ministry of education junior primary phase … e limonena meumbo, kovakwanedimo vaye, momudingonoko,...

64
ENVIRONMENTAL STUDIES SYLLABUS GRADES 1-3 OSHIKWANYAMA VERSION Republic of Namibia MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE FOR IMPLEMENTATION: 2015

Upload: vuliem

Post on 17-May-2018

475 views

Category:

Documents


15 download

TRANSCRIPT

ENVIRONMENTAL STUDIES SYLLABUS

GRADES 1-3

OSHIKWANYAMA VERSION

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION

JUNIOR PRIMARY PHASE

FOR IMPLEMENTATION: 2015

2

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Ministry of Education National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, 2014 Environmental Studies- Oshikwanyama 1-3 ISBN: 978-99945-2-052-7 Printed by NIED Website: http://www.nied.edu.na Publication date: 2014

3

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Oshikalimo

1. Etwalemo .................................................................................................................................. 4

2. Omakanghameno .................................................................................................................... 4

3. Omalalakano ............................................................................................................................ 4

4. Ehovakanifohongo ................................................................................................................... 5

6. Omukalo wokuhonga nokulihonga ........................................................................................ 7

7. Omapyokoko okexulilo leendodo dopehovelo .................................................................... 8

8. Etalululo nokushikulafanifa pakutula kumwe okudja pongudu yotete fiyo ondodo 3 .. 11

9. Oshikalimo shelihongo.......................................................................................................... 23

10. Etaloshiivo .............................................................................................................................. 57

10.1 Elalakano letaloshiivo ........................................................................................................... 57

10.2 Omaludi etaloshiivo lelihongo .............................................................................................. 57

10.3 Omafatululo omadidilikodanda ............................................................................................ 58

10.4 Omilandu di yela detaloshiivo (tali) la twikilafana ............................................................. 59

10.4.1 Etaloshiivo tali twikile lina li sheywa/ ina li longekidwa .................................................... 59

10.4.2 Etaloshiivo talitwikilela sheywa/longekidwa....................................................................... 59

11. Omusholondodo woitya tai hangwa momufindahongo womudingonokohongo nomafatululo

ayo ........................................................................................................................................... 61

4

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

1. Etwalemo

Omufindahongo ou otauhokolola osho sha halikila elihongo netaloshiivo lOmudingonokohongo

(mOshikwanyama) meendodo 1-3 mehongo lopedu. Owa kwatela mo omanenedilaadilo ehongo

longhalafano nomaxupilo, loukolele, leameno noitungilutu, nolwounongononi woushitwe. Onghee

omufindahongo ou owa kwatelwa moitukulwa yelihongo ngaashi ‘onghalafano nomaxupilo’,

‘oukwatya’ ‘nounongononi woushitwe’ ashike oi na ekwatafano noilongwa ikwao yomufindalandu.

Oilalakanenwa, omalalakano elihongo nomapyokoko oo a andjanekwa pokati koilongwa oyo imwe

yomwaayo yafimana mehongo momufindalandu aushe. Opo ku hangikwe omalalakano,

oshilongwa eshi osha pumbwa eetundi doshilongwa di li 3 (meendodo 1-2) neetundi doshilongwa

di li 5 (mondodo 3) moshivike.

2. Omakanghameno

Elihongo kombinga yonghalafano otali va kwafele ovahongwa va mone voo va udeko

omakwatafano pokati kovanhu, nopokati kovanhu nomidingonoko davo. Elihongo eli oli na sha

nekwatafano momudingonoko wonghalafano, wehongo lopashiwana, wopapolotika,

wopamaxupilo, wopamifyuululwakalo nomudingonoko wopaushitwe. Otali kwafele ovahongwa va

ka kale ovakwashiwana ve na oshinakuwanifwa momudingonoko wavo, tashi pitile

mokuyambulapo ounongo wapumbiwa, eudeko, owino, eenghedi noha shi tungu po omukangha

womanenediladilo mahapu a yooloka okulihonga edu, ondjokonona, ounamapya nounaimuna

owino wonghalamwenyo nounangeshefa oo oovahongwa tava ka hongwa meendodo dokomesho.

Osha pumbiwa unene ovahongwa vomeendodo dopedu vaxume komesho meitavelo

nomeenghedi diwa kombinga youkolele, eameno noitungilutu. Ponghatu apa ovahongwa ova

pumbwa okulikola owino tau kalelele kombinga yonghalamwenyo, ounongo neenghedi dina sha

nonghalamwenyo ina oukolele, okuninga oukaume, okukondolola omaliudo, okuungaunga

nomauyahame, okukala nondjungu monghalo yanyika oshiponga, okudidilika omalunduluko

molutu nokulihonga nhumbi ve na okukala meameno. Mahapu omomanenediladilo aa opehovelo,

oo ekanghameno lehongo lowino yonghalamwenyo olo ha li yandjwa meendodo dopokati fiyo

omeendodo dopombada.

Osho she lihongwa kovahongwa shi na sha nounongononi woushitwe, otashi lalakanene

okuhapupalifa eshiivo neudeko lovahongwa kombinga youkwatya wounyuni omo ovahongwa ve li

mo. Eshi osha kwatela mo eudeko nghee ovanhu hava longifa omidingonoko davo dopaushitwe,

opo va wanife po eemhumbwe davo dopaunhu. Osha kwatela mo yo eudeko nhumbi

omudingonoko tau filwa oshisho, nhumbi omudingonoko tau dulu okulundululwa momikalo odo

tadi u kaleke po. Okudiladila kwomoule, okupekapeka oinima, okufatulula omauyelele, nokutula

moilonga ounongo wa dja momalolelo, osha pumbiwa mokuuda ko ongushu nomangabeko

eshiivo lounongononi woushitwe, nonghee tu na oku i longifa monghalo yefiku keshe. Natango,

okulikola owino, eudeko neenghedi ponghatu ei yopehovelo, osha fimana melihongo lokomesho.

3. Omalalakano

Omalalakano oshilongwa shomudingonokohongo oo oku:

5

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Okuxumifa komesho ehalo lokueta po sha shaye mwene nondjungu, loku pulapula

nolokuhafela ounongo mupe. Okukwafa ovahongwa va dule okukundafana oinima

neendunge, okuninga omapekapeko nokundjadjukununa, okuninga omalolelo, okudiladila

paunongononi, okukandula po omikundu, nokulitula mo moinyangadalwa;

Okukwafela ovahongwa va kale nelineekelomwene, elishiivomwene, elifikamenepo

neudeko lounyuni omo ve li;

Otashi kwafele ovahongwa va mone ounongo, eudeko, owino, omapyokoko, eenghedi

nonhodi ya pumbiwa meputuko lavo lopanhu, shelikolela komalunduluko omoshiwana

shaNamibia;

Okuxumifa komesho eenghedi omukalondjikilile, ounongo wawedwa po noinyangadalwa

oyo ta i yambula po oukolele wopalutu nowopamadialdilo

Okuyambula po omilandu damangulukila aveshe pofikola, moipambele yehongo,

nomonghalamwenyo yaye mwene;

Okuxumifakomesho oshinakuwanifwa shomuhongwa keshe mekwatafano navakwao,

novaneumbo/ovakwanedimo laye, momudingonoko nomoshiwana ashishe;

Okuyambula po eemhito doufikepamwe dovalumenhu novakainhu, va dule ku kufa

ombinga shifike pamwe nopauyadi moikandjo aishe moshiwana nomoikandjolonga

yopamaifano aishe;

Okuyambula po eenghedi diwa di na sha nomashongo elongelokumwe, oilonga

nokungeshefa;

Okuxumifa komesho eudeko nghee oinima oyo i na omwenyo, oinima oyo i he na

omwenyo nomudingonoko ya pumbwafana.

