52

4. Instrumenti i mehanizmi koordinacije

Međunarodna koordinacija finansijskih i bankarskih politika, ustanovila je nekoliko zanimljivih i relativno efikasnih instrumenata i mehanizama koordinacije. Saradnjom Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske banke i BIS-a, te drugih međunarodnih i regionalnih tela i organizacija u okviru UN-a (GATT, STO, UNIDO), Evropske unije, OECD, stvoren je sistem standarda i kodeksa koji pokriva značajan blok ekonomskih i finansijskih, pa i bankarskih politika. Standardi treba da pomognu donošenje operativnih i političkih odluka pri konstituisanju domaćih finansijskih propisa, kao i da obezbede kvalitet i transparentnost ekonomske politike, odnosno da jačaju stabilnost cjeline međunarodnog finansijskog i kreditnog sistema.

Ta osnovna koncepcija podrazumijeva, da je svim članicama breton-vudskih institucija i drugim zemljama članicama UN, preporučeno da prije svega, “priđu” primjeni dogovorenih kodeksa i ustanovljenih standarda. Isto tako, od zemalja se traži da dozvole nadgledanje njihove primjene od strane međunarodnih organa, kao i da obezbede uvid u informacije

koje su (privatnom) kreditnom sektoru od značaja za upravljanje kreditnim i drugim rizicima.

Pored toga, problemi finansijskih kriza, takođe su potencirali koordinaciju mjera za smanjenje njihove učestalosti i oštrine. U tom cilju je ojačao nadzor i regulativa, prihvaćene su odgovarajuće politike deviznih kurseva, kao i identifikovane potrebe za monitoringom i upravljanje likvidnošću. Sadržajem i cjelinom takvog pristupa, omogućena je zapravo i osnova za primjenu međunarodnih standarda i kodeksa.

4.1. Kao glavni instrumenti koordinacije bankarskih politika, standardi i kodeksi, već duže vreme oblikuju okruženje međunarodnih privrednih i finansijskih odnosa. Počev od 1983. godine, kada je Bazelski komitet usvojio Principe za nadzor bankarskih organizacionih delova u inostranstvu (Principles for the Supervision of Banks’ Foreign Establishments - the Basel Concordat), te i okvir za Međunarodni dogovor o mjerenju kapitala i kapitalnim standardima (International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards - the Basel Capital Accord) 1988. godine, izrasta jedna interesantna koncepcija za razvoj institucija kodeksa i standarda. Tako

Prof. dr Vuk Ognjanović *

MEĐUNARODNA KOORDINACIJA BANKARSKIH POLITIKA

(nastavak iz prethodnog broja)

* Dr Vuk Ognjanović, ekspert za bankarstvo i finansiranje razvoja, vanredni je profesor: Bankarstva, Javnih finansija, Međunarodnog bankarstva i Korporacijskih finansija. Član je Odbora za ekonomske nauke Odeljenja društvenih nauka CANU, član Naučnog društva Saveza ekonomista SCG i glavni i odgovorni urednik časopisa Finansije

53

su kasnije konstituisani standardi koji se odnose na transparentnost fiskalne, monetarne i finansijske politike, te standardi korporativnog upravljanja.

Način primene standarda je u velikoj meri stvar diskrecionog prava pojedinih zemalja. Međutim, posle učestalih finansijskih kriza, u većoj mjeri se osjetila potreba za razvojem centralizovanih aranžmana za praćenje, prihvatanje i primenu međunarodnih standarda.

“Proizvodnja” standarda, nije sama sebi cilj, niti su standardi pravno obavezujući za nacionalne regulatorne organe. Međutim, oni su od značajne vrednosti i velike pomoći kao reper za dobru praksu, i kao sredstvo za izgradnju zdravih finansijskih sistema. U tom kontekstu, u posljednjih nekoliko godina, pojačan je kolektivni interes za pridržavanje zemalja m e đ u n a r o d n o p r i h v a ć e n i m i priznatim standardima i kodeksima.

Četiri su glavna razloga za takav pristup prihvatanju m e đ u n a r o d n i h standarda i kodeksa.

Prije svega, zbog efekata globalizacije u kojoj su nacionalne ekonomije sve više međusobno povezane, tako da problemi u jednoj zemlji imaju brze i značajne udare na ekonomije drugih zemalja. Zatim, zbog implikacija u povodu povećanih (i kontraverznih) međunarodnih tokova kapitala. Važan razlog je i u povećanom kapacitetu i ekspanziji privatnog tržišta kapitala. Najzad, iskustvo iz nedavnih međunarodnih finansijskih kriza.

Zabrinutost zbog domino efekta, nije samo teoretska. Proteklih dvadesetak godina bilo je više kriza koje su pogodile velike ekonomije, i nanele ozbiljne sistemske i ekonomske štete

celini međunarodne ekonomije. Meksička kriza 1982., Latinoamerička dužnička kriza tokom 1980-tih, ponovo Meksička 1994. i 1995., zatim krize u Istočnoj Aziji 1997. i 1998., te krize u Rusiji 1998. i Brazilu 1999. godine, i dr., pokazale su, da je bila neophodna intervencija međunarodnih finansijskih institucija i nacionalnih vlasti da spriječe širenje potencijalne zaraze i potencijalnIh šteta.

Mnogi faktori su doprineli ovim krizama. U većini zemalja u pitanju je bilo oblasti u kojima sama politika i transparentnost procesa donošenje političkih odluka, nisu bili na nivou

“dobre međunarodne prakse”. Osim toga, zatečene performanse finansijske infrastrukture (posebno regulatorni režimi), ostavile su finansijske sisteme preko mere ranjivim. Jednostavno, najčešće nije bilo dovoljno pouzdanih informacija na raspolaganju ni kreditorima ni zajmoprimcima. Samim tim, nije mogla biti obavljena ni korektna procjena rizika.

Finansijske krize su, međutim, donele i nešto pozitivno u prilog međunarodnoj koordinaciji politika. Ukazale su naime, na područja u kojima, do tada nije bilo šire prihvaćene dobre prakse. I mada je situacija je različita od zemlje do zemlje, ostaje zajedničko iskustvo

Zgrada Svetske banke

Foto

: Hen

rik

Gsc

hwin

dt d

e G

yor

54

i zajednički naučene lekcije. Aktuelni rad međunarodnih tela i bankarskih udruženja na dogradnji međunarodnih standarda i kodeksa, pozitivan je odgovor u tom pravcu.

4.2. Donošenje standarda nema svrhe ukoliko ti standardi nisu prihvaćeni, odnosno ako ih ne primjenjuju nacionalni organi za regulativu i nadzor. Međunarodna zajednica ima značajnu ulogu u olakšavanju i primjeni prihvaćenih standarda sa dva stanovišta. Prvo, putem pružanja tehničke pomoći za primjenu i razumevanje standarda. I drugo, na planu praćenja ugrađivanja međunarodnih standarda u nacionalne regulativne i nadzorne režime, što je objektivno, i koristan podsticaj za efikasnu primjenu standarda.

Ulogu davanja tehničke pomoći i “praćenja napretka” u primjeni standarda, u međunarodnoj praksi imaju danas Međunarodni monetarni fond i Svetska banka. Oni su u odgovornosti da daju ocjene i izvještaje o praćenju primjene standarda i kodeksa po pojedinim zemljama. Time, između ostalog, predodređuju važne međunarodne ocene za određivanje kreditnog i dr. rejtinga određene zemlje. Ovi, tzv. ROSC dokumenti (Reports on the Observance of Standards and Codes), odnosno izvještaji o primeni standarda i kodeksa, sadrže procenu stepena pridržavanja standarda i kodeksa od strane pojedine zemlje.

MMF procenjuje primenu Standarda za distribuciju podataka i Kodeksa o transparentnosti fiskalne, monetarne i finansijske politike. Svjetska banka prati standarde računovodstva, oditinga, korporacijskog upravljanja i nesolventnosti. Ove procjene, kao i procjene o pridržavanju kodeksa o bankarskom nadzoru, regulisanju hartija od vrednosti, nadzoru poslova osiguranja i platnih sistema, predstavljaju dio jedinstvenog Programa za pridržavanje međunarodnih standarda na sektoru međunarodnog finansijskog sistema, tzv. Finacial Sector Assesment Programme (FSAP).

Proces prihvatanja i primene standarda i kodeksa može se objektivno identifikovati i kao

koncepcija mjerenja i upravljanja rizikom. Objektivno, privatni kreditori i drugi investitori će uvek cijeniti pridržavanje relevantnih standarda i kodeksa, jer veruju da to utiče na kreditni rizik koji nose, pa i na odobravanje određenih diferenciranih kreditnih uslova, spredova kod kredita, ili druge vrste alokacije aktive. Istovremeno, prihvatanje opredjeljenja od strane određene zemlje da prihvati program transparentne primjene međunarodnih standarda, čini značajan doprinos jačanju nacionalnih finansijskih sistema i povećanju njihove elastičnosti na finansijske šokove i krize. Pored toga, s obzirom da privatni sektor sve više potencira pridržavanje standarda u svoje procese procjenjivanja rizika, primjena standarda i kodeksa će uvek biti faktor koji djeluje stabilizirajuće na tražnju i ponudu na finansijskim tržištima, te na stabilnost finansijskog sistema uopšte.

