miasta przyszŁoŚci – miĘdzy oczekiwaniami …

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 2017

Seria: ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 104 Nr kol. 1979

Sabina BARANIEWICZ 1

Uniwersytet Opolski 2

Wydział Nauk Społecznych 3

Instytut Politologii 4

[email protected] 5

MIASTA PRZYSZŁOŚCI – MIĘDZY OCZEKIWANIAMI 6

A RZECZYWISTOŚCIĄ 7

Streszczenie. Koncepcja nowoczesnego i zrównoważonego rozwoju miast – 8

smart city, oferując rozwiązania z wykorzystaniem najnowocześniejszych technik 9

ICT, pozwala kreować niemal utopijne w swych założeniach miasta. W praktyce 10

jednak, choć zaawansowane technologicznie, zdają się mijać z oczekiwaniami 11

najważniejszych aktorów miast – ich mieszkańcami, a w skrajnych przypadkach 12

nawet ich brakiem. Niniejszy artykuł ma być próbą wskazania aspektów, 13

w których teoria budowy nowoczesnych miast w zderzeniu z praktyką zawodzi. 14

Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, smart city, nowe technologie 15

w przestrzeni miejskiej, miasta przyszłości, Masdar City, Songdo 16

THE CITIES OF FUTURE – BETWEEN EXPECTATIONS 17

AND THE REALITY 18

Abstract. The concept of a modern and sustainable urban development called 19

smart city offers various solutions with the use of the newest ICT techniques and 20

lets people create almost utopian cities. In practice, however, although technically 21

advanced, they seem to pass with the expectation of the most important town 22

actors – their inhabitants, and in the extreme cases, even with the lack thereof. 23

This article is an attempt to point the aspects where the theory of the modern cities 24

construction in the face of the practice fails. 25

Keywords: sustainable development, smart city, new technologies in the city 26

space, the cities of future, Masdar City, Songdo 27

28

29

30

31

116 S. Baraniewicz

1. Wprowadzenie 1

W latach 50. i 60. XX wieku Ameryka Południowa doświadczyła masowej migracji 2

ludności ze wsi do miast. Skala problemu zmusiła władze do podjęcia odpowiednich kroków, 3

aby zaradzić narastającemu problemowi. Z pomocą miały przyjść modernistyczne 4

rozwiązania, których symbolem miała stać się m.in. Brasilia, jeden z największych 5

eksperymentów urbanistycznych XX wieku1. 6

Starannie zaplanowana i wybudowana w środku dżungli od podstaw nowa stolica Brazylii 7

miała być ucieleśnieniem idei miasta utopii. Do jej budowy wykorzystano najnowo-8

cześniejsze rozwiązania zarówno urbanistyczne, jak i architektoniczne. Brasilia jako 9

wzorcowa metropolia miała przede wszystkim zachwycać i stać się urzeczywistnieniem 10

nowej myśli modernistycznej2. Z lotu ptaka miała przypominać samolot i na wzór latającej 11

maszyny być też zagospodarowana, dlatego też w „kokpicie” stolicy umieszczono budynki 12

rządowe, ambasady i pałac prezydencki, kwatery mieszkalne umiejscowiono na „skrzydłach”, 13

a kompleksy handlowe, kulturalne i sakralne wzdłuż „kadłuba” . 14

Modernistyczna logika, która miała sprostać problemom ówczesnych metropolii, szybko 15

stała się ich uosobieniem. Przygotowana na 500 tys. mieszkańców Brasilia obecnie liczy ich 16

2 miliony. Jako że miasto nie nadążało z rozbudową, jego przedmieścia szybko zmieniły się 17

w slumsy, w których rozwijać zaczęły się patologie i przestępczość3. Utopijna idea 18

modernistycznego miasta w zderzeniu z naturalnymi i społecznymi problemami w rzeczy-19

wistości nie zdała swojego egzaminu. Brasilia stała się miastem chaotycznym – rozdzielenie 20

usług od dzielnic mieszkaniowych i politycznego centrum skomplikowało sposób poruszania 21

się po mieście, a najnowsze rozwiązania urbanistyczne stolicy Brazylii nie przetrwały próby 22

czasu. Nieuwzględniające potrzeb ludzi aspiracje w stworzeniu utopijnego miasta w efekcie 23

doprowadziły do zdehumanizowania przestrzeni modernistycznego miasta. 24

Twórcy miast nowoczesnych, miast „przyszłości”, wciąż się nie poddają i testują kolejne 25

rozwiązania urbanistyczne, które – odpowiednio przemyślane, z uwzględnieniem zmienia-26

jących się trendów społecznych – w jak największym stopniu mają odpowiadać zarówno na 27

obecne, jak i przyszłe potrzeby metropolii i ich mieszkańców. 28

Prognozy demograficzne są nieubłagalne – ONZ apeluje, że do 2050 roku liczba 29

mieszkańców miast stanowić będzie 70% ludności4. Konieczność poprawy jakości 30

funkcjonowania miast wydaje się uzasadniona. Świadome tych wyzwań państwa szukają więc 31

rozwiązań, które pomogą im wyeliminować i ograniczyć niekorzystne zjawiska, z którymi 32

1 McGuirk J.: Radykalne miasta. Przez Amerykę Łacińską w poszukiwaniu nowej architektury. Fundacja Bęc

Zmiana, Warszawa 2015, s. 26. 2 Chilewicz P.: Zrealizował marzenie. Brasilia – miasto idealne, które stało się koszmarem, www.natemat.pl/

42083,zrealizowal-marzenie-brasilia-miasto-idealne-ktore-stalo-sie-koszmarem, 03.03.2017. 3 Gliwiński M.: Brasilia – „arcydzieło” modernizmu, www.urbnews.pl/brasilia-arcydzielo-modernizmu/,

03.03.2017. 4 World Urbanization Prospects: The 2014 Revision. United Nations, New York 2015, p. 20.

