.6.3- Sir William PETTY (1623-1687)

ngiliz iktisat politikacs olan Sir W. Petty, iktisadi istatistiin, demografinin ve iktisadi

dncenin kurucusu saylmaktadr. ngilterede Romseyde 26 Mays 1623 tarihinde dnyaya geldi.

Leiden, Paris ve Oxford niversitelerinde anatomi profesrl, Londrada mzik profesrl

yapt. rlandada iftlik sahibi olan Petty, parlemento yelii de yapt. Dnr ilk defa matematii,

ekonomi ve sosyal konularda kullanmtr. Basit yntemlerle de olsa Petty iktisadi grlerini

saylarla anlatmaya almtr.

Fakir bir dokumacnn olu olan Petty, ann nde gelen niversiteleninden biri olan Oxford

niversitesinde retim grmtr. William Petty, gen yata Latince, Yunanca, Franszca

renmi, o dnemde yaayan bilim adamlarnn ansiklopedik niteliine sahip bir dnr olarak,

matematik, astronomi ve tp alanlarnda almalar yapm, byk servet edinmi ve Kraliyetten

Sir nvan almtr. W.Pettynin ileri srd iktisadi grler, onun hem bir merkantilist

dnr, hemde klasik iktisadi dncesinin ncs olarak kabul edilmesi, bilindii gibi ngiliz

Kraliyet yetkililerinden biri de, lke iinde yararl ilerde bulunanlara Sir, Lord v.s, gibi

nvanlar datmaktr. 16, 17, 18 ve 19. yzylda ngiliz hegemonyasn yayan, Kral ve Kralie adna

Asya, Afrika ve Amerikada yararl iler yapanlara bu nvanlar verilmitir.

Karl Marx, W. Pettyyi klasik iktisadi dncenin ncs ve iktisat biliminin ilk kurucusu

olarak grr. Asl meslei doktorluk olmasna ramen eitli grevlerde bulunan Petty, rlanda

genel mfettilii ve Oxfordda profesrlk grevlerini yapm, rlandada bir iftlie sahip

olmutur. eitli iktisadi konularla ilgilenen dnrn yaklamlar, toprak rant, toprak mlkiyeti

ve vergilerle ilgilidir.

Nfus ve blm Yaklam:

W. Petty, nfusun artmasnn sakncal olmayacan ileri srerek fazla gcnn, yol yapm,

aa yetitirme, kpr yapm, maden ve sanayi ileri gibi alanlarda altrlmasnn yararl

olacan savunmutur. Ona gre. altrlan igcnn tkettii mallar lke iinden salandka,

fazla verimli alanlarda altrlmasnda yararl olacaktr. Onun bu gr, Keynesin istihdam

teorisinin ilkel bir ekli olarak kabul edilebilir. Ona gre nfusun fazlal bir ulusun

zenginlemesine yardmc olacaktr. Nfusu ok olan ulus, az olandan daha zengindir. blmnn

nemi zerinde duran Petty, cretin asgari geim dzeyinin altna drlmesinin sakncalarn


154

154

belirtmitir. ilere fazla cret verilmesi halinde, az alacaklarn ileri srerek geimlerine yetecek

kadar cret verilmesi gerektiini savunur.

W. Petty, emein ve topran kymeti oluturan iki unsur olduunu ileri srmtr. Ona gre

emek, servetin babas, toprak da anasdr.

Rant Yaklam

W. Petty, rant iinin geimini salamak iin gereksinme duyduu gda maddelerinin maliyeti

ile retim maliyetinin karlmasndan sonra artan gelir olarak kabul eder. Ona gre bir maln

fiyatndan, bu iki maln karlmasyla rant elde edilir. O, nfusun artnn arazilerin kymetini ve

rant artracan savunur. Dnn retim fazlasn yalnz topran verebileceine inanr. Bu tr

ranta Tabii Rant diyen Petty, topran tketim merkezine yakn olup olmamasna bal olarak

rantn artp eksileceini ileri srer. Ona gre tketim merkezine yakn olan topran rant daha

fazladr. Dnn, bu tr ranta Farkllk rant adn verir.