4.3. Bazelski komitet je, može se sa visokim stepenom pouzdanosti zaključiti, najzanimljiviji mehanizam međunarodne koordinacije bankarskih politika.

Njegovo djelovanje, u osnovi, ima nekoliko relevantnih projekcija: harmonizacija standarda za poslovanje banaka, nadzor nad radom banaka, saradnja sa drugim međunarodnim mehanizmima za koordinaciju finansijskih politika. Posebno se naglašava saradnja i koordinacija mjera sa Međunarodnom organizacijom komisija za hartije od vrednosti.

Bazelski komitet za nadzor nad bankama, osnovan je 1974. godine. Tada su nacionalni organi za nadzor nad bankama nekoliko industrijalizovanih zemalja, ocijenili da međunaarodno poslovanje banaka i potrebe koordinacije njihovih politika, te međuzavisnost nacionalnih bankarskih sistema, zahtijeva ozbiljnu koordinaciju njihovih aktivnosti.

Članovi, osnivači Bazelskog komiteta su bili guverneri centralnih banaka zemalja OECD, odnosno Grupe deset (G-10)1 i Guverner Centralne banke Švajcarske. Od tada, Bazelski komitet se redovno sastaje u Bazelu, i to u Banci

1 Grupa Deset zemalja (G-10) osnovana je 1974. od strane sledećih zemalja: Belgija, Kanada, Francuska, Nemačka, Italija, Japan, Holandija, Švedska, Velika Britanija i SAD. Ove zemlje pružaju Međunarodnom monetarnom fondu (MMF-u) kreditne linije po General Agrements to Borrow (GAB).

55

za međunarodna poravnanja (BIS). Vlade ne učestvuju u Bazelskom komitetu, već su članovi njihovi monetarni organi i organi nadzora nad bankama, kao i ovi organi iz Švajcarske i Luksemburga.

Osnovna ideja ovog tela je bila u tome, da standardi i smjernice koje utvrđuje i objavljuje Bazelski komitet, budu primjenjivani od strane nadzornih organa učesnika, odnosno da predstavljaju neobavezujeće konvencionalne sporazume za druge zemlje. Međutim, potrebe međunarodne koordinacije bankarskih politika, zbog kvaliteta i sadržaja pravila koje je Bazelski komitet donosio, prihvatilo je više zemalja i njihovih nadzornih organa širom sveta. Tako su akta Bazelskog komiteta postala preporučene rezolucije, i opšte prihvaćen model međunarodne koordinacije bankarskih politika.

Dva su glavna cilja Bazelskog komiteta: jačanje zdravlja i stabilnosti sve više međuzavisnog međunarodnog bankarskog sistema (1), te smanjenje postojećih nejednakosti u konkurenciji između banaka osnovanih u različitim zemljama zbog razlike u prudencijalnim propisima (2).

Očuvanje sigurnosti i zdravlja međunarodnog bankarskog sistema bilo je motivisano ponašanjem nekih međunarodnih banaka koje su poslovale sa povećanom izloženošću riziku. Ekscesna izloženost međunarodnih banaka nesolventnosti, prouzrokovalo je nekoliko faktora. Prije svega, ogromno fluktuiranje nominalnih tržišnih cena, ekscesna zaduženost korporacijskih zajmoprimaoca, te nestabilnost finansijskih tržišta.

Konkurentna nejednakost među međunarodnim bankama snažno utiču na zdravlje i stabilnost međunarodnog i nacionalnih bankarskih sistema. Da bi se eliminisao glavni izvor konkurentne nejednakosti između banaka, i da bi se stvorio zdrav okvir za jačanje konkurencije među njima, Bazelski komitet je ustanovio zajedničke nadzorne standarde. Istovremeno, konkurentni poremećaj između međunarodnih banaka na jednoj strani i međunarodnih firmi za hartije od vrednosti na drugoj strani, mogli su biti sprečeni samo podvrgavanjem svih ovih institucija jednakim regulatornim uslovima

u pogledu njihove izloženosti identičnim finansijskim rizicima. Nejednakosti su se mogle javiti u dva vida: u stepenu u kome se različita prudencijalna pravila primjenjuju na međunarodno angažovanje banaka, te na poslovanje međunarodnih firmi za hartije od vrednosti po osnovu izloženosti kreditnom i/ili tržišnom riziku.

Polazeći od tih aspekata, a i zbog snažnog širenja tržišta hartija od vrednosti, Bazelski komitet razvija kontinuiranu i organizovanu saradnju sa Međunarodnom komisijom za hartije od vrednosti.

4.4 Koncepciju svoje saradnje na koordinaciji politika, Bazelski Komitet i Međunarodna organizacija komisija za hartije od vrednosti (IOSCO), motivišu zajedničkim ciljem unapređenja kvaliteta nadzora nad poslovanjem banaka i tržišta hartija od vrednosti širom sveta. U skladu sa tim zajedničkim ciljevima, ova dva međunarodna tela, drže posebno do nekoliko glavnih principa u koordinaciji mjera nadzora.

Glavni principi su u sljedećem: sve banke i preduzeća koje rukuju hartijama od vrednosti, treba da imaju adekvatan kapital (1); saradnja i informacijski tokovi među nadzornim organima, treba da budu što je moguće više oslobođeni prepreka kako nacionalnog tako i međunarodnog karaktera (2); sve banke i preduzeća za hartije od vrednosti, treba da budu podvrgnuti efikasnom nadzoru (3); geografski i/ili funkcionalno raznolike finansijske grupe zahtijevaju posebne aranžmane nadzora (4); pravilno upravljanje rizikom od strane preduzeća je preduslov za finansijsku stabilnost (5); transparentnost i integritet tržišta i nadzora oslanjaju se na adekvatno izvještavanje i otkrivanje operacija (6); proces nadzora treba da bude kontinuirano unapređivan (7).

Već od 1995. godine, poseban Koordinirajući komitet predstavnika Bazelskog Komiteta i IOSCO, redovno sagledava kretanja i međusobno razmjenjuju informacije. Ovo zajedničko telo nadzornih organa banaka i društava za hartije od vrednosti i osiguranja, između ostalog, nastavlja rad koji je prethodno (i neformalno) obavljala Tripartitna Grupa u cilju unapređenja međunarodne saradnje i koordinacije u nadzoru finansijskih konglomerata.

56

Aktivnosti Bazelskog Komiteta i IOSCO u nedavnoj prošlosti, bili su usmereni na ustanovljavanje konkretnog međunarodnog razumevanja o zaštiti, standardima i transparentnosti. U takvom pristupu, nekoliko programskih zadataka na pitanjima nadzora, je specifično izdiferencirano.

Prije svega, insistira se na sistemima kontrole unutrašnjeg upravljanja rizikom u aktivnostima vezanim za derivate. Isto tako, i na stimulisanju finansijskih institucija da realizuje efikasne unutrašnje kontrolne i revizorske sisteme.

Adekvatnost kapitala kao program, pretpostavlja stroge kvalitativne i kvantitativne standarde. Oni treba da predstavljaju osnovu za merenje elemenata tržišnog rizika, odnosno elemenata za standarde kapitala kod preduzeća koja trguju hartijama od vrednosti.

Izveštavanje, otkrivanje i knjigovodstvo imaju za cilj unapređenje tržišne transparentnosti. U tom kontekstu posebno se insistira na minimumu izvještavanja radi jačanja tržišne transparentnosti i poboljšanje kvaliteta informacija globalnog tržišta. Taj cilj podrazumijeva i napore, te konkretne mjere za reviziju i unapređenje razvoja i implementacije globalnih knjigovodstvenih i revizorskih standarda za emitente međunarodnih hartija od vrednosti.

Značajan je i program za razvoj procedura za efikasan nadzor međunarodnih finansijskih konglomerata, odnosno operacionalizacija obračunskih sistema. Pritom, saradnja između organa zaduženih za (promišljeni) nadzor i kontrolu sistema plaćanja, treba da ojača operacionalne i obračunske sisteme na kojima su zasnovana finansijska tržišta. Efikasno upravljanje kreditnim rizicima likvidnosti i snažna unutrašnja kontrola u okviru banaka i preduzeća za hartije od vrednosti, jednako su važni kao i odgovarajuće procedure upravljanja rizikom za obračunske aranžmane, klirinške kuće i ostale sisteme obračuna.

Očigledno, globalno tržište pojačava osjetljivost na krize bankarskih i finansijskih tržišta. To zahteva brze razmjene informacija, te trenutne koordinirane akcije među odnosnim ovlašćenim organima. Zato bankarski nadzorni organi i nadzorni organi za hartije od vrednosti, moraju, da stalno razvijaju procedure i

komunikaciju za zajedničke akcije i mjere. Time jačaju svoju sposobnost, da efikasno i blagovremeno reaguju na moguće opasnosti sa tržišta.