Miasta przyszłości – między oczekiwaniami… 117

przyszło im się zmierzyć. Rozwiązania te dziś nierzadko opierają się na najnowszych 1

technologiach i technikach. Ich implementacja do przestrzeni miasta ma pozwolić przede 2

wszystkim na jego unowocześnienie, skuteczniejsze zarządzanie nim, a zarazem lepsze 3

odpowiadanie na potrzeby mieszkańców. 4

Niniejsza praca ma być wstępem do kolejnej, głębszej analizy krytycznej miast 5

przyszłości, których rozwój dyktowany jest postępem cywilizacyjnym. Celem artykułu jest 6

ukazanie, że o ile technika pozwala budować niesamowite, niemal utopijne w swych 7

założeniach miasta, pojmowane dotąd jedynie w kategoriach przyszłości, o tyle w praktyce 8

wciąż zdaje się ona nie uwzględniać najważniejszego – realnych potrzeb mieszkańców. 9

W tym celu w artykule przedstawiono założenia koncepcji smart city i przeprowadzono 10

analizę dwóch studiów przypadku – nowoczesnych urbanistycznych eksperymentów XXI 11

wieku. 12

2. Smart city – miasto nowej generacji 13

Można rzec, iż smart city (ang. inteligentne miasto) jest ucieleśnieniem aktualnych 14

wyobrażeń o miastach przyszłości. Koncepcja ta pozwala na wieloaspektowe podejście do 15

rozwoju współczesnych metropolii – zakłada inteligentny, zrównoważony sposób zarządzania 16

nimi przy pomocy technologii informacyjno-komunikacyjnych (ang. Information and 17

Communication Technologies, ICT)5. Technologie te poprzez tzw. inteligentne urządzenia 18

umożliwiają przetwarzanie, gromadzenie i przesyłanie w formie elektronicznej informacji. 19

Przedmioty w rzeczywistości same w sobie nie są inteligentne – o ich „inteligencji” przesądza 20

fakt podłączenia ich wspólnie do sieci. Tam, wykorzystując i analizując dane pochodzące 21

z dużych zbiorów, same mogą na ich podstawie przewidywać i podejmować odpowiednie 22

akcje w sposób zautomatyzowany i bez ingerencji człowieka6. 23

Jako że rozwój zaawansowanych technologii umożliwia także postęp i unowocześnienie 24

współczesnym miastom, smart city chętnie wykorzystują dostępne technologie – w wielu 25

ujęciach definicji tego pojęcia zaznacza się ich kluczową rolę w funkcjonowaniu miasta 26

inteligentnego. W ten sposób smart city opisuje M. Muraszkiewicz: to miasto, które „szeroko 27

wykorzystuje nowe, inteligentne techniki i technologie oraz innowacyjne metody organizacji 28

życia”7. Również w kategorii nowatorskiej myśli nastawionej na zarządzanie miastem 29

w sposób nowoczesny „zgodnie z zasadami ekologii, przy zachowaniu tendencji do 30

5 W rzeczywistości koncepcja smart city jest bardziej złożona i nie musi być zdefiniowana jedynie na technologie.

W niniejszym artykule, ze względu na dobór omawianych przypadków, prezentuję jedynie jej technokratyczne

ujęcie, które reprezentują eksperymentalne ośrodki miejskie. 6 Miller M.: Internet rzeczy. Jak inteligentne telewizory, samochody, domy i miasta zmieniają świat. PWN,

Warszawa 2016, s. 25-27. 7 Muraszkiewicz M.: Ku nowej utopii, ku inteligentnym miastom, [w:] Gotlib D., Olszewski R. (red.): Smart city.

Informacja przestrzenna w zarządzaniu inteligentnym miastem. PWN, Warszawa 2016, s. 18-19.

118 S. Baraniewicz

oszczędności zasobów i uzyskiwania spodziewanych efektów”, przy wykorzystaniu środków 1

technicznych oferowanych przez najnowsze technologie, smart city ujmują D. Stawasz oraz 2

D. Sikora-Fernandez8. 3

Smart city mają stawić czoła współczesnym problemom ośrodków miejskich. Ich głównym 4

celem jest przede wszystkim poprawa jakości życia mieszkańców miast, a także usprawnienie 5

samego funkcjonowania metropolii. W niektórych opiniach przy złożoności procesów 6

zachodzących we współczesnych miastach nie jest już możliwe efektywne zarządzanie 7

ośrodkami miejskimi bez odpowiedniego wsparcia technologicznego. Świadome tych, a także 8

innych wyzwań współczesności, wiele miast decyduje się więc na działanie zgodnie 9

z koncepcją smart city, której rozwiązania mają uwzględniać zarówno obecne, jak i przyszło-10

ściowe problemy ośrodków miejskich i ograniczać lub w całości likwidować ich negatywne 11

oddziaływanie na środowisko oraz społeczeństwo. 12

Zautomatyzowane technologie mają przyczynić się do jak największego wzrostu 13

wydajności funkcjonowania miasta inteligentnego: żadnych korków, żadnego marnotrawienia 14

wody i energii, żadnych zanieczyszczeń. ICT mają więc pomóc miastom mądrzej 15

i skuteczniej gospodarować swoimi zasobami po to, aby móc zaoszczędzić energię, poprawić 16

jakość usług i życia mieszkańców, a także, wspierając gospodarkę niskoemisyjną, ograniczyć 17

negatywny wpływ na środowisko9. B. Barber zwraca przy tym uwagę, że w ten sposób nowe 18

technologie, które stają się „kluczem do zrównoważonego rozwoju witalności gospodarczej 19

oraz wymiany handlowej i kulturalnej”, w coraz większym stopniu mogą też uzależniać od 20

siebie metropolie10. 21

Klucz ten do stworzenia miast idealnych starają się wykorzystać sektory prywatne, 22

rządowe i naukowe; wspólnymi siłami chcą opracować przyszłościowe miasta modelowe, 23

z których inne ośrodki miejskie będą mogły czerpać zarówno inspiracje, jak i technologie. 24

Budowa takich miast odbywa się już „na naszych oczach” w najbogatszych, a także 25

najszybciej rozwijających się regionach świata. Te eksperymentalne ośrodki, jak przedstawia 26

je krytyk smart city, A. Greenfield: „od poziomu gruntu najeżone są przetwarzającymi 27

informacje procesorami, wbudowanymi w przedmioty, powierzchnie i przestrzenie, w których 28

zachodzą interakcje składające się na codzienne życie miast”11. W założeniu podłączenie tych 29

miast do sieci czy instalacja czujników zbierających dane z otoczenia służyć ma głównie 30

lepszemu poznaniu miejskich procesów i ulepszaniu funkcjonowania przestrzeni, a w konsek-31

wencji przyczynić się właśnie do stworzenia inteligentnych, w pełni ekologicznych miast – 32

odpowiedzi na potrzeby i problemy współczesnych społeczeństw. 33

8 Stawasz D., Sikora-Fernandez D. (red.): Zarządzanie w polskich miastach zgodnie z koncepcją smart city. Placet,

Warszawa 2015, s. 19. 9 Barber B.R.: Gdyby burmistrzowie rządzili światem. Muza SA, Warszawa 2014, s. 288. 10 Ibidem, s. 283-284. 11 Greenfield A.: Miasto pod kontrolą, www.publica.pl/teksty/miasto-pod-kontrola-52043, 7.03.2017.