Okuyambula po ekufombinga lovahongwa moinyangadalwa tai ningwa i xupife nokukaleka

po omudingonoko wopaushitwe.

4. Ehovakanifohongo

Ehovakanifohongo olo oufemba womuhongwa keshe nohaliyambula po ekufombinga mehongo, ilo

okumona omhito momilandu dihapu dehongo daadjakana nomomayakulo oo haa yandjwa

mehongo lomeefikola daavo ve he na omaupyakadi. Osha tungilwa komilandu dokuyambidida

nokutyapula ou lili/omayooloko hau hangika mokati kovahongwa AVESHE nokukufa po oingabeki

AISHE melihongo.

Ehongo lopetameko otali longekida oshiwana/omudingonoko ngaashi shi li sha teelelwa

mondjodifaneko yaNamibia yomudo wo 2030, dokuyambulapo ehovakanifohongo. Ovahongwa

tava mono oiimbi/omashongo noshoyo eemhumbwe dimwe melihongo lavo navo otava ka tulwa

meefikola daaveshe, neemhumbwe davo otadi kaungaungwa nado tashi pitile mokulongifa

oikwafifohongo nomelongifo lomikalo dokuhonga da yooloka ngaashi tashi pumbiwa. Ovahongwa

ava ve na omaunghundi manene noi tava dulu okulikola sha meefikola daaveshe, otava ka

kwafelwa she likolelela keemhumbwe davo moungudu veyambididohongo, eengudu ile eefikola de

likalekelwa fiyo efimbo apa tava dulu okuya meefikola daaveshe apa tashi dulika. Omufindahongo,

omikalohongo noikwafifohongo oya longekidilwa owina okuwapalela ovahongwa

vomoiputudilohongo ei.

Omukalo wehongo lomuhongwa ta dana onghandangala mehongo (LCE) otau wapalele

neenghono ovahongwa ovo ve na omaunyengwii mokulihonga shaashi oha li diinine kwaashi

ovahongwa ve shi nale noku va kwafela vatambule/ velikole / vamone eshiivo nounongo mu pe.

Omutungilo womufindalandu wehovakanifohongo owa tofa mo omapyokoko oo ovahongwa ve na

6

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

omaunyengwi mokulihonga va pumbwa okushiiva/okupya muo. Omafanekondunge

eyambididohongo loohandimwe oku na okulongekidwa opo akwafele nokungushupika omukomoko

welihongo pauhandimwe lovahongwa ovo ve na omaunyengwi mokulihonga.

Omilandu dawedwapo dokulongekida okulonga noku lihonga meengulu dehovakanifohongo otadi

(dulu oku) hangika momutungilo womufindahongo wehongo la hovakanifwa (2012). Omilandu edi

otadi ka kwafa ovahongwa AVESHE va likole eshiivo, ounongo neenghedi oku vakwafela va

findane mounyuni wonena wa kitakana, womalunduluko taa endelele nosho yo wounongononi,

omakwatafano nomauyelele mahapu.

Ehongo leendodo dopedu otali yambula po eemhito difuke pamwe dovalumenhu novakainhu

notashi etifa opo ovahongwa va dule okukufa ombinga moinyangadalwa shi fike pamwe. Ovahongi

nava shiive nokuuda ko nhumbi ve na okuyakula ovahongwa shi fike pamwe, noikwafifohongo

aishe tai longifwa nai yambidide oipambele youkakwashike koo okanhu pauyuuki.

Oshafimana okukwatela mo omanenediladilo oukakwashike koo okanhu moipapembele

yopanghalafano opo kupendulwe eudeko lomashundulo enasha noukakwashike koo okanhu,

nghee oufikepamwe wangabekwa, nonhumbi oufikepamwe moinima aishe yonghalamwenyo tau

yambulwapo. Moinyangadalwa younongononi yapamba okukonakona omudingonoko

wopaushitwe, osha fimana unene oukadona novamati va kale ve udite etumba okudja pehovelo

opo va kale ve na omukumo wokutwikila okulihonga ounongononi woushitwe momukomoko

welihongo lavo nomonakuiwa.

5. Okukwatafana noilongwa ikwao noitavakani/oikambakani

Oikambakani melihongo oya kwatela mo elihongo lomudingonokohongo, oHIV noAIDS, ehongo

lomuvalu wovakwashiwana, ehongo loufemba womunhu noudemokoli, omauyelele

nomakwatafano opautekenika, neameno lomeendjila. Aishe ei oya etwa momufindalandu, shaashi

keshe shimwe, otashi ungaunga nomaupyakadi nomashongo nomalunduluko moshiwana shetu

shaNamibia. Ovahongwa vetu aveshe ova pumbwa:

okuuda ko oukwatya womaupyakadi nomashongo aa

okuuda ko nhumbi omaupyakadi nomashongo aa taa kumu oshiwana

okuuda ko nhumbi omaupyakadi nomashongo aa taa dulu okupalamenwa moitukulwa yavo

Omaupyakadi nomashongo a didilikwa oaa:

Efiloshisho neketwato nawa leedjo detu dopashitwe

Oilanduli ya etwa koHIV noAIDS

Omikundu dopaukali-nawa tadi etwa kekakeko lewangadjo, keenghedi/omikalo

dokuungaunga noundjuwo noyeekelwashi da hamakasha

Omakuyunguto opa nghalafano a etifwa kokuhena oufikepamwe nokupangela oko haku li

dimbike oufemba noinakuwanifwa

Etonatelo lomeendjila la nghundipala

Omaupyakadi oo twa taalela mounyuni

7

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Ihapu yomoikambakani/tavakani ya tumbulwa oya kwatelwa mo nale moipalanyole ile

momanenediladilo omo mufindahongo womudingonokohongo. Momufindahongo omu omuna

oihopaenenwa ihapu yomakwatafano makwao koikambakani, ndele oshihopaenenwa ashike

shimwe moshikambakani keshe sha yandjwa pedu:

Ehongo lomavalulo

ovakalimo

Ehongo loufemba

omunhu

noudemokoli

Ehongo

lounongononi

o-HIV no-AIDS

Ondodo 3

Oikwamatungo:

Okuyelekanifa

omalukalwa/omaumbo

opamifyuululwakalo

nomalukalwa

omatungo

opashinanena

(nokutya openi taa

dulu okumonika)

Eendodo 1-3

Efiloshisho lomunhu

mwene meenghalo

da nyika oshiponga:

hokokolola to longifa

heeno/ahowe

noufemba woye

wokutya heeno ile

ahowe.

Ondodo 2

Okukwatakanifa:

hokolola/omaludi

omakwatafano haa

longifwa

momidingonoko.

Eendod 1-3

Hokolola/nhumbi tu

na okukala novanhu

ovo ve na ombuto

yoHIV noAIDS

6. Omukalo wokuhonga nokulihonga

Omukalo wokuhonga nokulihonga owa kanghamena kehongo lomuhongwa oye ta dana

onghandangala ngaashi sha fatululwa pamilandu douministeli nomufindalandu nomomaufo

ehongo. Omukalo ou otau etifa ehongo longushu ngeenge omilandu edi tadi tulwa moilonga.

