M O N G O L I A

Environment and Social Development — East Asia and Pacific Region

D i s c u s s i o n P a p e r s

A Review of Environmental and Social Impacts in the Mining SectorMay 2006

ÌÎÍÃÎË

Îðíû Óóë Óóðõàéí Ñàëáàðààñ ÁàéãàëüÎð÷èí Áîëîí Íèéãìèéí Ñàëáàðò¯ç¿¿ëæ Áóé ¯ð ͺ뺺

ÁÀÉ

ÃÀËÜ

ÎÐ×

ÈÍ

ÁÀ

ÍÈ

ÉÃÌ

ÈÉ

Í Õ

ªÃÆ

ÈË

- ǯ

¯Í

ªÌ

ͪ

Ä À

ÇÈ Á

ÎËÎ

Í Í

ÎÌ

ÕÎ

Í Ä

ÀËÀ

ÉÍ

Á¯

Ñ Í

ÓÒÀ

Ã

ÕÝËÝËÖ¯¯ËÃÈÉÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

May 2006

ÌÎÍÃÎËÎðíû Óóë Óóðõàéí Ñàëáàðààñ Áàéãàëü

Îð÷èí Áîëîí Íèéãìèéí Ñàëáàðò¯ç¿¿ëæ Áóé ¯ð ͺ뺺

ÃÀÐ×ÈÃ

Òàëàðõàë V

Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí æàãñààëò VII

Õóðààíãóé 1

ªìíºõ ¿ã 5

1. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òîéì 7

2. Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãýìä ó÷ðóóëæ áóé íºëººëºë 11 2.1 Áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë 11 Ýðäýíýòèéí çýñèéí ¿éëäâýð 11 Çààìàðûí àëòíû óóðõàé 12 Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ 14 Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 14 Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé 14 Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 15 Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíû óóðõàé 15 2.2 Ãàð àðãààð áîëîí æèæèã õýìæýýòýé àëò îëäâîðëîëò 16 2.3 Àëòíû óóðõàé áà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä õîîðîíäûí õàìààðàë 17 Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð 18 Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð 19 Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð 19 2.4 Íèéãýìä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë 21 Àëáàí ¸ñíû óóðõàéíóóä 21 Ãàð àðãààð áîëîí æèæèã õýìæýýãýýð àëò îëäâîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà 22

3. Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò 25 3.1 Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí 25 Òîéì Ñóë òàëóóä 3.2 Ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò 29 Òîéì Ñóë òàëóóä

4. Îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä 31

Íîì ç¿é 33

ÒÀËÀÐÕÀË

Ýíýõ¿¿ òàéëàíã õàòàãòàé Æîâàííà Äîðå (Áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòýí EASEN-TTL), Âåðà Ñîíãâå (àõëàõ ýääèéí çàñàã÷, EASPR), Òîíè Âèòòîí (Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí

àõëàõ ìýðãýæèëòýí (EASEN-TTL ), Ðîáèí Ãðåéñîí (Åðºíõèé çàõèðàë, Eco-Minex International Ltd) áîëîí Êîåëí õîò äàõü Ðàéíáðàóí Èíæèíèèðèíã áà Âàññýð ÕÕÊ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Äýëõèéí áàíêíû áàãààñ Ñåêòîðûí ìåíåæåð Ìàãäà Ëîâåéíèé åðºíõèé óäèðäàìæèí äîîð áýëòãýëýý.

¯íýòýé çºâëºãºº ºãñºí Êðèñòîôåð Ôèí÷ (Óëñ õàðèóöñàí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, EACCQ), Äàâèä Õàíðàõàí (Áàéãàëü îð÷íû àõëàõ ìýðãýæèëòýí, SASES), Êðèñòîôåð Øåëäîí (Óóë óóðõàéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí COPCO) áîëîí.

Æîí Ñòðîíãìýí (Ǻâëºõ, COPCO) íàðò áàãèéí ç¿ãýýñ òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Æåôðåé Ëåêñåëë (êàðòîãðàô) íü òóñ òàéëàíãèéí ãàçðûí çóðàãíóóäûã õàðèóöàí, Ðîáåðò Ëèâðíàø õÿíàã÷ààð àæèëëàæ áàãèéí àæèëä òóñàëñàí áîëíî.

Òóñ òàéëàíä àãóóëàãäàõ ¿çýë áîäëóóä íü çºâõºí çîõèîã÷äûíõ áºãººä Äýëõèéí áàíêíû áîëîí ò¿¿íèé óäèðäëàãà áîëîí òýäíèé òºëººëæ áóé óëñ îðíóóäûí ¿çýë áîäîë áèø. Òàéëàíãààñ çºâøººðºëã¿éãýýð èø òàòàæ àøèãëàõûã õîðèãëîíî.

-v-

Òàéëáàð: íýìýëò òàéëáàðã¿é òîõèîäîëä “äîëëàð” -ûã ÀÍÓ ûí äîëëàð ãýæ îéëãîíî.

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

AMD Acid Mine Drainage- Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðèéí õ¿÷èëëýã õàÿãäàë

ASM - ÃÀÁÎÓ Artisanal Small-scale Mining – Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ, áàãà îâðûí óóðõàé

BAT – ÕÑÎÀÒ Best Available Techniques- Õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé àðãà, òåõíèê

DGMC - ÃÓÓÊÃ Department of Geological and Mining Cadastre - Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí êàäàñòðûí ãàçàð

EIA – Áί Environmental Impact Assessment- Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý

EMP - ÁÎÕÒ Environmental Monitoring Plan- Áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãºº

EPA – ÁÎÕÀ Environmental Protection Agency- Áàéãàëü õàìãààëàõ àëáà

EPP – ÁÎÕÒ Environmental Protection Plan- Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº

GDP - ÄÍÁ Gross Domestic Product- Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í

GIC - ÃÌÒ Geological Information Center – Ãåîëîãèéí ìýäýýëëèéí òºâ

GMIA - ÃÓÓÕÀ Geological and Mining Inspection Agency- Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí õÿíàëòûí àãåíòëàã

MGS - ÓÓÀ, ÌÃÑÀ

Mining Office, and the Office of Geology/Mongolian Geological Survey- Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçàð, Ìîíãîëûí ãåîëîãè õàéãóóë ñóäàëãààíèé ãàçàð

MIT - ¯Õß Ministry of Industry and Trade- ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì

MNE - ÁÎß Ministry of Nature and the Environment- Áàéãàëü îð÷íû ÿàì

MRPAM - ÌÀÌÃÒÕÝÃ

Mineral Resources and Petroleum Authority of Mongolia- Ìîíãîëûí àøèãò ìàëòìàë,ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð

SDC - ØÓÕÕÀÀ Swiss Agency for Development Cooperation- Øâåéöàðü Óëñûí Õºãæëèéí Õàìòûí Àæèëàãààíû Àãåíòëàã

SME - Æį Small and Medium Enterprise - Æèæèã, äóíä ¿éëäâýð

SPA - ÒÕÃÍ Special Protected Area - Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã

TMF - ØÕÑ Tailing Mine Repositories - Øèíãýí õàÿãäëûí ñàí

Àéìàã – çàñàã çàõèðãààíû îðîí íóòàã äàõü õàìãèéí òîì íýãæ áºãººä àéìàã íü ñóìóóäàä, ñóì íü áàãóóäàä òóñ òóñ õóâààãäàíà. Íèéñëýë áîëîí õîòóóäàä ñóìóóä íü ä¿¿ðã¿¿äòýé, áàãóóä íü õîðîîääòîé ä¿éöäýã.

Çóä- ºâëèéí óëèðàëä ìàëûã áýë÷ýýðòýý èäýýøëýõ íºõöºëã¿é áîëãîäîã öàã àãààðûí òààëàìæã¿é íýí õ¿íä íºõöë¿¿äèéã òîìú¸îëñîí íýð. Çóä íü Ìîíãîëûí ìàë÷äûí àìüäðàëä òîõèîëäîæ áàéäàã ò¿ð çóóðûí ¿çýãäýë áºãººä ìàë÷èä îëîí æèëèéí òóðø öàã àãààðûí õ¿íä íºõöëèéã äàâàí òóóëàõ, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîæ àìüäðàõ àðãà óõààíûã õºãæ¿¿ëæ èðæýý. Èõ õýìæýýíèé öàñ õóíãàðëàí òîãòîõ, áýë÷ýýð ìºñºí á¿ðõ¿¿ëýýð õó÷èãäàõ ÿâäàë èõýýõýí òîõèîëääîã áºãººä ¿¿íèéã öàãààí çóä ãýæ íýðëýäýã. Öàñ, ìºñ íü ºâëèéí óëèðàëä ìàëûí óíäíû óñíû ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéäàã áºãººä õóð òóíàäàñ õýò õîâîð ºâºë ìàë óñààð ãà÷èãäàæ õàðàíãàäàõ òîõèîëäîëä õàð çóä ãýíý. Áîãèíî õóãàöààíä ¿ðãýëæèëäýã çóíû óëèðàëä îðñîí áîðîî, õóð òóíàäàñ íü èðýõ ºâëèéí ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàðöàä øóóä íºëººëäºã ó÷èð

ãàíòàé áàéñàí çóíû äàðààõü ºâëèéí çóäûí áàéäàë èë¿¿ õ¿íä òóñ÷ ìàë ºâºëæèëòèéã óëàì õ¿íäð¿¿ëäýã. Îëîí æèëèéí àæèãëàëòààð îéðîëöîîãîîð äîëîîí æèë òóòàìä íýã óäàà çóä áîëäîã áîëîâ÷ õàøèð òóðøëàãàòàé ìàë÷èä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîõèîëäñîí øèã æèë äàðààëàí çóä áîëñîí ÷ íýã èõ öî÷èðäîîä áàéäàããã¿é.

Íèíæà áîë àëòíû èë øîðîîí îðäîí äýýð ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîäîã õ¿ì¿¿ñò ºãñºí íýð. Òýä íóðóóíäàà íîãîîí õóâàíöàð ò¿ìïýí ¿¿ð÷, àëò óãààõäàà õýðýãëýäýã íü “Íèíæà ßñò Ìýëõèé” òåëåâèçèéí îëîí àíãèò êèíîíû ä¿ðòýé òºñòýé ó÷èð ýíý íýðèéã ç¿éðë¿¿ëæ ºã÷ýý. (Ãðàéñîí áà Ìóðàé, 2003).

Ãýð Ìîíãîëîîð àìüäðàõ îðîí áàéð ãýñýí óòãàòàé. Ãýð íü Ìîíãîëûí ìàë÷äûí í¿¿äýë÷èí àìüäðàëä àéõòàð òîõèðñîí, óëàìæëàëò îðîí ñóóö áºãººä ìîäîîð àðàã ÿñûã íü õèéæ, ýñãèéãýýð á¿ðæ áàðèíà. Àðàã ÿñ íü õàíà, óíü, òîîíî, áàãàíààñ á¿ðäýíý.

-vii-

Ãýðò ìîäîí øàë òàâèõ ýñâýë øóóä ãàçàð äýýð ýñãèé äýâñãýð äýâñýíý. Õàíà áîëîí óíèíû òîîãîîð ãýðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëíî. Èõýíõ ìàë÷èä òàâàí õàíàòàé ãýðò àìüäàðäàã áà èéì ãýð 16-18 øîî ìåòð òàëáàéã ýçýëäýã. Ãýð áîëãîíä çóóõ áàéõ áà òýð íü áýëýãäëèéí áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Çóóõ íü àéëûí ãàë ãîëîìòûã áýëýãäýíý, áàñ ºâëèéí

óëèðàëä ãýðèéã äóëààöóóëàõààñ ãàäíà çóóõàí äýýð ºäºð òóòàì õîîë óíäàà áýëòãýíý. Ãýð îéðîëöîîãîîð 224 êã æèíòýé. Ãýðèéã áóóëãàõàä äóíäæààð õàãàñ öàã çàðöóóëàãäàõ áºãººä áàðèõàä ò¿¿íýýñ àðàé èë¿¿ öàã îðíî.

-viii-

ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

Óäèðòãàë

Óóë óóðõàéí ñàëáàð íü Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ãîë õóâü íýìýð îðóóëäàã áºãººä ÄÍÁ – èé 17%, àæ ¿éëäâýðýýñ îðîõ îðëîãûí 65%, ýêñïîðòûí îðëîãûí 58% -èéã òóñ òóñ ýçýëíý. Ëèöåíçòýé óóðõàéíóóäàä íèéòäýý 12 ìÿíãà ãàðóé õ¿í àæèëëàæ, ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õ¿í õóóëü áóñààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéíà. ªíãºðñºí òàâàí æèëä àøèãò ìàëòìàëûí îëäâîðëîëò ìàø õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéãàà íü 1997 îíä áàòëàãäñàí “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèàð àëò îëáîðëîëòîíä íîãäîõ òàòâàðò 10% - èéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ áîëñîíòîé, ìºí 2001 îíä Îþó Òîëãîéí çýñ, àëòíû îðäûã èëð¿¿ëñýíòýé ãîë íü õîëáîîòîé.

Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èõýíõ õóâèéã àëò áîëîí çýñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëäýã. Ìîíãîëä çýñèéí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð (Ýðäýíýò) çºâõºí ãàíö áàéäàã íü òóñ îðíû îëæ áàéãàà ãàäààä âàëþòûí îðëîãûí òàë õóâèéã îðóóëæ, óëñûí òºñâèéí áàðàã 25%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Àëò îëáîðëîëò èõýâ÷ëýí øîðîîí îðäóóäàä ÿâàãäàæ áàéíà. (àëòíû àëëþâàë êîíöåíòðàöè íü ÿäóó).

Ìîíãîëä àøèãò ìàëòìàëûã áàãà õýìæýýãýýð áîëîí ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ ýðòíèé óëàìæëàë áàéõã¿é. Ãýâ÷ ýíý íü íýìýãäñýýð ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åä ìÿíãà ìÿíãàí õ¿íèé, ÿëàíãóÿà çóäíààð ìàëàà àëäñàí ìÿíãà ìÿíãàí ìàë÷èä (áàðèìæààãààð 30,000 – 100,000 õ¿í)- ûí àìüæèðãààíû íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëæýý. Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõäîî ºíººãèéí ìºðäºãäºæ áóé õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä àæèëëàõã¿é, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã äîðîéòóóëæ áàéãààä íü îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, óóë óóðõàéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã. 2001, 2002 îíóóäàä ò¿ð æóðàì áîëîâñðóóëàí àøèãò ìàëòìàëûã ãàð àðãààð îëáîðëîõ ýíýõ¿¿ àëáàí áóñ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ îðîëäëîãóóä õèéæ áàéæýý. Ãýâ÷ ýíý æóðàì íü ¿ð ä¿íä õ¿ð÷, àìüäðàëä õýðýãæèæ ÷àäààã¿é ó÷èð äàõèí øèíý÷ëýãäýýã¿é. Çàñãèéí ãàçàð õàðèí àøèãò ìàëòìàëûã ãàð àðãààð îëáîðëîõ ÿâäëûã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí áèé áîëãîõ çîðèëãîîð “Àøèãò ìàëòìàëûã ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüæ 2005 îíû 8 ñàðä õýëýëö¿¿ëñýí áîëîâ÷ äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é þì. Îäîîãîîð Çàñãèéí ãàçàð öîî øèíý õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà.

Áàéãàëü Îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëºë

Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëýë íü èõýýõýí çºð÷èëòýé. Èõýíõ íü îíîâ÷òîé áóñ àðãà õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã èõýýõýí äîðîéòóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèéã áóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.

Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áîëîí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîõ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ íºõºí ñýðãýýõ òàëààð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é áàéíà.

¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ óðò õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí òîîöîîëîîã¿é, ýíý òàëààð ìýäýý, ìýäýýëýë õîìñ áàéãààä îðøèæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóðààíãóéä Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áóé ãîë íºëººëë¿¿äèéã òîâ÷ äóðüäñàí áîëíî.

Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðóóëæ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä: Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä, ÿëàíãóÿà àëòíû øîðîîí îðäûí îëáîðëîëòîîñ îðóóëæ áóé ººð÷ëºëò íîöòîé àñóóäàë áîëæ áàéíà. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéãàà îäîîãèéí ïðàêòèê àæèëëàãàà íü ¿ð ä¿í áàãàòàé, ìàø èõ óñ çàðöóóëæ, ãàäàðãûí áîëîí ã¿íèé óñûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàäãààñ öýâýðø¿¿ëýõ õýðýýñ õýòýðñýí, ìàø èõ õýìæýýíèé òóíàìàë áóëèíãàðòàé õàÿãäàë øèíãýí ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, õóóëü áóñààð àæèëëóóëæ, õàÿãäàë óñàà àñãàæ ãîë ìºðíèéã áîõèðäóóëæ áàéãàà íü ñàíàà òàâèõ ãîë àñóóäàë áîëæ áàéíà. Á¿õ òºðëèéí óóðõàéãààñ ãîë ìºðºí ð¿¿ îðóóëæ áàéãàà õàÿãäàë óñ íü ¿åð áîëîõ, øèíýýð ò¿ð çóóðûí õèéìýë íóóð öººðºì ¿¿ñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä ýäãýýð ¿¿ñìýë óñ íàìãàðõàã ãàçàð óóðõàé õààñíû äàðàà øèðãýæ àëãà áîëîõ íü òîäîðõîé. Õýðâýý çºâ ìåíåæìåíò õèéæ ÷àäâàë èíãýæ ¿¿ññýí íóóð öººðìèéã øîðîîí áîëîí ã¿íèé óóðõàéí õàÿãäàë øèíãýíèéã öýâýðëýõ òºõººðºìæ áîëãîí àøèãëàæ áîëîõ òàëòàé. Óñíû ÷àíàðûã áóóðóóëàõ íü. ªñºí íýìýãäýæ áàéãàà ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí îëáîðëîëò íü (ÃÀÀÎ) óëñ îðîí äàÿàð ãîë ìºðíèé óñíû ÷àíàðò ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä

- 1 -

ìÿíãà ìÿíãààðàà ãîë ìºðíèé ýðýã äàãóó ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áîõèð îð÷èíä àìüäàð÷ áàéãààãààñ, òýð÷ëýí ìºíõ öýâäãèéã õàéëóóëàõûí òóëä ýìõ çàìáàðààã¿é àðãàë õîðãîë ò¿ëæ, ìàøèíû äóãóé çýðãèéã øàòààí õîðò áîäèñ ÿëãàðóóëàí ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã èõýýð áîõèðäóóëæ áàéãààãààñ óñààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí äýëãýðýí òàðõàõ ýðñäýë ºíäºð áàéíà.

Óóðõàéí õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí õóðèìòëàë. Òîì áîëîí äóíä îâðûí óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä õóðèìòëàãäàæ áóé õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí íü îíöãîé ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áîëëîî. Ìîíãîëä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ ãàð÷ áàéãàà õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî íü òîãòâîðòîé áèø óëìààð ýëýãäýëä îðîõ õàíäëàãàòàé. Áîðîîíû óñààð äàìæèí õàÿãäëààñ ýëñýðõýã ÷óëóó, øîðîî ãîëûí õºíäèé ð¿¿ óãààãäàí îðæ, óëìààð ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàçàð áîõèðäîæ áîëçîøã¿é áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä õóâü õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðëýëèéí õàÿãäàë øîðîîí îâîîëãî, ÿëãàæ õàÿñàí øèíãýí õàÿãäàë äýýð àþóëòàé íºõöºëä äàõèí îëáîðëîëò ÿâóóëæ, øàðõäàæ ãýìòýõ, àìü íàñàà àëäàõ õ¿ðòýë ýðñäýëä îðäîã. Ýðäýíýòèéí óóðõàéãààñ ãàðñàí øèíãýí õàÿãäëûí õóðèìòëàë ë ãýõýä òýð ÷èãýýðýý áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë ìºí. Îäîîãèéí ìºðäºæ áàéãàà òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëæ ã¿éöëýý ãýõýä òýíä íýã òýð áóì òîíí õàÿãäàë ìàòåðèàë ¿¿ñýõ áºãººä ýíý íü äýëõèéä îäîîãîîð áàéãàà õàìãèéí èõ õýìæýýòýé øèíãýí õàÿãäëûí ñàíãèéí íýã íü áîëîõ þì. Õàøèëòûí äàëàíãèéí áýõ áàò áàéäëûã áàéíãà õÿíàæ, íýâ÷èëò ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòìîë øàëãàæ áàéõ ¸ñòîé áîëîâ÷ õ¿íèé íººöèéí áîëîîä õºðºí㺠ìºíãºíèé ãà÷èãäëààñ áîëîîä áàéíãûí õÿíàëò òàâüæ ÷àääàãã¿é áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí, ÿëàíãóÿà Ýðäýíýòèéí øèíãýí õàÿãäëûí õóâüä õ¿÷èëëýã õàÿãäëûí àñóóäàë ºäðººñ ºäºðò õóðöààð òàâèãäàõ áîëæ áàéíà. ¯éëäâýðëýëýýñ ãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëëýã õàÿãäëûí õýìæýýã õàÿãäëûíõàà õ¿÷èë ÿëãàðóóëàõ ÷àäâàðààñ õàìààðóóëàí àíãèëæ, òóñ òóñä íü ººð ººð ãàçàðò àñãàõ çàìààð áàãàñãàæ, õÿíàæ áîëîõóéö õýìæýýíä àâàà÷èõ áîëîìæèéí òàëààð ÿðüñààð áàéãàà áîëîâ÷ ÿã õýçýý õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà.

̺íãºí óñíû áîõèðäîë. ̺íãºí óñààð áîõèðäîõ ÿâäàë óëàì èõýññýýð áàéíà. 1982 îíä õóó÷èí Ǻâëºëò Çàñãèéí ¿åä ìºíãºí óñûã àëò îëáîðëîëòîíä õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí, Ìîíãîë óëñàä õàðèí öººí òîîíû øîðîîí îðä áîëîí ã¿íèé óóðõàéíóóä äýýð õóóëü áóñààð õýðýãëýæ áàéãàà. Õàðèí ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä õ¿äðèéí îðäóóä äýýð õàà ñàéã¿é õóóëü áóñààð ìºíãºí óñ õýðýãëýäýã áàéñàí áîë îäîî øîðîîí îðäîí äýýð ìºíãºí óñ

õýðýãëýõ íü ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èäûí äóíä ò¿ðãýí òàðõàæ áàéíà. ̺íãºí óñààð àëò öýâýðëýõ ÿâäëûã ºðòºã áàãàòàé ãðàâèòàöûí àðãààð ñîëüæ áàãàñãàõ áîëîìæòîé.