3. Miasta „przyszłości” – studia przypadków 1

W niniejszej części pracy, aby skontrastować założenia powyższej idei z rzeczywistością, 2

poddano krytycznej analizie dwa wybudowane od podstaw z uwzględnieniem holistycznego 3

podejścia wykorzystania technologii w swojej przestrzeni i zasad zrównoważonego rozwoju 4

inteligentne miasta: New Songdo City, mieszące się w Korei Południowej, oraz Masdar City, 5

eksperymentalne miasto Zjednoczonych Emiratów Arabskich. 6

3.1. New Songdo City 7

„Songdo IBD to warte 35 miliardów dolarów inteligentne i zrównoważone miasto, które 8

ustanawia nowe wzorce miejskiego rozwoju”12 – głosi komunikat na głównej stronie New 9

Songdo City, oficjalnie znanego jako Songdo International Business District. 35 miliardów 10

dolarów to suma, jaką przeznaczono na projekt będący jednym z największych na świecie 11

przedsięwzięć budowy kompleksowo zaprojektowanego miasta. To „markowe” miasto Korei 12

Południowej i – jak twierdzą jego twórcy – pierwsze na świecie w pełnie zaadaptowane tzw. 13

wszechobecne miasto (z ang. ubiquitious city, U-city) wybudowano zupełnie od podstaw 14

zgodnie z założeniami koncepcji smart city13. New Songdo City ma stanowić modelowe 15

miasto przyszłości nie tylko w Azji, ale i na globie. 16

Nie tak dawno temu, bo jeszcze ponad dekadę temu, Songdo nie istniało – jego budowa 17

rozpoczęła się w 2005 roku na 1,5 tys. akrach osuszonej ziemi odebranej Morzu Żółtemu. 18

To, co wyróżnia Songdo na tle dotychczasowych miast planowanych, to zaadaptowanie do 19

przestrzeni miasta inteligentnych urządzeń już na etapie projektowym. 20

Wszechobecne miasto Songdo łączy rządowe, mieszkalne, medyczne, biznesowe 21

i edukacyjne systemy informacyjne, które dzielą się i udostępniają między sobą dane 22

pozyskiwane z umieszczonych w domach, ulicach i budynkach biurowych czujników RFID 23

(ang. Radio-Frequency Identification). Koreańskie Ministerstwo Informacji i Komunikacji, 24

chcąc mieć pewność, że Songdo będzie miało dostęp do najnowocześniejszych technologii 25

(które mają tendencję do szybkiej dezaktualizacji), przeznaczyło miastu 297 mln dolarów na 26

budowę własnego centrum badawczego nad RFID. New Songdo City ma ambicję, aby stać 27

się światowym centrum edukacyjno-badawczym na miarę XXI wieku. W celu utworzenia 28

klastra przemysłowego i badawczego promującego rozwijane w mieście innowacje rząd Korei 29

zaprosił do współpracy dziesięć międzynarodowych uczelni, głównie ze Stanów Zjedno-30

czonych, które w efekcie utworzyły swoje filie na terenie miasta, w ramach jednego 31

„globalnego kampusu”14. Songdo, które oficjalnie otworzyło bramy swojego miasta w 2009 32

roku, już stało się siedzibą m.in. Zielonego Funduszu Klimatycznego, koreańskiego oddziału 33

12 Strona główna miasta Songdo, www.songdoibd.com/life, 15.03.2017. 13 Oh M., Larson J.F.: Digital Development in Korea. Building an information society. Routledge, New York 2011,

p. 120. 14 Ibidem, p. 121-122.

120 S. Baraniewicz

Światowego Banku czy biura Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Zrówno-1

ważonego Rozwoju i firm, takich jak Cisco, IBM, Samsung Biologics15. 2

Songdo stało się także częścią wolnej strefy ekonomicznej miasta Incheon. „Miasto 3

przyszłości” jest efektem publiczno-prywatnego partnerstwa miasta Incheon i nowojorskiej 4

spółki Gale International oraz koreańskiego POSCO Engineering and Construction. 5

Partnerstwo to, korzystając z usług takich firm jak Cisco, 3M, KPF czy u.Life Solutions, 6

zaadaptowało do potrzeb miasta najróżniejsze technologie; w efekcie mogą zaoferować 7

„mieszkańcom, turystom i biznesowi idylliczną i zrównoważoną przestrzeń zarówno do życia, 8

pracy jak i zabawy”16. 9

Twórcy miasta zwracają uwagę na „luksus” zielonej przestrzeni, którą udało im się 10

stworzyć, wysokiej jakości edukację, różnorodność restauracji i sklepów, a także na przyjazne 11

dla pieszych i rowerzystów środowisko. W rzeczy samej, to, co imponuje w New Songdo 12

City, to nie tylko jego nowoczesna infrastruktura i inteligentne technologie, ale także zielona 13

przestrzeń publiczna wybijająca się z futurystycznej architektury, która stanowi 40% miasta17. 14

Z pośrednim dziełem natury kontrastują najnowocześniejsze osiągnięcia techniki – sieci 15

cyfrowe obsługują niemal każdy obszar życia w mieście za sprawą wmontowanych wszędzie 16

komputerów. Wbudowane czujniki monitorują temperaturę, poziom zużycia energii i ruch na 17

drogach, aby sterować urządzeniami i dostosowywać je do potrzeb chwili. System przy tym 18

sam wykryje nieprawidłowości i automatycznie poinformuje odpowiednie służby 19

o problemach technicznych, niepowołanych zdarzeniach czy wypadkach. Budynki mieszkalne 20

korzystają z technologii smart grid i smart metering. Posiadają również tzw. inteligentne 21

panele ścienne, które pozwalają na pełną automatyzację domów i programowanie wszystkich 22

ich funkcji tak łatwo, jak to odbywa się w przypadku automatu do kawy18. 23

Zabudowę miasta podłączono bezpośrednio do centralnego systemu zarządzania 24

i oczyszczania odpadów – to oznacza, że na ulicy nie uświadczymy śmieciarek, gdyż cały 25

system odpadowy znajduje się pod ziemią, tak samo jak parkingi. Śmieci z każdego 26

gospodarstwa, centrów biznesowych, a także miejsc publicznych odprowadzane są rurami 27

pneumatycznymi do przetwórni odpadów, gdzie następuje ich automatyczna segregacja oraz 28

recykling. System ten nie dopuści także do użycia czystej wody pitnej w pralce czy toalecie. 29