Shawedwa po, omukalo wehovakanifo oo oshishonekwa mokuhonga nomokulihonga mehong

leendodo dopedu.

Elalalakano olo okuxumifa komesho elihongo neudeko, eshiivo, owino nomikalo tadi kwafele

mexumifo komesho loshiwana. Omuhongwa keshe ota etelele ounongo mu hapu owo omuhongwa

keshe e limonena meumbo, kovakwanedimo vaye, momudingonoko, nomekwatafano laye

nomomudingonoko. Ehongo mofikola na li kwatelemo, na li tungile ko, naliwede ko nokutula

koshiyelekifo osho omuhogwa eshii nale.

Ovahongwa ohave lihongo nawa nendjangumuko ngeenge tava kufa ombinga moinyangadalwa

nomokweeta po sha. Omuhongwa keshe oku li lile paemhumbwe daye, pokulihonga, pashiivo

nopakudula okulonga sha. Omuhongi na kale ta dulu okuyandja ekwafo tali wapalele eemhumbwe

dovahongwa aveshe nokuyukifa elihongo lovahongwa ngaashi tashi wapalele. Omikalo

dokuhonga odi na kukala da yooloka, ashike nadi kale tadi dulu okulundululwa nokuwapalela

moileshwa.

Omuhongi na tokole, she likwatelela koilalakanenwa yelihongo nokomapyokoko taa hangikwa,

onaini sha wapala omuhongi a longe nawa-nawa oshikalimo shOmudingonokohongo; onaini sha

wapala oku efa ovahongwa ve li kongele omauyelele voo vene; onaini va pumbwa okuwedelwa po

komuhongi; onaini va pumbwa ekwafo nefindilomo; onaini pe na exumokomesho mokulimonena

8

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

ounongo nomauyelele oo va pumbwa okulandula; ile onaini ovahongwa tava tuwa omukumo va

longe nokukonga eudeko kuvo vene.

Okuhonga moungudu, momapando, koumwe nooumwe, ile mongudu aishe motundi

yOmudingonokohongo nashikale hashi longekidwa luhapu. Elongelokumwe mokulihonga nali tuwe

omufindo apa tashi dulika. Eepoloyeka dokulonga moungudu otadi dulu okulongifwa luhapu kwa

talika kutya ovahongwa ove na eshiivo lokulongela kumwe. Eshi ovahongwa tava xumu komesho

mowino wopaumwene, panghalafano, paunongo womakwatafano, otava dulu okupewa

oshinakuwanifwa shihapu va kufe ombinga melilongekido nometaloshiivo loilonga yavo vene, tashi

ningwa mewiliko lomuhongi. Ope na eemhito dihapu dokuhovakanifa osho tashilihongwa.

Oshihopaenenwa: ovahongwa otava dulu okulongifa owino wavo wokunyola, womivalu

nowoungoba va ulike eudeko lavo mOmudingonokohongo.

Oshitukulwa shomudingonoko wopaushitwe momufindahongo omu, osha shoneka oku li monena

eshiivo, owino neenghedi tashi pitile momukalo wokuninga omapekapeko. Ounona paushitwe ove

na okatale konawa kombinga younyuni wavo, onghee nava pewe eemhito dokupula omapulo,

dokuninga omafaneko nomakonakono, ndele tava lolo omaitavelo avo kombinga younyuni.

Oinyangadalwa yatya ngaha inai pumbwa oilongifo yelikalekelwa: oinima ya keshe efiku

momudingonoko wavo otai wapalele mehongo leendodo dopehovelo. Oinyangadalwa oyo hai

pumbwa okuningwa komunhu-mwene ohai pendula movahongwa eenghudafana danyika

okukonakona. Eshi ohashi yambida exumokomesho nelideulo lelaka olo lapumbiwa movahongwa

opo vaudeko. Oukolele, eameno noitungilutu noitukulwa yomudingonoko wopanghalafano oya

pumbwa oudindoli welaka, nefimbo la wana nali longifwe okukwafela ovahongwa va dule

okuholola osho tava diladila.

Okushiva ovaleli vopaitukulwa novanawino keengulu dofikola oha ku weda ohokwe nongushu

koileshwa. Okutalela po omidingonoko dopopepi kumonike eedjo domeva, oinamwenyo, oimeno

neenhele dokulongela/eta po sha oha shi yandje omudingonoko wa yambapala wokulihonga oo

itau dulu okuhopaenenwa mongulu yofikola. Ovahongi otava tuwa omukumo va longife

omidingonoko davo onga eedjo dehongo di na ongushu.

7. Omapyokoko okexulilo leendodo dopehovelo

Ovahongwa aveshe eshi tave ya mondodo 1 ova teelelwa va kale va longekidwa panghalafano,

pamaliudo, pamadiladilo, nopalutu okuhovela ehongo lopambelewa. Oivike yotete itano yondodo

1 nailalakanene oinyangadalwa yelilongekidilo lehongo mofikola.

Mokumana Omudingonokohongo weendodo dopedu, pexulilo londodo 3, ovahongwa ova teelelwa

va kale tava dulu okuulika omapyokoko taa shikula:

Omudingonoko wopaushitwe

Ovahongwa nava hokolole omitungilo, oilonga nedingonoko longhalamwenyo yoimeno

noinamwenyo momidingonoko davo dopopepi. Nava yelife efimano leedjo domeva mayela

nokutongomona oilanduli yenyateko lomeva nonghee li na okukeelelwa. Nava tongomone noku

ulika nhumbi ve na okufila omidingonoko davo oshisho.

Nava hokolole omaukwatya oinima ikukutu, oikunguluki nomiku. Nava ninge omakonakono

onghalo yomhepo nonghee onghalo yomhepo ye va kuma voovene, eenghalo davo, omidingonoko

davo dopanghalafano nodopaushitwe. Ohava tongomona omaludi oikwaenghono, elongifo

9

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

loikwaenghono no monghalo yefiku keshe nomikalo dipu dokukwata nawa eenghono. Ohava yelifa

kutya omolwashike etango la fimana noku hokolola omaukwatya eli lile pefimbo loufiku lomutenya

nopomafimbo omudo a yooloka.

Nava ete po oupulo vapu nokutengeneka ngee tava konakona, okulongekida nokuninga

omakonakono mapu tava longele kumwe. Nava longife eenghedi dokuyeleka sha ndele tava

shange omauyelele oo va mona tava longifa ougrafa vapu noumhungu. Nava shivifile vakwao

kombinga yomakonakono ndee tava yandje omafaneko ayeleka.

Oukolele, eameno noitungilutu

Ovahongwa nava fatulule efimano lokukala monghalamwenyo i na oukolele, nava hokolole nhumbi

oikulya ina okutuvikilwa nokulongekidwa nawa ndele tava tongomona okulya ku na oukolele. Nave

lideule oukoshoki wopaumwene nokutongomona omaliudo nomalunduluko omolutu.

Nava hokolole nhumbi ve na okulifila oshisho voo vene, nhumbi ve na okufila oshisho vakwao

nokuulika nghee ve na okukala kaume/kahewa muwa. Nava tofe mo nghee ve na okukala

meameno meenghalo odo da nyika oshiponga nonghee ve na okukala ohanda. Nava hokolole

eenghedi deameno lomeendjila lovaendi vokolupadi, ovatwaalelwa moyeendifo novalondi

voumbashikela.