Àãààðûí áîõèðäîë . Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýí àãààðûí ÷àíàð äîðäîæ áàéãàà íü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýð ò¿âøèíä õ¿ð÷ áàéíà. Øîðîîí îðäíîîñ ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ÿâöàä àãààðûí óðñãàë ñîëèëöîî ìóóòàé ãàçàðò øîðîî óõàæ ìàëòàõ, õ¿ðçäýõ, óóòëàõ, àñãàõ çýðãýýñ äýãäýæ áóé òîîñ íü í¿äíèé ýä ýðõòýí ãýìòýõ, àìüñãàëûí çàìûí áîëîí òîîñæèëòûí ºâ÷èí ¿¿ñýõýä õ¿ðãýäýã. Òýð÷ëýí ìºíõ öýâäýã õàéëóóëàõûí òóëä ìàøèíû õàéìàð äóãóé øàòààõàä ãàð÷ áàéãàà í¿¿ðñíèé õîã, í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äóòóó èñýë, áåíçåí, ôåíîë áîëîí öèàíàä çýðýã õîðò áîäèñóóäûã àãóóëñàí õàð óòàà á¿¿ð ÷ èë¿¿ àþóëòàé.

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä äàõü àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà. Çàðèì òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ çîðèëãîîð òýäãýýðèéí ñòàòóñûã áóóðóóëàõ àñóóäàë ãàðñààð áàéãàà ÷ îäîîãîîð á¿ðýí øèéäýãäýýã¿é áàéíà. ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàìíû õàðúÿà Àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ ãàðãàñàí ñàíàëûí ¿íäñýí äýýð Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíààñ õî¸ð ÷ óäàà õýä õýäýí ÒÕà –ûí ñòàòóñûã áóóðóóëàõ îðîëäëîãî õèéñýí. Ãýòýë îäîîã õ¿ðòýë ÒÕÃ-ûã õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ àñóóäëûã îíîâ÷òîé çîõèöóóëàõ òàëààð ÿìàð íýã ä¿ðýì æóðàì, õóóëèéí çààëò áàéõã¿é áàéíà.

Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò

ªíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ýçýìøèã÷, ã¿éöýòãýã÷èéí ¿¿ðýãòýé áàéñíàà ºíººäºð òóñ ñàëáàðûí çîõèöóóëàã÷, ìåíåæåðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñîí áàéíà. Ýíý øèëæèëòèéã õèéõýä óóë óóðõàéí ñàëáàðûã áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é áàéäëààð òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã áàòàëãààæóóëàõóéö õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàðñàí þì. Èéì õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýã÷ ãîë òóëãóóð áàãàíà íü “Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé” áîëîí “Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé” õóóëèóä þì. Ýäãýýð õóóëèóäàä “áîõèðäóóëàã÷ íü íºõºí òºëºõ” çàð÷èì áàðèìòëàõ, áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéã àâ÷ áàéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí çààëòóóä îðñîí áàéäàã. ̺í ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèóäàä áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð îëãîõ ñóðãàëòûí

2

õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð á¿õ íèéòèéí áàéãàëü îð÷íû óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõýä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ¿¿ðãèéã çààæ òóñãàñàí áàéäàã. Ãýâ÷ ýäãýýð õóóëèóäàä íèéãýì- ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéã ¿íýëýõ òàëààð ÿìàð ÷ çààëòóóä òóñãàãäààã¿é áàéíà. 1997 îíä áàòëàãäñàí “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéã òóõàéí ¿åä çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí á¿òöèéí õÿçãààðëàãäìàë õ¿÷èí ÷àäàëä íèéö¿¿ëýõ áàéäëààð ãàðãàñàí. Ýíý õóóëèàð óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãýìä ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ãîë ãîë ñºðºã íºëººëëèéã õàìðóóëàí íèëýýä ýíãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷ çºâøººðºë îëãîõ øàòàí äàõü îëîí íèéòèéí îðîëöîîã òîäîðõîé çààëã¿é îðõèãäóóëæ, îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éä íºõºí ñýðãýýëò õèéõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áàòàëãààæóóëàõ òàëààð çààæ ºãººã¿é áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðààñ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã óëàì òîãòâîðæóóëàõ, ñàëáàðûí íèéò ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëæ, á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýýð òóóøòàé çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, 2000 – 2010 îíä ñàëáàðûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõýýð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõýä òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðààñ “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ýðõ á¿õèé, áèå äààñàí “Àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð”- ûã øèíýýð áàéãóóëñàí. Õýäèéãýýð äýýðõè àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ èðñýí áîëîâ÷ äîîð äóðüäñàí øàëòãààíóóäûí óëìààñ íèéò ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí áàéäàë ñóë õýâýýð áàéíà. ̄ ¿íä: 1) Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ, ãýðýý êîíòðàêò áàéãóóëàõ, çàñàã äàðãà íü áàéãàëü îð÷íû òºëºâëºãºº áàòëàõ, ëèöåíçèéí çºð÷ëèéã ìýäýýëýõ, ñàíóóëàõ, àðèëãóóëàõ çýðãýýð õóóëèéí õýðýãæèëòèéã öàã òóõàéä õàíãóóëæ áîëîõóéö á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò á¿ðäýýã¿é 2) Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, Ñàíãèéí ÿàì, Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààäûí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà ñóë, 3) óóðõàé îð÷ìûí îðîí íóòãèéíõàíä çîðèóëñàí òóñãàé õºòºëáºðã¿é, òýäýíä óóðõàéí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàñíààñ íºõºí òºëáºð îëãîõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ æèøèã áàðàã áàéõã¿é çýðýã îðíî.

Íèéãìèéí àñóóäëóóä

Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä òóõàéí îðîí íóòàãò àìüæèðãààíû îëîí òàëò ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ÷óõàë òàë áîëæ áàéõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ òîì òîì óóðõàéí õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèóëàëòòàé øèíýýð áàéãóóëàãäñàí æèæèã òîñãîí ñóóðèíãóóäàä îðîí íóòãèéí èðãýäýä òºäèéëºí àæëûí áàéð îëääîãã¿éãýýñ íóòãèéí èðãýä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýëèéã çºâõºí áàéãàëü îð÷èíã äîðîéòóóëäàã, îðîí íóòàãò äîðâèòîé îðëîãî îðóóëäàãã¿é ãýäýã ¿¿äíýýñ õàðæ õàíääàã. Ýíý íü îäîîãèéí õýðýãæèæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòààð óóðõàéí îéð îð÷èìä àìüäðàã÷ íóòãèéí èðãýäèéí áàòàëãààò áàéäëûã áàðàã õàðãàëçààã¿éòýé áàñ õîëáîîòîé. Àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ îðîí íóòàãòàé àÿòàé õàðüöàà òîãòîîõûí òóëä îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ çàðèì õºòºëáºð¿¿äèéã “íýìýëò” àðãà õýìæýý ìàÿãààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä òóõàéí îðîí íóòãèéí íèéãýì –ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ìàø º÷¿¿õýí çàðäàë ãàðãàäàã. Èíãýñíýýð ãàçàð àøèãëàëòûí òàòâàð áîëîí îðîí íóòàãò ñàíõ¿¿ãèéí îðëîãî îðóóëàõ, àëáàí áóñààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ çýðýã íèéãìèéí ÷óõàë òºâºãòýé àñóóäëóóä øèéäâýðëýãäýõã¿é ¿ëäñýí õýâýýð áàéíà. Ýöýñò íü, òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ, áàÿæóóëàõ àðãóóä, òåõíèê òîíîã òºõººðºìæ,, òåõíîëîãèéí ºðòºã, ¿ð àøãèéí òàëààðõè ìýäýý ìýäýýëýë àðä ò¿ìíèé äóíä ìàø õàíãàëòã¿é áàéäàã. Õàìãèéí îð÷èí ¿åèéí òîì îâðûí óóðõàéí õóâüä ÷, “õ¿ðçäýæ” ãàð àðãààð îëáîðëîäîã àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä ÷ òýäãýýðýýñ áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é íºëººëëèéí òàëààð îëîí íèéò áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí èõýíõäýý ÿìàð ÷ îéëãîëòã¿é ýñâýë áóðóó òàøàà ìýäýýëýëòýé áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ÿâöàä áàéæ áîëîõ ýåðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðûí òàëààðõè ìýäýýëýëòýé áàéõ, òýäíèé øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ ýðõèéã õàíãàõ òàëààð çàðèì àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà.

Îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä

Óóðõàéíóóäààð ÿâæ õèéñýí àæèãëàëò, áàéãàà ìàòåðèàëóóäûã ñóäàëñàí ñóäàëãààí äýýð òóëãóóðëàí óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä ¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã äîîð äóðäúÿ.

3

• Àëòíû øîðîîí îðäóóäàä õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé àðãóóäûã íýâòð¿¿ëýõýä òóñëàõ, àøèãëàõûã äýìæèõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëæ óëìààð íóòãèéí èðãýäèéí àõóé àìüäðàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõàä àíõààðàõ. Øîðîîí îðäíû óóðõàéíóóäàä õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé äàðààõü àðãà òåõíèêèéã àøèãëàõ áîëîìæ Ìîíãîëä áàéíà. ¯¿íä: àëòûã ãðàâèòàöûí àðãààð îëáîðëîõ, óòààã íü îðîí ñóóö, àæëûí áàéðíààñ ãàäàãø íü ãàðãàäàã ÿíäàíòàé õààëòòàé çóóõ, ïèéøýí õýðýãëýõ, õýðýãëýãäñýí ìàòåðèàëóóäàà ýðã¿¿ëæ àøèãëàõ (õàÿãäàë áàãà ãàðãàõ), õàìãèéí áàãà óë ìºð ¿ëäýýõ, óóðõàéí ýäýëáýð ãàçðûí õèëèéí öýñèéã ýöýñëýí òîãòîîõ, óõñàí ãàçðàà ºäºðò íü ºíãºí õºðñººð íü ýðã¿¿ëæ õó÷èõ, ìàòåðèàë äýýðýý äàõèí àæèëëàõã¿é áàéõ, “ò¿ð çóóðûí” õàÿãäëûí îâîîëãî ¿¿ñãýõã¿é áàéõ, ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã àëü áîëîõ áàãà õýðýãëýõ, áóëèíãàðòàé õàÿãäàë óñ ãàðãàõã¿é áàéõ, õàãàñ öýâýðëýñýí óñàà áîëîâñðóóëàëòàä äàõèí àøèãëàõ, óñíû àëäàãäëûã áàãàñãàõ çýðãèéã äóðäàæ áîëíî.

• Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõòîé õîëáîãäñîí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îëîí íèéòèéí á¿ðýí îðîëöîîã õàíãàæ ºãºõ, îëîí íèéòèéã áàéãàëü

îð÷íû õîëáîãäîëòîé ìýäýý ìýäýýëýë, áàðèìò ìàòåðèàë àâàõ, òýäãýýðòýé òàíèëöàõ, òýäãýýðèéã õýëýëöýõýä îðîëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ.

• Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõîä îðîí íóòãèéí èðãýäèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ ÿëàíãóÿà îëîí æèëèéí íººöòýé óóðõàéíóóäàä Ìîíãîë èðãýäèéã ò¿ëõ¿¿ àâ÷ àæèëóóëëàõûã ¿íäýñíèé áîäëîãî áîëãîõ. Ýíý õ¿ðýýíä óóðõàéä ãàð÷ áàéãàà øèíý îðîí òîîíû òîäîðõîé õýñãèéã îðîí íóòãèéí èðãýäèéã àâ÷ àæèëëóóëàõààð íººöëºõ .

• Óóðõàéä ò¿øèãëýí àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäèéí öààøäûí èðýýä¿éã àíõààðàëäàà àâàõ. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà õààãäàõàä ¿¿ñ÷ áîëîõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí óíàëòààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä àæ ¿éëäâýðèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ñàíàë ñàíàà÷ëàãà, ¿éë àæèëëàãààã òºðººñ äýìæèõ. Áîëîìæèéí øèéäýë îëäîõã¿é òîõèîëäîëä óóðõàé õààãäñàíààð áèé áîëîõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íºëººëëèéã áóóðóóëàõûí òóëä çàñãèéí ãàçàð òóõàéí óóë óóðõàéí êîìïàíèòàé õàìòðàí ýíý àñóóäàë äýýð àæèëëàõ áîëîìæòîé þì.

4

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ýíýõ¿¿ òàéëàíã 2003 îíä óóðõàéíóóä äýýð î÷èæ àæèëëàñàí òóðøëàãà ìºí 2005 îíû äîëäóãààð ñàðààñ ¸ñä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû àæèë

äýýð ¿íäýñëýí áè÷ëýý. Ýíý òàéëàí íü ñàÿõàí íèéòëýãäñýí “Ìîíãîë óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿é òàíû ãàðò”(Õàñáàíä áà áóñàä, 2004) ãýäýã ñóäàëãààíû òàéëàíã áàÿæóóëæ áàéãàà. Òóñ íîìîíä óóë óóðõàéí ñàëáàðò îðøèæ áóé áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí àñóóäëóóäûã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýýã¿é áàéñàí þì.

Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí ãîë çîðèëãî íü: 1) Ìîíãîë îðíû óóë óóðõàéí ñàëáàðò, òóõàéëáàë ãàð àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéãàà ãàçðóóäàä áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí àñóóäëóóä ºíººäºð õýðõýí øèéäýãäýæ áàéãààã õàðóóëàõ, 2)óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷íû, íèéãìèéí áà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààðõè òîéì, òýäãýýðèéí äàâóó áà ñóë òàëóóä, òýäãýýðèéã öààøèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ, 3) áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áàéäëààð óóë óóðõàéí ò¿¿õèé ýäèéã èë¿¿ ¿ð àøèãòàéãààð àâ÷ àøèãëàõàä ÷èãëýãäñýí îéðûí õóãàöààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã ñàíàë áîëãîõîä îðøèíî.

Òàéëàí äºðâºí á¿ëýãò õóâààãäàíà. Ýõíèé á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñåêòîðûí òàëààð òîâ÷ òàíèëöóóëíà. Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò óóë óóóðõàéí ñàëáàðò îðøèæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäûí òàëààð òîéì ºãºõ áà ãóðàâäóãààð á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðøèæ áóé ãîë ãîë äàâóóòàé áîëîí ñóë òàëóóäûã äóðäëàà. ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îäîîãèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ ñòðàòåãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã ñàíàë áîëãîí çºâëºæ áàéíà.

Òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿ä áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ öóãëóóëñàí òîî áàðèìò, ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ýíý òàéëàí áè÷èãäñýí. Õî¸ð óäààãèéí òîìèëîëòûí ÿâöàä ãàäààä, äîòîîäûí, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñòýé ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí òàëààð àëáàí áóñààð ñàíàë ñîëèëöîæ áàéëàà. Ñàíàë ñîëèëöîõ ÿâöàä ãàðñàí ¿ð ä¿íãýýñ ýíý òàéëàíä òóñãàñàí áàéãàà.

- 5 -

100908070605040302010

01995

Non-fuel mining Energy Coal Other

1996 1997 1998 1999 2000 2001

1. ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ ÒÎÉÌ

Óóë óóðõàéí ñàëáàð íü Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ãîë õóâü íýìýð îðóóëäàã áºãººä ýíý íüäîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 17%, àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé

îðëîãûí 65% áîëîí ýêñïîðòûí îðëîãûí 58% èéã ýçýëäýã áàéíà. Ìîíãîëîîñ ãîë÷ëîí çýñ, àëò, ìîëèáäåí, í¿¿ðñ áîëîí õàéëóóð æîíøíû êîíöåíòðàòûã ãàäààäàä ýêñïîðòîëæ áàéíà. Çýñèéí óóðõàé äàíãààðàà ãàäààä âàëþòûí îðëîãûí 25 õóâèéã îðóóëæ, óëñûí òºñâèéí 25% èéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. 2004 îíû áàéäëààð Ìîíãîë õàéëóóð æîíøíû ¿éëâýðëýëòýýð äýëõèéä ãóðàâäóãààðò îðæ áàéíà.

Àëáàí ¸ñíû óóðõàéíóóäàä íèéòäýý 12 ìÿíãà ãàðóé

õ¿í àæèëëàæ, ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õ¿í àëáàí áóñààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà òîîöîî áèé. 1992 îíîîñ áóþó çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõýýñ ºìíº óóë óóðõàéí ñàëáàðò á¿õýëäýý òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýð ãîëëîæ, Ìîíãîë óëñ Îðîñ, Áîëãàð, ×åõîñëîâàê, ÕÁÍÀÃÓ áîëîí Óíãàð óëñóóäòàé õàìòàðñàí ¿éëäâýð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéæýý. Ýäãýýð õàìòàðñàí ¿éëäâýð¿¿ä íü èõýâ÷ëýí í¿¿ðñ, õàéëóóð æîíø, àëò, öàéð, çýñ áà ìîëèáäåí ¿éëäâýðëýäýã áàéâ. 1992 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí õóâèéí õýâøëèéíõýí äàíãààðàà áîëîí Êàíàä, Èõ Áðèòàíè, Àâñòðàëè, Îðîñ áà Õÿòàäûí êîìïàíèóäòàé õàìòðàí õàéãóóëûí øèíæèëãýý, îëáîðëîëòûí àæèë ÿâóóëàõ íü íýìýãäýæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò-1. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæèë, 1997-2000

- 7 -

Õóâ

ü

Øàòàõ áóñ áàÿëàã Ýð÷èì õ¿÷ Í¿¿ðñ Áóñàä

Ýõ ñóðâàëæ: Õààñáàíä, ×àðüëç áà Âåðà Ñîíãâýãîîí.“Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿éãýý óäèðäàõ íü“. Ìîíãîëûí õºãæëèéí ýõ ¿¿ñâýð, îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ñàíàìæ áè÷èã. Âàøèíãòîí Äýëõèéí áàíê

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun

Engineering Background Papers. Cologne.

ªíãºðñºí æèë¿¿äýä çàñãèéí ãàðûí ÿâóóëæ èðñýí ¿éë àæèëàãàà íü àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë, õýìæýý áà ºðòãèéã ¿ë õàðãàëçàí àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçðûã íýýí èëð¿¿ëýõ, îðäóóäàä çýðýãëýë òîãòîîõîä ÷èãëýãäýæ áàéæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òààòàé íºõöëèéí õàðèóä õºðºí㺠îðóóëàã÷èä ºðòºã èõòýé äîîðõè çóðãààí òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûã ñîíèðõîæ áàéíà.

¯¿íä: àëò, çýñ, öèíê, óðàí, õàéëóóð æîíø áà í¿¿ðñ îðæ áàéíà. Àëòûã èõýâ÷ëýí àëòíû øîðîîí îðäíîîñ îëáîðëîæ áàéãàà áîëîâ÷ îëäîö èõòýé áàÿí îðäóóä õîâîðäîæ áàéãààãààñ ýíý òºðëèéí îëáîðëîëò áóóðàõ òèéøýý îðæ áàéíà. Îäîîãîîð 200 ãàðóé àëòíû øîðîîí îðäíîîñ àëò îëáîðëîæ áàéãàà íü øèíýýð àëòíû îðä èëðýõã¿é áàéãàà ÷ áàéäëûã 纺ëð¿¿ëæ ºã÷ áàéíà.

Çóðàã-2. Ìîíãîë îðîíä àøèãëàãäàæ áóé òîìîîõîí óóðõàéíóóä áîëîí ºíãºò ìåòàëëûí îðäóóä.

Áóñàä áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä áàéäàã÷ëàí ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ýðòíèé óëàìæëàë Ìîíãîëä áàéõã¿é. Ãàð àðãûí àëò îëáîðëîëò áèé áîëæ, ñ¿¿ëèéí àðàâ ãàðóé æèëèéí òóðø õóðäàöòàéãààð ºñºí íýìýãäýæ, ÿëàíãóÿà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðæ áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ÿâöàä áèé áîëñîí àæèëã¿éäýë, õ¿í

àìûí áîäèò îðëîãî áóóðñàí, õºäººä íèéãìèéí õàíãàìæ ¿éë÷èëãýý ìóóäñàí çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ, áàéãàëèéí ãàìøèãò àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð íü áàòàëãààã¿é áîëñîí ýíý ¿åä ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òýäíèé èäýâõ ñàíàà÷ëàãûí èëðýë áîëæ áàéíà.

8

Ìîíãîëûí ýðäýñ áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàë

àøèãëàëòûí çóðàã

àéìãèéí òºâòºìºð çàìàøèãò ìàëòìàëýðäýñ àøèãò ìàëòìàëûí òóíàäàñ

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

Source: Husband, Charles, and Vera Songwe. 2004. “Mongolia Mining Sector: Managing the Future”. Country Economic Memorandum on the

Sources of Growth in Mongolia. Washington, DC: World Bank.

Total

1 10 100 1,000 10,000 100,000

Bayanhongor other

Overhangai other

Tov - Tuul Valley

Selenge/Bugant

Bulgan

Selenge Saran Gozar

Darkhan Burkhaaant

Darkhan other

Tov/Sergelen - East of Railway

Selenge Boroo Hills

Selenge Sujigtei

Selenge Boroo River

Bayanhongor Nariin Taal

Overhangai Bayan Teeg

Gtobi Altai

Tov - East of Tuul

Tov/Sergelen- other

Çóðàã-3. Ãîë ãîë àéìãóóäàä ÿâàãäàæ áàéãàà àëáàí áóñ àëò îëáîðëîëòûí òàëààð õèéñýí òîîöîî

Ìîíãîë îðíû ºðãºí óóäàì íóòàã äàÿàð òàðõàí, óëèðëûí ÷àíàðòàé áàéðëàë, òîî íü ººð÷ëºãäºæ áàéäàã ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èä áîëîí áàãà îâðûí óóðõàéíóóäûí òàëààð äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é, àìüäðàë äýýð òýäíèé òîî òîëãîéã ãàðãàõàä áýðõøýýëòýéãýýñ ýíý ñàëáàðûí òàëààðõè òîîí ìýäýý ìýäýýëýë ÿíç á¿ð áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí ¿çýæ áàéãààãààð 30,000 îð÷èì ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä áàéãàà ãýõ áîëîâ÷ õºíäëºíãèéí áàéãóóëëàãûí õèéñýí ñóäàëãààãààð 100,000 äàâñàí òîî ãàð÷ áàéäàã. Ãàð àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîã÷èä

èõýíõ íü Íàëàéõàä áàéäàã áºãººä îäîîãîîð 1,100 ààä õ¿í ýíä áàéíà. Ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëä ãàð àðãààð õàéëóóð æîíø îëáîðëîæ ýõýëñýí áºãººä òýäãýýðèéí òîî õýäýí ìÿíãàä õ¿ðñýí ãýæ ¿çäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà 1000 îð÷èì õ¿í õóâèàðàà îëáîðëîëò ÿâóóëæ îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéã äàâñ, øàâàð, ýëñ çýðýã ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàæ áàéíà. 500 îð÷èì àëáàí áóñ îëáîðëîã÷èä çàíàð, áàðèëãûí ºíãºë㺺íèé ÷óëóó, ìåòèîðèò áîëîí àøèãò ìàëòìàëûí äýýæèéã õóóëü áóñààð îëáîðëîæ, ãàäààäàä ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéæ áîëçîøã¿é þì.