Posebna briga je u tome, da se razvijaju efikasne procedure za nadzor raznovrsnih finansijskih grupa koje nude širok raspon finansijskih usluga na globalnoj osnovi. U tom cilju, posebno je važno: poboljšanje razumijevanja uloge i odgovornosti različitih regulatora, odnosno “interesnih” grupa na finansijskim tržištima (1), zatim pristup svakog regulatora, direktno ili preko ovlašćenog organa, potrebnim informacijama kako bi mogao da ispuni svoje odgovornosti, uključujući tu i osmišljene procjene rizike prema odnosnim licima u okviru grupe, te prema svim licima zajedno (2), kao i komunikacijske veze koje pojačavaju sposobnosti regulatora da reaguju na razvoj negativnih tendencija na tržištu, blagovremeno, i na efikasan način (3).

Bazelski Komitet i IOSCO, imaju zadatak da stalno unapređuju efikasnost kooperacije i saradnje, na pitanjima efektivne komunikacijske veze, pri nadzoru raznolikih finansijskih grupa. Naravno, to pojačava aktuelne napore bankarskih regulatora i regulatora hartija od vrednosti na nacionalnoj, bilateralnoj i multilateralnoj osnovi. Zapravo, napori su usmereni na unapređenje saradnje između bankarskih regulatora i regulatora hartija od vrednosti, odnosno na jačanje sposobnosti samih regulatora da svoje odgovornosti efikasno ispune. Treba međutim naglasiti, da svaki od aranžmana kojima se poboljšava koordinacija i saradnja na međunarodnom nivou, ne treba ni na koji način da umanji odgovornost (i snagu) bilo kog ovlašćenog organa u odnosu na kompetencije date nacionalnim zakonodavstvom.

4.5. Uloga Međunarodnog monetarnog fonda u koordinaciji bankarskih politika je posebno zanimljiva. Kvalitativno, svoj odnos prema potrebama međunarodne koordinacije, MMF je izrazio i utvrdio Kodeksom o transparentnosti u monetarnoj i finansijskoj politici. U osnovi, radi se o Deklaraciji o principima, koju je Fond u aprilu 1998. utvrdio u saradnji sa Bankom za međunarodna poravnanja, a uz konsultacije sa grupom predstavnika centralnih banaka, finansijskih

57

agencija i drugih mjerodavnih međunarodnih i regionalnih organizacija.2 Ovaj Kodeks je koncepcijski sličan Kodeksu uzansi o fiskalnoj transparentnosti, koji je takođe Fond sastavio, a Privremeni komitet odobrio 1998. godine.

Kodeks transparentnosti u monetarnoj i finansijskoj politici utvrđuje, prije svega, poželjnu praksu transparentnosti za centralne banke u vođenju monetarne politike, odnosno za druge kreditne institucije za vođenje finansijske politike.

Transparentnost podrazumijeva tri stvari: razumljiv, pristupačan i blagovremen način saopštavanja ciljeva politike, ali i njen zakonski, institucionalni i ekonomski okvir (1), odluke o politici moraju biti praćene sa odgovarajućom argumentacijom, te podacima i informacijama koje se odnose na monetarnu i fiskalnu politiku (2), odgovornost organa i agencija mora biti propisana(3). Praksa transparentnosti je, dakle, fokusirana na jasnoću odgovornosti i ciljeva centralnih banaka i finansijskih agencija, na procese formulisanja i saopštavanja odluka o monetarnoj politici od strane centralne banke, i o finansijskoj politici od strane finansijskih agencija, te javni uvid u informacije o monetarnoj i finansijskoj politici, i o odgovornosti i jemstvu integriteta od strane centralne banke i finansijskih agencija.

Jednostavno, Kodeks polazi od stava da transparentnost monetarne i finansijske politike može da se ojača, ako su ciljevi i instrumenti politike poznati javnosti i ako organi vlasti mogu da preuzmu verodostojnu obavezu da će ih ostvariti. Stavljanjem na raspolaganje što više informacija o monetarnoj i fiskalnoj politici, dobra praksa transparentnosti stimuliše i moguću efikasnost tržišta. I konačno, transparentnost zahtijeva da centralne banke i finansijske agencije budu odgovorne, posebno tamo gdje je monetarnim i finansijskim vlastima dat visok stepen autonomije.

Transparentnost drugih finansijskih institucija, posebno u pojašnjavanju njihovih ciljeva, treba da doprinese efikasnosti određene

finansijske politike. Učesnicima na finansijskom tržištu treba omogućiti, da bolje procijene kontekst finansijskog tržišta, odnosno da bolje procijene kontekst ponuđene finansijske politike, te na taj način da smanje neizvesnost u pogledu donošenja odluka. Omogućavajući učesnicima na tržištu i javnosti uopšte, da shvate i procjene finansijsku politiku, transparentnost pomaže dobrom kreiranju politike, a time i cjelini finansijske i sistemske stabilnosti. Uz to, davanje odgovarajućih informacija javnosti o svojoj aktivnosti, finansijske institucije obezbeđuju dodatni mehanizam za povećanje kredibiliteta njihovih akcija, a i smanjenje mogućnosti moralnog rizika.

Neki aspekti transparentnosti finansijske politike, kao što su: moralni rizik, tržišna disciplina i stabilnost finansijskog tržišta, mogu da opravdaju ograničavanje i sadržaja i vremena iznošenja nekih korektivnih radnji i odluka, odnosno informacija koje se odnose na specifične uslove tržišta i firmi. Recimo, da bi se očuvao pristup osjetljivim informacijama koje potiču od učesnika na tržištu, može se opravdati i potreba da se čuva poverljivost i privatnost informacija o pojedinačnim firmama (“komercijalna poverljivost”). Ili, finansijski organi vlasti mogu smatrati, da je nesvrsishodno upoznavanje javnosti sa njihovim namerama u pogledu kontrole i prinudnih postupaka koji se odnose na pojedinačne finansijske institucije, tržišta i pojedince.

Treba međutim naglasiti, da transparentnost nije sama sebi cilj, niti je transparentnost zamjena za težnju ka zdravoj politici. Transparentnost i zdrava politika se dopunjuju. Iz tih razloga, Kodeks MMF-a stimuliše dobru praksu i dobre politike koje inaugurišu. Glavni principi efikasnog bankarskog nadzora koje je formulisao Bazelski komitet, Ciljevi i principi regulisanja hartija od vrednosti koje je formulisala Međunarodna organizacija komisija za hartije od vrednosti, te standardi koje uređuje Komitet za sisteme plaćanja i obračuna (CPSS), Međunarodno udruženje nadzornika

2 Još su konsultovane sledeće međunarodne i regionalne organizacije i međunarodne grupacije finansijskog sektora: Svetska banka, Bazelski komitet za kontrolu banaka (BCBS), Centar za latino-američke monetarne studije (CEMLA), Komitet za sisteme za obračun i plaćanje (CPSS), Evropska centralna banka, Međunarodno udruženje kontrolora osiguranja (IAIS), Međunarodna finansijska korporacija, Međunarodna organizacija komisije za hartije od vrijednosti (IOSCO), Organizacija za evropsku saradnju razvoj (OECD).

58

osiguranja (IAIS), te Međunarodni komitet za računovodstvene standarde (IASC).

Kodeks MMF-a je podeljen u dva karakteristična dijela: na dobru praksu transparentnosti u monetarnoj politici centralnih banaka i dobru praksu transparentnosti u finansijskoj politici finansijskih institucija. Osnovni elementi transparentnosti za obe politike su slični. Međutim, nije i cjelokupna praksa transparentnosti podjednako primjenjiva na sve finansijske institucije, jer se ciljevi transparentnosti se razlikuju u raznim finansijskim sektorima. Za neke, naglasak je na efikasnosti tržišta, za druge je težište na stabilnosti tržišta i sistema, dok je za ostale glavna briga zaštita klijenta i sredstava.

Inače, Kodeks obuhvata cjelokupno članstvo Međunarodnog monetarnog fonda. Smatra se, da su elementi Kodeksa uglavnom uzeti iz dobre prakse transparentnosti koja se primjenjuje u jednom broju zemalja, odnosno da on predstavlja sintezu prakse koja se već koristi i o kojoj postoje evidentna iskustva. Međutim, način na koji se primjenjuje i postiže transparentnost, može da se razlikuje od zemlje do zemlje, zavisno od različite institucionalne i zakonske tradicije. Iz tih razloga, dobra praksa transparentnosti sadržana u Kodeksu, treba da se primjenjuje fleksibilno kao i da vodi računa o specifičnim okolnostima određene zemlje. Uostalom, veliki je broj članica Fonda koje trenutno nemaju ni dovoljno novčanih sredstava, a ni institucionalnog kapaciteta, da bi prišle realizaciji cjelokupne dobre prakse transparentnosti iz Kodeksa.