Faiz Yaklam

W. Petty, faiz orann tedavldeki para miktarnca belirleneceini ileri srerek, faiz orannn

snrlandrlmasna kar kmtr. Ona gre faiz oranlarna mdahale doal kanunlara aykrdr.

Dnr d ticaretin artrlmasyla retim hacminin ve servetin artacan savunur.

Deer Yaklam

W. Petty, maln esas deerinin, o maln retimi in harcanan emekle belirlenebileceini belirtir.

Bir maln deiim deerini emekle birlikte, satclar arasndaki rekabet, rf, adet ve arz ile talep

arasndaki ilikilerin belirleyeceini savunan W. Petty ticaretin serbeste yaplmasndan yanadr.

Petty btn mallar nsan emeinin ve topran rn olarak kabul eder. Dnr, bu konuda

syleyeceim tek ey, btn mallarn iki tabii unsurla kymetlendirilmesi gereidir. Bunlar da,

toprak ve emektir.... Belirli llerde toprak, belirli llerde emek'dir.

Petty iinin gnlk ihtiyalarn karlamak iin yapt harcamalar rettii mallarn ortak

deerlerinin belirlenmesi iin bir l olabileceini ileri srmtr. Dnr, rlandann Siyasi

Anatomisi (The Political Anothomy of lrland) adl eserinde bu konuyu anlatr. Deimez ve ortak

bir deer ls ortalama bir iinin yaamak, almak ve soyunu devam ettirmek iin gerekli bir

gnlk yiyeceini karlayan gndelik olarak ifade eder. Dnre gre bu tr bir l, saf

gmn para olarak yapt lmeden daha tutarl lm salayacaktr. Bu yaklamyla W. Petty,

daha sonra D. Ricardo ve Karl Marxn zerinde duracaklar emek-deer teorilerinin gelitirilmesine

nclk etmitir.


155

155

Vergi Yaklam

Verginin herkesten alnacak ba vergisi eklinde olmasn ileri sren W. Petty, vergiler, tasarruf

faaliyetlerinin artmasna ve memleket servetinin oalmasna vasta olmaldr. Petty, vergilerin

toprak rantndan ve tketim harcamalarndan da alnabileceini ileri srerek, devlet masraflarnn

vergilerle karlanmas gerektiini belirtmi; alnacak vergilerin i retimi artrc, yatrmlarda

kullanlmas gerektiini savunmutur. Bu tr bir vergileme politikasnn uygulanmasna bal olarak;

a) retimde aktif rol oynamayan toprak sahiplerinden alnan vergiler, sanatkar ve alan insanlara

aktarlm olacaktr, b) Tketim maddelerinden alnan vergiler, tasarrufu arttracak, israf nleyecek

ve lkede sermaye artna ortam hazrlayacaktr. c) Hkmdar, halktan ald vergileri, altn ve

gm hazinede toplamamal; ticaret ve retimi artrc alanlara yneltmelidir. ayet toplanan

vergilerle elde edilen paralar tedavlden ekilirse ve retimi arttrc alanlara yneltilmez ise, retim

arttrlmaz ve dolaysyla lke yoksullar.

4.6.4- Dudly NORTH (1641-1691)

ngiliz Tccar ve Brokrat. Northun grleri 1691 ylnda yaynlanan Ticaretle ilgili

konumalar. (Discourses Upon Trade) adl eserinde yer almaktadr.

Dnr narh ve faiz hadlerinin geersiz saylmas gerektiini ileri srmtr. Ona gre, fiyat

oluumu serbest olmal, fiyatn belirlenmesi iin mdahale yaplmamaldr. O hem d hem de i

ticaretin serbeste yaplmasn nermitir. Onun, uluslararas ticaretin serbeste yaplmas gerektii

yaklam, o dneme gre olduka ileri bir yaklamdr, Dnr iktisadi bunalmlar, d ticarete

konan engellere balar. D ticarete konan snrlamalar, halkn retim kapasitesini snrlar,

North, sanayi ve tarmsal faaliyetler servetin kaynan oluturur, i ve d ticaretin

snrlandrlmas lkeleri yoksullatrr, der. Dnre gre, eer devlet lkenin i ve d gvenliini

salar, adaleti yaygnlatrr, denizcilii gelitirir, alan giriimcileri desteklerse, o zaman milletin

serveti artar, altn ve gm miktar fazlalar, faiz der ve para darl son bulur.