W przyszłości odpady domowe mają zostać wykorzystane do produkcji odnawialnej energii19. 30

Świeża morska woda zasilana wiatrowymi turbinami wpływa co 24 godziny do miejskich 31

kanałów rozprzestrzeniających się przez centra miasta20. To pozwala przez cały rok poruszać 32

15 Strona główna miasta Songdo. About Songdo, www.songdoibd.com/about, 15.03.2017. 16 Strona główna miasta Songdo. Life in Songdo, www.songdoibd.com/life, 15.03.2017. 17 Ibidem. 18 Thompson M.A.: Songdo – City of the Future, www.metrosource.com/2016/08/02/songdo-city-of-the-future,

13.03.2017. 19 Williamson L.: Tomorrow's cities: Just how smart is Songdo?, www.bbc.com/news/technology-23757738,

13.03.2017. 20 Strona internetowa przedsiębiorstwa inwestującego w Songdo. New Songdo City, www.kpf.com/projects/new-

songdo-city, 14.03.2017.


się mieszkańcom po mieście łódkami – słona woda nie zamarza. Działania miasta 1

w zakresie zrównoważonego rozwoju zostały docenione prestiżowym certyfikatami LEED 2

(Leadership in Energy & Environmental Design21) za oszczędne gospodarowanie wodą 3

i energią, a tym samym redukcję kosztów i emisji gazów cieplarnianych. 4

Innowacją w miejskim planowaniu jest również bliskość głównego międzynarodowego 5

lotniska – Incheon International Airport, od centrum komercyjnego miasta o jedyne 18 minut 6

(niektóre źródła podają nawet 15 minut). Kluczem do połączenia miasta ze światem było 7

wybudowanie specjalnie w tym celu 21-kilometrowego mostu nad Morzem Żółtym22. Ma on 8

pomóc odnieść Songdo zarówno turystyczny, jak i biznesowy sukces. 9

Idea wszechobecnych sieciowych urządzeń monitorujących, analizujących i dostosowu-10

jących przestrzeń Songdo do potrzeb jego „użytkowników” (nawet już nie mieszkańców), 11

jak również jego zrównoważona filozofia stały się głównymi hasłami promującymi miasto. 12

Jak zauważa A. Greenfield, życie w New Songdo reklamowane jest jak luksusowe samo-13

chody – „najwyższe doświadczenie stylu życia i pracy”. Przypominać o tym mają także filmy 14

reklamowe jednego z głównych dostawców technologii, Cisco Systems, wyświetlane na 15

wszechobecnych w mieście ścianach-ekranach, które w czasie rzeczywistym dostosowują 16

także treść swoich komunikatów do wieku czy płci przechodniów23. 17

Drobiazgowo zaplanowane Songdo, pełne najróżniejszych zaawansowanych systemów 18

informatycznych i rozwiązań technologicznych, zdaje się mieć jedynie jeden, dość istotny 19

problem, a mianowicie brak mieszkańców. W mieście przyszłości żyje jak dotąd 36 tys. 20

mieszkańców24, co stanowi połowę z tego, do czego zostało ono zaprojektowane. Są to 21

głównie studenci i pracownicy uczelni, ale także Samsunga, Daewoo i innych firm. Również 22

liczba dojeżdżających do pracy odbiega od tej oczekiwanej – to jedynie 70 tys. osób, podczas 23

gdy spodziewano się, że sięgnie do 300 tys.25. Miasto, będące wciąż w rozbudowie, nadal 24

stara się pozyskać mieszkańców. 25

Problemu z liczbą mieszkańców oraz pracowników z pewnością nie rozwiąże żaden 26

algorytm. Songdo znajduje się w odległości jedynie 56 km od Seulu, niekwestiowanego 27

centrum politycznego, gospodarczego i kulturalnego kraju, i pomimo bliskości głównego 28

lotniska to do stolicy Korei Południowej zmierza prymarny transport26. Zachęty dla firm 29

mające skłonić je do przeprowadzenia się do nowego, inteligentnego miasta nie zawsze mogą 30

okazać się więc intratne. To, co skłania ludzi do wizyty w Songdo czy urzeka jego 31

mieszkańców, to nie zawsze futurystyczna technologia czy rozbudowany sektor zakupowy. 32

To przede wszystkim atrakcyjne, ogromne, zielone przestrzenie, w których można odpocząć 33

21 Strona główna miasta Songdo. Life in Songdo, www.songdoibd.com/life, 15.03.2017. 22 Oh M., Larson J.F.: op.cit., p. 122. 23 Greenfield A.: Miasto pod kontrolą, www.publica.pl/teksty/miasto-pod-kontrola-52043, 7.03.2017. 24 Strona główna miasta Songdo. Life in Songdo, www.songdoibd.com/life, 15.03.2017. 25 Borowiec S.: Skyscrapers? Check. Parks? Check. People? Still needed, www.latimes.com/world/asia/la-fg-korea-

songdo-snap-story, 15.03.2017. 26 Williamson L.: Tomorrow's cities: Just how smart is Songdo?, www.bbc.com/news/technology-23757738,

13.03.2017.