4.6. Banka za međunarodne obračune i poravnanja (BIS) je jedna od najstarijih institucija u međunarodnoj kooperaciji i koordinaciji na području novca i bankarstva. Osnovna ideja osnivanja Banke je bila u koordinaciji mjera za plaćanje nemačke naknade štete iz Prvog svetskog rata, odnosno koordinacija aktivnosti za poravnanja finansijskih potraživanja između evropskih zemalja. Hendikep je jedino bio u tome, što je Kongres SAD odbio da se uključi u poslove nemačke naknade šteta, pa Federalne

rezerve SAD-a nisu prišle BIS-u i ne posjeduju njene deonice.3

Na Bretonvudskoj konferenciji je zaključeno da BIS prestane sa radom, ali je ova žilava institucija već 1948. godine postala tehnički agent za obračun potraživanja i dugovanja zemalja učesnica u posleratnom Evropskom programu za oporavak. Od tada, BIS na određeni način koordinira poslove centralnih banaka Evrope, SAD, Kanade, Japana, Australije i Južne Amerike. Zapravo, BIS je “organizovana” kao agent u poslovima međunarodnih zajmova (1), ali i upravlja dijelovima računa međunarodnih rezervi (i zlata) nekih centralnih banaka, koje plasira na međunarodna finansijska tržišta (2). Isto tako, neke centralne banke drže kod ove banke depozite, koje BIS koristi za trgovinu sa vrednosnim papirima. Inače, BIS nekim centralnim bankama odobrava i (kratkoročne) pozajmice i kredite.

Poslovanje BIS-a nadzire Međunarodni Upravni odbor od 13 članova. Čine ga guverneri centralnih banaka Belgije, Francuske, Nemačke, Italije i Engleske i pet ličnosti koje imenuje svaki od guvernera. Dodatni članovi Upravnog odbora su guverneri centralnih banaka Holandije, Švedske i Švajcarske.

Ustvari, ključna funkcija i koordinativna uloga BIS-a je u tome, da je ona “obračunska kuća za informacije” za centralne banke. Zapravo, ona je nesumnjivo važan centar međunarodne kooperacije u bankarskim i monetarnim aktivnostima i poslovima. BIS ima odlično organizovanu međunarodnu finansijsku statistiku i organizovan rad na stručnim istraživanjima bankarskih pitanja. Djeluje tako, što po potrebi, ali vrlo često, organizuje sastanke stručnjaka radi rasprava o finansijskim i monetarnim pitanjima, odnosno poslovne konferencije koje donose preporuke za centralne banke i regulativne organe zemalja članica.

4.7. Evropsko iskustvo na koordinaciji mera bankarskih politika, ima dve projekcije: kontrolu kretanja kapitala, i ustanovljavanje evropskih bankarskih direktiva. Pored toga, uska saradnja sa Bazelskim komitetom, je

3 Zanimljivo je, da američke privatne banke: Citibank, JP Morgan, First National Bank of Chicago i First National Bank of New York, posjeduju deonice BIS-a.

59

bitna karakteristika evropske prakse i njenih procedura u koordinaciji politika i nadzora nad radom banaka.

Slobodno kretanje kapitala u okviru Evropske unije spada u jednu od “četiri velike slobode” na kojima se bazira “unutrašnje tržište” Evropske unije. Međutim, za razliku od preostale tri “velike slobode”, sloboda kretanja kapitala je i u samom Ugovoru o osnivanju Evropske ekonomske zajednice regulisana odredbama koje karakteriše visok stepen opreznosti i podozrivosti. To je i bio razlog što je ova “sloboda” i najkasnije realizovana.

Ključno objašnjenje ovog procesa stoji u evidentnoj povezanosti kretanja kapitala sa ekonomskom i monetarnom politikom u državama članicama. Izostanak koordinacije ovih politika, povukao je sa sobom izostanak kompletne realizacije ove “slobode” u jednom dužem periodu. Zapravo, tek u drugoj polovini osamdesetih godina, došlo je do oživljavanja nastojanja da se i ova “sloboda” potpuno realizuje u okviru aktivnosti “ostvarenja unutrašnjeg tržišta”.4

Ugovor o osnivanju Evropske ekonomske zajednice predviđa, između ostalog, “ukidanje, između država članica, prepreka za slobodnu cirkulaciju ljudi, usluga i kapitala”. No, jedna od odredbi tog istog Ugovora kojim se reguliše “sloboda kretanja kapitala”, bila je data fleksibilno i neprecizno. Naime, odredba je značila da ukidanje ograničenja kretanja kapitala koji pripada licima nastanjenim u državama članicama, treba da teče “postepeno”, odnosno u “mjeri neophodnoj za dobro funkcionisanje zajedničkog tržišta”. Dakle, ne radikalno i u potpunosti, već prema krajnje rastegljivom kriterijumu.

I druge odredbe koje se odnose na slobodu kretanja kapitala, sadrže slične izraze opreznosti i mogućnost fleksibilnog tumačenja. Tako se, recimo, već na početku života EU, predviđalo da Savjet ministara donese direktive neophodne da bi se realizovala odredba kojom je predviđeno ukidanje ograničenja kretanja kapitala. Desilo se, da je zbog otezanja donošenja ovih akta, Sud pravde Evropske zajednice, za razliku

od odgovarajućih odredbi koje se tiču druge tri slobode, u jednoj svojoj presudi stao na stanovište, da navedena načelna odredba ne može biti direktno primjenjiva ni nakon protoka prelaznog perioda, jer predmetni oblici ograničenja slobode kretanja kapitala nisu bili obuhvaćeni do tada donetim direktivama.

Konačno, tek Direktivama iz 1987. i 1988. godine, liberalizacija transakcija je učinjena bezuslovnom i sva srednjoročna i dugoročna kretanja kapitala potpuno su liberalizovana, odnosno i uvedena potpuna liberalizacija svih vrsta kretanja kapitala. Tek implementacijom ovih direktiva, početkom devedesetih godina, može se smatrati da su institucionalno ukinuta ograničenja u kontroli kretanja kapitala u EU.

Sloboda kretanja kapitala na prostoru koji je daleko širi od nacionalnih granica, pruža mogućnost za njegovo efikasnije angažovanje. Pored toga, stranim ulagačima je uvek privlačniji širi prostor, pa iz tih razloga, ne samo da liberalizacija kretanja kapitala nije izazivala poremećaje i neravnoteže u zemljama između kojih se kapital kretao pod navedenim uslovima, već je čak došlo i do značajnog privlačenja kapitala iz trećih zemalja. I upravo, pozitivna iskustva unutar komunitarne liberalizacije, navela su države članice da liberalizaciju kretanja kapitala između njih i trećih zemalja (što je omogućeno odredbama Ugovora o Evropskoj uniji).

Kretanje kapitala, za ekonomsku i monetarnu politiku svake zemlje, ima specifičan značaj. Treba međutim, imati u vidu, da mjere liberalizacije kretanja kapitala između država članica EU-e, i između država članica EU-e i trećih zemalja, nemaju apsolutni karakter. Pravna regulativa je ovde relativno jednostavna. Odnosno, u realizaciji projekata svake harmonizacije, ekonomski oportunitet usvajanja takve regulative, u osnovi, dominira.

Dakle, direktive EU-e imaju u vidu značaj kretanja kapitala za ekonomsku i monetarnu stabilnost svake zemlje. Međutim, kontinuirano se naglašava neophodnost ispitivanja svih mogućih ekonomskih implikacija usvajanja

4 Poseban značaj za usporavanje procesa uspostavljanja ove “slobode”, imali su neuspjeli pokušaji nekih država članica, da kroz kontrolu kapitala ponovo uspostave makroekonomski balans narušen nakon prvog i drugog na�nog udara.

60

odgovarajuće regulative. To se može primetiti i u samoj tzv. Beloj knjizi EU iz 1995. godine, koja preporučuje državama Srednje i Istočne Evrope sa pridruženim statusom, poseban “oprez u ovoj oblasti”.

Banke su u evropskim zemljama najvažnije institucije finansijskog sektora. U cilju stvaranja ujednačenih uslova za poslovanje nekoliko segmenata je podvrgnuto posebnoj pažnji. Prije svega, to se odnosi na uslove za osnivanje finansijskih institucija, sa ciljem da se omogući jedinstven pristup tržištima svih zemalja odnosno da izdata dozvola u jednoj zemlji važi na cijelom području Zajednice. Jednostavno, dva tretmana su u pitanju: definisanje minimalnih zahtjeva koje mora da ispuni svaka finansijska institucija da bi poslovala na ovom području, te kontrola njihovog poslovanja nakon osnivanja.

Poslovanje banaka u zemljama EU regulisano je: Prvom i Drugom bankarskom direktivom (1), direktivama koje predstavljaju dopune ili izmjene navedenih osnovnih direktiva (2), bankarskim preporukama i standardima koje donosi Evropski parlament (3), te uputstvima koja su vezana za usvajanje i praktičnu primjenu određenih propisa i evra, a koje donose nadležni organi Zajednice (4). Inače, direktive imaju karakter osnovnih obavezujućih propisa za banke i druge finansijske institucije Evropske unije, a preporuke i standardi koje proglašava Evropski parlament, imaju snagu obavezujućih odluka.

Prva bankarska direktiva doneta je krajem 1977. godine na bazi Ugovora o osnivanju EEZ, a na predlog Komisije EEZ i mišljenja Ekonomskog komiteta Evropskog parlamenta. Njeno polazište nalazi se u odredbama Ugovora o osnivanju EEZ (član 57.), u kojem se navodi, da je zabranjena svaka diskriminacija privrednih subjekata na bazi toga što imaju poreklo iz druge zemlje članice Zajednice. Ovaj akt faktički je imao za cilj, da otkloni razlike u pravnoj regulativi pojedinih zemalja članica, da stvori uslove za funkcionisanje zajedničkog tržišta u oblasti finansijskih institucija, te da omogući njihovo zajedničko funkcionisanje na području (čitave) Zajednice.