9

Ýõ ñóðâàëæ: Õààñáàíä, ×àðüëç áà Âåðà Ñîíãâýãîîí.“Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿éãýý óäèðäàõ íü“. Ìîíãîëûí õºãæëèéí ýõ ¿¿ñâýð, îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ñàíàìæ áè÷èã. Âàøèíãòîí Äýëõèéí áàíê

Òºâ/Ñýðãýëýí - áóñàä

Òºâ - Òóóëûí ç¿¿í

Ãîâü Àëòàé

ªâºðõàíãàé, Áàÿíòýýã

Áàÿíõîíãîð Íàðèéí òààë

Ñýëýíãý Áîðîî ãîë

Ñýëýíãý Ñ¿æèãòýé

Ñýëýý Áîðîî òàë

Òºâ/Ñýðãýëýí - Ç¿¿í òºìºð çàì

Äàðõàí áóñàä

Äàðõàí Á¿ðõààíò

Ñýëýíãý Ñàðàí ãàçàð

Áóëãàí

Ñýëýíãý/Áóãàíò

Òºâ - Òóóë

ªâºðõàíãàé áóñàä

Áàÿíõîíãîð áóñàä

Îíîî

2. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÁÀ ÍÈÉÃÝÌÄ ¯Ç¯¯ËÆ ÁÓÉ ÍªËªªËªË

Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëýë íü èõýýõýí çºð÷èëòýé. Òîì òîì óóðõàéíóóäûã îðóóëààä îäîîãèéí àæèëëàæ áóé á¿õ

óóðõàéíóóä, ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí ýçýìøëèéí óóðõàéíóóäûí èõýíõ íü îíîâ÷òîé áóñ àðãà õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã èõýýõýí äîðîéòóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèéã áóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áîëîí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîõ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ íºõºí ñýðãýýõ òàëààð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é áàéíà (Rheinbraun Engineering und Wasser, GMBH, 2003). ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ óðò õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí òîîöîîëîîã¿é, áàãà çàðäëààð þì óó ýñâýë èë¿¿ ñàéí àðãà òåõíîëîãè õýðýãëýí ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëæ, àðèëãàæ áîëîõ òàëààð ìýäýý, ìýäýýëýë õîìñ áàéãààä îðøèæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóðààíãóéä ÷óõàë ÷óõàë óóðõàéíóóäàä áèé áîëæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íû ãîë òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çýæ áàéíà.

Ýðäýíýòèéí Çýñèéí Îðä

Ýðäýíýòèéí Îâîîíû çýñèéí õ¿äðèéí îðä Áóëãàí àéìãèéí Ýðäýíýò õîòûí îéðîëöîî Óëààíáààòàðààñ áàðóóí õîéø 250 êì – ò îðøäîã. Óã îðäûã 1960-1972 îíû õîîðîíä èëð¿¿ëæ, õàéãóóë øèíæèëãýý ÿâóóëæýý. 1973 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé õàìòðàí Ýðäýíýòèéí “ Çýñèéí áàÿæóóëàõ óóðõàé” Ìîíãîë – Ǻâëºëòèéí

õàìòàðñàí ¿éëäâýðèéã áàéãóóëñàí.

Õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Ýðäýíýòèéí óóðõàé íü åðäèéí èë óóðõàéí àðãààð îëáîðëîëò õèéäýã. Æèëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àäàâõè íü 24 ñàÿ òîíí õ¿äýð. Õàòóó õàÿãäàë íü æèë á¿ð 10-12 ñàÿ òîíí õîîñîí àãóóëàãàòàé õ¿äðýýð íýìýãäýæ áàéäàã. Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðýýñ ãàðãàñàí øèíãýí õàÿãäëûã ¿éëäâýðýýýñ 4 êì-ûí çàéä îðøèõ øèíãýí õàÿãäëûí ñàíä öóòãàäàã. Øèíãýí õàÿãäëûí ñàí íü åðºíõèé人 5 êì óðò ñòàíäàðòûí äàëàí áºãººä ò¿¿íèé 3 êì íü óñòàé, 2 êì íü èë çàäãàé øèíãýí õàÿãäëàí ýðýã áîëæ áàéäàã. Ýíä 400 ñàÿ òîíí óóðõàéí øèíãýí õàÿãäàë àãóóëàãäàæ, 15 ñàÿ ì3 áóëèíãàðòàé òóíàìàë õàÿãäàë óñ õàäãàëàãäàæ áàéíà. Áîõèð óñ õàÿõ çàé ãàðãàõûí òóëä äàëàíã áàéñõèéãýýä ë 6-10 ìåòðååð ºíäºðñãºäºã. Îäîîãèéí òºëºâëºãººãººð 2010 îí ãýõýä õî¸ð óäààãèéí ºíäºðñãºëòººð äàëàí ºíäðèéíõºº õàìãèéí äýýä õýìæýýíä õ¿ð÷ õ¿÷èí ÷àäàë íü øàâõàãäàíà ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà. Çýñèéí õ¿äýðò àãóóëàãääàã çýñèéí ñóëôèä áîëîí ïèðèò íü áàÿæóóëàëòûí ÿâöàä á¿ðýí çàéëóóëàãääàãã¿é ó÷èð õ¿÷èëëýã øèíãýí õàÿãäàë äàëàíãààð àñãàð÷ îð÷íûã áîõèðäóóëàõã¿éí òóëä îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó õàÿãäëûí ñàíãèéí äàëàíã áàéíãûí õÿíàëòàíä áàéëãàæ, çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéæ áàéõ øààðäëàãàòàé. ªíººäðèéí áàéäëààð õàÿãäëûã õàð øîðîîãîîð õó÷èõàä äºíãºæ 30,000 îð÷èì äîëëàð ë çàðöóóëäàã þì áàéíà. Óóðõàéã õýçýý õààæ, ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîõ öàã õóãàöààã òîãòîîãîîã¿é áàéãààãààñ óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà çîãññîíû äàðàà áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëò õèéõ òºëºâëºãºº ÷ õèéãäýýã¿é, ýíý çîðèëãîîð õýðýãëýõ õºðºíãèéã ÷ îäîî îëæ áàéãàà îðëîãîîñ íü á¿ðä¿¿ëæ íººöºëäºãã¿é áàéíà.

- 11 -

Õàòóó õàÿãäàë ñàëõèàð òàðõàæ òîîñæèëò ¿¿ñãýæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íû íèëýýí íîöòîé àñóóäàë áîëæ áàéíà. 500 ãà èë çàäãàé ãàçðûã õàìðóóëàí ìàø íàðèéí øèðõýãòýé õóóðàéøèæ õàòñàí õàÿãäàë òîîñîíöîð (80 õóâü < 0.74 μì) ñàëõèàð àìàðõàí òàðíà. ¯¿íèéã øèéäâýðëýõ îëîí àðãà áàðàã áàéõã¿é áºãººä òóñãàé áîäèñîîð õó÷èæ òîîñæèëòûã áàãàñãàæ áîëîõ áîëîâ÷ øèíýýð õàÿãäàë àñãàõ áîëãîíä äàõèí äàõèí õèéõ ó÷ðààñ õýò ¿íýòýé àðãàä òîîöîãääîã.

Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä ãàðàõ ººð÷ëºëò. Áàÿæóóëàëòàä àøèãëàãäàæ áàéãàà óñíû 95% íü øèíãýí õàÿãäëûí ñàíãààñ öýâýðëýãäýí äàõèí àøèãëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýæ áàéãàà öýíãýã óñ, ãàðãàæ áàéãàà õàÿãäëûí õýìæýý ýíýõ¿¿ õóóðàé óóð àìüñãàëòàé ãàçàð íóòãèéí õóâüä ñàíàà çîâîîõîîð áàéíà. Áàÿæìàëûã óãààõàä öàãò 800 ì3 öýíãýã óñûã àøèãëàæ áàéíà. Óñûã Ýðäýíýòèéí îðøèí ñóóã÷èäûí óíäààíû óñíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí õîòîîñ 64 êì-ò îðøèõ Ñýëýíãý ìºðíººñ òàòàæ àâäàã.

Çààìàðûí Àëòíû óóðõàéí á¿ñ

Çààìàðûí àëòíû óóðõàéíóóä íü Óëààíáààòàð õîòîîñ áàðóóí õîéø 180 êì-ò Òóóë ãîëûí ýðýã äàãóó áàéðëàäàã. Àëòíû ¿íäñýí áîëîí øîðîîí îðäóóäòàé. Àíõ 1998 îíä Áóìáàòûí óóðõàéä àëòûã ¿íäñýí îðäíîîñ îëáîðëîæ ýõýëñýí áîëîâ÷ õàìòàðñàí ¿éëäâýðèéí áóäëèàíòàé àñóóäëààñ áîëîîä ¿éë àæèëëàãàà íü çîãñîæ, òîíîã òºõººðºì溺 ýçã¿é îðõèîä ÿâñàí áàéíà. Ñàÿõíààñ Ìîíãîë Àëò Êîðïîðàöè Õÿòàäûí êîìïàíèéí òóñëàìæòàéãààð îðõèãäñîí óóðõàéã øèíý÷ëýí çàñâàðëàæ, àæèëëàãààíä îðóóëæýý. (Äàëëàñ, 1999)

Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðîõ ººð÷ëºëò. Èõýíõ æèæèã óóðõàéíóóä óõàã÷ ìàøèí, ýñêîâàòîð àøèãëàæ èë àðãààð óõàëò õèéæ, õ¿äðýý àëò óãààõ òºõººðºìæ ð¿¿ äºõ¿¿ëýí àñãàíà. Õ¿÷òýé äàðàëòòàé óñàí áóóãààð õ¿äðèéí øîðîîã ø¿ðøèæ óãààõàä òîì øèðõýãòýé àëò íü ø¿¿ëò¿¿ð äýýð ¿ëäýæ, ¿ëýýãäýí ÿëãàãääàã. Õýðýãëýõ óñàà Òóóë ãîëîîñ òàòàæ àâäàã. Õèìèéí áîäèñ àøèãëàëã¿é ãðàâèòàöûí àðãààð àëòûã ÿëãàõ áîëîìæòîé. ¯¿ññýí áóëèíãàðòàé õàÿãäàë óñàà óñ öýâýðëýõ íóóðóóäàä áàéëãàæ ýëñ ÷óëóóã íü òóíãààãààä áóëèíãàðòàé óñûã äàõèí àëò óãààõäàà ýðã¿¿ëæ õýðýãëýõýýñ ãàäíà çàðèìäàà áóëèíãàðòàé óñûã íóóöààð Òóóë ãîë ðóó öóòãàäàã áàéíà. Óñàí áóóíóóä ìàø èõ óñ õýðýãëýäýã áºãººä óóðõàé àæèëëààã¿é ¿åä ÷ íàñîñ íü àæèëëàæ óñûã ¿ðã¿é ¿ðæ áàéõ òîõèîëäîë ìàø ýëáýã áàéäàã. Òóíãààõ íóóð íü äýíä¿¿ òîì áàéäàã ó÷ðààñ óñ õàëüæ àñãàðàõ, äàëàíãàà ýâäëýõ àþóëòàé. Õî¸ð ÷ óóðõàé óãààñàí áîõèð óñàà äàëàíãèéí ãàäóóð àñãàæ áàéõûã, áàñ íýã áèø óäàà øóóä Òóóë ãîë ðóó îðóóëæ áàéõûã àæèãëàñàí. Ýöýñò íü õýëýõýä óñûã ìàø ¿ð àøèãã¿é õýðýãëýæ áàéãàà áºãººä ýíý áàéäàë íü ãàäàðãûí óñíû íººöèéã ¿ðýí òàðàí õèéæ, óãààëòààñ ãàðàõ áîõèð óñûã õýòýðõèé èõ áîëãîí ò¿¿íèéãýý çàéëóóëàõ àæëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà.

12

Çóðàã-4. Ýðäýíýòèéí óóðõàéí õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî, øèíãýí õàÿãäëûã çàéëóóëàõ öîðãî, õóóðàé õàÿãäëààñ ¿¿ññýí ýðã¿¿ä

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the

Environmental and Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.”

Rheinbraun Engineering Background Papers. Cologne.

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rhe-inbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003.

“Review of the Environmental and Social Policies and

Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineer-

ing Background Papers. Cologne.

Õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Çààìàðûí àëòíû óóðõàéí øèíãýí õàÿãäëûí äàëàíãèéí áàò áýõ áàéäàë õ¿íäðýëòýé áàéíà. Õî¸ð áîëîí ãóðàâäóãààð òóíãààõ íóóðàíä òóíàñàí ìàø íàðèéí øèðõýãòýé ¿ëäýãäýë ò¿ðãýí óðñàõã¿é ëàã øàâàð áîëîí ¿ëäýæ õ¿í ìàëä àþóëòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî áîëîí äðàãààñ ¿¿ññýí îâîîëãîíóóäûã àíõíû õàÿñàí ÿíçààð íü îðõèñîí òóë ñàéí òîãòâîðæóóëàõã¿é áîë áîðîîíû óñààð íóðæ , õ¿í ìàëä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é. Çààìàðûí àë òíû îðä ãàçàð íü Ìîíãîë îðíû õîéò á¿ñèéí áóñàä íóòàãòàé àäèëã¿é, õóóðàé áîëîõîîð îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é, òýíäõèéí òàë õýýð íü ýðîçèä ºðòºìõèé íèìãýí õºðñòýéãýýðýý îíöëîã. Ýãö ºíäºð îâîîëñîí õàòóó õàÿãäàë áîëîí èõ õýìæýýíèé ýâäýð÷ í¿öãýðñýí òàëáàé íü ¿¿í äýýð óëàì íýìýðëýæ, öºëæèëòèéí ïðîöåññèéã ò¿ðãýòãýæ áàéíà.2003 îí õ¿ðòýë Çààìàðûí ýçýíã¿é îðõèñîí óóðõàéí ãàçðóóäàä ÿäàæ àíõàí øàòíû íºõºí ñýðãýýëò õèéãäýæ áàéãàà òàëààðõè áàðèìò ìàø áàãà áàéñàí. Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä íèëýýäã¿é øàõàëò ¿ç¿¿ëñýíèé óëìààñ, ÁÎß, Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ áàéãàëü îð÷íû õóóëèóäûí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ òàëààð õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâüñàíû õ¿÷èíä íºõºí ñýðãýýëò íèëýýä õýìæýýãýýð õèéãäýæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä ÁÎß, ¯Õß õàìòðàí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ æóðìóóä, áàðóóíû îðíóóäûí ISO, DIN, BS (Íýëëý, Õîôìàí, 2001) ãýõ ìýò ¿çýìæýýðýý äàãàæ ìºðääºã øèã áèø çàéëøã¿é äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ ¿íäýñíèé ñòàíäàðòóóäûã áàòëàí ãàðãààä áàéíà. Ìîíãîëûí ýäãýýð ä¿ðýì æóðàì, ¯íäýñíèé ñòàíäàðòàä õºðñ õóóëàõ, õóóëñàí õºðñºº õàäãàëàõ, ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ òàëààð òóñãàéëàí çààæ, îâîîëãûí ºíäðèéí çºâøººðºãäºõ õýìæýýã òîãòîîæ, óðãàìàëæóóëàëò õèéõ, ò¿¿íèéã àð÷èëæ òîðäîõ ¿éë àæèëëàãààíû

çààâðûã òýäãýýð æóðàì, ñòàíäàðòóóäàä òóñãàñàí áàéíà. Ãàçðûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ àæëûã îäîîãèéí áàéäëààð ìàø ýíãèéí áîëõè áàéäëààð, çºâõºí õ¿íä ìàøèí, ìåõàíèçìä íàéäàí, õàÿãäàë øîðîîã òýãøëýõ, èë í¿õèéã áóëàõ, îâîîëãîíóóäûí ýãö õàæóóã íàëóó áîëãîõ çýðãýýð õÿçãààðëàæ áàéíà. 2004 îíä Çààìàðò àíõ óäàà Ìîíðîëèìåò ãýäýã Ìîíãîëûí êîìïàíè ºíãºí õºðñèéã ãàäíààñ îðóóëæ èðýí õºðñíèé õó÷èëò õèéæýý. 2005 îíä Øèæèð Àëò ÕÕÊ, Àëòàí Äîðíîä Ìîíãîë ÕÕÊ êîìïàíèóò Çààìàðò õàìãèéí èõ ýâäýðñýí ºìíºä õýñãèéí äðàãèéí òàëáàé áîëîí Õàéëààñòûí õºíäèéã òýãøèëæ ýõýëñýí áàéíà. Ýäãýýðèéí íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿ð ä¿íã 2006 îíä ¿íýëæ, òîîöîõ áîëîëöîîòîé áîëíî. Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Òóóë ãîëûí äàãóó 50 êì óðò õºíäèéä º÷ òº÷íººíººð äðàã àøèãëàí àëò îëáîðëîæ áàéãàà íü ãîëûã áîõèðäóóëàõ òóíàäàñíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà. Ãîëûí ãîëäðèëûã ººð÷ëºí øèíýýð ñàëààëóóëàõàä ãîëûí ýëñ, øàâàð, ÷óëóóã ãîëîîñ ãàðãàäàã. Ãýâ÷ ýíý íü ò¿ð çóóðûí áàéäàã, ó÷èð íü äðàãèéí áàéðûã áàéíãà ººð÷èëæ, ãîëûí øèíýýð ñàëààëóóëñàí õýñãýýñ ººð õýñýãò àæèëëóóëàõààð öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí õºâæ ÿâäàã. Èéìýðõ¿¿ í¿ñýð ¿éë àæèëëàãààòàé äðàã àøèãëàõ òîõèîëäîëä õàÿãäàë óñûã õàäãàëàõ, öýâýðø¿¿ëýõ ñàí áàéãóóëæ, òýð óñàà äàõèí àøèãëàäàã. Èíãýæ Òóóë ãîë ðóó îðîõ áóëèíãàðòàé óñíû õýìæýýã áàãàñãàæ áàéãàà áîëîâ÷ îäîîãèéí áàéäëààð ýíäõèéí õóóðàé óóð àìüñãàëä íóóð íü ã¿åõýí áîë àìàðõàí øèðãýæ õàòäàã áîëîâ÷ áèé áîëñîí íóóð, òóíãààõ óñàí ñàíãóóäûã íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òºëºâëºñºí àæèë áàéõã¿é áàéíà. Èéì õèéìýë íóóð õèéæ óñàà òóíãààæ ýðãýæ àøèãëàõã¿é áàéãàà èë óóðõàéíóóäûí àæèëëàæ áàéãàà õýñãýýñ ýõëýí ãîëûí äîîä õýñýã íü õÿíàëòã¿é öóòãàæ áóé áóëèíãàðòàé óñààð ìàø èõ áîõèðäæýý.

Çóðàã-5. Äðàã àøèãëàëòûí ä¿ð çóðàã. Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ äàõü àëò îëáîðëîëò

13

äàõèí áàéðøóóëñàí õýò à÷ààëàë

îâîîëñîí õàÿãäàë

õýò à÷ààëñàí õýñýã

õàéðãàí áîëîí ýëñýí õó÷èëòòàé îðä

ìàøèíààð óõñàí õýò à÷ààëàãäñàí õýñýã

ãîë

ãîëäèðëîî ººð÷èëñºí ãîë

óõóóð ìàøèí

óõñàí çàì

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ

Ìîíãîëûí ç¿¿í õîéò õýñýãò îðøèõ Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâä àëò îëáîðëîëò 1993 îíîîñ ýõýëæýý. Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâä æèæèã ñàëàà ãîëóóäûí äàãóó àëëþâàë áà êîëëþâàë àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéãàà áºãººä æèëä îëáîðëîõ àëòíû õýìæýý 300 îð÷èì êã.

Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Óóðõàé íü àëò óãààõ óñàà õóäãààñ ýñâýë ãîëîîñ øóóä øóóäóóãààð, ýñâýë èë óóðõàéãààñàà àâ÷ áàéíà. Óñ íü õàÿãäàëòàéãàà õîëèëäîí õèéìýë íóóðàíä îðäîã áºãººä èõýíõ óñ íü óóðøèæ àëãà áîëäîã. Àâ÷ áàéãààãààñàà äàíäàà áàãà óñ ãîë ðóó, ã¿íèé óñíû ñèñòåì ð¿¿ ýðãýæ îðäãîîñ ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñíû ò¿âøèí äîîøèëñíîîñ çàðèì ãîë ãîðõè øèðãýæ àëãà áîëñîí áàéíà.

Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Óóðõàé õààñíû äàðàà õóóëñàí õºðñ, ò¿¿íýýñ ¿¿ññýí îâîîëãî, õàòóó õàÿãäàë, øèíãýí õàÿãäëûã çàéëóóëàëã¿é, íºõºí ñýðãýýëã¿é îðõèñîí áàéíà. Îäîîãîîð ãóðâàí ãàçàð óóðõàéã èéì áàéäëààð îðõèñîí áàéãàà áîëîâ÷ íºõºí ñýðãýýëò õèéõ ÿìàð ÷ òºëºâëºãºº áàéõã¿é áàéíà. Øèíãýí õàÿãäëûí äàëàíãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë ýíý á¿ñ íóòàãò ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Õî¸ð áîëîí ãóðàâäóãààð òóíãààõ íóóðàíä òóíàñàí ìàø íàðèéí øèðõýãòýé ¿ëäýãäýë ò¿ðãýí óðñàõã¿é ëàã øàâàð áîëîí ¿ëäýæ õ¿í ìàëä àþóëòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Òýð÷ëýí õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî áîëîí äðàãààñ ¿¿ññýí îâîîëãîíóóäûã áàñ àíõíû õàÿñàí ÿíçààð íü îðõèñîí òóë ñàéí òîãòâîðæóóëàõã¿é áîë áîðîîíû óñààð íóðæ , õ¿í ìàëä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é þì.

Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé

Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Óëààíáààòàðààñ õîéø 240 êì-ò, Äàðõàíààñ ç¿¿í ºìíº ç¿ãò 75 êì-ò áàéðëàíà. Ýíý óóðõàé 1965 îíä àøèãëàëòàíä îðæ ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ ýõýëñýí áºãººä èë óóðõàéí àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîäîã . Óóðõàéí ýçëýõ ãàçàð íóòãèéí õýìæýý íü 580 ãà ãàçàð áºãººä òýíä íýã èë óóðõàé, íýã òîì, õýä õýäýí æèæèã õàÿãäàë îâîîëãîíóóä áàéäàã. Æèëèéí í¿¿ðñ îëáîðëîëòûí õýìæýý íü 0.8 ñàÿ òîíí. Í¿¿ðñèéã òýíä íü áóòàëæ ãàëò òýðãýýð Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò 𿿠纺äºã.

Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Æèëä 4.5 ñàÿ òîíí õîîñîí ÷óëóóëãèéí õàÿãäàë ãàðäàã. ¯¿íèéãýý óóðõàéí ýðãýí òîéðîíä îâîîëæ õàÿíà. Õàÿãäàë îâîîëãûí õýìæýý 230 ñàÿ òîííä õ¿ðýýä áàéãàà áºãººä íºõºí ñýðãýýëòèéí ÿìàð ÷ àæèë ýõëýýã¿é áàéíà. Óóðõàéí òºëºâëºãººíä õàÿãäàë îâîîëãûã òýãøëýõ çîðèëò áàéäàã áîëîâ÷

óðãàìàëæóóëàõ òºëºâëºãºº áàéõã¿é. Îäîîãèéí õ¿÷èí ÷àäëààð öààøèä àæèëëàâàë 20 æèëèéí íººöòýé ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà. Òóñ óóðõàé íü 1000 àæèë÷èäòàé áºãººä òóñ òîñãîíûã á¿õýëä íü òýòãýäýã áàéíà. 2003 îíû 10 ñàðä Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí ÊÐÀÑÊÎ êîìïàíè òóñ õàìòàðñàí óóðõàéí òºðèéí ºì÷èéí õóâüöààíû 80 õóâèéã õóäàëäàæ àâñàí áºãººä óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéãàëü îð÷íû ñºðºã íºëººã áóðóóëàõ òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõààð òºëºâëºæ áàéíà. Õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîîëãûã íºõºí ñýðãýýõ òàëààð 2 æèë ÿðèãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ îäîîãîîð ÿìàð ÷ àæèë õèéãäýýã¿é áàéíà. Äàðõàí õîòûí óóë óóðõàéí ìýðãýæèëòíèé õýëæ áàéãààãààð Øàðûí Ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 2002 îíîîñ õîéøõè æóðìûí äàãóó õèéãäýõ ¸ñòîé áàéòàë îäîî áîëòîë áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãººã¿é àæèëëàäàã áàéíà. Óóðõàéí õàÿãäàë îâîîëãîíîîñ ãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëëýã øèíãýí õàÿãäàë Øàðûí ãîëûã ºíäºð ýðñäýëä îðóóëæ áàéíà. ͺõºí ñýðãýýëò õèéæ, ãîëûí óñíû ãîëüäðèë, óðñàöûã ýðãýæ õóó÷íààð íü áîëãîñíû äàðàà ýíý ãàçàð ÿìàð áîëîõûã õàðóóëñàí óóðõàé õààõ åðºíõèé òºëºâëºãºº õèéãäýõ ¸ñòîé. Øàðûí Ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºëä øèíãýí õàÿãäàë áîëîí áóëèíãàðòàé óñíû õàÿãäëûí çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýã çààãààã¿é áàéäàã áàéíà. 2000 îí õ¿ðòýë óóðõàé îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàæ ñàíàë ñîëèëöäîãã¿é áàéæýý. Ǻâõºí 2000 îíä ãàðñàí øèíý æóðìûí äàãóó óóðõàé ¿éë àæèëëàãààãàà àéìãèéí áîëîí ñóìûí çàõèðãààòàé óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé áîëñîí áàéíà.

Áîð ªíäðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé

Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé Óëààíáààòàð õîòîîñ ç¿¿í ºìíº ç¿ãò 380 êì-ò, Õýíòèé àéìãèéí íóòàãò áàéäàã. պ人ãèéí çàì, íàðèéí òºìºð çàìààð 40 êì-ûí çàéä ìîíãîëûí òºìºð çàìòàé õîëáîãäîõ áîëîìæòîé. Ýíý îðä íü õàéëóóð æîíøíû èõ õýìæýýíèé íººöòýé áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð 5 õýñýã ãàçàðò îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà þì. Áîð ºíäºðèéí áóòëàã÷ààð Óëààíáààòàð õîòîîñ 450 êì çàéòàé Ñàéíøàíä áîîìòûí îéðîëöîî îðøèõ ªðãºí óóðõàéãààñ îëáîðëîñîí õ¿äðèéã áîëîâñðóóëäàã.

Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Øèíãýí õàÿãäëûã õîéëîîãîîð äàìæóóëàí õàä ÷óëóóã íààëäóóëàõ ÷àäâàðòàé øàâàðëàã øîðîîãîîð áàðüöàëäóóëàí õèéñýí äàëàíãààð òóñãààðëàãäàõ 1.8 êì óðòòàé òóíãààõ óñàí ñàíä öóòãàäàã. Áóòëàã÷ààñ ãàð÷ áàéãàà øèíãýí õàÿãäëóóäûã äàëàíãèéí îðîéãîîð áàéðëàõ ººð ººð öîðãîîð äàëàí ðóó îðóóëíà. Øèíãýí áîõèðäëûí ñàíãèéí 0.48 êì2 îð÷èì º÷¿¿õýí

14

õýñýã íü ñ¿ïýðíàòàíòààð (òóíàñàí áîõèð óñ) ä¿¿ðñýí áàéíà. Îäîîãèéí õàÿãäàë õàÿæ áàéãàà áàéäàë íü óóðõàé õààñíû äàðàà îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîé íºëºº ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áàéãàà áºãººä ¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä óóðõàéã õààõ òºëºâëºãººíä õýä õýäýí ãàçðààð öóòãàæ áàéãàà øèíãýí õàÿãäëûã Ẻãíºð¿¿ëæ, çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð òºëºâëºãººíä òóñãàõ õýðýãòýé.

Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé

Òºðèéí ºì÷èéí ìýäýëä áàéäàã Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ç¿¿í òèéø 110 êì-ò Òºâ àéìãèéí íóòàãò áàéðëàäàã. Ýíý óóðõàéí òàëáàé 1700 ãà áºãººä æèë á¿ð 25-30 ãà -ààð íýìýãääýã áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí öàõèëãààí ñòàíöóóäûí í¿¿ðñíèé õýðýãöýýíèé 80%-èéã íèéë¿¿ëäýã. Íàðèéí Ñóõàéòûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íýýãäýõýýñ ºìíº Áàãàíóóðûí Í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Ìîíãîëûí íèéò í¿¿ðñíèé õýðýãöýýíèé 60%-èéã õàíãàæ áàéæýý. Í¿¿ðñèéã áóòàëæ áîëîâñðóóëàëò õèéäýã áºãººä í¿¿ðñ óãààõ ïðîöåññ ÿâàãääàã¿é áàéíà.

Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðóóëñàí ººð÷ëºëò. Óóðõàéí äîîðõè ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã óóðõàéí äîîä ¸ðîîëîîñ 20 ìåòðýýð äîîø áàéëãàõûí òóëä îéðîëöîî ãàðãàñàí ã¿íèé õóäãóóäààñ æèëä 3.5 ñàÿ ì3 óñ òàòàæ àâäàã áàéíà. Ýíý íü ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã ãàçðûí ò¿âøèíýýñ îéðîëöîîãîîð 70 ìåòðèéí ã¿íä à÷èðíà ãýñýí

¿ã. Òàòàæ àâñàí óñíû çàðèì õýñýã íü ¿éëäâýðèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàíà. Îäîîã õ¿ðòýë ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñíû òýíöâýðèéã õàíãàõ ãèäðîëîãèéí ìîäåë õèéãäýýã¿é áàéíà. Óóðõàé ðóó çàì ãàðãàõûí òóëä õýä õýäýí ñàëàà ãîëîîð äàìæèí Õýðëýí ãîëä öóòãàäàã Õóöàà ãîëûí ãîëüäðîëûã 12 êì îð÷èì óðò ãàçà𠺺ð÷èëæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áîëñîí ãàíãèéí íºëººãººð áàéæ ìàãàäã¿é, Õóöàà ãîë øèðãýñýí òóë ãîëûí ãîëüäðîëûã ººð÷ëºõ ÷ øààðäëàãàã¿é áàéæýý. Óñíû õÿíàëò øèíæèëãýýã 1995 îíîîñ ýõëýí 29 õèìè, ôèçèêèéí ïàðàìåòðýýð 11 öýãýýñ äýýæ àâ÷ æèëä äºðâºí óäàà õèéäýã áàéíà. Óã íü 13 ñîðüöûí öýã¿¿ä áàéñàí áîëîâ÷ 2 öýã íü ãàíãààñ áîëæ àëãà áîëñîí áàéíà.

Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. 1978-2001 îíû õîîðîíä 162 ñàÿ ì3 õàòóó õàÿãäàë ãàðãàæ õàÿñàí. 103 ñàÿ ì3 –èéã íü õîîñîí õàÿãäëûã óõñàí ãàçðûã íºõºõ òýãøèëãýýíä àøèãëàñàí áà 59 ñàÿ ì3 õàÿãäàë îâîîëãî óóðõàéí õàæóóä èë áàéíà. 1995 îíû Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé õóóëèéí äàãóó 2000 îíä õàÿãäàë îâîîëãûã áóóëãàæ, ãàçðûã òýãøèëæ, íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë õèéãäýæ ýõýëñýí áàéíà. Åðºíõèéäýý îâîîëãûã áóóëãàæ òýãøëýýä (1:2, 25î ºíöºãòýéãýýð) ºâñíèé ¿ð öàöàæ óðãàìàëæóóëàëò õèéõ çàìààð íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë õèéãäýæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð 61 ãà ãàçðûã òýãøèëæ, 46 ãà ãàçàðò óðãàìàëæóóëàëò õèéæýý. 2002 îíä ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ 15 æèëèéí òºëºâëºãºº ãàðãàñàíä óðãàìàëæóóëàõ àæèë áàñ

òóñãàãäñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººíä òºãñãºëèéí íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëóóä áîëîí óóðõàé õààñíû äàðààõü õÿíàëòûí àæèë îðîîã¿é áàéãàà. 2005 îíä Çàñãèéí ãàçàð Áàãàíóóðûí óóðõàéã 2006-2008 îíóóäàä Óëñûí èõ õóðëààð õýëýëöýãäýõ ºì÷ õóâü÷ëàõ æàãñààëòàä îðóóëñàí áàéíà.

Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíèé óóðõàé

Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Äîðíîä àéìãèéí ×îéáàëñàí õîòîîñ õîéø 6.5 êì-ò áàéðëàäàã. Àíõ ã¿íèé óóðõàé áîëãîõ ãýæ áàéñàí áîëîâ÷ 1969 îíîîñ èë óóðõàéí àðãààð îëáîðëîëò õèéæ áàéíà.

15

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and Social Policies and

Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background Papers. Cologne.

Çóðàã-6. Ò¿ðãýí ãîëûí óñíû óðñàöûã ººð÷èëñºí áàéäàë

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rhein-braun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

Õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëàí èõ õýìæýýíèé ãàçðûí ãàäàðãà ýâäýðñýí áàéíà. Õàòóó õàÿãäëûí çàðèìûã óóðõàéí í¿õèéã áºãëºõºä àøèãëàæ çàðèì íü òýíäýý îâîîëãî áîëîí ¿ëääýã áàéíà. Çàðèì îâîîëãî íü 30 ìåòð õ¿ð÷ îð÷èí òîéðîíä áàéãàà õàìãèéí ºíäºð öýãýýñ èë¿¿ ãàðäàãâ. Çàðèì ãàçàð îâîîëãîíóóä ýëýãäýëä îðæ áàéãàà áîëîâ÷ óäñàí îâîîëãûí õàæóó íàëóó õýñã¿¿äýä áàéãàëèéí óðãàìàë ìýð ñýð òàðõàí óðãàæ, áýõæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà. Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíä äóðüäàãäñàíû äàãóó 2002 îíä áîëîâñðóóëñàí óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí òºëºâëºãººíä ýíý àñóóäëûã áàñ òóñãàñàí áàéíà. Ýíä õàÿãäàë îâîîëãîíóóäûí íýãä õàð øîðîî öàöàæ, ìîä òàðüñàí íü òóõàéí îðîí íóòàãò çîõèöîõã¿é õàðèéí õàðàãäàæ áàéíà. Áàéíãûí óñæóóëàëò, õàìãààëàëòã¿éãýýð ýíý óðãàìàëæóóëàëòûí àæèë öààøäàà õèð ¿ð ä¿íòýé áàéõ íü îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é. Ãàçàð äîîð óõàëò çîãññîí, ãàçàð äýýðõ õýñýã íü äîîø ñóóæ, îäîîãîîð õºäºë㺺íã¿é áàéíà. Óóðõàéí óõàëò æèë á¿ð ºðãºñºæ áàéãàà ó÷èð áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã äàõèí øèíýýð õèéëãýõ øààðäëàãàòàé. Õóóëèéí äàãóó íºõºí ñýðãýýëòèéí òºñâèéí 50% èéã îðîí íóòãèéí ñàíä áàéðøóóëàõ ¸ñòîé áîëîâ÷ îäîîãîîð ÿìàð ÷ òºëáºð õèéãäýýã¿é, óóðõàéí ç¿ãýýñ íºõºí ñýðãýýëòèéí óðãàìàëæóóëàëò õèéñíýý õàíãàëòòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Óóðõàéí äîîðõè ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã óóðõàéí äîîä ¸ðîîëîîñ 20 ìåòðýýð äîîø áàéëãàõûí òóëä îéðîëöîî ãàðãàñàí ã¿íèé õóäãóóäààñ æèëä 3.5 ñàÿ ì3 óñ òàòàæ àâäàã áàéíà. Ýíý íü ã¿íèé óñíû ò¿âøèí ãàçðûí ò¿âøèíýýñ îéðîëöîîãîîð 70 ìåòðèéí ã¿íä àâ÷èðíà ãýñýí ¿ã. Óóðõàéí óõàëò áàðóóí òèéøýýãýý òýëæ áàéãàà òóë óóðõàéí ã¿í öààøèä ÷ áàñ èõýñíý.

Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí áîëîí æèæèã îâðûí àëò îëáîðëîëò.

Àëáàí áóñààð ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð áóþó áàãà õýìæýýãýýð àëò îëáîðëîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ øîðîîí îðäíû àëòíû àãóóëãàòàé îâîîëãûã ïðîöåññò îðîõîîñ ºìíº, áàñ îðæ áàéõàä íü 纺æ, õ¿äðèéí àãóóëãûã ýâäýæ, àëòíû íººöèéã áàãàñãàõ ýñâýë á¿ð ¿ã¿é áîëãîæ, çàðèìäàà á¿¿ð àëãà áîëãîæ ÷ áàéíà. Òåõíîëîãèéí äàãóó ÿâàãäàæ áàéãàà óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä äîãîëäîë ¿¿ñãýõ, ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã áóóðóóëàõ, ýñâýë óóðõàéã á¿ð àøèãã¿é àæèëëàõàä ÷ õ¿ðãýæ áàéíà. Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû áàéãàëü îð÷íû ñºðºã íºëºº ìàø èõ áºãººä Ìîíãîë îðîíä ýíý íü ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. (Ãðàéñîí áà Ìóððàé, 2003).

Àãààðûí áîõèðäîë. Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýí àãààðûí ÷àíàð äîðäîæ áàéãàà íü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýð áàéíà. Øîðîîí îðäíîîñ ãàð

16

Çóðàã-8. Ìàðäàéí óóðõàéä ýçýíã¿é õàÿñàí òîíîã òºõººðºìæ

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and

Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background

Papers. Cologne

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and

Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background

Papers. Cologne.

Çóðàã-7. Àäóóí÷óëóóí äàõü ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ çîðèóëàëòààð õèéæ áàéãàà ìîäæóóëàëò

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ÿâöàä àãààðûí óðñãàë ñîëèëöîî ìóóòàé ãàçàðò øîðîî óõàæ ìàëòàõ, õ¿ðçäýõ, óóòëàõ, àñãàõ çýðãýýñ äýãäýæ áóé òîîñ íü í¿äíèé ýä ýðõòýí ãýìòýõýä õ¿ðãýæ, àìüñãàëûí çàìûí áîëîí òîîñæèëòûí ºâ÷èí ¿¿ñãýäýã. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì ìºíõ öýâäýã õàéëóóëàõûí òóëä ãàë ò¿ëæ, ÿëàíãóÿà ìàøèíû õàéìàð øàòààñíààñ ãàðàõ õàð óòàà ìàø àþóëòàé. ßëãàð÷ áàéãàà àñàð èõ õýìæýýíèé óòàà òýíä àæèëëàæ áóé óóðõàé÷èä, íóòãèéí èðãýä, òàâàí õîøóó ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäýä ìºí òýð îð÷íû ýìçýã óðãàìàëæèëòàä ìàø èõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàãààð óóðõàé îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûí àãààðûí áîõèðäëîîñ áîëæ àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí ãàðàõ íü èõýñ÷ áàéíà. Ãýð õîðîîëëûíõîí èõýíõäýý ìîä ò¿ëäýã áîëîâ÷ çàðèì Íèíæà îëäîæ áàéâàë ÷àíàð ìóóòàé õ¿ðýí í¿¿ðñ, àðãàë ò¿ëäýã (Ãðàéñîí áà Ìóððàé, 2003). Ãàðààð àëò îëáîðëîã÷äûí ãýð õîðîîëëûí äýýðõ àãààð ñààðàëòàæ áàéõ íü íèíæà íàðûí ñóóðèíã ÿëãàõ íýãýí îíöëîã. Àãààð äàõü í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äóòóó èñëèéí õýìæýý ìýäýýæýýð ºíäºð áàéæ òààðíà, ãýâ÷ ýíý òàëààð ÿìàð ÷ ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é áàéíà.

Óñíû áîõèðäîë. Ãàð àðãààð àëò áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëàãààíû óëìààñ ãîëûí óñíû ÷àíàð îðîí äàÿàð ìóóäàæ áàéíà. Äîîðõè õýä õýäýí ýðñäë¿¿äèéã àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé. ¯¿íä: 1) Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä ìÿíãà ìÿíãààðàà ãîë ìºðíèé ýðýã äàãóó ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãààã¿é áîõèð îð÷èíä àìüäàð÷ áàéãààãààñ óñààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí äýëãýðýí òàðõàõ ýðñäýë ºíäºð áàéíà. 2) ìºíõ öýâäýãèéã õàéëóóëàõûí òóëä ýìõ çàìáàðààã¿é ìîä, àðãàë õîðãîë ò¿ëæ, ìàøèíû äóãóé çýðãèéã øàòààõàä ÿëãàðàõ õîðò áîäèñ íü ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã èõ õýìæýýãýýð áîõèðäóóëæ áàéíà. Æèøýýëáýë: Îíãèéí ãîë íü 50,000 îð÷èì õ¿í, 740,000 òîëãîé ìàëûí óíäíû óñíû ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Ýíý ãîë 435 êì ãàçàð óðñàæ ªìíºãîâü àéìãèéí íóòàãò áàéõ Óëààí Íóóðàíä öóòãàäàã áàéñàí áîëîâ÷ 1999 îíîîñ õîéø õýä õýäýí õýñýãòýý óñ íü òàñðààä áàéíà. Ýíý íü íèëýýä îëîí ç¿éëèéí óðãàìàë óñòàõàä õ¿ðãýæ, ìàëûí áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëæ, áàéãàëûí áàÿëãèéí íººöèéã áàãàñãàí, öºëæèëòèéí ¿éë ÿâö èõñýõýä õ¿ðãýñýí ýêîëîãèéí ñ¿éðýë àâ÷èðñàí. Îíãèéí ãîëûí õºíäèéä áàéãàëü îð÷èíä íîöòîé ººð÷ëºëò ãàðñàí íü íóòãèéí èðãýä Îíãèéí Ãîëûí Õºäºë㺺í áàéãóóëàõàä õ¿ðãýæ, õºäºëãººíººñ óóðõàéíóóäûã óñ àøèãëàëòàà áàãàñãàæ, îëáîðëîñîí ãàçðàà íºõºí ñýðãýýëò õèéõèéã øààðäàæ áàéíà. Øîðîîí îðäóóä äýýð õýäýí ìÿíãààðàà àæèëëàæ áàéãàà íèíæàíóóä ìºíõ öýâäýãèéã õàéëóóëæ áàéãàà íü áàñ áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà. Ýíäõèéí ìºíõ öýâäýãèéã õàéëóóëñíààð õàâðûí øàð óñ õàéëæ, ìºíõ öýâäýãòýé ãàçðààð äàìæèí ¿íäñýí ãîë ðóó õ¿ð÷ áàÿæóóëäàã áàéñàí áîë îäîî öýâäýã íü õàéëñàí

àëàã öîîã ãàçðààð ãàð÷ èðæ ãîëäîî íèéëæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

̺íãºí óñíû áîõèðäîë. ̺íãºí óñíû áîõèðäîë, ÿëàíãóÿà Áîðîîãèéí ãîëûí õóâüä ìàø èõ õ¿íäðýëòýé àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Îð÷íû áîëîí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí ìóóãààð íºëººëæ áàéãàà íü îéëãîìæòîé áîëîâ÷ îäîîã õ¿ðòýë ýíý òàëààð ñèñòåìòýé ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é, ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é áàéíà.

Ãàäàðãûí óñ ÷ ìºíãºí óñààð áîõèðäîîä çîãñîõã¿é, îð÷íû õºðñºíä áàñ ìºíãºí óñ èõ õýìæýýòýéãýýð èëýðñýí áàéíà. 2002 îíä ßïîíû Õàìòûí Àæèëëàãààíû àãåíòëàãèéí õèéñýí ñóäàëãààãààð Áîðîîãèéí àëòíû õààãäñàí óóðõàéí õºðñºí äýõü ìºíãºí óñíû õýìæýý çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ õýò ºíäºð áàéãààã òîãòîîæýý. ̺íãºí óñààð áîõèðäñîí ýíäõèéí áýë÷ýýðò òàâàí õîøóó ìàë áýë÷äýã, áàñ òýíä ¿ð òàðèà õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëñààð áàéíà. Õºðñèéã ìºíãºí óñààð áîõèðäóóëñàí ýíý áîõèðäîë íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîéãîîð íºëººëºõ øèíý ýðñäýë àâ÷èð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òàëààð äýíä¿¿ áàãà ç¿éë õèéãäýæ áàéíà.

Àëòíû óóðõàé áà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí õîîðîíäûí õàìààðàë

Áóñàä àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóäòàé õàðüöóóëàõàä óóðõàéí ¿éë àæèëàãààíä ãàçàð àøèãëàëò èë¿¿ ýð÷èìòýé ÿâàãääàã. Ìîíãîë óëñûí “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí òóõàé” òóõàé õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ãàçðóóäàä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë óëàì èë¿¿ ãàðñààð áàéíà.

Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íèéò ãàçàð íóòãèéíõàà 30% èéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõààð óðò õóãàöààíû çîðèëò äýâø¿¿ëñýí áàéãàà. Ãýòýë 2002 îíä ¯Õß, ÀÌÕÝÃ-ààñ 18 òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäààñ îäîî õàìãààëàëòàä áàéãàà íèéò ãàçðûí á¿õýë á¿òýí 10% áóþó 1.9 ñàÿ ãà ãàçðûã òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ àñóóäàë òàâüæ áàéâ. Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ýíý ñàíàëûã 纺ëð¿¿ëæ, õàðèóä íü 10 òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðààñ ¯Õß-íû ñàíàë áîëãîñíîîñ àðàé áàãà íèéò 434,000 ãà ãàçðûã õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ ñàíàë áîëãîæ áàéñàí áàéíà. ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàì, Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ýíý ñàíààãàà õàéãóóë øèíæèëãýý áîëîí îëáîðëîëòîä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ çîðèëãîòîé ãýæ ¿íäýñëýæ áàéñàí áîëîâ÷ Óëñûí èõ õóðàë ýäãýýð ñàíàëóóäûã 2002 îíû ñ¿¿ëýýð àâ÷ õýëýëöýýä äýìæèëã¿é áóöààñàí áàéíà.

Äàðàà íü 2003 îíû ñ¿¿ëýýð äàõèí Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò

17

ãàçàð, Èõ Ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Ìîíãîë Äàãóóðûí äàðõàí öààçàò ãàçðààñ ò¿ð¿¿÷èéíõýýñ èë¿¿ èõ áóþó íèéò òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí 15%-èéã õàìðàõ 3.1 ñàÿ ãà ãàçðûã òóñ òóñ õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ ñàíàëûã Óëñûí èõ õóðàëä îðóóëñàí.Ýíý ñàíàëûã ãàðãàñàí ¿íäýñëýë íü äýýðõ ãàçðóóäàä õóóëü áóñ îëáîðëîëò ãàçàð àâñàí òóë õàìãààëàëòààñ ãàðãàæ àëáàí ¸ñîîð õàéãóóë øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõ, àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäâàë õóóëèéí äàãóó õÿíàëò òàâèõ, çîõèöóóëàëò õèéõ áîëîìæòîé áîëíî ãýæ ¿çæýý. Ýíý ñàíàëûã 2004 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä Óëñûí Èõ Õóðëûí Áàéãàëü îð÷èí, õºäººãèéí õºãæëèéí, Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû õàìòàðñàí õóðëààð õýëýëöýæ, äýìæèëã¿é áóöààñàí áàéíà.

Ò¿¿íýýñ õîéø òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ñòàòóñûã áóóðóóëàõ ñàíàë äàõèí ãàðààã¿é áºãººä çàñãèéí ãàçðààñ ãàð àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ øèíý õóóëü ãàðãàæ, Àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà. 2005 îíä îäîîãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýý áîëîí àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëòûí õîîðîíäûí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã ñààðóóëàõ çîðèëãîîð Çàñãèéí ãàçàðò õàíäàæ äîîðõè õýä õýäýí çºâëºìæ¿¿äèéã ãàðãàñàí. ¯¿íä: • Àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèéí äàãóó òóñãàé

õàìãààëàëòòàé ãàçàð, õàìãààëàëòàíä àâàõààð òºëºâëºæ áóé ãàçðóóäàä àøèãëàëòûí ëèöåíç îëãîõã¿é áàéõ, èéì ãàçðóóäàä õóóëü áóñààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ñýðãèéëæ òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä ýðã¿¿ë õÿíàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ,

• Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñýä õóóëèéí õ¿ðýýíä õèéãäýæ áàéãàà õàéãóóëûí áîëîí îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é íºëººã áóóðóóëàõ øààðäëàãûã ºíäºð ò¿âøèíä ãàðãàæ, áóñàä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ãàäàà àæèëëàæ áóé óóðõàéä òàâüæ áàéãàà øààðäëàãààñ õýä äàõèí õàòóó áîëãîõ. Áàéíãûí àæèãëàëò, õÿíàëò øàëãàëòûí çàðäëûã òóõàéí ãàçàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé óóë óóðõàéí àæ àõóéí íýãæýýð ãàðãóóëàõ.

• Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä îëãîãäñîí õóãàöàà íü äóóññàí õàéãóóëûí ëèöåíçèéí õóâüä òóõàéí ãàçðûí õàìãààëàëòûí ñòàòóñûã õýâýýð õàäãàëàõ.

• Òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ,

ãàçðûí õóäàëäààã äýìæèõ çýðãýýð õàìãààëàëòàä àâàãäààã¿é ãàçàð íóòàãò õàéãóóë õèéõ àæëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäààñ áàÿí àãóóëãàòàé îðä îëäîõ ìàãàäëàë èõ. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò, ò¿¿íèé îð÷èì òîäîðõîé íýã àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçàð áàéõ áîëîìæèéã õàéãóóëûí àæèë õèð îëîí ãàçàð, õèð ýð÷èìòýé, íÿãòðàëòàé ÿâàãäàæ áàéãààãààð íü ¿íýëýõ áîëîìæòîé. Òýð÷ëýí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ñîíèðõîë ãàçàð á¿ðò ÿíç á¿ð, áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëîõ ñºðºã íºëººã áàãà þìóó äóíä çýðýã ãýæ òîîöñîí áàéíà. Èéì íºõöºëä ¿éë ÿâö õýðõýí ºðíºæ áîëîõûã Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, Õàí õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð áà Óëààíáààòàðààñ ç¿¿í óðàãø îðøèõ Ãîðõè Òýðýëæèéí áàéãàëèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðóóäàä ÿâàãäàæ áàéãàà óóðõàéí õàéãóóëûí àæëûí ä¿ð çóðãààð õàðæ áîëíî.

Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð.ÃÁÄÖà íü 1993 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä ªìíºãîâü, Äîðíîãîâü àéìãóóäûí íóòàãò õî¸ð (À áà Á) õýñãýýñ á¿òýõ íèéò 1.8 ñàÿ ãà ãàçðûã õàìàðíà. Ýíý äàðõàí öààçàò ãàçàð íü õóëàí, õàð ñ¿¿ëò, àðãàëü, óãàëç çýðýã õîâîðäñîí àìüòäûí íóòàã þì. 39 ä¿ãýýð çóðàãò 2002 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí íýãíèé áàéäëààð îëãîãäîîä áàéãàà õàéãóóëûí ëèöåíçèéã õºõººð, îëáîðëîëòûí ëèöåíçèéã óëààíààð ¿ç¿¿ëæýý. Äàðõàí ãàçðûí À áà Á õýñã¿¿äýä àëü àëèíä íü õîîðîíäîî íèëýýí çàéòàéãààð õàéãóóëûí ëèöåíç îëãîãäñîí áàéíà. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñºðºã íºëºº íü áàãà õàðàãääàã. Ãýâ÷ Îþó Òîëãîéí óóðõàéí õ¿ðýý ºðãºæâºë áàéãàëü îð÷íû íºëºº èõñýõ áîëîìæ áèé. 2003 îíû 6 ð ñàðûí áàéäëààð ÒÕà ûí À õýñãèéí áàðóóí õîéä õýñãýýð óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèæ, ýíý õýñýãò õÿíàëò

Çóðàã-9. Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð, À áà Á õýñýã

18

øàëãàëòûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, àøèãëàëòûí ëèöåíçòýé õîëáîãäîõ õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü Àøèãò ìàëòìàë ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ ãàðãàñàí êîíöåññèéí çóðãààñ õàðàãäàæ áàéíà.

Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðÎíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü áàðóóí òàëäàà Õýíòèé àéìãèéí íóòàãò íèëýýä òîì õýìæýýíèé ãàçðûã (À), ç¿¿í òàëäàà Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí õèë îð÷ìûí áàãàõàí ãàçðûã õàìàðäàã. ÁÖÃ- ûí õýìæýý íü 400,000 ãàðóé ãà. Ýíýõ¿¿ ÁÖà íü Ñèáèðèéí òàéãûí ¿ðãýëæëýë, òàë õýýðèéí á¿ñ íóòãèéã õàìàðäàã. Àøèãò ìàëòìàëûí ýðýë õàéãóóëûí áîëîí îëáîðëîëòûí ëèöåíç õàà ñàéã¿é îëãîãäñîí áàéíà. ÁÖÃ-íü Îðîñûí õîëáîîíû óëñûí Áàëåé àëòíû óóðõàéòàé õèë çàëãàäàã ó÷èð õàéãóóëûí àæèë ýíý õýñýãò ºðãºí ÿâàãäàõ ìàãàäëàë áèé. 2003 îíû ÀÌÕÝÃ-ûí êîíöåññèéí çóðãààñ õàðàõàä ÁÖÃ-ûí À õýñýã Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí õèëèéí õîîðîíä õàéãóóëûí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèæ áàéãàà íü èëò áàéíà.

Õàí õýíòèéí Äàðõàí öààçàò ãàçàðÕàí õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð íü Ãîðõè Òýðýëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàðòàé õèëëýí, Óëààíáààòàðààñ ç¿¿í õîéø îðøèõ áà Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí õèë õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçòàé ãàçàð íü 1992 îíä òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàãäñàí áºãººä 1995 îíä äàðõàí öààçàò ãàçàð áîëæýý. Ãîðõè òýðýëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü (ÁÖÃ) ìºí 1995 îíä áàéãóóëàãäñàí áàéíà. ÁÖÃ- íü Òºâ áîëîí Ñýëýíãý àéìãóóäûí íóòàãò áàéðëàíà. ÄÖà íèéò 1.2 ñàÿ ãà ãàçðûã, ÁÖÃ- íü áàðàã 300,000 ãà ãàçðûã òóñ òóñ õàìàðíà.

Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð íü Õàí Õýíòèéí íóðóóíû îéã á¿õýëä íü õàìàð÷, óðàãø õóóðàé õýýðèéí á¿ñ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Ýíý òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò Áàéãàëü íóóðààð äàìæóóëàí õîéä ìºñºí äàëàéä öóòãàäàã Òóóë ãîë, Àìàð ìºðíººð äàìæóóëàí Íîìõîí äàëàéä öóòãàëòàé Îíîí, Õýðëýí ìºðíèé ýõ óíäðàãà áàéäàã. Ýíä õàéãóóëûí àæèë áîëîîä îëáîðëîëòîîñ áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëºë ãàéã¿é áàéíà. ÒÕÃ-ûí ç¿¿í õèë îð÷ìîîð ë êîíöåññèéí ãýðýýòýé àæèëëàæ áàéíà. Õàðèí ÒÕÃ-ûí áàðóóí òàëä 50-60 êì-èéí çàéä îðøèõ Çààìàðûí õºíäèéä óóðõàéí õàéãóóë, îëáîðëîëò ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà. Ãîðõè Òýðýëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð óëñ îðíû õýìæýýíä õàìãèéí èõ õ¿í î÷äîã ãàçàð. Óëñûí íèéñëýë õîòûí ºìíº ç¿ãò áàñ íýã Äàðõàí öààçàò ãàçàð áàéäàã. Ýíý íü 1995 îíä äàðõàí öààçòàé áîëñîí Áîãä óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçàð þì. Ò¿¿õ äóðñãàë, ñî¸ëûí èõ ºâèéã àãóóëñàí, 41,000 ãà ãàçàðò Áîãä õààí óóëûí ýðãýí òîéðíû ãàçðûã õàìàð÷ áàéðëàíà. Àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûã èõýâ÷ëýí ÄÖÃ- ûí áàðóóí õîéä, ç¿¿í óðä ç¿ãò õèéæ áàéíà. Áîãä óóëûí îéðîëöîîõ æèæèã óóðõàéíóóä íü çàõààðàà áàéäàã òóë õîòûí õ¿ì¿¿ñýýñ äàðõàí ãàçàðò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº íü èë¿¿ áàéõ áîëîâ óó ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ëèöåíçèéí òîî øèðõýã, õîîðîíäûí çàé, íÿãòðàë çýðãèéã õàðãàëçàí óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ñýõ áàéãàëü îð÷íû áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººã “áàãà”, “äóíä çýðýã” áà “õ¿÷òýé” ãýñýí ãóðâàí çýðýãëýëýýð ¿ç¿¿ëýâ. Õ¿ñíýãò 8 - ä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûã áàéãàëü îð÷íû áîëçîøã¿é íºëººòýé õîëáîæ ¿ç¿¿ëýâ.

Çóðàã-10. Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð

Çóðàã-11. Õàí õýíòèéí Äàðõàí öààçàò ãàçàð áà Ãîðõè Òýðýëæèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð

19

Òºðºë Íýð Àéìàã Õýìæýý(km2)

Áîëçîøã¿éñºðºã íºëºº

Äàðõàíöààçàò ãàçàð

Èõ ãîâèéí Ãîâü- Àëòàé, Áàÿíõîíãîð 53,117 Áàãà

Õºõ Ñýðõèéí Áàÿí - ªëãèé, Õîâä 659 Áàãà

Áîãä Óóëûí Òºâ 417 Áàãà8

Õàñàãò Õàéðõàíû Ãîâü- Àëòàé 275 Äóíä

Õàí Õýíòèéí Òºâ, Õýíòèé 12,271 Áàãà

ͺìðºãèéí Äîðíîä 3,112 Áàãà

Äîðíîä Ìîíãîëûí Ñ¿õáààòàð,Äîðíîä 5,704 Áàãà

Ìîíãîë Äàãóóðûí Äîðíîä 1,030 Áàãà

Îòãîíòýíãýðèéí Çàâõàí 955 Áàãà

Óâñ íóóðûí àé ñàâûí Óâñ 7,125 Áàãà

Áàãà Ãîâèéí ªìíºãîâü, Äîðíîãîâü 18,392 Äóíä

Õîðèäîë Ñàðüäàã Õºâñãºë 1,886 Áàãà

ÁàéãàëèéíÖîãöîëáîðòãàçàð

Õºâñãºë íóóð Õºâñãºë 8,381 Áàãà

Õîðãî Òýðõèéí Àðõàíãàé 773 Áàãà

Ãîâü Ãóðâàí ñàéõàí ªìíºãîâü 26,947 Äóíä

Ãîðõè Òýðýëæ Tºâ 2,932 Áàãà*

Àëòàé Òàâàí Áîãä Áàÿí- ªëãèé 6,362 Äóíä

Õàíãàé Íóðóó Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð 8,885 õ¿÷òýé

Õàð Óñ Íóóð Õîâä 8,503 Áàãà

Íî¸í õàíãàé Àðõàíãàé 591 Äóíä

Õóñòàé Íóðóó Òºâ 506 Áàãà

Õàí Õºõèé Õÿðãàñ Óâñ 5,534 Áàãà

Ñèëõýìèéí íóðóó Áàÿí-ªëãèé 1,401 Äóíä

Öàìáàãàðàâûí óóëñ Õîâä, Áàÿí ªëãèé 1,110 Áàãà

Òàðâàãàòàéí íóðóóíû Àðõàíãàé, Çàâõàí 5,254 Áàãà

Îíîí áàëæ Õýíòèé, Äîðíîä 4,158 Äóíä

* àÿëàë, æóóë÷íû ñºðºã íºëºº èõ

Òºðºë Íýð Àéìàã Õýìæýý(km2)

Áîëçîøã¿éñºðºã íºëºº

Áàéãàëèéííººö ãàçàð

Íàãàëõààí óóë Òºâ 31 Äóíä

Áàòõààí Òºâ 2,185 Áàãà

Ëõà÷èíâàíäàä Ñ¿õáààòàð 588 Áàãà

Áóëãàí ãîë Õîâä 77 Áàãà

Óãòàì Äîðíîä 462 Äóíä

Øàðãà ìàíõàí Õîâä, Ãîâü Àëòàé 3,901 Äóíä

Çàãèéí óñ Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü 2,736 Õ¿÷òýé

Àëàã Õàéðõàí Ãîâü Àëòàé 364 Áàãà

Áóðõàí Áóóäàé Ãîâü Àëòàé 521 Äóíä

Ýðãýëèéí ç¿¿ Äîðíîãîâü 609 Áàãà

Èõ íàðò Äîðíîãîâü 437 Äóíä

Õºãíº õààí Áóëãàí 470 Áàãà

Òîñîí õóëñòàé Õýíòèé, Äîðíîä 4,699 Áàãà

Õàð ÿìààò Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð 506 Áàãà

ßõè íóóð Äîðíîä 2,514 Äóíä

Äýýâýëèéí àðàë Áàÿí ªëãèé 103 Áàãà

Ýõ ñóðâàëæ:Ðåéíáðàóí èíæèíèèðèíã ¿íä Âàññýð ÕÕÊ; ʺëí, 2003

20

Íèéãìèéí íºëºº

Àëáàí ¸ñíû óóðõàé

Óóë óóðõàéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íü òóõàéí îðîí íóòãèéí îëîí òàëò ýäèéí çàñàãò ¿íýõýýð ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé. Íàëàéõ, Øàðûí ãîë, Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé, Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé, Ýðäýíýòèéí çýñ ìîëèáäåíèé óóðõàéíóóäàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäñàí æèæèã, äóíä õîò ñóóðèíãóóä ¿¿íèé èëò æèøýý áîëæ áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü òýäãýýð õîò ñóóðèíãóóäûã öîî øèíý õîò ìàÿãààð áàéãóóëæ, íóòãèéí èðãýäèéã òºäèéëºí àæëûí áàéðààð õàíãààã¿é áàéíà. ªíººäºð ýíý õàíäëàãà óëàì ãàçàð àâ÷ íóòàã äýâñãýðò íü 128 êîìïàíèéí 200 ãàðóé àëòíû óóðõàéíóóä (Äàðõàí, Ýðäýíýòýýñ áóñàä) ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà ñóìäàä àæëûí áàéð áàðàã àëãà áàéíà. ¯¿íèé îðîíä óóë óóðõàéí êîìïàíèóä Óëààíáààòàðààñ, çàðèì òîõèîëäîëä Äàðõàí, Ýðäýíýòýýñ àæèë÷äàà àâäàã, Îðîñ, Õÿòàäûí õàìòàðñàí ¿éëäâýð áîë îðîñ, õÿòàäóóäûã àâ÷ àæèëëóóëäàã áºãººä îðîí íóòãààñ õýçýý ÷ àæèëëàõ õ¿÷ á¿ðä¿¿ëäýãã¿é áàéíà. Êîìïàíèóäûí ìåíåæåð¿¿ä îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ õîëõîí áàéñàí íü àìàð, ñàõèëãà áàò, àæèëëàõ óð ÷àäâàðààð îðîí íóòãèéí èðãýä ãîëîãääîã ãýæ òàéëáàðëàæ áàéíà. Õàðèí îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ óóðõàéã áàéãàëü îð÷èí, ìàëûí áýë÷ýýð, ºâºë溺ã äîðîéòóóëàí ñ¿éòãýæ, îðîí íóòàãò ÿìàð ÷ íýìýð îðóóëäàãã¿é ãýæ ¿íýëäýã. Èõýíõ àëòíû óóðõàéí óäèðäëàãà íü Óëààíáààòàðò, öººõºí õýäýí êîìïàíèéí óäèðäëàãà ººð õîòóóäàä áàéðëàäàã. Ñóì îðîí íóòàãò ãàçàð àøèãëàñíû òàòâàð, óñ àøèãëàñíû òºëáºð ë îðîõ òºäèé áàéõàä Óëààíáààòàðò àëò (Ìîíãîë áàíê), àøèã îðëîãî îðæ , àæëûí áàéð áèé áîëæ, õ¿÷òýé áàíêóóä òºðºí ãàð÷, óóë óóðõàéí òåõíîëîãèéí äýâøèë ÿâàãäàõ çýðýã îëîí àðãà õýëáýðýýð õºãæèë äýâøèë ÿâàãäàæ áàéíà. Ýêîìàéíç-èéí òîîöîæ áàéãààãààð òàòâàðûí õºíãºëºëòèéí ¿ðýýð 128 àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíèóä Óëààíáààòàð õîòîä á¿õ ñàëáàðûã õàìàðñàí 1000 ãàðóé êîìïàíèóä áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéíà. Ýðýë êîìïàíè ë ãýõýä Çààìàðò íºõºí ñýðãýýëò õèéãäýýã¿é äóòóó îðõèñîí óóðõàé ¿ëäýý÷èõýýä Óëààíáààòàðò áîëîâñðîë, áàíê, äààòãàë, áàðèëãà çàñâàð, èíæåíåðèéí ñàëáàðûã õàìàðñàí áèçíåñèéí õààí÷ëàë òîãòîî÷èõîîä áàéíà.Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ñàíàñíûã áîäîõîä îðîí íóòãèéí õºãæèëä òºäèéëºí õóâü íýìýð îðóóëàõã¿éãýýð áàðàõã¿é îðîí íóòãèéí õ¿í àì, áàÿëãèéã õîò ðóó

øèëæèõ øèëæèëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëæ áàéíà. Èéìýðõ¿¿ õàíäëàãà øèíýýð ýõýëæ áàéãàà í¿¿ðñíèé óóðõàéíóóä äýýð, æèæèã õýìæýýíèé õ¿äðèéí óóðõàéíóóä äýýð àæèãëàãäàæ áàéíà. Òîìîîõîí óóðõàéíóóäûí õýðýãöýýã õàíãàõààð òýäýíä ò¿øèãëýí øèíýýð ¿¿ñ÷ áàéãàà õºäººãèéí æèæèã ñóóðèíãóóä ººðèéí ãýñýí ýäèéí çàñãèéí ýðñäýëòýé áàéäàã. Óóðõàé íü ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð äàãàâàð ñóóðèíã äýìæèõ áîëîâ÷ íºãºº òàëäàà òýäãýýð ñóóðèíä ñóóðüøèæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ øóóä õàìààðàëòàé áîëäîã. ¯éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä áîëîí õàíãàìæèéí ¿éëäâýð¿¿ä áèé áîëæ Áàãàíóóð, Áîð ºíäºð ìýòèéí ñóóðèíãóóäûã ¿¿ñãýæ àæëûí áàéð áèé áîëñîí áîëîâ÷ òýäãýýð íü á¿õýëäýý óóðõàéí ¿éë àæèëàãààíààñ øóóä õàìààðàëòàé. ͺ㺺 òàëààñ äýä á¿òýö ñàéæèð÷, óóðõàéãààñ øèíý ìýðãýæèë, òåõíèêèéí óð ÷àäâàð õºãæèæ áàéãàà ó÷ðààñ òóõàéí ñóóðèíãóóäûí õ¿í àìä øèíý àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ãàð÷ èðýõ áîëîëöîîòîé þì. Òýäãýýð óóðõàéí õîò ñóóðèíãóóäàä îëîí òàëò ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõã¿é áîë ãîë àæèë îëãîã÷, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿ëõýã÷ õ¿÷ - óóðõàé õààãäñàíû äàðàà õîòûí ýäèéí çàñàã óíàëòûí áàéäàëä îðæ áîëçîøã¿é. Îäîîãîîð ãýõýä ë Íàëàéõ (í¿¿ðñ), Ìàðäàé (óðàí), Áóãàíò (àëò) ñóóðèíãóóä óóðõàéíóóä õààãäñàíû äàðàà ýäèéí çàñãèéí õ¿÷òýé õÿìðàëä îðîîä áàéãàà. Îäîîãèéí áàéäëààð, óóðõàéí äàãàâàð õîò ñóóðèíãóóäûí ýäèéí çàñãèéí ýðñäëèéã áàãàñãàõ ÿìàð ÷ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, çîõèñòîé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò àëãà áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ îðîí íóòàãòàé àÿòàé õàðüöàà òîãòîîõûí òóëä îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ çàðèì õºòºëáºð¿¿äèéã “íýìýëò” àðãà õýìæýý ìàÿãààð õýðýãæ¿¿ëýõýýñ õýòýðäýãã¿é. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä òóõàéí îðîí íóòãèéí íèéãýì –ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä º÷¿¿õýí òºäèé çàðäàë ãàðãàæ

21

Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and

Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background

Papers. Cologne.