10

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OSHO INASHI TEELELWA

Eeprojeka Paumwene

Omapekapeko

nomakonakono

Omatalokonakono

noilanduli yonghalo

yomhepo

Ovaenda /

ovatalelipo pofikola

Eshiivo lakwalu

keshe

Omalweendo-

konaakono

Oiholikenima

Omalolelo

Oiningwanima yopefimbo

nomaxumokomesho

Oushitwe

Omadimbuluko omadalo

noiningwanima ikwao

yepata

Omudingonoko wopanghalafano

Ovahongwa ohava kwatafana nawa momudingonoko wavo wonghalafano nowomifyuululwakalo.

Ohava hokolola omayakulo opanghalafano oo haa yandjwa moitukulwa yavo, omaukwatya

epandela laNamibia noilimbo yalo, ndele tava hokolola efimano lomafiku omatyapulo opashiwana,

opamifyuululwakalo no opamaitavelo. Nava yandje omayooloko pokati kovaleli

vopamifyuululwakalo naavo vopapolotika.

Ovahongwa nava hokolole omayooloko moipambele yomaumbo, momakwatafano nomoyeendifo

moitukulwa yavo, noku tongomona omaifano amwe po nomangeshefo moitukulwa yavo. Nava tofe

mo eedjo dimwe dopaushitwe da Namibia nokukufa ombinga moinyangadalwa yomangeshefelo.

Omanenediladilo ‘Omudingonoko Woghalafano’, ‘Oukolele’, ‘Eameno nOitungilutu’,

‘nOmudingonoko Wopaushitwe’ ina i talika ko ongo oitukulwa ye li kalekelwa, onghee oipalanyole

oina okuhongelwa moku i tavakana aishe itatu. Shikwao sha wedwa po, ovahongi nava didilike

kutya ope na oitukulwa imwe oyo i na okuhongwa yelikalekelwa pefimbo la nuninwa tali kalelele

momudo wofikola. Oitukulwa ei otai dulu okungudupikwa koshi yoshipalanyole tashi ifanwa “osho

inashi teelelwa” ngaashi sha ulikwa mefano tali lshikula, oshoyo nai hongwe pomafimbo omomudo

taa wapalele ilo eshi ohokwe yoitukulwa oyo tuu oyo tai tukuluka:

8. Etalululo nokushikulafanifa pakutula kumwe okudja pongudu yotete fiyo ondodo 3

Eyokomesho mounongo, meshiivo nomeenghedi momukokomoko wehongo leendodo dopedu ola

hololwa melandulafano tali shikula. Ashike, oshikalimo shelihongo meedodo dopehovelo lela

inashi kwatelwa mo momushangwa ou, sho otashi hangikwa momufindahongo wongudu ya

tetekelela ondodo yotete (oshikunino).

Omudingonokohongo ouna oitukulwa yelihongo oyo tai ka ninga oihongwa yelikalekelwa (ng:

Ehongo loushitwe nEhongo loundjolowele, Ehongo longhalafano, Ounongo wonghalafano, nsh.t).

Oilongwa yondodo 4 oya kwatelwa mo nelalakano ku ulikwe eshi tashi landula konima yo ndodo 3.