Druga bankarska direktiva o koordinaciji zakona, regulative i administrativnih propisa u bankarstvu, doneta je krajem 1989. godine. U

osnovi predstavlja osnovni zakonski akt na bazi koje se obavlja poslovanje kreditnih institucija u zemljama EEZ. Ova Direktiva je sublimirala dotadašnje iskustvo i dogradila Prvu bankarsku direktivu iz 1977. godine, kao i druge propise kojima su do tada bile regulisane određene oblasti iz ovog domena.

Direktiva, pored definisanja glavnih pitanja, posebno tretira harmonizaciju uslova izdavanja dozvola za banke i harmonizaciju upravljanja poslovanjem kreditnih institucija. Pored toga, ona daje uslove vezane za slobodu osnivanja i slobodu pružanja usluga, te finalne uslove za ponašanje banaka, i okvire “odnosa sa trećim zemljama”.

Druga bankarska direktiva je stožerna karika i osnova za dalje regulisanje odnosa u bankarstvu među zemljama članicama u procesu finansijske integracije. Uz to, ona je konačno uklonila preostale restrikcije slobodnom kretanju kapitala između zemalja članica. Zapravo, sljedeći osnovni duh Direktive, odmah nakon njenog usvajanja, doneta su dva-tri veoma važna akta kojima se vrši usaglašavanje minimalnog stepena prudencione regulacije, i to: Direktiva o vlastitim fondovima (april 1989.), Direktiva o koeficijentu solventnosti (decembar 1989.), te Preporuke o izloženosti kreditnom riziku, odnosno o usaglašavanju propisa i preporuka o šemama garantovanja depozita, krajem 1994. godine. Ovi propisi su zaokružili okvir za efektivnu primjenu Druge bankarske direktive, i time stvorili normativnu infrastrukturu za slobodan protok kapitala u zemljama Evropske unije.

5. Etički kodeks kao oblik međunarodne koordinacije

Pod etikom treba podrazumijevati skup moralnih principa ili vrednosti, koje vode moralnoj dužnosti i moralnim obligacijama. Uz to, etičko ponašanje je i pridržavanje visokih profesionalnih standarda. Istovremeno, zahtevi koje uspostavlja etički kodeks svake profesionalne institucije, odnosno svakog akcionarskog društva (i banke), proizilaze iz jednostavne činjenice, da je neophodno, da svaka određena struka ili institucija, dobiju povjerenje javnosti.

Snažna liberalizacija i jačanje međunarodne

61

bankarske aktivnosti, očigledno su stvorili i potrebe za uspostavljanjem etičkih pravila i principa, koji bi bili relevantni za uređivanje odnosa banaka sa njihovim klijentima, kao i između sebe i sa trećim licima. U osnovi, i etička pravila imaju za cilj, da uspostave standarde za zdravu bankarsku praksu koju su vremenom stvarali dobri običaji poslovanja, običajno pravo i međunarodno prihvaćeni standardi u poslovanju banaka. Zapravo, ciljevi etičkih pravila su i poboljšanje transparentnosti (1) i poštenja u poslovanju (2), odnosno jačanje uzajamnog povjerenja u međubankarskim odnosima, kao i u poslovima sa komitentima (3).

Poštovanje i primjena etičkih vrednosti u poslovanju banaka i uopšte u finansijskoj trgovini, determiniše u stvari, koncepciju dobre poslovne etike. U toj projekciji, od ponašanja pojedinaca, tj. zaposlenih u finansijskim institucijama naspram klijenata, zavisi kvalitet i nivo poslovne etike, a i ugled institucije u finansijskoj i privrednoj javnosti. Kvalitet poslovne etike u finansijskoj trgovini zavisi od prirodnog ponašanja pojedinaca naspram ostalih učesnika na finansijskom tržištu. Poslovni odnosi između učesnika na finansijskom tržištu, prije svega su odnosi dva ravnopravna partnera od kojih jedan kupuje da bi zadovoljio svoje potrebe, a drugi prodaje da bi tom poslovnom operacijom obezbedio sebi određene prihode ili uvećanje svoje imovine. Dakle, oba partnera ostvaruju svoje potrebe na način što operacija kupovina-prodaja donosi korist za oba poslovna partnera. Uspešno partnerstvo na tržištu, koje podrazumijeva obostrano isplative i koriste operacije, u stvari je bitna etička vrednost prema kojoj oba partnera moraju imati isti odnos.

Poslovna etika, kao učenje o moralnim vrednostima, normama u ponašanju, odnosno kao moralno fundamentalno ponašanje, dobija svoje značenje sa nekoliko glavnih etičkih principa i standarda.

Princip obostrane koristi i interesa bitna je projekcija koju poslovni partneri moraju da uvažavaju. Ni jedan od partnera ne sme imati osećanje prevarenog ili izigranog partnera. Niti kupac sme imati utisak opljačkanog, niti prodavac utisak prevarenog. Eventualne greške u proceni uspešnosti ili neuspešnosti

kupoprodajnog posla, ako se dosledno sledi princip obostrane koristi i interesa, može se jedino pripisati sebi, a ne poslovnom partneru.

Princip međusobnog povjerenja ima poseban značaj za dobro funkcionisanje finansijskih tržišta. Naime, često se značajni poslovni aranžmani, i poslovi većih vrednosti zaključuju “na riječ”, a često bez prisustva predmeta koji se kupuje, odnosno prodaje, pa i bez prisustva svedoka. Partneri koji neguju ovu praksu, realno drže do neprikosnovenog etičkog principa koji se identifikuje kao međusobno povjerenje.

Princip dobrih namera podrazumijeva da učesnik na finansijskom tržištu, prema svom partneru (drugom učesniku na tržištu) pristupa dobronamerno. To znači, da nema namere da ga prevari, izigra ili ošteti. Tradicionalne vrednosti običajnog prava bi u ovom kontekstu definisale princip tako da se partnerima preporučuje da ne učine svom partneru ništa što ne bi želeli da se dogodi njima. Princip je posebno važan za ponašanja na finansijskom tržištu gde se trguje imaginarnom robom (novcem, devizama) i hartijama od vrednosti, odnosno često telefonom, i bez prisustva robe koja je predmet kupovine.

Princip poslovnog kompromisa i poslovne tolerancije, podrazumijeva dobar odnos prema partneru u fazi usaglašavanja suprotnih interesa kupca i prodavca. Ovde je bitno afirmisati etički princip poslovnog kompromisa i dobre prave poslovne tolerancije. Zapravo, teško je i zamisliti funkcionisanje finansijskog tržišta (posebno dilersko-brokerskih aranžmana) bez primjene ovog važnog principa poslovne etike.

Zanimljiv je i princip: demonopolizacije svog položaja, koji podrazumijeva redukovanje dominantnog i monopolskog položaja određenog učesnika na tržištu, ali naporom samog tog učesnika, kao i princip konfliktnosti sopstvenih interesa, koji je determinisan stavom o nemogućnosti spajanja zajedničkih sa ličnim interesima. Najzad, princip etičkog ozdravljenja (sanacije) poslovnog promašaja i tuđih grešaka, najbolje demonstrira etičku snagu partnera u poslu, odnosno odlučan stav da se učinjena greška ili poslovni promašaj prihvati kao rezultat i svojih činjenja i svojih ponašanja

62

u fazi građenja poslovnog aranžmana.Koncepcija etičkih principa, podrazumijeva i

visoka profesionalna svojstva u kupoprodajnim operacijama i poslovima. U tom kontekstu, posebno su bitni principi: nezavisnost, integritet i objektivnost pri odlučivanju i zauzimanju stava prema partneru. Isto tako u ovu grupu svojstava spada i kompetentnost i odgovornost prema klijentima, odnosno i druge odgovornosti i dobre prakse uključujući i veštine za primjenu odgovarajućih tehničkih standarda.

Treba posebno naglasiti, da su primjena međunarodnih bankarskih standarda, odnosno standardizacija i kodifikacija, te i visoki profesionalizam, glavni instrumenti u primjeni i očuvanju etičkih vrednosti i etičkih principa. Isto tako, primjena međunarodno usaglašene regulative u finansijskog trgovini, posebno u informisanju klijenata, od prvorazredne važnosti za pozitivan razvoj poslovne etike u bankarstvu uopšte.

Konačno zaštita i očuvanje interesa deponenata, štediša i uopšte investitora, prvi je prioritet i cilj poslovne etike u finansijskog trgovini. I upravo, što ova koncepcija bude šire i kvalitetnije primjenjivana, biće manje potrebe za dejstvovanja i mjere regulativnih nacionalnih i međunarodnih tela i organa.