Çóðàã-12. Íàëàéõ äàõü ãàçðûí äîîðõè æèæèã õýìæýýíèé í¿¿ðñ îëáîðëîëòûí ä¿ð çóðàã

Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

áàéíà. Èíãýñíýýð õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí íèéãìèéí õàíãàìæ, îðîí íóòãèéí õºãæèë, ãàçàð àøèãëàëò çýðýã àëáàí ¸ñíû óóðõàéãààñ äýìæèæ áîëîõ íèéãìèéí îëîí àñóóäëóóä îðõèãäñîí õýâýýð áàéíà.

Ãàð àðãûí áîëîí æèæèã õýìæýýíèé óóðõàéÃóðâàí ¿íäñýí øàëòãààíààð ãàð àðãààð îëáîðëîëò õèéõ ÿâäàë äýëãýð÷ýý (Ãðýéñîí áà Ìóðàé, 2003). Íýãä¿ãýýðò, çàõèðãààäàëòûí ýäèéí çàñãààñ ÷ºëººò ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ÿâöàä îëîí òîîíû á¿ðýí, á¿ðýí áóñ, ÒÌÑ òºãññºí äóíä áîëîâñðîëòîé àæèë÷èä Ìîíãîë óëñûí òºâèéí áîëîí õîéä á¿ñýä àæèëã¿é áîëñîí. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ îäîîãèéí àæëûí òàëáàðò ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é áàéñàí òóë 20,000 îð÷èì õ¿í 1997-1999 îíû ¿åä èõýâ÷ëýí àëòíû øîðîîí áà õ¿äðèéí îðäóóä äýýð ãàð àðãààð àëò îëáîðëîæ ýõýëñýí áàéíà. Íàëàéõàä ãýõýä ë òºðèéí ºì÷èéí òîìîîõîí í¿¿ðñíèé óóðõàé õààãäàæ, ò¿¿íèéã äàãàëäàí ¿éëäâýð¿¿ä õààãäàõàä àæèëã¿é áîëñîí 1,100 õ¿í õóâèàðàà óóðõàé äýýð àæèëëàæ ýõýëñýí áàéíà. Àëáàí áóñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîëò òîìîîõîí óóðõàéã áàãàñãàõ, óóðõàéíóóä õààãäàõàä àìüæèðãààíû íèëýýä áàòàëãààòàé ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí õýâýýð áàéõ.

Äàðààãèéí øàëòãààí íü 2001- 02 îíóóäàä áîëñîí çóä þì. ßëàíãóÿà òàë õýýð, ãîâèéí á¿ñýä àìüäàð÷ áàéñàí ìàë÷èä çóäíààð ìàëàà àëäàí. Ìÿíãà ìÿíãàí ìàë÷èä õîîëã¿é, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðã¿é áîëæýý. Çàðèì íü òºâ ñóóðèí ãàçàð ðóó í¿¿öãýýñýí áºãººä èõýíõ õýñýã íü óóðõàé äýýð õóâèàðàà àæèëëàæ áýëýí ìºíãºíèé îðëîãîòîé áîëæ ýõýëñýí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí øàëòãààí íü ò¿ð¿¿÷èéí õî¸ðîîñ òýñ ººð ãàðàëòàé áîëîâ÷ áàñ ë ÿäóóðàëòàé õîëáîîòîé. Ìîíãîë óëñ ýêñïîðòûí çîðèóëàëòààð õèìèéí áîëîí ìåòàëëóðãèéí çýðýãëýëèéí õàéëóóð æîíøíû êîíöåíòðàòûí ¿éëäâýðëýëýý ìàø õóðäàöòàé íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã øàëòãààí íü õàéëóóð æîíøíû õàìãèéí òîì ¿éëäâýðëýã÷ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð 2005 îíû òàâäóãààð ñàðä ãàäààäàä ýêñïîðòëîõ õàéëóóð æîøíûõîî õýìæýýíä õÿçãààð òîãòîîæ óëìààð õàéëóóð æîíø ýêñïîðòëîõîä ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí òàòâàðûí õºíãºëºëòºº öóöàëñàíòàé õîëáîîòîéãîîð ãàäààä çàõ çýýë äýõ õàéëóóð æîíøíû ýðýëò õýðýãöýý èõýýõýí íýìýãäñýí ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëä Ìîíãîëûí õàéëóóð æîíøíû óóðõàéí òîî àðàâ äàõèí íýìýãäýæ òîî íü 40-ä õ¿ðñýí áºãººä ýäãýýðèéí èõýíõ íü äóíä áà æèæèã îâðûí óóðõàéíóóä. Øèíý

îðäóóäûí òîî íü îëîí áîëîâ÷ àãóóëãà íü ÿäóó, òàðóó, õ¿íä ¿éëäâýðëýëèéí óóðõàé àæèëëóóëàõàä òîõèðîìæã¿é, øèíýýð áàéãóóëàãäñàí óóðõàéíóóä õ¿íèé õ¿÷ èõ øààðäñàí àæèëëàãààòàé. Æèæèã õýìæýýíèé óóðõàéíóóä íü õàðèí ÷ õ¿äðèéã áóòëàõ, àíãèëàõ, õÿíàõ çýðýã õ¿äðèéí öóë áàÿæìàë ãàðãàæ àâàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Ãàð àðãààð øîðîîí îðäíîîñ àëò îëáîðëîõÈõýíõ æèæèã õýìæýýãýýð îëáîðëîã÷èä àëòíû øîðîîí îðäóóä äýýð àæèëëàäàã. Òýä íóðóóíäàà íîãîîí õóâàíöàð ò¿ìïýí ¿¿ð÷, àëò óãààõäàà õýðýãëýäýã íü “Íèíæà ßñò Ìýëõèé” òåëåâèçèéí îëîí àíãèò êèíîíû ä¿ðòýé òºñòýé ó÷èð Íèíæà ãýæ îðîí äàÿàð ò¿ãýýìýë íýðëýäýã (Ãðàéñîí áà Ìóðàé, 2003). Ìîíãîëûí õîéä õýñýãò èõýâ÷ëýí ìàë÷èí áàéñàí, ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ, õîò ñóóðèí ãàçðóóäûí ÿäóó÷óóä, õºãø÷¿¿ë, îþóòíóóä áîëîí áóñàä íèéãìèéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ õóâèàðàà ººð ººðèéí á¿ëýãëýëèéã ¿¿ñãýí àëò óõàæ áàéíà. Õàðèí ãîâü, õýýðèéí á¿ñýä áîë ìàëàà çóäíààð àëäñàí ìàë÷èä ãîë÷ëîí íèíæà áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë îðîí äàÿàð íèíæà íàð õýäýí ìÿíãààðàà àëò óõàæ áàéãàà íü àëòíû óóðõàéíóóäàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Õóâèàð àëò óõàã÷èä õàÿãäàë îâîîëãî äýýð òºâëºðºí àæèëëàæ, ýõýíäýý áàÿëãèéã õî¸ð òàë õàìãèéí çºð÷èë áàãàòàéãààð õóâààí õ¿ðòýæ, õýñýã õóãàöààíä óÿí õàòàí õàíäàæ áàéñàí áîëîâ÷ òóí óäàëã¿é õýä õýäýí øàëòãààíû óëìààñ ýíý áàéäàë àðèëæýý. Ìîíãîë Ãàçàð ãýõ ìýò ¿ð àøèã ìóóòàé

22

A large group of ninjas, mostly women and teenagers, using green plastic kitchen bowls for

“bowling” pay-gravel in a pool of spring meltwater. The pay gravel is defrosted “permafrost.”

The pay gravel is carried here in old flour sacks and several handfuls are put in a bowl for

bowling. All are wearing warm clothing and rubber kitchen gloves. (Image: William Murray of

Murray Harrison Ltd.)

Íèíæà íàðûí òîì á¿ëýã. Òýäíèé èõýíõ íü õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã. Òýä íîãîîí ñàâ àøèãëàí ãîðõèíû óñààð óãààäàã. Õýñýã íü ãàçàð ãýñãýýæ ñàâëàæ áàéäàã. Òýä çóçààí õóâöàñ ìºí ðåçèíýí áýýëèé ºìññºí áàéäàã. (Çóðãèéã: William Murray)

êîìïàíèóä óóðõàéíõàà õàÿãäàë îâîîëãûã èðýýä¿éä äàõèí àøèãëàõ ¿íýòýé íººö ãýæ çàðëàñàí áàéíà. Îëáîðëîñîí àëòàà ãýð-äýëã¿¿ðò ºãºõ ýñâýë àëòíû äèëåðò ºäºðò íü çàðæ áýëýí ìºíãºòýé áîëíî. Áàñ Õÿòàä, ªìíºä Ñîëîãîñ ðóó õóëãàéãààð ãàðãàäàã áàéíà. ¯¿íèé ¿ð äàãàâàðò ìºíãºíèé óðñãàë çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëòààñ ãàäóóð ãàð÷ èðýýä¿éä áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí õàíãàìæ, ýð¿¿ë ìýíäýä çàðöóóëàõ ºðòºã íýìýãäýíý. Õóâèàð îëáîðëîñîí àëòûã õóóëü áóñààð õèë ãàðãàõûã çîãñîîæ óëñûí îðëîãîä àâàõûí òóëä Ìîíãîë áàíê 2002 îíîîñ ýõëýí îëáîðëîñîí àëòûã íü õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷èä áîëîí àëòíû íàéìàà÷äààñ äýëõèéí æèøèãòýé àäèë ¿íýýð õóäàëäàæ àâäàã áîëæýý. Õóâèàð îëáîðëîñîí àëòíû õýìæýý 2005 îíä 1 òîííîîñ äàâíà ãýñýí óðüä÷èëñàí òîîöîî ãàð÷ýý. Çàðèì ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä ãàð àðãààð óãààñàí àëòûã äàõèí óãààõàä ìýðãýøñýí áàéíà. Õýðâýý øîðîîí îðä íýãýýñ õî¸ð ìåòðýýñ äîîø ºíäºðòýé áàéâàë òýä äîîãóóð íü àðê ¿¿ñãýæ óõàæ àâäàã áàéíà. Àëòûã óãààõäàà ò¿ìïýí, ðåçèí ãóäàñ, ø¿¿ðýí ñàâ çýðãèéã àøèãëàí àëòàà ñýãñýð÷, áèðæãýð ðåçèí þìóó õèâñýýð çàì ãàðãàñàí ãóëñóóðààð óðñãàæ óãààäàã áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ø¿¿ðýí ñàâíû îðîíä ãàð àðãààð õèéñýí óñàí áóó àøèãëàæ óñàà áåíçèíýí íàñîñààð øàõàæ øëàíêààð ÿâóóëíà. Ñàÿõàí áîëòîë óñààð óãààõ íü àëò îëáîðëîõ öîðûí ãàíö àðãà áàéñàí áîë îäîî ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä õýýð, õóóðàé õýýðèéí á¿ñýä ãàäàðãûí óñíààñ õîë, ýçã¿é ãàçàðò, ÿëàíãóÿà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò àëòûã óñ õýðýãëýõã¿éãýýð ÿëãàæ ýõýëñýí íü ãàð àðãààð àëò îëáîðëîõûã óëñ îðîí äàÿàð ò¿ðãýí òàðõààæ áàéíà. Ǻâõºí ãðàâèòàöûí àðãààð àëòûã ÿëãàäàã áàéñàí áîë îäîî ìºíãºí óñ õýðýãëýõ íü øîðîîí îðäíîîñ áàãà õýìæýýãýýð àëò îëáîðëîã÷äûí äóíä õÿçãààðëàãäìàë áîëîâ÷ íýìýãäñýýð áàéíà.

Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîõ íü õýäèéãýýð õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà áîëîâ÷ îðîí íóòàãò àìüæèðãàà äýýøë¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ò¿ëõýö áîëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä äýìæëýã áîëæ áàéíà. Àëáàí áóñ àëò îëáîðëîëò áàéíãûí áîëîí óëèðëûí ÷àíàðòàé àæëûí áàéð áèé áîëãîæ, õºäººãèéí õ¿ì¿¿ñò áýëýí ìºíãºíèé íýìýãäýë ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîæ, õºäººãººñ õîò ðóó ÷èãëýñýí í¿¿äëèéã áàãàñãàæ, áàéãàëèéí ñ¿éðëýýñ ó÷ðàõ ¿ð äàãàâàðûã 纺ëð¿¿ëæ áàéíà.

Ñàíàñíûã áîäîõîä àëáàí áóñààð àëò îëáîðëîã÷èä õ¿¿õä¿¿äýý ñóðãóóëü çàâñàðäóóëäàãã¿éãýýð áàðàõã¿é õàðèí ÷ á¿õ õ¿¿õäýý ñóðãóóëüä ñóðãàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéäàã áîëæ, õ¿¿õä¿¿ä íü ÷ ñóðãóóëèéí àìðàëòààðàà, äîëîî õîíîã á¿ðèéí ýöñýýð ãýðèéíõýíäýý àëò îëáîðëîõîä òóñàëäàã áàéíà. Çàðèì ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä ýðãýýä ìàëàà ìàëëàõ áîëñîí áîëîâ÷ èõýíõ íü ýíý áèçíåñòýý ¿ëäýæ, çàðèì íü àëò îëáîðëîõ óð ÷àäâàðûã ýçýìøèæ áàéíà. Ìàë÷äûí àìüäðàëä áàéäàã áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë, öºëæèëò, ãàë ò¿éìýð, çóä ìýòèéí áàéíãûí äàðàìò, íýã ë ºäºð ìàëààñàà, àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðýýñýý ñàëàõ ýðñäýë, àéäàñ õ¿éäýñ áàéõã¿é, õàðèí ÷ ºäºðòºº áýëýí ìºíãºòýé áîëäîã ýíý áèçíåñòýý ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä äóðòàé, àìüäðàë àõóéãàà ñàéæðóóëàõûí òóëä øàðãóó àæèëëàäàã áàéíà. Îéðûí èðýýä¿éä ãàð àðãààð îëáîðëîõ áîëîìæèéí àëò äóóñ÷èõíà ãýõ øèíæ òýìäýã õàðàãäàõã¿é áàéíà.

23

3. Õóóëü ýðõ ç¿é îð÷èí, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò

Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí

1992 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë óëñûí ̄ íäñýí Õóóëèàð áàéãàëèéí áàÿëàã òºðèéí ìýäýëä áàéæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà áîëãîí òºðèéí õàìãààëàëòàä áàéõààð òóíõàãëàæ, áàéãàëü îð÷èí, óóë óóðõàéòàé õîëáîîòîé õýä õýäýí òóñãàé çààëòóóäûã îðóóëñàí áàéíà. ¯íäñýí Õóóëèéí 6-ð á¿ëýãò õîò ñóóðèí ãàçàðò èðãýäèéí ºì÷èëæ áàéãààãààñ áóñàä á¿õ ãàçàð, ò¿¿íèé õºðñºí äîîðõè ýðäýñ áàÿëàã, îé, óñíû íººö, àí àìüòàí ãýõ ìýò á¿ãä óëñûí ºì÷ áàéíà ãýæ çààæýý. Ãàçðûí ýçýä òóõàéí ãàçðûã õóóëèéí äàãóó çîõèõ ¸ñîîð ýçýìøèæ àøèãëàõ ýðõòýé áîëîâ÷ áàéãàëü îð÷èíä îíö õîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëáàë òýðõ¿¿ ãàçðûã óëñ áóöààæ àâàõ ýðõòýé. Îäîîãèéí ìºðäºãäºæ áàéãàà Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü (ÀÌÒÕ ) íü 1997 îíû 7-ð ñàðûí 1 íä áàòëàãäñàí (Õàñáàíä áà Ñîíãâå, 2004). Õóóëèéí çîðèëò íü Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî. Ýíýõ¿¿ õóóëèíä áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð îëãîõ, áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿ä áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð á¿õ íèéòèéí áàéãàëü îð÷íû óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõýä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ¿¿ðãèéã çààæ òóñãàñàí áàéäàã. Òóñ õóóëèàð õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä àëü ¿íäýñòýí ãýäãýýñ ¿ë õàìààðàí òýãø ýðõ îëãîäîã. Àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ëèöåíç ýçýìøèã÷ óóðõàéí ýäýëáýðèéí õ¿ðýýíä á¿õ òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë ÿâóóëàõ îíöãîé ýðõòýé. Çàñãèéí ãàçàð àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõ òîäîðõîé òºñºëä çºâõºí òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé àæ àõóéí íýãæýýð äàìæóóëàí îðîëöîõ áà òýäãýýð íü áóñàä ýòãýýäòýé íýãýí àäèë ýíý õóóëüä çààñàí ýðõèéã ýäýëæ, ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.Àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèàð õàéãóóëûí ëèöåíç ýçýìøèã÷ ýòãýýä íü ìºðäºãäºæ áóé áàéãàëü îð÷íû

òóõàé õóóëèóä áîëîí ýíý õóóëèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí çààëòóóäûã áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.Õóóëèéí 29, 30-äóãààð ç¿éëä õàéãóóëèéí áîëîí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ ºìíº áè÷ãýýð çºâøººðºë àâàõ òóõàé, àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõ òºñë¿¿äýä çºâøººðºë îëãîõ òóõàé çààæ, õàéãóóë õèéõ, àøèãëàõ æóðìûã òîãòîîæ ºãñºí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Ãàçðûí òóõàé õóóëüä ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ çºâøººðëèéã òóõàéí îðîí íóòãèéí ñóìûí çàñàã äàðãà îëãîíî ãýæ çààæýý. Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé õóóëèàð çºâøººðºë îëãîõäîî õàéãóóëûí ëèöåíç ýçýìøèã÷ íü õàéãóóëûí ÿâöàä õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû áîõèðäîëòûí õýìæýýã çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéëãàõûí òóëä õèéâýë çîõèõ àæëóóäûã òóñãàñàí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áýëòãýæ áîëîâñðóóëñàí, áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëëèéí ¿íýëãýý õèéëãýñýí áàéõûã øààðäëàãà áîëãîäîã (29, 30-çààëò). Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëëèéí ¿íýëãýýíä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ñóóðü ìýäýý, ºíººãèéí áàéäëûã, òºñëèéí áîëîìæèò õóâèëáàðóóä, òóõàéí óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººë뺺ñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, áóóðóóëàõ, àðèëãàõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëæ, ¿¿ñýæ áîëçîøã¿é ýðñäëèéí ¿íýëãýý, áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãºº çýðãèéã îðóóëñàí áàéíà. ¯íýëãýýíèé òºñëèéã ñàíàë àâàõààð çàõèàëàã÷èä õ¿ðãýäýã. ¯íýëãýýíèé ýöñèéí òàéëàí íü íèéòèéí áè÷èã áàðèìò áîëîâ÷ îëîí íèéòýä õààëòòàé áàéäàã. Õàéãóóëûí ëèöåíç ýçýìøèã÷ íü õàéãóóëûí àæëûí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ñºðºã íºëººëëèéã òóõàé á¿ð á¿ðòãýæ áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºãººíèé æèëèéí òàéëàíä òóñãàæ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººíä îðóóëàõ ººð÷ëºëòèéí òóõàé ñàíàë ãàðãàíà. 33-ð ç¿éëä çààñíààð îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýã çààâàë õèéëãýõ øààðäëàãàã¿é, ëèöåíç ýçýìøèã÷ õ¿ñâýë îðîí íóòãèéí çàõèðãààíä ñàíàë òàâüæ îëîí íèéòýä òàíèëöóóëæ, ñàíàë ñîëèëöîæ áîëíî. Õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ëèöåíç

- 25 -

ýçýìøèã÷èä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí áàòàëãàà áîëãîí õîëáîãäîõ ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí íýýñýí òóñãàé äàíñàíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ æèëèéí òºñâèéí 50 õóâüòàé òýíöýõ ìºíãºí õºðºíãèéã áàéðøóóëíà (29, 30 äóãààð ç¿éë). Ëèöåíç ýçýìøèã÷ íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëñíèé äàðàà áàðüöààíû õºðºíãèéã áóöààæ àâíà. Ëèöåíç ýçýìøèã÷èéí áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ, óóðõàéã õààõàä ëèöåíç ýçýìøèã÷èéí õ¿ëýýõ ¿¿ðãýýñ áóñàä ýðõ ¿¿ðýã ëèöåíçèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ õóãàöàà äóóññàíààð äóóñãàâàð áîëíî. (44 ä¿ãýýð ç¿éë). Óóðõàéã õààñíû äàðààõü íºõºí ñýðãýýëòèéí òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýã òóñä íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººíä òóñãàíà. Ãýâ÷ àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèíä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ññýí õîõèðëûã ëèöåíç ýçýìøèã÷ á¿ðýí àðèëãàõ õ¿ðòýë àðãà õýìæýý àâàõûã çààãààã¿é áàéíà. Õàéãóóëûí ëèöåíçèéã ñóíãóóëàõäàà ìºðäºãäºæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí, ýñâýë øèíýýð áîëîâñðóóëæ ñóì ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä õàéãóóëûí ëèöåíçèéí õóãàöàà äóóñàõààñ ºìíº áàòëóóëàõààð õ¿ðã¿¿ëíý. (31 ä¿ãýýð ç¿éë). ¯¿íòýé òºñòýéãýýð àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ëèöåíçèéí õóãàöààã ñóíãóóëàõ ¿åä áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ õ¿ðã¿¿ëíý. Ëèöåíç ýçýìøèã÷ ººðèéí òàëáàéí òîäîðõîé õýñãèéã ýñâýë òàëáàéã á¿õýëä íü áóöààæ õ¿ëýýëãýí ºãºõ òóõàé ºðãºäºë人 ñóì ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí ëèöåíç ýçýìøèã÷ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæîîð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý á¿ðýí áèåë¿¿ëñíèéã íîòîëñîí áóöààæ õ¿ëýýëãýæ ºãºõ òàëáàéí òîäîðõîéëîëòûã õàâñàðãàíà (45, 46-ð ç¿éë).Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä çîõèöóóëàõ àãåíòëàãààñ çºâøººðºë îëãîîã¿é òîõèîëäîëä ¿¿ñýæ áîëîõ ìàðãààíû òàëààð áîëîí õóâèàð àëò îëáîðëîã÷äûí òàëààð òîäîðõîé çààëòóóäûã îðóóëààã¿é. Ãàçàð ýçýìøèõ, ãàçðûí õàðèëöààíû àñóóäëûã Ãàçðûí òóõàé õóóëü, èðãýíèé áîëîí áóñàä õàðãàëçàõ õóóëèóäààð çîõèöóóëíà (49-ð çààëò). Õàðèí ýíý õóóëèàð ëèöåíç ýçýìøèã÷ íü õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ òóõàéí îðîí íóòàãò áàéãàà õóâèéí áîëîí îëîí íèéòèéí çîðèóëàëòòàé îðîí ñóóö, õóäàã óñ, ºâºë溺, áóñàä áàéãóóëàìæ áîëîí ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàðò ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã ºì÷ëºã÷ áîëîí ýçýìøèã÷ ýòãýýäýä á¿ðýí íºõºí òºëíº ãýæ çààñàí áàéíà (32-ð ç¿éë). Ëèöåíç ýçýìøèã÷ íü øààðäëàãàòàé áîë òýäãýýðèéã øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðäëûã ãàðãàæ, íóòãèéí çàõèðãààòàé äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäëààð

çºâëºëäºæ ¿éë àæèëëàãààãàà çîõèöóóëíà (33-ð ç¿éë). Óóë óóðõàéí ãàçàð íü ãåîëîãè, óóë óóðõàéí òàëààð ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ ¿¿ðýãòýé àãåíòëàãóóäûí íýã áºãººä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿õèè ë ñàëáàðò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëëèéã ñóäëàõ, ¿íýëýõ, ä¿ãíýëò çºâëºìæ ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëíý.Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü íü õvíèé ýðvvë, àþóëãvé îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàíãàõ çîðèëãîîð áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé íºëººëºõººñ áîëîí áàéãàëü îð÷íû òýíöýë àëäàãäàõààñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäëûã áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã. Õóóëèéí 4-ð ç¿éëä “ãýì áóðóóòàé ýòãýýä – òºëíº” ãýñýí çàð÷ìûã îðóóëæ, áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé íºëººëñíººñ ýðvvë ìýíä, ýä õºðºíãºí人 ó÷èðñàí õîõèðëûã òvvãýýð íºõºí òºë¿¿ëýõýýð íýõýìæëýõ ýðõèéã õ¿ì¿¿ñò îëãîñîí áàéíà. 34-ð ç¿éëä áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëñíû áîëîí áóñàä õîðòîé íºëººëºë ¿ç¿¿ëñíèé òºëáºðèéã ãàðãóóëàõààð çààñàí áàéíà. Òóõàéëáàë çºâøººðñºí õýìæýýíä õîã õàÿãäàë, áîõèðäóóëàõ áîäèñ ãàðãàñíû òºëáºð õàìààðíà. Ǻâøººðñºí õýìæýýíýýñ õýòðvvëýí õîã õàÿãäàë, áóñàä áîäèñ ãàðãàõàä, áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé íºëººëñºí áîë òºëáºð íîãäóóëíà.