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

OVAKWANEDIMO NOMIDINGONOKO

Okutofa mo

nokutumbula oilyo

yovakwanedi-mo

nokutofa mo

oilonga, omaufemba

noinakuwani-fwa

yoilyo yovakwanedi-

mo

Oku yoolola pokati

komakwatafano

oo mawa naa a

nghundipala

movakwenedimo

Okuyelifa kutya

omolwashike sha

fimana okukala

oshilyo

shovakwanedimo

Okuhokolola

nhumbi

oinakuwanifwa

yovakwanedimo

kwafelafana

Ounongo

wonghalamwe-

nyo

Eudeko lomoule

leenghedi

nomalihumbato

mawa

ovakwanedimo

Okuyandja

ouyelele

womondjila

kombinga yofikola

yavo

Okuyandja

ouyelele

womondjila

kombinga

yofikola yavo

Okuyandja

ouyelele

womondjila

kombinga yofikola

yavo

Okutumbula

omaludi omayakulo

noomaifano a

yooloka noilonga

oyo hai longwa

koshilyo keshe

momudingo-noko

Okutumbula

ovayandji

vomayakulo

opaunamiti

opehovelo

meumbo

nomomudingonok

o wavo nokuyelifa

oilonga yavo

Okuhokolola

oinyangadalwa

ya fimana

yomonghalafa-no

nomomudingono

ko nomayakulo

opanghalafano

oo haa yandjwa

Oku yelifa osho

eengudu

dopanghalafano

da yooloka

momidingonoko

hadi longo

nokuhokolola

omayakulo

opashiwana oo

hava pewa

Elihongo

longhalafano

Omalukalwa

omutungilo wedu

OMIFYUULULWAKALO DOVAKWANEDIMO, DOPASHIWANA, OVANHU NOININGWANIMA

YOPANDJOKONONA

Okutofa mo

nokutumbula oilyo

ya dja

momityuululwakalo

davo vene

Okuhokolola oidila

yokomapata avo

vene

noivilotyapulo

Okuhokolola

oidila

nomifyuululwa-

kalo

momidingonoko

Okuhokolola

omifyuululwakalo

doiwana ya

yooloka

muNamibia

Elihongo

longhalafa-no

12

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

davo

Okuhokolola

omutungilo

nomaluvala

epandela

laNamibia

Okufatulula

omalityo

omaluvala

nomafano

naasho a kalela

po mepandela

laNamibia

Okufatulula

omalityo

omadidiliko

oilimbo

koshilimbo

shaNamibia

Okukufa ombinga

moivilodimbu-luko

tai ningil-wa pofikola

Okufatulula kutya

omolwashike efiku

lemanguluko li li

efiku la fimana

mondjokonona

yaNamibia

Okufatulula kutya

omolwashike

efiku

lemanguluko,

efiku laCassinga

efiku laAfrika e li

omafiku a fimana

mondjokonona

yaNamibia

Okuyoolola pokati

komafudo

opomaitavelo

naao ehefi

opamaitavelo

Okutofa mo edina

lomupresidende

waNamibia

Okufatulula kutya

omolwashike

nonghee

ovawiliki/ovaleli

vopaitukulwa

novopashiwana

hava

tumbalekwa/

fimanekwa

Okufatulula

oilonga ya fimana

yovaleli

vopamifyululwa-

kalo

OIKWAMATUNGO NOMALUDI OMAKWAFANO MOMIDINGONOKO

NOMOITUKULWAHOOLOLO YAVO

Okutonga apa

hava di,

okutumbula

oitungifi ya yooloka

oyo ya longifwa

momaumbo avo

noku yoolola pokati

komaludi

omaumbo she

likolelela k

omifyuululwakalo,

oluvala, ounene

Okuhokolola

omaumbo avo

noifeweki

Okuhokolola

nokutumbula

oitungifo

yalongifwa

momudingono-

ko

Okuyelekanifa

omaumbo

nomalukalwa

opamifyuululwa

kalo nomatungo

opashinanena

Elihongo

longhalafano

Omalukalwa

Omutungilo

wedu

13

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

nomutungilo

Okutumbula omaludi

oyeendifo hai

longifwa

momudingono-

Ko

Okuhokolola

oyeendifo oyo hai

longifwa

kovakwanedimo

vavo

Okuhokolola

oyeendifo

yovakwaashiwan

a momudingono-

ko

Okuhokolols

oyeendifo

moshitukulwa-

hoololo

Elihongo

longhalafano

Eliko

Enongonono

ledu

Okuhokolola

omaludi

omakwatafano

ovakwanedimo

vavo

Okuhokolola

omaludi

omakwatafano

haa longifwa

momudingono-ko

wavo

Okuhokolola

omaludi

omakwatafano

moshitukulwa-

hoololo shavo

ELANDIFO, ELIKOLO, ELONGIFO NETUVIKILO

Okuhokolola

omaifano

ovakwanedimo

vavo nokufatulula

kutya

omolwashike

ovakwanedimo va

pimbwa oimaliwa

noku i tuvikila

Okuhokolola

omaifano

ovanangeshefa

momidingonoko

Okuhokolola

omaifano a sha

moshitukulwa-

hoololo

nomolwashike a

pumbiwa

Elihongo

longhalafano

Eliko

Enongonono

ledu

Omangeshefelo

Oilongwa

youngoba

yopehovelo

Okukufa ombinga

moinyangadalwa

yokungeshefa

nokulanda/noku-

landifa

Okukufa

ombinga

moinyangada-

lwa

yokungeshefa

nokulanda/no-

kulandifa

Okukufa ombinga

moinyangada-lwa

yokungeshefa

nokulanda/no-

kulandifa

OUKOLELE, EAMENO NOITUNGILUTU

ONGHALO YOUKOLELE NONGHALAMWENYO YAAMENWA

Okufatulula kutya

omolwashike

omudingonoko wa

yela, oukoshoki

wopaumwene,

edeulo lolutu

netulumuko i li ya

Okufatulula kutya

omolwashike

oukoshoki

wopaumwene,

edeulo lolutu

netulumuko i li ya

fimana

Okufatulula

kutya

omolwashike

okuliwapaleka

kwa fimana

Okuhokolola

omadidiliko e

shivike nawa o

mifikifi dolutapo

nekeelelo lado

Ounongo

wonghalamwen

yo

Okunongela

oukoshoki

wopaumwene

14

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

fimana

Okuhokolola nhumbi

oHIV noAIDS tai

dulu nonghee itai

dulu okutambulafa-

nwa/okupewa-

fana

Okuhokolola

ekwatafano eli la

amenwa

mokukwatafana

novanhu ovo ve

na ombuto yoHIV

noAIDS noshike

shi na okukelelwa

Okuhokolola

ekwatafano eli la

amenwa

mokukwatafana

novanhu ovo ve

na ombuto yoHIV

noAIDS noshike

shi na

okukelelwa

nonhumbi ta ku

lihumbatelwa

ovenhu vena

ombuto yoHIV

Okuhokolola

nhumbi tu na

okulihumba-tela

ovanhu ovo va

kwatwa kombuto

yoHIV noAIDS

Ounongo

wonghalamwen

yo

Okunongela

oshili nomitoto

kombinga yoHIV

noAIDS

Elihongo

longhalafano

Ovakwashiwana

Enongonono

ledu

OITUKULWA YOLUTU, OMALUNDULUKO MOLUTU, OMALIUDO OMENI NOILYO YOMALIUDO

Okuyoolola

oitukulwa yolutu

noilonga yayo

Okuyoolola

oitukulwa yolutu

noilonga yayo

Okutofa mo

oinima oyo tai

etifa okukula

nokuxuma

komesho kwolutu

Okuyoolola oilyo

yomeni lolutu,

yokombada

yolutu,

yopaumwene

naayo ihe fi

yopaumwene/

yepenge

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Okunongela

exumokomesho

loilyo yopaidalifo

Okutofa mo

mokutumbula

oilonga itano yoilyo

yomaliudo

Okutofa mo

nokutumbula oilyo

itano yomaliudo

noilonga yayo

Okutofa mo oilyo

yomaliudo

nokuhokolola

nhumbi hatu file

oshisho eyulu,

omatwi, omesho

nokanya

Okutofa mo oilyo

yomeni lolutu

noilonga yayo

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Okukoneka

/okudimbulula

nhumbi onghalo

nomaliudo hai

lunduluka

Okuhokolola

omaliudo

omaliudo a

yooloka nonghee

taa dulu

okulunduluka

Okutofam mo

omaliudo mawa

naao mai

Okuhokolola

nhumbi tu na

okutonatela

omaliudo etu

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Okunongela

omaliudo

efindano

nomaliudo

eudonai

OUKAUME

Okuulika efiloshisho

nonghenda molwa

vakwao

Okuulika

efiloshisho

noghenda

kookaume kaye

Okuhokolola

nhumbi

hatuningi/pange

oukaume

Okuhokolola

eenghalo/omau-

kwatya a kaume

muwa nonghee to

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Oukaume

15

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

kala kaume

muwa kuvakweni

EFILOSHISHO MEENGHALO DA NYIKA OSHIPONGA

Okutofa mo

nokufatulula

eenghalo danyika

oiponga nomikalo

dokuliamena

meumbo, mofikola

nomomidingonoko

detu nonghee tu na

okuhenuka oiponga

Okutofa mo

nokufatulula

eenghalo da nyika

oiponga nomikalo

dokuliamena

meumbo, mofikola

nomomidingonoko

yetu nonghee tu

na okuhenuka

oiponga

Okutofa mo

nokufatulula

eenghalo da

nyika oiponga

nomikalo

dokuliamena

meumbo,

mofikola

nomomidingonok

o yetu nonghee

tu na okuhenuka

oiponga

Okutofa mo

nokufatulula

eenghalo da

nyika oiponga

nomikalo dokuli

amena meumbo,

mofikola

nomomidingonok

o yetu nonghee tu

na okuhenuka

oiponga.

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Okuulika nhumbi u

na okutya ‘ahowe;

monghalo ya nyika

oshiponga, hokolola

omikalo

dekwatafano

dokutya

heeno/ahowe

nokufatulula opo to

dulu okuya u ka

mone ekwafo

Okuulika nhumbi u

na okutya ‘ahowe;

monghalo oyo ya

nyika oshiponga,

hokolola omikalo

dekwatafano

dokutya

heeno/ahowe

nokufatulula opo

to dulu okuya u ka

mone ekwafo

Okuulika nhumbi

u na okutya

‘ahowe;