6. Specifični oblici koordinacije

Složenost i kontraverze međunarodnog sistema finansiranja, komplikovana pozicija zemalja u razvoju i teški uslovi kreditiranja, odnosno pojava tzv. dužničke krize zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji, pobudila je zainteresovane međunarodne faktore i povjerioce za organizovanjem specifičnih oblika i metoda koordinacije aktivnosti radi stvaranja uslova za naplatu potraživanja. Dominantnu ulogu u vezi sa ovim pitanjem, sticanjem različitih okolnosti, imaju Pariski i Londonski klub.

6.1. Pariski klub ima zanimljivu istoriju. Sredinom pedesetih godina XX veka (1956.), kada se Argentina “organizovano” srela sa svojim javnim kreditorima u Parizu, smatra se nastankom i početkom rada Pariskog kluba povjerilaca. U osnovi, to je neformalna grupa kreditora čija je uloga da koordiniraju

“održiva” rješenja za probleme servisiranja otplate dugova od strane zemalja dužnika. Pariski klub je neinstitucionalizovana formacija koja funkcioniše tako što se zemlje kreditori sastaju deset do jedanaest puta godišnje, a po potrebi i češće. Pregovaračkim sesijama ili diskusijama, predsedava zvaničnik zemlje domaćina - Francuske (obično je to prvi čovjek francuskog Trezora). Inače, Klub radi sa ograničenim brojem osoblja i fleksibilnom administrativnom strukturom (koju obezbeđuje Francuski trezor).

Pariski klub ima 19 stalnih članica (uglavnom zemlje članice OECD-a): Austrija, Australija, Belgija, Kanada, Finska, Francuska, Danska, Irska, Italija, Japan, Holandija, Nemačka, Norveška, Španija, Švedska, Švajcarska, Velika Britanija, Sjedinjene Američke Države i od 1997. godine Rusija. U radu Kluba mogu da učestvuju i drugi zvanični kreditori, kao i zemlje dužnici. Pri učestvovanju u procesu rada Kluba, kreditori djeluju “u smjeru dobre volje” i poštovanja pravila i principa Pariskog kluba. U nekim od sesija Pariskog kluba učestvovale su i druge zemlje, kao: Abu-Dabi, Južna Afrika, Koreja, Izrael, Kuvajt, Maroko, Novi Zeland, Portugalija, Trinidad i Tobago, Turska, i dr.

Prvobitni zadatak Pariskog kluba je bio obezbjeđenje garancija za izvozne kredite zemljama izvoznicama, pri čemu je problem neplaćanja posmatran i rješavan kao problem nelikvidnosti. Ekspanzijom dužničke krize, početkom osamdesetih godina, djelatnost Pariskog kluba se proširuje i na pokušaje rješavanja međuvladinih neplaćenih dugova, i to: prolongiranjem rokova otplate zajmova i kapitalizacijom dospelih kamata. Posle zadovoljavajućeg uspeha reprogramiranja dugova Argentine, unutar Pariskog kluba su reprogramirani dugovi za više od 30 zemalja dužnika.

Preduslov korišćenja olakšica u Pariskom klubu jeste sticanje statusa prezadužene zemlje. Naime, povjerioci Pariskog kluba određuju sposobnost plaćanja ili nesposobnost plaćanja dospelih obaveza zemalja dužnika. Oni to čine na bazi relevantnih informacija od strane zemlje dužnika i informacija koje ima MMF i druge međunarodne institucije. U pristupu dužniku i koncepciji za prevazilaženje dužničke krize, Pariski klub polazi od definicije IBRD za zemlje

63

sa niskim i zemlje sa srednjim dohotkom. Mjerenje dubine dužničke krize, vrši se na

osnovu više indikatora: analize stanja bilansa tekućih transakcija isključujući kamatu (a); priliva ukupnog kapitala iz privatnih izvora, od IMF-a, IBRD, drugih međunarodnih institucija (b); promjena stanja monetarnih rezervi (c), i to sve komparirano sa iznosom obaveza po osnovu otplate duga (d). Analizira se takođe, i sposobnost otplate tekućih obaveza iz svih raspoloživih izvora, kao i buduće obaveze, obaveze posle restruktuiranja dospelih dugova, te sposobnost plaćanja svih dugova u budućem periodu, odnosno posle izvršenog usaglašenog otpisa i reprogramiranja duga u Pariskom klubu.

Po definiciji Pariskog kluba status “prezadužene zemlje” imaju one zemlje koje su prestale da otplaćuju svoje dospele obaveze, ili postoji opasnost da neće biti u mogućnosti da vrše otplate, i da će prestati da plaćaju svoje dugove. Uslovljenost reprogramiranja od strane povjerilaca je sadržana u obavezi zemlje dužnika da prihvati i sprovodi dogovorene aktivnosti, prvenstveno da uredno izvršava buduća dospjela plaćanja. Povjerioci takođe preuzimaju adekvatan dio tereta reprogramiranja prihvatanjem otpisa dijela dospelog duga i prihvatanjem odgađanja otplate dugova. Pariski klub, međutim, ne reguliše uslove novih kreditiranja i ne predviđa mogućnost novog reprogramiranja dugova. Stanje zaduženosti se reguliše sa određenim datumom i iznalazi se mogućnost rješavanja duga do toga dana. Istovremeno, ne postoji pretpostavka ponovnog korišćenja olakšica u slučaju nemogućnosti otplate već reprogramiranih i novih kredita za zemlju koja je koristila olakšice u Pariskom klubu.

Glavni principi u radu i djelovanju Pariskog kluba se mogu izdiferencirati u sljedećim aspektima i elementima:• Sesije i rasprave, i donošenje odluka, se

odvijaju od slučaja do slučaja (Case-by-case). Takav pristup uvažava specifičnosti i “individualnosti” svake zemlje koja je predmet pažnje Kluba.

• Odluke se donose putem konsenzusa.• Zemlja se, u povodu potrebe za

reprogramiranjem dugova, uslovljava implementacijom programa reformi koje

su u funkciji otklanjanja problema plaćanja (slično kao i IMF).Pored toga, u koncepcijama odluka Kluba,

važi princip solidarnosti o učešću kreditora u realizaciji ugovora sa određenom zemljom, kao i princip istog - uporedivog tretmana (Comparability of treatment) za sve zemlje.

Polazeći od ovih Principa, Pariski klub je, radi praktične primjene, utvrdio i određena pravila i konvencije. Pravilo je da se razmatraju samo dugovi javnog sektora, tj. ugovori potpisani sa vladom zemlje, pri čemu su u istom tretmanu i dugovi privatnih lica (banaka) garantovani od strane javnog sektora. Drugo pravilo je, da su predmet pažnje samo srednjoročni i dugoročni dugovi. Pri tome je karakteristično (i to je jedno od pravila), da se pri obračunu izuzimaju krediti uzeti pre roka “razgraničenja”. Naime, rok “razgraničenja” je definisan, pa se krediti uzeti poslije tog “razgraničenja” u budućnosti ne mogu reprogramirati. Isto tako, dug koji je već razmatran u nekom od predhodnih sporazuma, po pravilu, ne može biti ponovo uzet u razmatranje.

Konvencije i sporazumi, koji se odnose na tekuće olakšice, regulišu period vremena u kome program MMF-a ukazuje na finansijski gep koji može biti saniran samo reprogramiranjem dugova, tzv. “period konsolidacije”. Standardni “period konsolidacije” traje obično godinu dana, mada kreditori reprogramiraju dugove na najmanje 2-3 godine.

Drugi važan instrument, su periodi plaćanja. Pariski klub ima cilj da sklapa sporazume koji respektuju različite nivoe plaćanja, i koji su prihvatljivi za zemlje dužnike. U tom kontekstu, posebno su razmatrani duži periodi plaćanja. U početku sporazumi o roku plaćanja nisu prelazili period od 10 godina (uključujući grejs period). Za najsiromašnije zemlje ovi uslovi su se stalno mijenjali i produžavali da bi danas maksimalni period bio 23 godine (uključujući grejs period od 6 godina) za komercijalne zajmove, pa sve do 40 godina za dugove zvanične razvojne pomoći (sa grejs periodom od 16 godina). Kako je visina otpisa dugova prema dogovoru kreditora vremenom rasla, to je Pariski klub sredinom devedesetih godina primenio novi koncesioni tretman za dugove najsiromašnijih i najzaduženijih zemalja, tzv. Napuljski uslovi. Ovom koncepcijom

64

otpis dugova se podigao na 80%, odnosno nešto kasnije, novembra 1996. godine, Pariski klub je prihvatio da podigne nivo otpisa i na čitavih 90%.

Treba naglasiti, da sporazumi Pariskog kluba mogu da sadrže i odredbe koje omogućavaju kreditorima da preduzimaju i operacije zamene dugova. Ove operacije često uključuju prodaju duga od strane vlade kreditora nekom investitoru koji taj dug prodaje vladi zemlje dužnika u zamjenu za deonice lokalne kompanije, ili za lokalnu valutu koja može biti korišćena za neke projekte u zemlji. Pri tome, da bi se održala uporedivost tretmana i solidarnost među kreditorima, iznosi po kojima se razmijenjuju dugovi, obračunavaju se po određenom procentu koji, shodno svom učešću u potraživanjima od dužnika zahtijeva svaki kreditor individualno.