Ãàçðûí òóõàé øèíý õóóëèàð ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ áîëîí òºðèéí ºì÷èéí õàìãààëàëòòàé ãàçðûí àñóóäàë áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîãäîëòîé áóñàä õàðèëöààã çîõèöóóëäàã (Ò¿ìýíáàÿð, 2002). Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã çºâøººðäºãã¿é óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä, óëñûí òýæýýëèéí ñàíãèéí õàäëàíãèéí òàëáàé, àéìàã äóíäûí îòðûí áýë÷ýýð çýðýã “òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçðóóä” áàéãóóëàõ íü îíöãîé õàìààðàëòàé. Íèëýýä òîõèîëäîëä õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ëèöåíçèéí èéì òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò îëãîñîí áàéäàã. Èõýâ÷ëýí ëèöåíçèéã ýäãýýð ãàçðûã òóñãàé õýðýãöýýíä çîðèóëàí õàìãààëàëòàä àâàõààñ ºìíº ºãºãäñºí áàéäàã áîëîâ÷ áàñ á¿ãä èéì áèø. Íèëýýä ñóìóóä îðîí íóòãèéí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò øèíýýð îëãîãäñîí óóðõàéí ëèöåíçèéã ýñýðã¿¿öäýã. Õàðèí áóñàä îðîí íóòãèéí çàõèðãààä àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíçèä òóñãàé íºõö뺺ð ýñâýë îðîí íóòãèéí íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä óÿí õàòàí õàíääàã.Ãàçðûí òóõàé øèíý õóóëèàð (Çààëò 52.1.2) óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìàààñ äîðîéòñîí ãàçðûã õàðèóöàã÷ ýòãýýä íºõºí ñýðãýýõ ¿¿ðýãòýé. Ëèöåíç ýçýìøèã÷ íü ãàçðûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òºëºâëºãººã æèë á¿ð áýëòãýæ áîëîâñðóóëàí ñóì, áàãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí ä¿ãí¿¿ëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé áºãººä òóñ ÈÒÕ íü äîðîéòîëä õ¿ðãýæ áóé

26

¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàõèóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæòîé (57-ð Çààëò). Ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí õýìæýý, çºð÷ëèéí öàð õ¿ðýý, òºð뺺ñ õàìààðóóëàí ¿éëäâýð, àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã ñààòóóëàõ, çîãñîîõîîð ãàðãàñàí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷èéí øèéäâýðèéã çºð÷ñºí àëáàí õààã÷èä òîðãóóëü íîîãäóóëíà (66-ð ç¿éë). Îäîîãèéí ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí íü îëîí íèéòèéí îðîëöîî, øààðäëàãà, íºõºí ñýðãýýëòèéí ñàí, àëáàí áóñ îëáîðëîëò, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð, ãàçàð àøèãëàëòûí íºõºí òºëáºð çýðýã àñóóäëóóäûã õàìðààã¿éãýýðýý íèëýýä äóòàãäàëòàé (Áàéãàëü Îð÷èí áà Õºãæèë Îëîí Óëñûí Èíñòèòóò áà Òîãòâîðòîé Õºãæëèéí Äýëõèéí Áèñíåñèéí Êîíñóë, 2002). Ëèöåíçèéí çºâøººðºë îëãîõ øàòàí äàõü îëîí íèéòèéí îðîëöîîíû àñóóäàë îðõèãäñîí òóë èõýâ÷ëýí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷èéí ¿çýìæèéí àñóóäàë áîëæ ºíãºðäºã. Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ , ñàíàë ºãºõ, õóâü õ¿ì¿¿ñ ¿íýëãýý ºãºõ, ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òîõèîëäîëä þó õèéõ òóõàé õóóëüä òîäîðõîéëîëã¿é îðõèñîí áàéíà. Îëîí íèéòèéã àëáàí ¸ñîîð óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýýã òîãòîîõ, áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã îëîí íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõýä îðîëöóóëàõ çýðãýýð çºâøººðºë îëãîõ ïðîöåññèéã óëàì èë¿¿ íýýëòòýé, èë òîä áîëãîõ áîëîìæ á¿ðäýíý. ÁÎͯ-ã áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº, ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãººòýé íü õàìò õýâëýí ãàðãàæ, îëîí íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîâîë îëîí íèéòèéí ç¿ãýýñ ýýäðýýòýé àñóóäëóóäàä ñàíàëàà ºãºõ, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëáàë ýíý íü ñóðãàëò, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ýõ ñóðâàëæ áîëîõîîñ ãàäíà îäîîãèéí çàðèì ñóë ñòàíäàðòóóäûã äýýøë¿¿ëýõýä äºõºìòýé áîëíî. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýõýëñíèé äàðàà ÷ ÁÎͯ- íèé òàéëàí, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîí áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãºº çýðãèéã íóóöëàõ íü îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õààí áîîãäóóëæ, áàéãàëü îð÷íû òºëºº ñàíàà çîâíèñîí íóòãèéí èðãýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäàä ìýäýãäýëã¿éãýýð õóóëèéã äóð ìýäýí, ñàíààòàéãààð çºð÷èõ ÿâäëûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òàâüäàã. Ìîíãîë óëñ Ààðõóñûí Êîíâåíöýä ýëñýõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áºãººä èíãýñíýýð áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëòàé õîëáîîòîéãîîð øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ îëîí íèéòèéí îðîëöîîã àëáàí ¸ñîîð òîäîðõîéëæ, áàéãàëü îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëëèéã àâàõ ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëæ, ýíý ýðõ íü øàëòãààíã¿éãýýð çºð÷èãäâºë õóóëüä çààãäñàíààð ãîìäîë ãàðãàõ áîëîìæîîð õàíãàãäàíà. Èíãýñíýýð Ìîíãîë óëñ Ààðõóñûí êîíâåíöèä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ýñýõýýñ ¿ë øàëòãààëàí òóñ êîíâåíöèéí çààëòóóäûã ìºðäºæ áàéäàã Åâðîï, Àçè, Õîéä Àìåðèêèéí èõýíõ îðíóóäòàé íýã ò¿âøèíä àæèëëàõ áîëîìæ íýýãäýíý.

¯¿íèé õàæóóãààð áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë íü õèë äàìíàí ãàð÷ áîëçîøã¿é òºñë¿¿äèéí õóâüä áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä àëü àëü óëñûí îëîí íèéò àäèë òýãø ýðõòýéãýýð îðîëöîõ îðîëöîîã áàòàëãààæóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä Åñïîî Êîíâåíöýä íýãäýí îðîõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Èéì øààðäëàãà Ìîíãîë Õÿòàäûí õèëèéí îð÷èì îëîí óóðõàé íýýãäýæ, äýä á¿òýö õºãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ìàø õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ èðæ áàéíà. Æèøýý íü: Õÿòàäûí òàë ªìíºãîâü àéìãèéí Íàðèéí Ñóõàéòûí í¿¿ðñíèé óóðõàéí õàðàëäàà õ¿ðýõ 400 êì ûí óðò òºìºð çàì áàðèãäàæ äóóñààä íýýëòýý õèéõ ãýæ áàéãàà áîëîâ÷ Ìîíãîëûí òàëä ýíý òºìºð çàìûã ÿìàð çîðèóëàëòààð áàðüæ áàéãàà, ÿìàð çîðèëãîîð ýíý ìàðøðóòûã ñîíãîñîí òàëààð îëîí íèéòèéí äóíä ÿìàð ÷ õýëýëö¿¿ëýã ÿâàãäàõã¿é áàéíà. Õóóëü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷ ýòãýýäýä 250,000 õ¿ðòýë (220 $) òºãðºãèéí òîðãóóëü íîîãäóóëàõààñ, ¿éë àæèëàãààã íü çîãñîîõ õ¿ðòýë øèéòãýë ¿ç¿¿ëíý ãýæ õóóëèàð çààñàí áîëîâ÷ áàéãàëü îð÷íû õóóëèéí õýðýãæèëò ìàø ñóë áàéäàã. Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷èä õóóëü çºð÷ñºí êîìïàíèóäûí íýð õ¿íäèéã àëäàãäóóëàõã¿é ãýäýã ¿¿äíýýñ êîìïàíèóäàä íîîãäóóëñàí òîðãóóëèéí æàãñààëòûã èë ãàðãàõààñ ò¿äãýëçäýã. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ æèëèéí òºñâèéí 50 õóâüòàé òýíöýõ ìºíãºí õºðºíãèéã áàéðøóóëàõ õóóëèéí çààëò áàéãàëü îð÷íûã çîõèõ ÷àíàðûí ò¿âøèíä õàìãààëàõ õýìæýýíä õ¿ð÷ õýðýãæäýãã¿é áàéíà.Ýíý íü íýãä¿ãýýðò áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ë¿¿ëýõ àñóóäëûã õàðèóöàã÷ áàéãóóëëàãûí õ¿÷èí ÷àäàë, ÷àäàâõè äóòàãäàëòàé, õî¸ðäóãààðò óóðõàéí óäèðäëàãà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýëã¿é, óóðõàé íýãýíò õààãäñàíû äàðàà ¿ëäýãäýë 50 õóâèéã ãàðãàõ õ¿÷èí ÷àäàë áàñ áàéõã¿éòýé õîëáîîòîé.

Áîíä ãàðãàõ, ò¿¿íòýé àäèë òºñòýé áàòàëãàà ãàðãàõ çàìààð õàíãàëòòàé ñàíõ¿¿æèëò áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Ýíý íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýã÷äèéã íºõºí ñýðãýýëòýä øààðäëàãàòàé íèéò çàðäëûã ãàðãàõàä õ¿ðãýæ ÷àäíà. Æèë á¿ðèéí õèéãäñýí íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëûí ã¿éöýòãýë, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýã õàìòðóóëàí òîîöäîã áîëáîë íèéò íºõºí ñýðãýýëòýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãààã õ¿ðñýí ¿ð ä¿í áîëîí õèéãäñýí òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëä òîõèðóóëæ òîîöîõ áîëîìæòîé áîëíî. Àëáàí áóñ àëò, í¿¿ðñ îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà èõýíõ òîõèîëäîëä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé, àøèãò ìàëòìàëûí õóóëü òîãòîîìæóóäûã çºð÷èæ áàéäàã

27

áºãººä ¿¿íèé øàëòãààí íü ãîëöóó õóóëü áóñààð îëáîðëîã÷èä õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñàäàà áîëäîãò îðøèíî. Õýäýí æèëèéí ºìíº Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîëò õèéõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàãäñàí áîëîâ÷ 2005 îíû 8-ð ñàðä çàñãèéí ãàçàð àëáàí ¸ñîîð áóöààñàí áàéíà. Õóóëèéã öîî øèíýýð äàõèí áîëîâñðóóëæ, Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüæ 2005 îíä ýñâýë 2006 îíû õàâðûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõýýð áýëòãýýä áàéãàà. Øèíý õóóëèéí ãîë çààëòóóäàä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷äûí õîëáîî áàéãóóëàí ò¿¿ãýýð ìýäýýëëèéí ãîë ñóâãèéã àæèëëóóëàõ, ñóìûí ò¿âøèíä êàäàñòðûí ñèñòåìòýé áîëãîõ, àëáàí áóñ îëáîðëîëòûã çºâõºí òóñãàé ãàçðóóäàä ÿâóóëäàã áîëãîõ çýðãýýð ýäãýýð õàðèëöààã çîõèöóóëàõààð îðñîí. ¯Õß íààñ 2001 îíä ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîëòûã çîõèöóóëàõ òóõàé, 33 –ð òóøààë, 2002 îíä 53-ð òóøààëóóäûã òóñ òóñ áàòëàí ãàðãàæýý (Õàñáàíä áà Ñîíãâå, 2004). Ýíý òóøààëóóä íü õóâèàðàà óóðõàé äýýð àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã óóðõàéí õàÿãäàë äýýð àæèëëàõûã çºâøººðºõ òàëààð ëèöåíç ýçýìøèã÷òýé ãýðýý õèéõ ýðõèéã ñóìûí çàñàã äàðãà íàðò îëãîäîã áàéíà. Ëèöåíç ýçýìøèã÷ õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äýýñ òýäíèé îëáîðëîñîí óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áàãà ¿íýýð õóäàëäàæ àâààä õàðèóä íü òýäíèéã àæëûí àþóëã¿é áàéäëààð õàíãàæ áîëíî. ĺíãºæ 10 óóðõàé ýíý õóâèëáàðûã õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. Îëîí òîîíû õóâèàðàà àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñýýñ òºëáºð àâ÷ ñóìûí îðëîãî íýìýãäýæ ýõýëñýí áîëîâ÷ ýíý íü ñóìûí öººõºí õ¿íòýé çàñàã çàõèðãààíä àæëûã íü õ¿íäð¿¿ëäýã. Ǻâøººðºëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õàæóóãààð çºâøººðºë àâààã¿é õ¿ì¿¿ñ áàñ óóðõàé äýýð àæèëëààä áàéãàà íü ñ¿¿ëäýý çºâøººðºë àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Òýãýýä ÷ çºâøººðºëòýé îëáîðëîã÷èä äóðòàé öàãòàà áàéðëàëàà ñîëüæ áàéäàã òóë òýäýíòýé àæèëëàõàä ¿íýõýýð òºâºãòýé áîëæ èðñýí áàéíà. Æèæèã õýìæýýíèé îëáîðëîëò õèéäýã ìÿíãà ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ çóíû óëèðàëä áîãèíî õóãàöààíä àæèëëàõûí òóëä çºâøººðºë àâúÿ ÷ ãýæ áîääîãã¿é áàéíà. Äàðàà íü òóøààëûí çààñàí õóãàöàà äóóñ÷ æèæèã õýìæýýãýýð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà õóóëü áóñ áîëñîí. Ãýõäýý ë ýíý òóøààëóóä Çààìàðûí àëòíû îðä ìýò çºð÷èë人í èõòýé óóðõàéíóóäàä áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð òóñ íýìýð áîëæ çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí çàõèðãàà, óóë óóðõàéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä, æèæèã óóðõàé ýðõëýã÷äûí õóâüä ñàéí òóðøëàãà áîëñîí þì. Ãàð àðãààð óóðõàé ýðõëýã÷äèéã çîõèöóóëàõ ººð õóóëü æóðàì áàòëàãäààã¿é ÷ ãýñýí îëîí ãàçàð ÿëàíãóÿà ãîâü õýýðèéí á¿ñýä ñóìûí çàõèðãààíààñ àéìãèéí çàõèðãààíû äýìæëýãòýéãýýð òóõàé òóõàéä íü çîõèöóóëàëò õèéæ, àëáàí áóñ îëáîðëîã÷äîîñ ñàð á¿ð òàòâàð àâ÷ ýõýëñýí áºãººä ýíý íü èõýâ÷ëýí

¿ð ä¿íòýé áîëñîí áàéíà. Èéì òóõàéí ¿åèéí îðîí íóòãèéí òîãòîîñîí òàòâàðûã ñóìûí çàõèðãàà àâäàã áºãººä ¿¿ãýýð àëáàí áóñ îëáîðëîã÷äûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ñòàòóñòàé áîëãîæ áàéãàà þì. ¯íýí õýðýãòýý ýíýõ¿¿ òàòâàð íü àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõàä îíîãäóóëæ áóé òàòâàð áèø, ýíý óòãààðàà áîë àøèãò ìàëòìàëûí õóóëü çºð÷èãäºíº, õàðèí ãàçàð àøèãëàñíû õóðààìæ þì. ßìàð ÷ ãýñýí ººð îðíóóäàä æèæèã óóðõàé ýðõëýã÷èä íü õóóëèéí äàãóó óóðõàé ýðõëýõ áîëîí ãàçàð àøèãëàõ á¿ðýí ýñâýë, á¿ðýí áóñ ýðõèéã îëîí æèëèéí õóãàöààíä òºâºãòýé ÿâöûí ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí áàéäàã.2005 îíû äóíäóóð ¯éëäâýð Õóäàëäààíû ÿàì, Øâåéöàðèéí Õºãæèë, Õàìòûí Àæèëëàãààíû Àãåíòëàãèéí (ØÕÕÀÀ) òóñëàìæòàéãààð äýýðõ ÷óõàë òºâºãòýé àñóóäëûã õàðèóöóóëàõààð Ãàð àðãûí æèæèã óóðõàéí àëáûã ÀÌÃÒÕÝ Ãàçðûí äýðãýä øèíýýð áàéãóóëñàí áàéíà. ØÕÕÀÀ íü ÀÌÃÒÕÝà òàé õàìòðàí ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ àñóóäàëòàé õîëáîãäîõ õóóëü, ä¿ðì¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ, áîäëîãûí øèíý÷ëýëò õèéõ, ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷äîä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëòýé àñóóäàë, ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä çóó÷ëàõ, øèíý òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ áîëîí òýäíèé ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí äàõü ýðñäýëèéã áóóðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí óðò õóãàöààíû òºñëèéã ñàÿõíààñ ýõë¿¿ëýýä áàéíà. Òºñëèéí ýðõýì çîðèëãî íü õºäººãèéí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä îðøèíî.Ìîíãîëûí Òóñãàé Õàìãààëàëòòàé Ãàçðûí òóõàé õóóëèàð (ÒÕÃÒÕ) òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõ ¿éë àæèëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîñîí áàéäàã. Õýðâýý àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç ýçýìøèã÷èéí õàéãóóëûí òàëáàð íü õàìãààëàëòàä àâàãäàæ, ëèöåíç õ¿÷èíã¿é áîëîõ òîõèîëäîëä ÁÎß ëèöåíç ýçýìøèã÷èä íºõºí òºëáºð õèéæ õîõèðîëã¿é áîëãîíî ãýæ õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Àìüäðàë äýýð ÁÎß íû ñàíõ¿¿æèëò èõýýõýí áàãà, òèéì íºõºí òºëáºð õèéõ òóñãàé ñàí ÷ áàéäàãã¿é. Óóë óóðõàéí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàñíû òºëáºðèéí àñóóäàë õóóëèàð çîõèöóóëàãäààã¿é áàéíà. Ó÷èð íü óóðõàéí ëèöåíç îëãîõ, ãàçàð àøèãëàëòûí ãýðýý õèéõ, òàòâàð òºëºõ çýðýã õóóëèàð çîõèöóóëàãäàæ áàéãàà óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà íü ñóóðèí íèéãýìä áàéäàã çîõèöóóëàëòûã ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí àñóóäàë íýã èõ õºíäºãäºæ áàéãààã¿é õºäººãèéí íèéãìèéí áàéãóóëàëòàä õýðýãëýæ áàéãàà øèíýõýí òóðøëàãà áºãººä õàðèí áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëòûã óëàìæëàëûí äàãóó ýíãèéíýýð çîõèöóóëàãäàæ èðæýý. Ìîíãîëûí ãàçàð ýçýìøèõ øèíý õóóëèàð áîë Ìîíãîëä õîò ñóóðèí ãàçàðò èðãýí á¿ð òîäîðõîé õýìæýýíèé ãàçðûã ¿íýã¿é ýçýìøèõ ýðõòýé áºãººä ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ

28

àõóé ýðõëýã÷äýä îëîí æèëèéí òóðø àæèëëàæ áàéñàí ãàçðàà àøèãëàõàä íü çàðèì äàâóó ýðõèéã îëãîäîã. Ýíý õóóëèéí çààëò íü õºäºº àæ àõóéí ãàçðûã õóâü÷ëàõ, ãàçðûã àëèâàà çîðèóëàëòààð àøèãëàõ áîëîí óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä íºõºí òºëáºð îëãîõîîð áîëîõîä òýäýíä èë¿¿ àøèãòàé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà þì. Ãýõäýý õýçýý ãàçàð õóâü÷èëæ ýõëýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà. Òóõàéí áýë÷ýýðèéã óëèðëûí ÷àíàðòàé ººð ººð ìàë÷èä àøèãëàäàã ó÷ðààñ ÷óõàì õýí íºõºí òºëáºðèéã õ¿ðòýõ âý ãýäãèéã ýðòíýýñ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Çàðèì îðîí íóòàãò õýðýãæèæ ýõëýýä áàéãàà àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíè îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààòàé õèéæ áàéãàà óäààí õóãàöààíû ãýðýý íü ãàçàð ýçýìøèõ àñóóäëûã àëáàí ¸ñíû áîëãîæ áàéíà. Ãàíö íýãýýðýý ýñâýë õàìò îëíîîðîî ãàçðûí ãýðýý áàéãóóëàõ íü Ìîíãîëä òóëãàìäààä áàéãàà àñóóäëûã çîõèöóóëàõàä íýìýð áîëîõ þì.