122 S. Baraniewicz

i spędzić wolny czas, oraz układ miasta pozwalający na dojście spacerem do pracy27. Stolica 1

Korei Południowej, będąca gęsto zaludniona, również naszpikowana technologiami, 2

nie oferuje za wiele otwartych przestrzeni dla swoich mieszkańców. To sprawia, że Songdo 3

staje się unikalne. 4

Wszechobecne aplikacje ICT jak dotąd same w sobie nie służą mieszkańcom, lecz 5

bardziej zarządcom systemów miejskich. Na ulicy wciąż pojawiają się śmieciarki, aby 6

obsłużyć głównie strefy restauracyjne. Pozostawianie przez ludzi śmieci na ławkach w parku 7

ostatecznie zmusiło też władze do rozlokowania zwykłych śmietników. Także nie we 8

wszystkich apartamentach zainstalowano nowoczesne technologie. Są one ponadto dystrybuo-9

wane na nierównych zasadach, co może doprowadzić do nierówności klas i sprawić, że smart 10

city staną się ośrodkami lansowanymi dla ludzi bogatych28. To przypomina nieco sytuację 11

z Brasilii, gdzie twórcy miasta zapomnieli, że miasta nie są tworzone tylko dla biznesmenów 12

i urzędników, ale powinny uwzględniać też potrzeby ówczesnych robotników. 13

Songdo ma aspirację stać się koreańskim odzwierciedleniem amerykańskiego Silicon 14

Valley – rząd wierzy, że łącząc swoje siły z pieniędzmi korporacji oraz talentem uczonych 15

z różnych ośrodków, będzie w stanie stworzyć nowatorską i innowacyjną strefę dla swojej 16

gospodarki29. Uczynienie z Songdo miasta zdolnego do integrowania rozwiązań zawanso-17

wanych technologicznie, aby ulepszyć jakość miejskiego życia, stanowi integralną część 18

strategii miasta w celu przyciągania biznesu i turystów30. Te komercyjne pobudki nie wydają 19

się jednak przekładać dobra jednostki ponad miarę projektu, tak jak wymagałyby tego 20

założenia koncepcji zrównoważonego, inteligentnego miasta. 21

3.2. Masdar City 22

Masdar City miało aspiracje stać się pierwszym na świecie miastem zero-emisyjnym, 23

niegenerującym odpadów i w stu procentach opierającym się na odnawialnych źródłach 24

energii. Jego celem było zrewolucjonizowanie myślenia o miastach i kreowanym środowisku. 25

Grozi mu jednak tytuł pierwszego na świecie zielonego wymarłego miasta31. 26

Projekt miasta zupełnie nieemisyjnego, zainicjowany w 2006 roku przez rząd Abu Dhabi, 27

miał przyciągnąć 1,5 tys. firm i 40 tys. pracowników dojeżdżających do pracy, a także stać się 28

domem dla około 50 tys. mieszkańców. Masdar City jest częścią większego programu, 29

zwanego Masdar Iniciative, kierowanego przez Abu Dhabi Future Energy Company, będącej 30

27 Lobo R.: South Korea’s hi-tech city: Songdo, www.businessdestinations.com/featured/south-koreas-songdo-city,

15.03.2017. 28 Informacje pochodzące z prywatnej korespondencji z jednym z profesorów Uniwersytetu SUNY Korea,

mieszczącego się w Songdo. 29 Ibidem. 30 Chapdelaine P.: RFID chips in the u-city of Songdo, www.medium.com/intelligent-cities/rfid-chips-in-the-u-city-

of-songdo-1bf3ac9e97b1, 18.03.2017. 31 Goldenberg S.: Masdar's zero-carbon dream could become world’s first green ghost town,

www.theguardian.com/environment/2016/feb/16/masdars-zero-carbon-dream-could-become-worlds-first-green-

ghost-town, 18.03.2017.

https://medium.com/intelligent-cities/rfid-chips-in-the-u-city-of-songdo-1bf3ac9e97b1#.njjfjdpfx



spółką zależną Mubadala Development Company, głównego inwestora Masdar City. 1

„Masdar” w języku arabskim oznacza „źródło”. Nazwa ta ma nawiązywać do aspiracji 2

twórców na temat uczynienia z ich nowoczesnego miasta globalnego źródła wiedzy 3

i innowacji na temat zrównoważonego rozwoju miast i inteligentnego planowania32. 4

Projekt wzbudził już zainteresowanie takich międzynarodowych firm, jak Consensus 5

Business Group, Credit Suisse czy Siemens. Pomagają one emiratowi rozwinąć w Masdar 6

czystą technologię. Miasto stało się również siedzibą Międzynarodowej Agencji Energii 7

Odnawialnej (IRENA), która promuje zrównoważone wykorzystanie energii odnawialnej 8

w skali globalnej. Jej kwatera znajduje się w nowoczesnym sześciokątnym budynku, który 9

dzięki szczelnej izolacji, naturalnemu oświetleniu, wysokowydajnym windom i solarnemu 10

podgrzewaniu wody na dachu wykorzystuje jedynie 1/3 energii zużywanej w podobnych 11

biurowcach w Abu Dhabi33. To tylko jeden z przykładów aspiracji Masdar w dążeniu do 12

stworzenia najekologiczniejszego budynku na świecie. 13

Miasto wybudowane na sześciu kilometrach kwadratowych pustyni 16 km od stolicy 14

Zjednoczonych Emiratów Arabskich zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju pełni funkcję 15

swoistego laboratorium zaawansowanych ekotechnologii, stając się pionierem w dążeniu do 16

minimalnego oddziaływania przestrzeni miasta na środowisko. Jego celem jest niemal 17

nawrócenie innych metropolii na czystą energię. Nie wydaje się to jednak do końca 18

podyktowane chęcią zmieniania świata na lepsze czy podwyższania ekologicznej jakości 19

życia mieszkańców, lecz właściwie ratunkiem dla żyjącego z petrodolarów emiratu i mądrą 20

inwestycją we własną przyszłość, podyktowaną zmieniającymi się globalnymi trendami. 21

ZEA, będąc w posiadaniu 9,5% światowego zasobu ropy, zarabia dziennie średnio 225 22

milionów dolarów z jej sprzedaży34. Rezerwy ropy nie są jednak niewyczerpywalne. Zdając 23

sobie z tego sprawę, przywódcy emiratów zaczęli inwestować w turystykę, nowe technologie 24

oraz w badania i rozwój alternatywnych źródeł energii – efektem tego jest choćby 25

przedstawiane w niniejszym artykule Masdar City. 26

Eksperyment w miejskiej urbanistyce zachęcił do zamieszkania w Masdar jak dotąd 27

300 osób – wszyscy to absolwenci lokalnego Instytutu Nauki i Technologii, którym opłacono 28

czesne i zakwaterowanie35. To między innymi właśnie Masdar Institute of Science and 29

Technology i jego naukowcy mają zagwarantować miastu sukces. Uczelnia ma aspiracje 30

stworzyć nowe standardy edukacyjne i badawcze XXI wieku, które staną się wzorcem nie 31

tylko dla regionu, ale także dla świata i pomogą stać się Masdar liderem w zakresie 32

32 Dziedzic S.: Ekologiczne miasta przyszłości. Masdar City – studium przypadku. Prace Naukowe Uniwersytetu

Ekonomicznego, nr 409. Wrocław 2015, s. 270. 33 Masdar City. Fact Sheet 23.02.017, www.masdar.ae/assets/downloads/content/8642/mc_fact_sheet_23-03-

2017.pdf, 24.03.2017. 34 Snyder L.: Masdar City: The Source of Inspiration or Uneconomical Spending? http://ucollege.wustl.edu/

files/ucollege/imce/iap_snyder.pdf, 3.03.2017. 35 Goldenberg S.: Masdar's zero-carbon dream could become world’s first green ghost town,


ghost-town, 18.03.2017.