6.2. Londonski klub je na sektoru komercijalnog bankarstva specifična organizacija. U osnovi, Londonski klub čini - neinstitucionalizovano udruženje komercijalnih banaka koje razmatra pitanja od interesa za zajednički nastup prema dužnicima. Do zvaničnog formiranja Londonskog kluba došlo je početkom osamdesetih godina XX veka, kada, zbog tzv. “dužničke krize”, dolazi do formiranja raznih ad hoc konzorcijuma sa zadatkom da reprogramiraju dugove odnosno kredite koje su komercijalne banke predhodno odobrile. Inače, za prvi zvanični sastanak Londonskog kluba, smatra se onaj koji je održan 1976. godine kao odgovor na objavu Zaira da nije u mogućnosti da servisira svoj dug prema Komercijalnim bankama. Već kasnije, kao što je rečeno, početkom osamdesetih godina, došlo je do kontinuiranog - “stalnog” zasjedanja Londonskog kluba. Samo u periodu između 1982. (Meksiko) do 1985. godine sklopljeno je više od 60 Sporazuma, čija se vrednost cijeni na oko 160 mlrd. dolara.

Sam naziv “Londonski klub” potiče iz proste činjenice da se najveći broj transnacionalnih komercijalnih banaka, koje upravo imaju potraživanja, sa svojim sjedištem nalaze upravo u Londonu, odnosno što se sastanci i skupovi tih banaka, uglavnom organizuju u Londonu.

Osnovna razlika između Pariskog i Londonskog kluba je u tome što Londonski klub servisira isključivo komercijalne kredite,

dok se Pariski usresređuje isključivo na kredite tzv. “javnog sektora”, tj. kredite vlada i međunarodnih banaka. Pored toga, u Pariskom klubu se problemu restruktuiranja dugova prilazi uglavnom na istovetan način, primjenjujući slične norme i pravila. Londonski klub, međutim, svakom problemu prilazi na drugačiji, specifičan način, imajući u vidu specifičnost i individualnost svakog konkretnog slučaja (case to case study). Pri tome, Londonski klub fokusira svoju pažnju isključivo na glavnicu duga, za razliku od Pariskog, koji u proces restruktuiranja uključuje i kamate. Najzad, za razliku od Pariskog kluba, gde je potrebno ugovaranje određenog stand-by aranžmana sa MMF-om, u Londonskom klubu to nije slučaj.

Londonski klub nema permanentnog predsednika ni sekretara. Najveći deo “londonskih” dugova potiče od tzv. sindiciranih zajmova i neosiguranog trgovačkog ili projektnog finansiranja, pa broj banaka koji učestvuje u procedurama Londonskog kluba, često prelazi nekoliko stotina. Zbog toga se pred svaki početak pregovora sa državom dužnikom, formira upravljački, odnosno savjetodavni komitet (Bank Advisory comitee-BAC) od oko petnaestak banaka, koje imaju najveća potraživanja od određene zemlje. Upravljački komitet ima potpunu autonomiju u pregovorima. Međutim, da bi bio postignut validan dogovor, potreban je konsenzus najmanje 95% glasova svih banaka koje imaju potraživanja.

Što se tiče tehnika koje se primjenjuju, može se reći da, po pravilu, Londonski klub obezbeđuje i nova sredstva kao deo programa o reprogramiranju duga. Svaka banka odobrava sredstva srazmerno svojim potraživanjima. U novijem periodu doduše, banke su sve manje voljne da pružaju takav vid pomoći prestruktuiranju, već obično nude jedan širok dijapazon finansijskih opcija koje treba da olakšaju otplatu duga zemalja dužnika. Prisutna je i alternativa o otpisu jednog dijela duga, ali se ona retko koristi.

Procedura restrukturisanja dugova u Londonskom klubu pokreće se objavom zemlje dužnika da nije u mogućnosti da isplaćuje dospele obaveze i da predlaže obustavu plaćanja tih obaveza. Ta objava je poznata

65

kao objava moratorijuma. Objava zaustavlja zajmodavce da preduzimaju unilateralne pravne mjere protiv zemlje dužnika. U stvari, po objavi moratorijuma, svi povjerioci koji imaju potraživanja kod konkretnog dužnika, zamrzavaju do daljeg svoje aktivnosti i očekuju “dalje korake” u okviru Kluba.

Istovremeno, zemlja dužnik formira svoj pregovarački tim. To podrazumijeva angažovanje kompetentnih domaćih i stranih finansijskih savjetnika i stručnjaka. Tim se registruje u nadležnoj instituciji (Ministarstvo finansija, odnosno Vladi), koja može olakšati pristup tima međunarodnim finansijskim institucijama (prije svega, Svetskoj banci i MMF-u).

Nakon toga, zemlja dužnik se obraća svojim najvećim poveriocima radi formiranja upravljačkog, odnosno Savjetodavnog odbora. Odbor uglavnom funkcioniše kao sprega između zemlje dužnika i svih njenih poverilaca. On pregovara i obezbeđuje dokumentaciju i analitičke podloge za dogovore o restruktuiranju.

Klub zatim formira svoj Komitet za pregovore. Predsedavajući Komiteta je predstavnik banke koja ima najveća potraživanja, dok ostale članove sačinjavaju predstavnici ostalih banaka koje potražuju. Pri izboru članova u Odbor, vodi se računa i o tome u kojoj regiji ili oblasti je koncentrisan najveći broj potraživanja, jer to pojednostavljuje komunikaciju i uvećava efikasnost rada članova Komiteta.

Inače, u okviru Savetodavnog komiteta često se formiraju razni pod-komiteti, čiji su zadaci uže klasifikovani (obično se stvaraju pod-komitet za ugovaranje pravne dokumentacije, ekonomski pod-komitet i pod-komitet za samo restruktuiranje i klasifikaciju). Svrha tih pod-komiteta je čisto tehničke i administrativne prirode, odnosno cilj im je da se proces restruktuiranja obavi brže i efikasnije.

Činjenica je, da je Klub tokom dugog rada stekao iskustvo, koje je dovoljno sofisticirano da analizira i procjenjuje ekonomske perspektive jedne zemlje. Pri tome, i Londonski klub “ostvaruje” odgovarajuću saradnju sa MMF-om i sopstvenim Institutom za međunarodne finansije (sa sedištem u Vašingtonu). Naime, i ovdje važi “nepisano pravilo”, da je za zemlju

dužnika važno da “održava pozitivne odnose” sa MMF-om.

U pristupu pregovorima, zemlja dužnik priprema tzv. informacioni memorandum. Ovaj dokument pruža značajne informacije o zemlji dužniku, kao i o njenim mogućnostima za donošenje racionalnih odluka vezanih za servisiranje i restruktuiranje duga. Informacije koje se ovdje prezentiraju, treba da budu u potpunosti istinite, a projekcije politike restruktuiranja i otplaćivanja u potpunosti realne.

Nakon toga, organizuje se prvi - preliminarni informativni sastanak između Savetodavnog odbora i pregovaračkog tima zemlje dužnika. Na tom sastanku zemlja dužnik daje prikaz Informativnog memoranduma. Zatim, Savjetodavni odbor prosleđuje Memorandum svim povjeriocima.

Na preliminarnom sastanku se dogovara i dinamika plenarnih sesija Savjetodavnog odbora i pregovaračkog tima zemlje dužnika, kao i eventualno formiranje pomoćnih i savjetodavnih tela.

Na plenarnim sesijama dva pregovaračka tima, vodi se rasprava o opštim uslovima reprogramiranja dugova, kao i procedurama “posmatranja” i sprovođenja uslova. Nisu zanemarljive ni rasprave o troškovima aranžmana, kao što su troškovi savjetodavnih tijela, troškovi ustanova koje su uključene u procedure, te troškovi “za organizovanje” novih neophodnih finansijskih sredstava.

U ovoj, već “zreloj fazi” pregovora, važne su identifikacije nekoliko elemenata.

Prije svega, radi se o definisanju tzv. dozvoljenih dugova za proces restruktuiranja. Obično se pod tim dugovima podrazumijevaju spoljašnji dugovi države i njenih paradržavnih struktura (centralne banke, druge državne agencije), i dugova za koje su ova tela garantovala. Ova koncepcija dakle, isključuje dugove države prema svojim državljanima, kao i prema lokalnim filijalama inostranih banaka.

Kategorija tzv. isključivi dugovi, predstavlja dio ukupnog duga koji inače podliježe procesu rekonstrukcije, ali se izuzima zbog prirode, odnosno zbog vrste dužnika ili kreditora. U ovu grupu obaveza se svrstavaju: javno emitovane obveznice, sertifikati o depozitu, pozajmice garantovane ili osigurane od agencija stranih

66

vlada (uključujući i agencije za kreditiranje izvoza), potraživanja od strane MMF-a, Svetske banke, BIS-a, regionalnih banaka za razvoj ili drugih multilateralnih organizacija, zatim pozajmice iz javnih izvora i kratkoročni trgovinski krediti.

Relevantan elemenat u pregovorima su i kamate i kamatni periodi. Često je to najkritičnija stavka uslova za reprogramiranje. Povjerioci insistiraju na dobijanje što većih kamata i što kraćih perioda otplate, a dužnici insistiraju upravo na suprotnome.