Dnr, ticarette baz tccarlara imtiyazlar verilmesini eletirmitir. Bu tr imtiyazlarn lke

zararna olduunu savunmutur.

ngilterede kredi ilerini dzenleyen bir bankann kurulmasnn yararl olacan ileri

srmtr.

Northun ticaretle ilgili grleri, yaad dnemde etkin olan dier grlere gre olduka

tutarlyd. O, i ve d ticaret ayrm yapmadan, ticaretin serbest yaplmasn savunmutur. Ticaretin

hem taraflar, hem de toplum iin yararl olduunu savunan dnn, dnya ticaret hacminin sabit ol-


156

156

madn ileri srer. Ona gre bir lkenin d ticaretinin artmas dier lkelerin d ticaretinin

azalmasna yol aar.

Dnr, merkantilistlerin kymetli madenlerle ilgili grlerinin tutarszln ortaya koymu

ve mal retim potansiyeli yksek olan lke ihracatn artrrsa, kymetli maden rezervini de artrm

olur. Piyasada altn ve gm para arznn artmasyla, halk bu metallerden eitli eya yaptrr, Para

arznn azalmasyla altn ve gmten yaplm eyann paraya dntrlmesine neden olur.

Dnr ticari faaliyetlerin serbestliini savunduu gibi, snai teebbslerin faaliyetlerini

snrlayan yasal dzenlemelere de kar kar, Ona gre eer insan basit ihtiyalarn karlamakla

yetinirse, o zaman dnya yoksullarnn yaad bir yer olur. nsann daha iyi yaama arzusu, daha

ok almaya ve daha ok retmeye yol aar.

Siyasi dnce alannda gelitirdii teorik yaklamlaryla, Batl anlamda demokrasinin

kurumlamasna katkda bulunan dnr, iktisadi konularla da ilgilenmi ve iktisadi sorunlarn

zmlenmesine ynelik grler ileri srmtr.

5- MERKANTLZME GETRLEN ELETRLER

Ortaa, para ekonomisindeki gelimeleri byk lde durdurmutur. Romallar devrinde son

derece gelimi olan paral mbadele zamanla yerini tekrar ayni mbadeleye terk etmitir. Ticaretin

hzla gelimesi, yeni keifler, bunlarn sonucu Avrupaya byk miktarlarda deerli metallerin

getirilmesi ve bunlara bal olarak sanayiinin ve ihracatn gelimesi, para ekonomisinin de yeniden

canlanmasna yol amtr. Katklarndan biri, hi phesiz parann ekonomik deeri hakkndaki gr-

dr. Bu tedbirlerin uygulanmas ile halkn byk ksmnn satn alma gc arttrlabilmi ve

genel bir ekonomik gelime salanmtr.

te yandan merkantilizm devrinde, bu gn de uygulanan, gmrk tarifeleri temelleri atlmtr.

Gmrk uygulamalar, ihracat yasaklamalar, ihracat primleri, devletin ekonomik teekkller

kurmas, devlet tekelleri v.b. ekonomik tedbir ve kurumlar gene merkantilistlerin ekonomi

politikasna deerli katklardr. Ayrca merkantilizm, i gmrkleri kaldrarak, bir btn olarak

dnlen modern milli ekonomi kavramnn gelimesine yardmc olmutur. Ticari kapitalizmin

douunu salam olan merkantilizmi ekonomi politikas, fiilen geerli olduu yzyla yakn

srenin dnda da etkisini srdrmtr. Denebilir ki ekonomi politikas belli llerde merkantil

dncenin etkisi altndadr.

zellikle merkantilizmin ilk devirlerinde paraya verilen deer, gereinden ok fazla olmutur.