124 S. Baraniewicz

zaawansowanej energii i zrównoważonego rozwoju. Powołana przez władze Abu Dhabi przy 1

współpracy z Massachusetts Institute of Technology (MIT), jako niezależna instytucja non 2

profit, zajmować ma się nie tylko kształceniem studentów i doktorantów, ale także 3

prowadzeniem zaawansowanych badań mających wpływać na rozwój Zjednoczonych 4

Emiratów Arabskich oraz regionu Abu Dhabi, a jednocześnie służyć także zagranicznym 5

jednostkom na całym świecie36. 6

Masdar City, jako swoiste laboratorium, testuje w realnej przestrzeni i na żywych 7

organizmach nowoczesne technologie ICT i koncepcje kreowania zrównoważonej przestrzeni. 8

Ze względu na restrykcyjną politykę zero-emisyjną używanie samochodów w Masdar City 9

zostało zabronione – cały transport miejski skumulowany został pod ziemią, w postaci 10

specjalnych publicznych aut elektrycznych. Przestrzeń naziemna miasta zaprojektowana 11

została więc z uwzględnieniem jedynie potrzeb pieszych i rowerzystów. Podziemne auta-12

kolejki mieszczą do sześciu osób i są w pełni automatyzowane, a to oznacza, że wystarczy 13

wpisać punkt docelowy podróży, aby maszyna kontrolowana przez komputery sama 14

doprowadziła nas na miejsce, nie zatrzymując się po drodze na żadnych innych przystankach. 15

Także przyjezdni zmuszeni są do pozostawienia swoich aut w podziemnych garażach 16

i skorzystania z tzw. miejskiego szybkiego transportu indywidualnego (tzw. Personal Rapid 17

Transportation, PRT)37. Miasto planuje mieć od 2,5-3 tys. takich urządzeń z infrastrukturą 18

83 stacji. Rezygnacja z samochodów ma przyczynić się nie tylko do zmniejszenia emisji 19

gazów cieplarnianych i toksyn, ale także obniżyć odczuwalną temperaturę w mieście. Z tego 20

też powodu sieć alejek w mieście dostosowano do człowieka jako jego głównego 21

użytkownika, a wszystkie instytucje i usługi ulokowano na tyle blisko, by mógł do nich 22

swobodnie dojść pieszo. Dodatkowo, wzorując się na tradycyjnej architekturze arabskiej, 23

aby zapewnić przechodniom cień i obniżyć temperaturę, która ze względu na to, że poza 24

granicami miasta znajduje się pustynia, mogłaby być niezwykle wysoka, budynki 25

umiejscowiono blisko siebie. Dzięki wąskim korytarzom ulicznym mieszkańcy Masdar nie 26

odczuwają pustynnego klimatu. Dodatkowo miasto skierowano na północny-wschód 27

i wybudowano specjalną 45-metrową teflonową wieżę, co pozwoliło pozyskać chłodną bryzę 28

znad morza i skierować ją na zacienione uliczki, przy których znajdują się sklepy spożywcze, 29

poczta, banki i kawiarnie38. 30

Również w budynkach w celu utrzymania odpowiedniej temperatury pomieszczenia 31

zaimplementowano unikatowy system zewnętrznego oszklenia, który pozwala na 32

zrezygnowanie z klimatyzatorów i zaoszczędzenie pieniędzy. Wykorzystanie i ulepszanie 33

sposobów naturalnej klimatyzacji w przypadku Zjednoczonych Emiratów jest również o tyle 34

ważne, że, jak wskazuje Światowy Fundusz na rzecz Przyrody, Zjednoczone Emiraty 35

36 Vision, Mission & Objectives, www.masdar.ac.ae/aboutus/ethos/vision-mission-objectives, 18.03.2017. 37 Leszek K.: Przegląd wdrożeń w zakresie inteligentnych miast na świecie, [w:] Gotlib D., Olszewski R. (red.):

Smart city. Informacja przestrzenna w zarządzaniu inteligentnym miastem. PWN, Warszawa 2016, s. 221-222. 38 Snyder L.: Masdar City: The Source of Inspiration or Uneconomical Spending?, www.ucollege.wustl.edu/

files/ucollege/imce/iap_snyder.pdf, 3.03.2017.


Arabskie mają jedne z najwyższych wskaźników zużycia energii per capita. Wynika to 1

z gorącego klimatu, który sprawił, że ludzie zaczęli poruszać się jedynie w ramach 2

klimatyzowanych przestrzeni i pomieszczeń. Dodatkowo zjawisko to pogłębiała tendencja do 3

pozostawiania włączonego światła przez niemal pełne 24 godziny39. Z tego też powodu 4

projektant architektoniczny Masdar, Foster+Partners, miał za zadanie zaprojektować miasto, 5

w którym głównym priorytetem byłyby wydajna energia i środowisko. Według projektu 6

w pełni zrównoważone miasto ma więc pozyskiwać energię głównie z 88 tys. paneli 7

słonecznych. Energię słoneczną ma również gromadzić jedyna na świecie tego typu wieża – 8

Beam Down Optical Tower. Specjalna konstrukcja luster ma odbijać światło słoneczne 9

w kierunku budowli. Energia słoneczna ma służyć również do odsalania wody morskiej, 10

a także do podgrzewania wody i wytwarzania pary wodnej40. Nadwyżkę energii, którą Masdar 11

wytwarza, przesyła do Abu Dhabi. 12

Odnawialne paliwo do produkcji energii elektrycznej ma być wytwarzane również 13

poprzez odpady, które nie mogą zostać poddane recyklingowi. Nadwyżka ma zostać 14

przekształcona w materiały budowlane. Podobnie jak w Songdo, śmieci mają być odprowa-15

dzane za pomocą rur próżniowych do jednego miejsca, gdzie mają być sortowane i poddane 16

wielokrotnej obróbce. To właśnie recykling i przetwarzanie odpadów w energię miałyby 17

doprowadzić Masdar do osiągnięcia jednego ze swojego głównych celów – miasta zero-18

odpadowego. S. Dziedzic opisuje Masdar City z nieukrytym podziwem dla jego stylu 19

funkcjonowania: „Miasto zaopatrywane jest w ekologiczną żywność, woda jest wyjątkowo 20

czysta, w mieście nie ma śladu śmieci, zanieczyszczeń, a czystość powietrza (pozbawionego 21

zanieczyszczeń antropogenicznych) jest zdumiewająca. Ulice bez samochodów i spalin są 22

w pełni bezpieczne dla mieszkańców, czyste i ciche”41. Deweloperom zależało na stworzeniu 23

w Masdar przestrzeni przyjaznej środowisku, która uwzględniałaby także ludzkie potrzeby. 24