monghalo oyo ya

nyika oshiponga,

hokolola omikalo

dekwatafano

dokutya

heeno/ahowe

nokufatulula opo

to dulu okuya u

ka mone ekwafo

Okuyandja

eenghalo omo

tava dulu okutya

ahowe nokuulika

nhumbi ta ti

ahowe

komalihumbato

oo itaa tambulwa

ko

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Okunongela

okutya heeno ile

ahowe

nefimaneko

OIKULYA I NA OUKOLELE NOMIKALO DOKULYA

Okuyoolola pokati

koikulya i na

oukolele naayo ihe

na oukolele

Okuhokolola

oikulya oyo ina

oukolele noya

pumbiwa okuliwa

luhapu

nokuhokolola

omikalo diwa

dokulya

Okufatulula

nhumbi sha

fimana okukwata

nokulongekida

oikulya

noukoshoki

Okufatulula

nhumbi sha

fimana okutuvikila

nokulongekida

oikulya mondjila

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Okunongela

oikulya i na

oukolele

EAMENO LOMEENDJILA

Okuhokolola

omalihumbato

mawa ovapashiyoni

novaendi vokolupadi

Okutofa mo

omadidiliko

omeendjila

nomidingonoko

davo noku fatulula

Okuhokolola

nhumbi vena

okulihumbata

momalweendo

onga ovaendi

Okufatulula

eameno

neemhango

domeendjila

dovalondi

Omaunongo

onghalamwen-

yo

Eameno,

nemanguluko

16

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

oiponga

yomeendjila

nokuulika nhumbi

ve na okutauluka

ondjila pe hena

oshiponga

nokutofa mo

oiponga tai dulu

okuhangika

mondjila yokuya

kofikola

vokolupadi ile

ovatwaalelwa

moyeendifo

veembashikela lovaendi

vokolupadi

OMUDINGONOKO WOPAUSHITWE

OIMENO- OINIMA I NAOMWENYO NEDINGONOKO LONGHALAMWENYO

Okuhokolola

omayooloko pokati

koinima i na

omwenyo naayo

ihena omwenyo

Okuhokolola

oimeno onga

oinima i na

omwenyo oyo ya

pumbwa omhepo,

omeva neenhe

detango i xupe

Okuulika nhumbi

omidi doimeno

hadi kufa omeva

medu nokuulika

ongushu/oshilon

ga sheenhe

detango komafo

oimeno

Okuhokolola

nghee ouyelele,

omeva taa kumu

okukula

kwoimeno

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Omudingonoko

Oinima ina

omwenyo

Okuhokolola nhumbi

hatu file oimeno

oshisho

Okuhokolola

okufaneka nhumbi

eembuto hadi

mene

Okuhokolola/okuf

aneka nhumbi

eembuto hadi

mene

Okuhokolola

edingonoko

longhalamwen-yo

yoimeno i na

eengala

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Efiloshisho

loimeno

Okutofa mo

nokuyelekanifa

omitungilo,

omaunene,

omaluvala, omafo

neembuto doimeno

yomomidingonoko

davo

Okutofa mo

nokutumbula

oitukulwa ya

fimana yomiti,

oixwa, omwiidi

yomomidingono-

ko davo

Okutofa mo

oimeno kokutala

komafo

neembuto dayo

Okutofa mo

omaludi omiti da

yooloka

momidingonoko

tava longifa

omaukwatya

ewetike

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Okukula

kwoimeno

Okutofa mo

oimeno/oiimati ei hai

liwa naayo ihai liwa

ile oudiyo

Okutofa mo

nokutumbula

oimeno i na

oudiyo

momidingonoko

davo

Okutofa mo

oitukulwa

yoimeno hai

longifwa onga

oikulya

Okutofa mo

oimeno oyo hai

longifwa ongomiti

(do ku hakula)

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Oimeno

OINAMWENYO-OINIMA INA OMWENYO, OMAUKWATYA A YOOLOKA, OMIKALO

DOKULIPALWIFA NEENHELE DOKUKALA

17

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

Okuhokolola

omayooloko pokati

koinima in a

omwenyo naayo ihe

na omwenyo

Okuhokolola

oinamwenyo (mwa

kwatelwa ovanhu)

ongoinima ina

omwenyo ya

pumbwa oikulya,

omeva

nomalukalwa opo i

xupe

Okuhokolola

omikalo da

yooloka odo

oinamwenyo

(mwakwatelwa

ovanhu) hai

longifa okumona

oikulya nomeva

Okuhokolola

omitungilo odo

oinamwenyo

(mwa kwatelwa

ovanhu) hai

longifa

okulinyenga

nokweendaenda

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Omudingonokoh

ongo – Oinima

ina omwenyo

Okutofa mo

nokungudupika

oinamwenyo

yopovanhu naayo

yomoixwa

nokuhokolola

nhumbi tu na okufila

oshisho

oinamwenyo

yomeefaalama/

meehambo

noinmwenyo

yopovanhu

Okutofa mo

omaukwatya

nomikalo

dokulipalwifa

doinamwenyo

yopovanhu

Okutofa mo

oikulya

noilikolwamo oyo

hai di

koinamwenyo

yopovanhu/

meumbo

Okuyoolola pokati

keholoke po,

onhele youkukala

nomikalo

dokulipalula

kwoinamwenyo

yomoixwa,

eholokepo

nomaukwatya

ayo, onhele yayo

melyenge

loikulyaa

Elihongo

longhalafano

Oihopaenenwa

noinamwenyo

moitukulwahoolo

lo

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Okutofa mo

nhumbi

nomolwashike

efiloshisho

loinamwenyo

yomoixwa tali

longifwa

moNamibia

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Okuhokolola

omafaafano

nomayooloko

meholokepo

nomikalo

dovakulunhu

nodounimwena

vavo

Okuhokolola

edingonoko

longhalamwenyo

yoinamwenyo

oyo haikulu

ashike iha i

lundulula

omutungilo

Okuhokolola

omalunduluko

moinamwenyo,

eshi eholokepo

lolutu tali

lunduluka

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Omudingonoko –

Oinima i na

Omwenyo

OMEVA-ELONGIFO LOMEVA, EKWATONAWA NENYATEKO LOMEVA (OUNONGONONI

NOUTEKENIKA MOSHITUKULWA)

Okufatulula efimano

lomeva

nokutumbula

Okufatulula

omolwashike twa

pumbwa omeva

Okufatulula

nghee na

omolwashike

Okutofa mo

nokufatulula

omikalo

Ehongo

longhalafano

Eliko-Omutungilo

18

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

elongifo lomeva

mayela nonhumbi

ena okukwatwa

nawa

nefimano lomeva

mayela

omeva e na

okukwatwa

nokutuvikilwa

nawa

dopamifyuululwak

alo

nodopashinanena

dokudinda omeva

wedu-

okupepaleka

eedjo

dopashitwe

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Omudingonoko –

Eedjodomomudi

ngonoko hadi

longifwa

monghalamweny

o yefiku keshe

Okutofa mo

nokupopya eedjo

domevo

momudingono-ko

Okutofa

moitukulwa yavo

eedjo domeva

nelongifo lomeva

a yela

Okutofa

moitukulwa yavo

eedyo domeva

nelongifo lomeva

a yela

Okuulika opo

tapa

hangika/tapamoni

ka omeva

momudingono-ko

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Ofiloshisho

leedjo

dopaushitwe

Okutofa mo omikalo

dokunyateka

omeva, oshiponga

shokunwa omeva a

kaka nomikalo

dokukelela enyateko

lomeva

Okutofa mo oyeeti

yenyateko lomeva

nokukelela

enyateko lomeva

Okutofa mo

nghee

oyeekelwashi hai

kakeke eedjo

domeva nonghee

shi na

okukelelwa

Okuhokolola

eedjo denyateko

lomeva

keefaabulika

nonhumbi tashi

kelelwa

Ehongo

longalafano

Oushitwe

EFILOSHISHO LOMUDINGONOKO NOKU U KALEKA WA YELA (OUNONGONONI

NOUTEKENIKA MOSHITUKULWA)