Najzad, nije od manjeg značaja ni definisanje elemenata za procedure posmatranja i sprovođenja uslova. One se međutim, u Londonskom klubu, odnose uglavnom na usaglašavanje istih sa procedurama MMF-a, te postizanja sporazuma sa trećim faktorima (Pariski klub, Svetska banka).

Nakon obavljenih pregovora i postignutog dogovora, zaključuju se posebni ugovori o refinansiranju dugova. Ovaj dokument mora da prihvate sve banke povjerioci, odnosno banke koje imaju najmanje 95% učešća u potraživanjima kod konkretne zemlje. Istovremeno, dokument treba da prihvati Vlada zemlje dužnika, s tim što ugovor može stupiti na snagu tek kad ga ratifikuje Parlament zemlje dužnika.

7. Ostali oblici koordinacije

7.1. Poseban vid koordinacije makroekonomskih politika širom zemljine kugle čine akcije i aktivnosti pet, odnosno deset najrazvijenijih i ekonomski najjačih zemalja sveta. Od početka, pa i sada, glavni cilj ove koordinacije su akcije na sektoru monetarne politike, te kursnih politika prema određenim situacijama, odnosno prema određenim regionima i zemljama. Obično se sastaju guverneri centralnih banaka Grupe 5, Grupe 7 i Grupe 10. Njihove centralne banke razmjenjuju informacije o nacionalnim ciljevima, postupcima i o statističkim podacima. Obično se to čini preko Banke za međunarodna poravnanja u Bazelu, ali i na druge formalne i neformalne načine.

Uspostavljanje neposredne koordinacije akcija na sektoru monetarnih politika, glavno je područje ove vrste međunarodne

koordinacije bankarskih politika. Bilo je i nekoliko konkretnih “programa” te vrste, a najbolji primjer je, recimo, Sporazum iz Luvra iz 1987. godine, kojim je značajno povećan djelokrug intervencija centralnih banaka i Grupe 5 na deviznim tržištima. Inače, koordinirane intervencije centralnih banaka, često su usmerene ka omekšavanju kretanja deviznih kurseva, pa se u osnovi te aktivnosti mogu tumačiti i kao sporazumi koji vode potpunijoj ili potpunoj međunarodnoj koordinaciji monetarnih politika.

Međutim, koordinacija mjera nije uvek bila ni laka ni jednostavna. Bilo je neslaganja Grupe 5 o odgovarajućim mjerama ekonomske podrške prema bivšim republikama Sovjetskog Saveza, o političkim pitanjima u vezi sa intervencijama i sukobima oko Iraka, i dr. Najzanimljivije je ipak bilo neslaganje Nemačke, povodom zahtjeva da se koordinirano snize kamate od strane centralnih banaka Grupe 5, i to u fazi Nemačkih napora i borbe s ogromnim troškovima ponovnog ujedinjenja bivše Istočne Nemačke s zapadnim dijelom zemlje.

7.2. Nakon održane Konferencije UN o trgovini i razvoju (1964. godine), zemlje u razvoju su osnovale grupu 77 zemalja, odnosno njen manji operativni sastav od 24 članice, sa ciljem da svojim djelovanjem ograniči uticaj G 10 na politiku bretonvudskih institucija. Predmet dogovaranja su monetarni i finansijski interesi zemalja u razvoju, u kontekstu predloga politika MMF-a i Svetske banke na prolećnim i jesenjim zasedanjima Komiteta za razvoj i Privremenog komiteta.

Grupa 24 je tokom sedamdesetih godina XX veka imala uspeha, posebno u radu na koncepcijama Produženih finansijskih olakšica i Kompenzacionih finansijskih olakšica MMF-a, ali ne i u svojim nastojanjima da ojača poziciju SDR u korist zemalja u razvoju. Međutim, kasnije, tokom osamdesetih godina, zbog povećanih razlika između zemalja članica Grupe 24, odnosno siromašnih zemalja sa velikim dugovima i zemalja koje izvoze na�u i kreditiraju MMF i finansijska tržišta, djelovanje Grupe je oslabilo. Predlozi Grupe, nisu, kao i ranije, imali svoje prioritete, a samim tim ni snagu da pokrenu reformisanje međunarodnih kreditnih institucija. Između ostalog, nije došlo ni do formiranja Banke za

67

Rezime:Snažan razvoj međunarodne trgovine istakao je osoben značaj strukturne međuzavisnosti zemalja

koje međusobno trguju dobrima i uslugama. To praktično znači, da su ekonomski sistemi i ekonomske politike, međusobno povezani i međusobno osetljivi i na pozitivne i na negativne događaje u jednoj, odnosno u drugoj zemlji (ili grupi zemalja).

U tom sadržaju odnosa, a i zbog značaja koje banke imaju za cjelinu ekonomskih politika i ekonomskog razvoja, izrasta interes za međunarodnom koordinacijom bankarskih politika. Pri tome, ne treba prevideti ni potrebu suzbijanja protekcionaških trgovinskih politika i trgovinskih ratova, odnosno potrebu suzbijanja i omekšavanja politike “osiromašenja suseda”. Zapravo, međunarodna ekonomska i posebno finansijska bankarska saradnja i koordinacija politika, u osnovi je kompleks saradnje savremene i međuzavisne međunarodne privrede.

Glavni instrumenti koordinacije bankarskih politika konstituišu se preko kodeksa standarda, pravila, direktiva, međunarodnih sporazuma, te međunarodnih klubova i integracija. Pri tome glavni prioritet u politici koordinacije, u osnovi je, slobodno kretanje kapitala u međunarodnim okvirima.

Najzad, treba naglasiti, da je za uspeh koncepcija međunarodne koordinacije ekonomskih i bankarskih politika, potreban i određeni nivo političke saradnje odnosnih zemalja. I to, kako na ravni nacionalnih - državnih predstavničkih tela, tako i u okviru međunarodnih političkih struktura i organizacija.

Ključne reči: koordinacija bankarskih politika, međunarodna konkurentnost, standardi, kodeksi, slobodno

kretanje kapitala.

razvoj zemalja u razvoju, iako je bilo realnih materijalnih pretpostavki za taj program. Tako je vremenom delovanje Grupe 24 u koordinaciji politike međunarodnih finansijskih institucija postalo marginalno.

7.3. Ima pojava da se različite grupe zemalja sastaju i organizuju po principu “prema slučaju”, odnosno “prema ukazanoj prilici”. Ustvari, u zavisnosti od vrste ekonomskih ili finansijskih (i monetarnih) pitanja. Tako su organizovana međunarodna tela industrijskih zemalja “za pomoć Istočnoj Evropi”, međunarodne donatorske konferencije, Pakt za stabilnost, ekonomsko-finansijski savjeti za saradnju dvije zemlje (Nemačke i Francuske) ili grupe zemalja, i dr. Sve su to oblici i pokušaji “dobrih namera” u međunarodnoj koordinaciji na sektoru monetarnih, finansijskih i bankarskih politika.

* * *Neka, posebna, zaključna razmatranja nisu

ovde potrebna. Ipak, predstavljeni analitički okvir u kome se “realizuje” međunarodna koordinacija bankarskih politika, sugeriše bar tri zaključka.

Prvo. Zbog značaja koje banke, tj. međunarodno bankarstvo ima za celinu ekonomskih politika i ekonomskog razvoja, kako za pojedinačne zemlje tako i za svet u celini, međunarodna koordinacija njihovih poslovnih i kreditnih politika, očigledno je i racionalna i neophodna.

Drugo. Harmonizacija poslovanja i delovanja banaka u međunarodnoj ekonomiji u osnovi je u funkciji unapređenja saradnje savremene i međuzavisne međunarodne privrede. Koncepcije i sadržaji glavnih instrumenata za međunarodnu koordinaciju bankarskih politika, kao i programi demokratskih političkih struktura na internacionalnom nivou, to najbolje potvrđuju.

Treće. Akcionarska bankarska društva moraju imati visok interes da pristupe međunarodnim sporazumima, te da poštuju međunarodne konvencije o standardima i pravilima dobrog i etičkog bankarskog poslovanja. Jednostavno, time banke stiču ozbiljne reference i rejting koji je potreban za aktivno prisustvo na međunarodnom finansijskom tržištu i u međunarodnoj ekonomiji uopšte.

68

Summary:Strong development of international trade emphasized the importance of structural dependence of

countries which tzrade goods and mutually connected and mutually sensitive to pozitive or negative events in these countries.

In that sense, and having in mind the importance of banks for entirety of economic politics and economic development, the interest for international cordination of banks politics grows. Here, the necessity of controlling protected trade politics and trade wars should not be overlooked. In fact, international economic cooperation and specially financial bank cooperation and coordination of politics is a complex of cooperation of the present and international economy.

Main instruments of the coordination of banks politics are defined through codex of standards, rules, directives, interational agreements and international clubs and integrations. and the main priorities in politics of cordination is the movement f capital in international scope.

At last, it should be stressed, for success of international coordination of economic and banks politics, a certain level of political coooperation in related countries s necessary. Not only between national institutions and depertments but in international political structures and organizations as well.

Key words: coordination of banks politics, international competitiveness, standards, codices, free movement

of capital.