Jak wskazuje jednak L. Snyder, restrykcje związane z kontrolą emisji i pomiarem zużycia 25

energii mogą powodować, że mieszkańcy Masdar będą czuli się ograniczani i będą żyli pod 26

presją ciągłej obserwacji, jak w społeczeństwie totalitarnym, z powodu wszechobecnych 27

monitorujących ich urządzeń42. Porównanie takiego stanu rzeczy do życia w totalitarnej 28

społeczności może nie być najtrafniejszym sformułowaniem, choć badaczka na pewno chciała 29

w ten sposób podkreślić reżim związany z inwigilacją społeczeństwa. W literaturze często 30

takie miejsca nadzoru obywateli przez władze określa się mianem panoptykonu, w nawią-31

zaniu do konstrukcji więzienia angielskiego filozofa Jeremy’ego Benthama. Niezwykłość 32

jego kompozycji polegała na tym, że więźniowie nie byli w stanie orzec, czy i kiedy 33

w areszcie są obserwowani. 34

39 Tylor J.: Shiny, Slick and Sustainable, www.sustainability.water.ca.gov/documents/18/3334069/Masdar+City-

First+Zero+Waste+City.pdf, 6.03.2017. 40 Raj A.: How It Works: Masdar's Beam Down Optical Tower. An experiment in concentrated solar power,

http://www.popsci.com/science/article/2013-05/beam-down-optical-experiment, 18.03.2017. 41 Dziedzic S.: Ekologiczne miasta przyszłości. Masdar City…, s. 270. 42 Snyder L.: Masdar City: The Source of Inspiration or Uneconomical Spending?, www.ucollege.wustl.edu/

files/ucollege/imce/iap_snyder.pdf, 3.03.2017.

126 S. Baraniewicz

Kontrola stylu życia w Masdar w celu realizacji swoich założeń miasta nieemisyjnego, 1

może rzeczywiście wpłynąć na to, że potencjalni mieszkańcy mogą zrezygnować z chęci 2

zamieszkania w „mieście przyszłości”. Jak wskazuje Snyder, ograniczenia związane 3

z zakazem użytkowania własnego samochodu w mieście ograniczają również indywidualną 4

wolność poruszania się, gdyż narzucają konkretny sposób życia, a mimo wszystko 5

spacerowanie i jazda rowerem w klimacie pustynnym mogą nie należeć do najprzyjem-6

niejszych. Transport PRT ma ograniczoną liczbę przystanków, a dodatkowo samochodziki 7

poruszają się dość wolno. Największym niedopatrzeniem ich twórców może być fakt, 8

że średnio emiradzka rodzina składa się z 7,28 osób, a pojazdy zostały zaprojektowane dla 9

6 pasażerów43. Podziemny system transportowy może się okazać również uciążliwy przy 10

przenoszeniu ciężkich rzeczy i zaopatrywaniu sklepów. 11

W 2016 roku, w którym to pierwotnie spodziewano się ukończyć budowę miasta, jego 12

twórcy porzucili oryginalny cel budowy w pełni nieemisyjnego miasta. Jak przyznali, nie są 13

w stanie zredukować w zupełności emisji gazów cieplarnianych, nawet gdy budowa miasta 14

zostanie zakończona. Chris Wan, kierownik projektu budowy Masdar City, ocenił, że 15

„na dzień dzisiejszy nie jest to czysta zerowa przyszłość. To około 50%”44. Wciąż niektóre 16

technologie wymagają dopracowania, gdyż o ile działają w „optymalnych warunkach”, o tyle 17

w warunkach pustynnych, np. przy burzy piaskowej, mogą nie zdać egzaminu45. 18

Ukończenie Masdar, pierwszego na świecie miasta nieemisyjnego (lub raczej po nowych 19

założeniach: bardzo nisko emisyjnego), niegenerującego odpadów i w całości opierającego się 20

na odnawialnych źródłach energii, którego budowa ma pochłonąć 22 miliardy dolarów, 21

ostatecznie przesunięto na rok 2030. 22

4. Podsumowanie 23

Omówione przypadki ustanawiają nowe standardy w zrównoważonym rozwoju i kreują 24

nowe trendy w wykorzystaniu ICT w miejskiej przestrzeni. To więcej niż tylko nowoczesne 25

miasta z infrastrukturą hi-tech. New Songdo City i Masdar City mają stanowić wzór 26

przyszłościowego rozwoju miejskich ośrodków, z których już czerpie się pewne inspiracje. 27

Z tego też powodu w sytuacji, w której rozwiązania w Masdar i Songdo aspirują, by stać się 28

tymi modelowymi, tak ważne jest, aby poddawać je krytycznej analizie, choćby po to, 29

aby móc wskazać, z jakich kierunków należy zrezygnować, a które warto rozwijać. 30

43 Ibidem. 44 Goldenberg S.: Masdar's zero-carbon dream could become world’s first green ghost town,


ghost-town, 18.03.2017. 45 Burze piaskowe zmniejszają zdolność paneli fotowoltaicznych do zbierania światła słonecznego, dodatkowo

każde czyszczenie ich także ogranicza ich żywotność.