Okufatulula efimano

lomudingonoko wa

yela nokuulika

omikalo dipu doku u

wapaleka noku fila

oshisho

Okufatulula

nokuulika efimano

lokuopaleka

nokufila oshisho

lomudingonoko

Okufatulula

nokuulika

efimano

lokuopaleka

nokufila oshisho

lomudingonoko

Okufatulula

nokuulika

efimano

lokuopaleka

nokufila oshisho

lomudingonoko

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Omudingonoko –

efiloshisho

leenhele/ofikola

ile eumbo

Ehongo

longhalafano

Oushitwe

OKUYOOLOLA OINIMA: OMAUKWATYA NOMALONGIFO

Omaukwatya oinima Okutofa mo Okuhokolola Okuhokolola Ehongo

19

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

oyo tai dulu

okuningi-na

nokukaama

momeva

nokuhokolola

oinima oyo tai dulu

okukaama

nokuningina

momeva

omayooloko

anafangwa

meholokepo

loinima oyo

ikukutu

noikunguluki

omayooloko

anafangwa

meholokepo

loinima oyo

ikukutu,

oikunguluki

nomiku

lounongononi

noukalinawa

ONGHALOYOMHEPO, OMAFIMBO OMUDO NOMUDINGONOKO (OIKWAENGHONO YEDU )

Okuhokolola

omalunduluko

omafimbo omudo

nonghalo yomhepo

yefiku keshe

Okuhokolola

omalunduluko

omafimbo omudo

nonghalo

yomhepo yefiku

keshe

Okufatulula kutya

omolwashike

onghalo

yomhepo hai

lunduluka

Okufatulula kutya

omolwashike

onghalo yomhepo

hai lunduluka

Ehongo

longhalafano

Onghalo

yomhepo –

ehongo longhalo

yomhepo

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Onghalo

yomhepo

momudingonoko

wopaushitwe

Okutumbula

oidjalomwa, noikulya

oyo tai wapalele

eenghalo domahepo

Okutumbula

oidjalomwa,

noikulya oyo tai

wapalele

eenghalo

domahepo

Okuhokolola

osho omafimbo

ane omudo taa

eta kovanhu

nokomudingonok

o

Okuhokolola osho

omafimbo ane

omudo taa eta

kovanhu

nokoinamwenyo

Ehongo

longhalafano

Oukwatya

wonghalo

yomhepo

EDU, OHANI, OMAMINIKILO NOUNYUNI AUSHE (EDU FIYO OMEWANGADYO)

Okuhokolola

oinima tai monika

noupu

mewangadjo

Okuhokolola

nghee

ewangadjo hali

lunduluka

omutenya

noufiku

Okuhokolola

eenghalo

dewangadjo

nomafimbo

omudo

Ehongo

longhalafano

Enongonono

lomaminikilo/ouk

watya wonghalo

yomhepo

EENGHONO DEDU, OMALINYENGO NOIKWAENGHONO (OIKWAENGHONO YEDU)

Okutofa mo eedjo

dipu

doikwaenghono

unene tuu etango

Okutofa mo

nhumbi eedjo

doikwaenghono

unene etango

hali longifwa

efiku keshe

Okuhokolola

ekwatonawa

loikwaenghono

nouwa walo

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Okuulika kutya Okutofa Okutofa mo Okutofa mo

20

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

oinima otai dulu

okulinyenga

oshilanduli

shoikwa

eenghono naasho

hashi ningifa

oinima i longe, i

kule noi li nyenge

nghee

oikwaenghono

hai li nyenge

nhumbi

oikwaenghono tai

dulu okulundulula

omutungilo/omufu

lomo

Okuhokolola osho

tashi efifa

eenghono di

nanesha shi wile

kedu/pedu

21

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Ounongo wopehovelo tau shikula na u tungilwe komanenediladilo omudingonoko wopaushitwe nou na okukonakonwa/okuningilwa etaloshiivo. Didilika kutya ounongononi nomaunongo okulesha nokushanga nounongo woikwamuvalu, owa hovakanifwa momalaka nomomuvalu. Oshe likolela koukwatya woinyangadalwa, ovahongi otava dulu okutokola kutya omoshilongwa shi lipi omo omaunongo aa e na okukonakonwa.

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO

YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

OMIKALO DOMAPEKAPEKO VA PEKAPEKE, OKUHOKOLOLA, OKUFATULULA

NOKUTENGENEKA OIHOLOKEPO /OYUUYEPO YOPAUSHITWE

Okulongifa

eshiivo lavo va

pule omapulo

kombinga

younyuni we va

dingilila

nokulongifa oilyo

yomaliudo

okuongela

omauyelele

Okuninga

omatengeneko

kombinga yaasho

tashi dulu

okuholokapo

momapekapeko

Okuninga

omatengeneko

kwasho tashi

dulu

okuholokapo

momapekapeko

Okuninga

omatengeneko

mapu tava longifa

ounongo wavo

vene (oo ve shii)

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Okulongifa

omikalo/landu ve

di hongwa

ongoshihopaenen

wa

mokupekapeka

Okuhokolola

eenghatu dipu

delongekido

nokuninga

omapekapeko

Okuhokolola

eenghatu

domoule

delilongekido

nokuninga

omapekapeko

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

OUNONGO WOKULESHA NOKUSHANGA

Okutukulilafana

omauyelele

navakwao tashi

pitile

mokupopya,

mokupwilikina

nomokufaneka.

Okutukulilafana

omauyelele tashi

pitile mokupopya,

mokupwilikina,

mokufaneka,moku

lesha

nomokushanga.

Okulombwela

vakwao

kombinga

yomapekaapeko

nokuyandja

omafatululo taa

wapalele

Okulombwela

vakwao kombinga

yomapekapeko

nokufanekeka

omatomheno

nomafatululo

mawa.

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

Okukonga

omauyelele taa

di momambo,

moifokundaneki

needjo

dikwao/diwe

Okukonga

omauyelele taa di

momambo,

moifokundaneki

needjo

dikwao/dimwe

OUNONGO WOKUVALULA (WOIKWAMUVALU)

Okungudupika

nokushikulafanif

a oinima

pamaukwatya

wayo ng:

Okulongekida

ouyelele tava

longifa

okungudupika

nokushikulafani-fa,

Okulongekida

nokungudupika

oinima ile

oiningwanima

she li kwatelela

Okungudupika

nokushikulafanifa

oiningwanima,

omadiladilo

noinima yoshili

Ehongo

lounongononi

noukalinawa

22

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

ONGUDU YA

TETEKELA

ONDODO

YOTETE

ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4

shikukutu/ shipu,

okukaama

/nokuningina

okuninga

omusholondodo

nokufaneka

komaukwatya

afaafana

Okukonakona,

okuyelekanifa,

okungudupika

nokuhokolola tava

longifa oiyelekifo

yopaushitwe va

ongele

omauyelele

Okukonakona,

okuyelekanifa,

okungudupika

nokuhokololatava

longifa oiyelekifo

yopaushitwe va

ongele

omauyelele

Okukonakona,

okuyelekanifa,

okungudupika

nokuhokolola ta-

va longifa

oiyelekifo

yopaushitwe va

ongele

omauyelele

Okutunga po

oumhungu va

didilike mo

omatalokonako-no

Okutunga po

oumhungu va

didilike mo

omatalokonako-

no

Okueta po

ografika

youmhungu va

didilike mo

omatalokonako-

no

9. Oshikalimo shelihongo

Ovahongwa vondodo 1 ove na okuninga oinyangadalwa yelilongekido oule woivike itano moshikako shotete shomudo omanga ehongo la

longekidwa inali hovela. Tala komushangwa welandulafano loinyangadalwa yelilongekidilofikola oivike 5 (NIED 2011) nelongekido loilongwa

ya havakanifwa Ondodo 1 (NIED 2010).