Geri bu fikir kiiler iin dorudur. Kii ne kadar ok paraya sahipse o kadar zengindir. Ancak


157

157

ekonomi iin bu dnce geerli deildir. Ekonomik ynden nemli olan parann kullanm deeri

deil, mbadele deeridir. Metal veya kat parann kullanm deeri hemen hemen yok gibidir.

Bunlar dorudan doruya bir ihtiyac karlayamazlar, ancak para karl ekonomide alnabilecek

yeterli miktarda mal ve hizmet varsa o zaman para ekonomik bir deer tar. Eer ekonomide para

miktar artar, buna karlk satn alnabilecek mal ve hizmet miktarnda deiiklik olmazsa, bu

dururumda fiyatlar belli koullarn varl halinde ykselecek ve parann satn alma deeri

debilecektir.

Merkantilizm bu konuda yanlmtr. Deerli metallerin lkeye girmesini tevik etmi ve

bunlarn ekonomi iinde kalmasn salayacak tedbirler almtr. Bu nedenle para deerinin otomatik

olarak dengelenmesini de nlemitir. nk serbest ticarette, bir lkede hatlar artt (yani para

miktar oald) zaman, ucuz olan lkelerden mal ithal edilecek bu ekilde para miktar azalacak

ve tedavldeki para miktar ile mal miktar arasndaki oran korunacaktr. Bu da parann deerinin

dmesini nleyecektir.

Modern demeler Bilanosu kapsamndan uzak olmakla beraber merkantilistlerin ekonomiye

getirdikleri bir kavramdr. Ancak merkantilizm ticaret bilanosuna gereinden ok nem vermitir.

Merkantilistlere gre ihracatn ithalattan fazla olmas ekonominin gelimesi iin yeterli ve

zorunludur. Dolaysyla ticaret bilanosu daima aktif olmaldr.

Gerekte ekonomiler aras ilikilerde nemli olan ticaret bilanosu deil demeler

bilanosudur. Ticaret bilanosu, demeler bilanosunun bir parasdr. demeler bilanosu; ticaret

bilanosu, grnmeyen kalemler ve sermaye hareketlerinden meydana gelir.

Ancak demeler bilanosu aktif olduu zaman, ekonomiye giren para miktar kandan ok

olacaktr. demeler bilanosu ticaret bilanosu ak verse dahi aktif olabilir. Kald ki, demeler

bilanosunun srekli aktif olmas iyi deildir. Konjonktrel adan nemli olan, demeler

bilanosunun dengede olmasdr.


158

158

KAYNAKA 1. NEUMARK, F. iktisadi Dnce Tarihi, Cilt: 1, ev. Ahmet Ali ZEKEN, stanbul,

niversitesi Yaynlarndan No: 201, ktisat Fakltesi No: 19, stanbul, 1943 2. K.HITI, Philip. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih TU, Boazii Yaynlar 3. KOLOLU, Mahmut. Ekonomi Doktrinler Tarihi, Dou Matbaas, Ankara, 1960 4. KOYUCUKLU, Nazif. ktisadi Olaylar Tarihi, stanbul niversitesi Yayn No: 2902, Siyasal

Bilimler Fakltesi Yayn, No: 3, stanbul, 1982 5. HAMTOULLARI,Beir. ada iktisadi Sistemler, Structrel ve Doktrinal Bir Yaklam,

A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 380 Ankara 1975 6. Robert B. EKELUND. JR, Robert F. HEBERT, A History ot Economic Theory and Method,

a.g.e., S. 33.,aktaran: ERSOY. Arif. ktisadi Dnceler Tarihi, Neriyat ve Matbaaclk, zmir, 1986

7. KUMBARACIBAI,Onur. Ekonomik Doktrinler ve Ekonomik Dncenin Evrimi, Kalite

Yaynevi, Ankara, 1976 8. ULUTAN,Burhan. ktisadi Doktrinler Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 1978 9. SAVA, V. F. ktisatn Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara, 3. Bask,1999 10. SAVA, V. F. ktisadn Tarihi, Liberal Dnce Topluluu, Avcol Matbaaclk,

stanbul,1997.

merkantilizmin ortaya çıkışı

Documents