Á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò

¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàì íü ¿íäýñíèé ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, æèæèã áà äóíä õýìæýýíèé àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýð äàìæóóëàí àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû ñóäàëãààíû àæëûã á¿ñèéí õýìæýýíä òîäîðõîéëîõ, òàéëàí ìýäýýã öóãëóóëàõ, òàíèëöàõ, ¿íýëãýý ºãºõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çàìààð ýêñïîðòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, á¿ñèéí ñàëáàðóóäààð äàìæóóëàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ãàäààä õóäàëäààã ºðãºæ¿¿ëýõ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ, çàõèðãààíû óäèðäëàãûã äýýä øàòàíä ãàðãàõ, òåõíîëîãèéã ñàéæðóóëàõ, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý÷ëýë õèéõ çýðýã àæëóóä äýýð ãîë àíõààðëàà õàíäóóëäàã.1997 îíä “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëü áàòëàãäàõàä õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ýðõ á¿õèé, áèå äààñàí òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàã “Ãåîëîãè óóë óóðõàéí õÿíàëòûí àãåíòëàã“ áîëîí áèå äààñàí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã - îäîîãèéí “Àøèãò Ìàëòìàë, Ãàçðûí Òîñíû Õýðýã Ýðõëýõ Ãàçàð”- ûã áàéãóóëñàí áàéíà. ¯Õß óóë óóðõàéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä äýýðõ àãåíòëàãóóäòàé èë¿¿ íÿãò õîëáîîòîé àæèëëàõ çîðèëãîîð ÿàìàíäàà “Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí ãàçàð”-ûã áàéãóóëñàí áàéíà.ÃÓÕÀ íü øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí ãàçàðò õàðúàëàãääàã áîëñîí áà 12 óëñûí áàéöààã÷ íàð íü àéìãèéí óóë óóðõàéí õÿíàëòûí àëáàäóóäòàé øóóä õîëáîãäîí, àæëàà Åðºíõèé ñàéäàä òàéëàãíàäàã áàéíà. Èéíõ¿¿ íýãòãýõ áîëñíû ó÷èð íü õÿíàëò øàëãàëòûí áîëîí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã èë¿¿ áèå äààñàí áîëãîõ, ÿàìäóóäûí õóóëü

õýðýãæ¿¿ëýõ ôóíêöèéã õÿíàëò øàëãàëòûí ôóíêöòýé íü çºð÷èëä¿¿ëýõã¿é, îðîí íóòàãò õèéãäýõ õÿíàëò øàëãàëòûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëæ, äàâõàðäëûã áàãàñãàõàä îðøèæ áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàíà. ÀÌÃÒÕÝà íü àøèãò ìàëòìàëûí àñóóäëààð õàìãèéí ãîë õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã þì. Ýíý àãåíòëàã ëèöåíçèéí çºâøººðºë îëãîõ, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ìýäýýëëèéã íýãòãýõ, àðõèâò îðóóëàõ, ãåîëîãèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã àæëóóäûã õàðèóöäàã áºãººä äîòðîî Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí êàäàñòðèéí ãàçàð, Óóë óóðõàéí ãàçàð, Ãåîëîãèèéí ãàçàð ãýñýí 3 ãàçàðòàé, Ãåîëîãè óóë óóðõàé êàäàñòðèéí ãàçàð íü àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç àâàõ ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâ÷ á¿ðòãýõ, ëèöåíç îëãîõ àæëûã õàìò õèéæ àøèãò ìàëòìàëûí êàäàñòðèéí åðºíõèé øààðäëàãóóäûã áèåë¿¿ëæ áàéäàã. Ýíä ò¿ð¿¿ëæ èðñýí íü ò¿ð¿¿ëæ ¿éë÷ë¿¿ëíý ãýñýí çàð÷ìûí äàãóó 12 àæèëòàí àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã. Ýäãýýð àãåíòëàãóóäûí õîîðîíä ñºðºã ¿ð äàãàâàð äàãóóëæ áîëîõóéö çàðèì îéëãîìæã¿é àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò áàéñààð áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ºðãºí õ¿ðýýòýé õàéãóóëûí ýðõèéã ÀÌÃÒÕÝà –ò îëãîæ, ò¿¿íèéã óðüä÷èëàí òîîöîîëñîí òîäîðõîé ÷àíàðûí ò¿âøèíä, òîãòîîñîí õóãàöààíä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõèéã øàõäàã áàéíà.

¯Õß íû Óóë óóðõàéí ãàçàð íü 8 ìýðãýæèëòýíòýé áºãººä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ìîíèòîðèíã, óóðõàéí ñàëáàðûí òåõíîëîãèéí áîëîí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºëººã òîäðóóëàõ ñóäàëãàà ÿâóóëàõ çýðýã àæëóóäûã õàðèóöäàã. 1997 îíä áàòëàãäñàí õóóëèéí äàãóó àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç ýçýìøèã÷èäòýé õèéñýí ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéã áèåë¿¿ëýõ äýýð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà. Ãåîëîãèéí ãàçàð íü õóó÷íû Óëñûí Ãåîëîãèéí Òºâ, Óëñûí Ãåîëîãèéí Ìýäýýëëèéí Ñàí õî¸ðûí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýõ çîðèëãîòîéãîîð áàéãóóëàãäñàí. ÀÌÃÒÕÝà ûí ýíýõ¿¿ ãàçàð íü Ãåîëîãèéí ñóäàëãààíû, Àøèãò ìàëòìàëûí íººöèéí ¿íýëãýýíèé, Ãåîëîãèéí Ìýäýýëèéí òºâ, Òºñºâ òºëºâëºëòèéí ãýñýí äºðâºí õýëòýñòýé. Õàìãèéí òîì íü áîëîõ Ãåîëîãèéí Ìýäýýëëèéí òºâ íü 34 àæèëòàíòàé, òýäãýýð íü Ìîíãîëä õèéãäñýí ãåîëîãè õàéãóóëûí àæèëòàé õîëáîîòîé á¿õèé ë ìýäýýëýë, ãàçðûí çóðãèéã àðõèâëàäàã ¿¿ðýãòýé. ͺ㺺 ãóðâàí õýëòýñòýý íèéò 12 àæèëòàíòàé, òýä ãåîëîãèéí, ãåîôèçèêèéí, ðåãèîíàëü ãåîýêîëîãèéí ãàçðûí çóðàã õèéæ, ñóäàëãàà ÿâóóëíà. ÀÌÃÌÕÝÃ-ûí Ìîíãîëûí Ãåîëîãèéí Ñóäàëãààíû àëáàíû ¿éë àæèëëàãàà íü ÿàìíû Ãåîëîãèéí ãàçàð, Óóë óóðõàéí ãàçàð Õàìòûí Àæèëàãààíû ãàçðûí ôóíêöòýé çàðèì òàëààð äàâõöäàã áàéíà. ¯Õß-íààñ ýíý äàâõàðäëûã ñóäàëæ áàéíà. Äàâõàðäëûã àðèëãàõ íýã õóâèëáàð áîëîõ ÀÌÕÝÃ-ò á¿ñèéí ãàçðûí çóðàã õèéõ ÷àäàâõèéã

29

áèé áîëãîæ ñàéæðóóëàí áóñäààð äàìæóóëàëã¿é ýíý ñóäàëãààã õèéëãýäýã áîëãîõ àñóóäëûã íèëýýí íóõàöòàé àâ÷ ¿çýæ áàéíà. Òºðèéí ºì÷èéí õîðîîíä òàéëàãíàäàã Ãåîëîãèéí Ñóäàëãààíû Òºâ íü ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàìíû á¿ñèéí ãàçðûí çóðàã õèéõ òºñâèéí ãîë õýñãèéã àâäàã. Ýíý òºâ ñóäàëãààíûõàà àæëûã ÿâóóëàõ ºðãºí ýðõýýð õàíãàãäñàí áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä òîìîîõîí õóâèéí êîìïàíèóäèéí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íã ò¿ëõ¿¿ àøèãëàõ áîëæ áàéíà. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) íü õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí àñóóäëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. ÁÎß íü òàâàí àëáà, õî¸ð àãåíòëàãòàé. 2003 îíû 2 äóãààð ñàðä Áàéãàëü õàìãààëàõ àëáûã Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí ãàçàðò íýãòãýñýí. Àéìàã, íèéñëýëèéí çàñàã äàðãà íàð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áºãººä îðîí íóòãèéí àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ, ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõýýñ ñýðãèéëýí, îðîí íóòãèéí õýìæýýíä çîõèöóóëàëò õèéíý. Òóõàéëáàë, Àøèãò Ìàëòìàëûí õóóëèàð îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãà íàð “áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, àæèëëàãñàä áîëîí îðøèí ñóóã÷äûí ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ëèöåíç ýçýìøèã÷èä õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãààä õÿíàëò òàâèõ, øàëãàëò õèéõ” ¿¿ðýãòýé (6 äóãààð ç¿éë, çààëò 4) ãýæ çààñàí.

2003 îíû õî¸ðäóãààð ñàðààñ õîéø áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàð àéìãèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð òàéëàãíàäàã áîëñîí. Ñóìûí çàñàã äàðãà õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ ãàçðûí çºâøººðºë îëãîõ ýðõ ýäýëíý. Ñóì, ä¿¿ðãèéí áàéöààã÷ íàð îðîí íóòãààñ

òîìèëîãäîõ áà óëñûí àõëàõ áàéöààã÷ àéìãèéí áîëîí Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð àëü àëèíä íü õàðúÿàëàãäàíà. Áàéãàëü îð÷íû óëñûí áàéöààã÷ íàð ìîíèòîðèíã, õÿíàëò øàëãàëò õèéõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûã óäèðäàí àæèëëóóëàõ çýðýã ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé. Óëñûí áàéöààã÷ íàð áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëñàí ñºðºã íºëººëëèéã àðèëãóóëàõ, øààðäëàãàòàé áîë ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîõ õóóëü çºð÷èã÷äºä òîðãóóëü òàâèõ, çàõèðãààíû àðãà õýìæýý àâàõ ýðõòýé. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààä ãàçðûí çºâøººðºë îëãîõ, ãàçàð àøèãëàõ ãýðýý áàéãóóëàõ, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí òàëààð ãàðãàñàí ñàíóóëãûã áàòëàõ, ëèöåíçèéí çºð÷èë ãàðãàã÷èä õàðèóöëàãà íîîãäóóëàõ, îíîãäóóëñàí øèéòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã õýä õýäýí ãîë àñóóäëóóä äýýð õóóëèéí õýðýãæèëò îðîí íóòãèéí òºâøèíä ìàø ñóë áàéãàà íü îäîîãèéí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò ñóë áàéãààòàé õîëáîîòîé. Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, Ñàíãèéí ÿàì, Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí ãàçàð õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî ñóë, òýð÷ëýí áàéãóóëëàãà äîòîðõè çîõèöóóëàëò áîëîí ìýäýýëëèéí ñîëèëöîî ìºí îðîí íóòãèéí çàõèðãààäûí õîîðîíä íèëýíõ¿éäýý ñóë äîðîé áàéíà. Çàñãèéí ãàçðààñ îëîí íèéòèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ, îëîí íèéòèéí áîëîâñðîëûã ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëëèéã ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí õýìæýýíä îëîí ò¿ìýíä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ òàëààð äîðâèòîé àæèë õèéõ õýðýãöýý øààðäëàãà áàéñààð áàéíà.

30

4. ÎÉÐÛÍ ÕÓÃÀÖÀÀÍÄ ØÈÉÄÂÝÐËÝÂÝË ÇÎÕÈÕ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

պ人 îðîí íóòàãò àæèëëàæ, õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàëóóäûã ñóäàëæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõ òàëààð

Ìîíãîë îðíû ºìíº òóëãàð÷ áóé îéðûí õóãàöààíû íýí òýðã¿¿íèé àñóóäëóóäûã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëú¸.• Àëòíû øîðîîí îðäóóäàä õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé

àðãà, òåõíèê íýâòð¿¿ëýõýä òóñëàõ, àøèãëàõûã äýìæèõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëæ óëìààð õºäººãèéí èðãýäèéí àõóé àìüäðàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ. Øîðîîí îðäíû àëòíû óóðõàéíóóäàä õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé äàðààõü àðãà òåõíèêèéã àøèãëàõ áîëîìæ Ìîíãîëä áàéíà. ¯¿íä: àëòûã èõýâ÷ëýí ãðàâèòàöûí àðãààð îëáîðëîõ, äóíäæààð 90%-èàñ äýýø àãóóëãàòàé àëò ãàðãàäàã áîëîõ, õàÿãäàë ìàòåðèàëàà çààâàë ýðã¿¿ëýí àøèãëàäàã áàéõ (õàÿãäëûã îâîîëîõã¿é áàéõ), óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ óë ìºð ¿ëäýýäýãã¿é áîëãîõ, óóðõàéí ýäýëáýð ãàçðûí õèëèéí öýñèéã ýöýñëýí òîãòîîæ áàéõ, óõñàí ãàçðàà ºäºðò íü ýðãýýä ºíãºí õºðñººð õó÷èõ, íýã ìàòåðèàë äýýðýý äàõèí àæèëëàõã¿é áàéõ, “ò¿ð çóóðûí” õàÿãäëûí îâîîëãî ¿¿ñãýõã¿é áàéõ, ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã àëü áîëîõ áàãà õýðýãëýõ, áóëèíãàðòàé õàÿãäàë óñ ãàðãàõã¿é áàéõ, õàãàñ öýâýðëýñýí óñàà áîëîâñðóóëàëòàä äàõèí àøèãëàõ, ïðîöåññûí ÿâöàä óñíû àëäàãäàë ãàðãàõã¿é áàéõ çýðãèéã äóðäàæ áîëíî. Ýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàñãèéí ãàçàð áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò äýëõèé äàÿàð àøèãëàãäàæ áàéãàà íîó-õàó -ã õ¿ðãýõ, ÁÎß-íààñ áàéãàëü îð÷íû åðºíõèé àñóóäëóóä äýýð, ÁÎß áîëîí ÕÀÀß õàìòðàí ºíãºí õºðñèéã äàõèí àøèãëàõ, óóðõàé õààñíû äàðàà óðãàìàëæóóëàëò õèéõ, ò¿¿íèéã àð÷ëàõ òàëààð, ¯Õß-íààñ õàìãèéí áàãààð 90%-èéí àãóóëãàòàé àëò ãàðãàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé áîëãîæ ÷àäàõ, 纺âºðëºõºä õÿëáàð àëò óãààõ õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé àðãà áàðèë, òåõíèê òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëæ àøèãëàõ àñóóäëûã

çîõèöóóëàõ æóðìóóäûã òóñ òóñ áîëîâñðóóëàí, õóóëü÷èëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

• Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ºìíº îëîí íèéòèéã áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîëòîé ìýäýý ìýäýýëýë, áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òàéëàí, áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºãºº, îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº, óóðõàéãààñ îðîí íóòãèéí òºñºâò îðîõ îðëîãûã õýðõýí çàðöóóëæ áàéãàà òóõàé ìýäýý ìýäýýëýë, áàðèìò ìàòåðèàëûã ò¿âýãã¿é àâàõ, òýäãýýðòýé òàíèëöàõ, òýäãýýðèéã õýëýëöýõýä îðîëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð îëîí íèéòèéí á¿ðýí îðîëöîîã áàòàëãààæóóëàõ, Ìîíãîë óëñ Àðõóóñ áà Åñïîî Êîíâåíöóóäàä íýãäýí îðñíîîð îäîîãèéí îëîí íèéòèéí îðîëöîîíû òàëààðõè õóóëèéí çààëòóóäûí õýðýãæèëò õàíãàãäàõ íýã àëõàì áîëíî.

• Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõîä îðîí íóòãèéí èðãýäèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ ÿëàíãóÿà îëîí æèëèéí íººöòýé óóðõàéíóóäàä Ìîíãîë èðãýäèéã ò¿ëõ¿¿ àâ÷ àæèëóóëëàõûã ¿íäýñíèé áîäëîãî áîëãîõ. Îäîîãèéí çîõèöóóëàëòààð ãàäààäûí èðãýí Õºäºëìºð íèéãýì õàìãààëëûí ÿàìíààñ àæèëëàõ çºâøººðºë àâäàã áºãººä òóõàéí îðîí òîîí äýýð ìýðãýøñýí Ìîíãîë àæèë÷èä õ¿ðýëöýýòýé áàéõ òîõèîëäîëä èéì çºâøººðºë îëãîõ ¸ñã¿é áîëîâ÷ ýíý çààëò óóë óóðõàéí ñàëáàðò áèåëëýý îëîõã¿é áàéíà. ̄ ¿íèéã ¿íäýñíèé õýìæýýíä çîõèöóóëæ áîëîõ íýã õóâèëáàð íü óóðõàéäàà çààâàë àâ÷ àæèëëóóëàõ ìîíãîë àæèë÷äûí õàìãèéí äîîä õÿçãààðûã òîãòîîæ, óóë óóðõàéí êîìïàíèé ëèöåíç ýçýìøèõ íýã íºõöºë áîëãîí îðóóëæ ºãºõ õýðýãòýé. Óóðõàéí ñàëáàðò àæèëëàãñäûí èõýíõèéã õîò ñóóðèí ãàçðààñ àâ÷ àæèëëóóëäàã òóë íóòàã äýâñãýð äýýð íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áàéãàà àéìàã, ñóìûí èðãýäèéã àâ÷ àæèëëóóëàõààð òîäîðõîé òîîíû àæëûí áàéðûã íººöºëäºã áîëãîõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä îäîîãèéí Àøèãò Ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýñâýë ¯Õß

- 31 -

¿¿íòýé õîëáîãäîõ æóðàìä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

• Óóðõàéä ò¿øèãëýí àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäèéí öààøäûí èðýýä¿éã àíõààðàëäàà àâàõ. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà õààãäàõàä ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é íèéãýì ýäèéí çàñãèéí óíàëòààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíààñ õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õàìòðàí àæ ¿éëäâýðèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ ñàíàà ñàíàà÷ëàãà, ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéí îðîí íóòãèéí áàéðøèëä íü òîõèðóóëàí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ, ðàøààí óñ ¿éëäâýðëýõ, ººð òºðëèéí óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ, íàðíû ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ çýðýã òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. Õýðâýý èéì øèéäýë îëäîõã¿é áàéõ òîõèîëäîëä óóðõàé

õààãäñàíààð áèé áîëîõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íºëººëëèéã áóóðóóëàõûí òóëä çàñãèéí ãàçàð òóõàéí óóë óóðõàéí êîìïàíèòàé õàìòðàí ýíý òàëààð àæèëëàõ áîëîìæòîé.

• Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ õóóëü ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ. Ò¿¿íèé õ¿ðýýíä óóðõàé÷äûí íèéãýìëýã áàéãóóëàõ, ñóìûí ò¿âøèíä êàäàñòðèéí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëæ, õºãæ¿¿ëýõ, òîäîðõîé ãàçðóóäàä àëáàí áóñ îëáîðëîëò ÿâóóëàõûã õîðèãëîõ, ìºí ãàð àðãûí îëáîðëîëòûí êîíöåññûí õýìæýýíä õÿçãààðëàëò òîãòîîõ çýðýã çààëòóóäûã òóñãàõ õýðýãòýé.

32

ÍÎÌ Ç¯É

ÇÓÐÀÃ

Çóðàã-1: ¯éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü Çóðàã-2: Ìîíãîë îðîíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òîìîîõîí óóðõàéíóóä áîëîí ºíãºò ìåòàëëûí îðäóóäÇóðàã-3: Ãîë ãîë àéìãóóäàä çºâøººðºëã¿é ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé óóðõàéíóóä, îëáîðëîã÷äûí òàëààðõè òîéìÇóðàã-4: Ýðäýíýòèéí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî, øèíãýí õàÿãäëûí õóðèìòëàë, õóóðàé õàÿãäëûí ¿¿ñãýñýí ýðýã, äàëàíãóóä Çóðàã-5: Çààìàð îð÷ìûí ñõåì÷èëñýí çóðàã, äðàã àøèãëàëòûí áàéäàë Çóðàã-6: Òîëãîéò îð÷èìä íºõºí ñýðãýýëã¿é îðõèñîí ãàçàð Çóðàã-7: Àäóóí÷óëóóí îð÷ìûí íºõºí ñýðãýýëò, ìîäæóóëàëòûí áàéäàë Çóðàã-8: Ìàðäàéí óóðõàéãààñ ¿ëäñýí õàÿãäàë òîíîã òºõººðºìæ Çóðàã-9: Ãîâèéí áàãà Äàðõàí öààçàò ãàçàð, À áà Á õýñýãÇóðàã-10: Îíîí Áàëæèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðÇóðàã-11: Õàí õýíòèéí Äàðõàí öààçàò ãàçàð áà Ãîðõè Òýðýëæèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð Çóðàã-12: Íàëàéõ äàõü ã¿íèé æèæèã îâðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé

Õ¯ÑÍÝÃÒ

Õ¿ñíýãò-1: Ìîíãîë îðíû óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèë, 1997-2000Õ¿ñíýãò-2: Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä áà óóë óóðõàéãààñ ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é õ¿íäðýë, äàðàìòûí ò¿âøèí

- 33 -

Environment and Social Development

East Asia and Pacific Region

THE WORLD BANK

1818 H Street, N.W.

Washington, D.C. 20433, USA

Telephone: 202 473 1000

Facsimile: 202 522 1666

E-mail: worldbank.org/eapenvironment

worldbank.org/eapsocial

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÁÀ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕªÃÆÈËǯ¯Í ªÌ껀 ÀÇÈ ÁÎËÎÍ ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ Á¯Ñ ÍÓÒÀÃ

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊ

1818 Ýé÷ ãóäàìæÂàøèíãòîí, ÄÑ, 20433, ÀÍÓ

Óòàñ: 202 473 1000Ôàêñ: 202 522 1666È-ìýéë: worldbank.org/eapenvironment worldbank.org/eapsocial