W koncepcji smart city widzi się pewien potencjał na drodze ewolucji miast. Omówione 1

w pracy miasta są przykładem, jak technologie – wszechobecne sieci bezprzewodowe, 2

czujniki i urządzenia zbierające dane, samojeżdżące samochody, inteligentne ekrany, kamery 3

i inne urządzenia wtapiające się w tkankę miejską – transformują miejską rzeczywistość do 4

formy inteligentnego miasta przyszłości. Nie są to jednak miasta idealne. Zadbane ogrody, 5

szklane futurystyczne budynki, wszechobecne technologie podwyższające jakość życia 6

mieszkańców, nieskazitelne powietrze podkreślają miejski luksus – czystą, wygodną 7

przestrzeń z niezauważalnym ubóstwem. To powód, dla którego eksperymenty te mogą 8

podzielić los podobny do stolicy Brasilii i stać się bardziej atrakcyjnym miejscem do życia dla 9

bogaczy niż symbolem „nowego porządku organizacji życia miejskiego”. Ukierunkowanie na 10

nowe technologie i urbanistyczne eksperymenty mogą utwierdzać w błędnym przekonaniu, 11

że cała przestrzeń miejska może zostać sprowadzona do algorytmu zarządzanego przez 12

komputery. Technologia cyfrowa jawi się w nich, jak to określił Barber, jako „źródło 13

utopijnego optymizmu co do jej transformacyjnej siły” i przekonanie, że jest nas w stanie 14

wybawić od wszelkich problemów46. Nie należy też zapominać, że w przypadku omawianych 15

eksperymentów jest to również źródło pieniędzy, w którego projekt zaangażowane są potężne 16

korporacje. Jak dotąd twórcy Songdo i Masdar, testując w realnych przestrzeniach i na 17

żywych organizmach nowoczesne technologie ICT i koncepcje zarządzania miastem, 18

pokazali, że nawet budowa od podstaw w całości przemyślanych przestrzeni w oparciu 19

o najnowsze rozwiązania i inteligentne technologie nie jest wolna od niedopatrzeń i to 20

niedopatrzeń nad wyraz banalnych (jak np. przeniesienie transportu pod ziemię i problem 21

z zaopatrzeniem sklepów w Masdar czy centralny system odpadowy bez śmieciarek 22

w Songdo i brak śmietników w parku). 23

Przykłady te pokazują, że technologie (które przede wszystkim same mogą ulegać 24

awariom i generować błędy) nie mogą być jedynym wyznacznikiem „inteligencji” miasta. 25

To też kwestia inteligentnego zarządzania, które powinny uwzględniać specyfikę danego 26

ośrodka, jego kulturę, a przede wszystkim potrzeby mieszkańców. W faktycznie przyjaznych 27

do życia przestrzeniach ludzie na pewno szybko się znajdą. Borykające się z problemem 28

liczby mieszkańców „miasta przyszłości” na tę chwilę, jak widać, jeszcze takie nie są. 29

30

31

32

33

34

35

36

46 Barber B.R.: Gdyby burmistrzowie…, op.cit., s. 292.

128 S. Baraniewicz

Bibliografia 1

1. Barber B.R.: Gdyby burmistrzowie rządzili światem. Muza SA, Warszawa 2014. 2

2. Dziedzic S.: Ekologiczne miasta przyszłości. Masdar City – studium przypadku. Prace 3

Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego, nr 409. Wrocław 2015. 4

3. Gotlib D., Olszewski R. (red.): Smart city. Informacja przestrzenna w zarządzaniu 5

inteligentnym miastem. PWN, Warszawa 2016. 6

4. McGuirk J.: Radykalne miasta. Przez Amerykę Łacińską w poszukiwaniu nowej 7

architektury. Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2015. 8

5. Miller M.: Internet rzeczy. Jak inteligentne telewizory, samochody, domy i miasta zmieniają 9

świat. PWN, Warszawa 2016. 10

6. Oh M., Larson J.F.: Digital Development in Korea. Building an information society. 11

Routledge, New York 2011. 12

7. Stawasz D., Sikora-Fernandez D. (red.): Zarządzanie w polskich miastach zgodnie 13

z koncepcją smart city. Placet, Warszawa 2015. 14

8. Borowiec S.: Skyscrapers? Check. Parks? Check. People? Still needed, www.latimes.com/ 15

world/asia/la-fg-korea-songdo-snap-story. 16

9. Chapdelaine P.: RFID chips in the u-city of Songdo, www.medium.com/intelligent-17

cities/rfid-chips-in-the-u-city-of-songdo-1bf3ac9e97b1. 18

10. Chilewicz P.: Zrealizował marzenie. Brasilia – miasto idealne, które stało się koszmarem, 19

www.natemat.pl/42083,zrealizowal-marzenie-brasilia-miasto-idealne-ktore-stalo-sie-20

koszmarem. 21

11. Gliwiński M.: Brasilia – „arcydzieło” modernizmu, www.urbnews.pl/brasilia-arcydzielo-22

modernizmu. 23

12. Goldenberg S.: Masdar's zero-carbon dream could become world’s first green ghost town, 24

www.theguardian.com/environment/2016/feb/16/masdars-zero-carbon-dream-could-25

become-worlds-first-green-ghost-town. 26

13. Greenfield A.: Miasto pod kontrolą, www.publica.pl/teksty/miasto-pod-kontrola-52043. 27

14. Lobo R.: South Korea’s hi-tech city: Songdo, www.businessdestinations.com/featured/ 28

south-koreas-songdo-city. 29

15. Masdar City. Fact Sheet 23.02.017, www.masdar.ae/assets/downloads/content/8642/ 30

mc_fact_sheet_23-03-2017.pdf. 31

16. New Songdo City, www.kpf.com/projects/new-songdo-city. 32

17. Raj A.: How It Works: Masdar's Beam Down Optical Tower. An experiment in 33

concentrated solar power, www.popsci.com/science/article/2013-05/beam-down-optical-34

experiment. 35

18. Snyder L.: Masdar City: The Source of Inspiration or Uneconomical Spending?, 36

www.ucollege.wustl.edu/files/ucollege/imce/iap_snyder.pdf, 3.03.2017. 37




19. Thompson M.A.: Songdo – City of the Future, www.metrosource.com/2016/08/02/ songdo-1

city-of-the-future. 2

20. Tylor J.: Shiny, Slick and Sustainable, www.sustainability.water.ca.gov/documents/18/ 3

3334069/Masdar+City-First+Zero+Waste+City.pdf. 4

21. Vision, Mission & Objectives, www.masdar.ac.ae/aboutus/ethos/vision-mission-objectives. 5

22. Williamson L.: Tomorrow's cities: Just how smart is Songdo?, www.bbc.com/news/ 6

technology-23757738. 7

23. World Urbanization Prospects: The 2014 Revision. United Nations, New York 2015. 8

24. www.songdoibd.com. 9

miasta przyszŁoŚci – miĘdzy oczekiwaniami …

Documents