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

EXUKU: OMUDINGINOKOHONGO WOPANGHALAFANO

Ovakwanedimo

nomidingonoko

Omalalakano elihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano lokukala ve li oshilyo shovakwanedimo nosho momidingonoko davo

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

hokolola omakwatafano mawa

ovakwanedimo, ng:

- faneka oilyo yovakwanedimo,

oilonga yavo, ninga okaudano

komakwatafano mawa

ovakwanedimo; kundafana

oukwatya muwa meenghalo

dovakwanedimo

- tofa mo omaufemba avo

noinakuwanifwa yavo ng:

va kale ve holike nova kale va

hongwa oinakuwanifwa yavo

okukala veli mofikola

nokulihonga nawa ngaashi

tava dulu

- kundafana omaufemba

noinakuwanifwa

hokolola oilyo yovakwanedimo

nomolwashike shi li sha fimana

okukala oshilyo shovakwanedimo

ng:

- faneka nokuhokolola oilyo

yovakwanedimo vavo nokushanga

omadina avo

- kundafana omayooloko pokati

kovakwanedimo vopopepi naavo

veli ovapambele she li kwatelela

komifyulwakalo dovaNamibia da

yoloka

- faneka omuti ovakwanedimo lavo

tava ulike eenhele davo vene

nodoilyo ikwao yovakwanedimo,

movakwanedimo ovo vopopepi

navo novapambele

hokolola nghee/nhumbi oilonga

yovakwanedimo

haikwafele/havakwafafana ng:

- hokolola oilonga yoilyo

yovakwanedimo

- danauka oinyandwa nokukundafana

osho omunhu keshe meumbo ha

ningi; nhumbi hava tukulilafana

oilonga, ohava etapo shike

- kundafana nghee okutekula nokulela

haku eta opo eefiye di kale yee oilyo

yovakwanedimo

24

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

yovakwanedimo vavo

yandja ouyelele kombinga

yofikola yavo ng:

- Okutumbula ofikola yavo,

omukulunhufikola wavo,

omuhongi wavo novanafikola

vakwao

tumbula ovayandji vefiloshisho

loukolele meumbo

nomomudingonoko nokuyelifa

oilonga yavo ng:

- tofa mo kutya oolyelye ovo

hava longo oilonga yokuyandja

oukolele movakwanedimo ng:

meme, tate,

mumwamemekadona nomuleli

wounona

- kundafana kutya omolwashike sha

fimana oku kala oshilyo

shovakwanedimo ng: ouwa

wokukala omupambele

yandja ouyelele kombinga yo

fikola yavo ng:

- Okutumbula ofikola yavo,

omukulunhufikola wavo, omuhongi

wavo novanafikola vakwao

hokolola oinyangadalwa

yopanghalafano ya fimana

momudingonoko ng:

- kundafana nokufaneka efano

lomutungilo weluviluvi leengudu da

sheywa naado inadi sheywa oko

vo va pamba ng: ookaume

novadanauki pamwe navo,

oungudu veengeleka ile oungudu

omo ovakulunhu vavo ve li,

yandja ouyelele kombinga yofikola

yavo ng:

- tumbula kutya omolwashike ofikola

yavo ya lukilwa edina olo,

okutumbula omukulunhufikola;

omuhongi wongudu yavo novahongi

vamwe po vopofikola yavo,

ovanafikola vakwao nomunashipundi

welelo/wetonatelonongelo lofikola

yavo

hokolola omayakulo opashiwana oo

haa yandjwa ng:

- talela po eembelewa delelo

lodoolopa moshitukulwa (ile va shive

oshilyo) nokumona kutya ohava

yandje omayakulo oludi li lipi po

- shanga nokuyandja olopota pauxupi

yetalelepo lavo

- shanga oukaume mukanda tave u

shangele kovanambelewa vamwe

25

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

- hokolola efiloshisho ng:

Okupupa ondjele youpyu,

okuyandja omiti nsh.t

- tofa mo ovayandji voukolele

nefiloshisho momidingonoko

davo ng: eendokotola/

ovapangi poukilinika,

oipangelo/oihakulilo

- va danauke okaudano va ka

talela po/ va ya keenhele

domahakulilo

ovamwainamati

novamwainakadona vavo omo ve li

(va pamba)

- danauka oinyandwa ikombinga

yoinyangadalwa imwe

yopanghalafano

vokeembelewa domayakulo tava

pandula omolwefimbo olo ve va pele

- ninga okaalita komudingonoko wavo

ndele tava ulike mo eenhele

domayakulo aa.

- talelapo eengudu dokukwafela

momudingonoko (oHIV noAIDS)

nokumona kutya ohava yandje

ekwafo loludi lilipi po

Omifyuululwakalo

dovakwanedimo,

dopashiwana, ovanhu

noiningwanima

yopandjokonona

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko nhumbi omifyuulululwakalo dovakwanedimo, dopashiwana, ovanhu noiningwanima

yopandjokonona ya nwefa mo ovaNamibia

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

hokolola enghedi noivilo

yovakwanedimo lavo ng:

- kundafana kombinga

yeenghedi noivilo omo

ovakwanedimo vavo hava kufa

ombinga

- kundafana osho ve na okudjala

(omukalo wokudjala) moivilo

yelikalelelwa

- pula ovashivwa ng: (ovadali)

hokolola nokupopya eenghedi

nomifyuululwakalo panghalafano

nomomidingonoko davo ng:

- kundafana kutya omafiku e lipi e

likalekelwa, oiningwanima ile oivilo

ili pi hai dimbulukiwa nokutyapulwa

nonghe hashi ningwa (ovanhu

ohava djala shike, ohava dana

eengalo di lipi, nohave lihumbata

nahelipi)

hokolola omifyuululwakalo domihoko

da yooloka muNamibia ng:

- hokololela vakwao kombinga

yomifyuululwakalo odo ta di holoka

mongulu yofikola

- pula oilyo yomudingonoko kombinga

yeenghedi nokumona ouyelele

kombinga yeenghedi

dopamifyuululwakalo mu Namibia

- lihonga omaimbilo adja

26

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

kombinga yomidjalo da

yooloka

hokolola omufolomo

nomaluvala epandela la

Namibia ng:

- faneka nokumbapeka

epandela nokukundafana kutya

openi hapa tulikwa epandela

momidingonoko/

momudingonoko wavo

- kundafana omaluvala noilimbo

yepandela

- kufa ombinga meemhito omo

taku twilikwa epandela

- eta po oilonga yopaunghulungu

nokudanauka oinyangadalwa

yoiningwanima ei

- tota po oinyandwa noidano tava

longifa oikutu ya yooloka

yopamufyuululwakalo

fatulula omalityo omaluvala

nomafano epandela

lopashiwana/loshilongo ng:

- mona omafatululo/omalityo

omaluvala nomafano; okuninga

oimewa/oifanekwa nokushanga

oshitya shedidiliko keshe.

- kundafana kutya oshike hashi

nigwa po ngenge ovanenenhu tava

talele po, oolyelyehava ulikwa

moTV (moradio-mudidimbe),

olyelye a popya moradio ile a

fanekwa moifokundaneki

pomayeululo opambelewa,

eyeululo lopaliamende, mefiku

lemanguluko nomomafiku makwao

oivilo ya fimana

- kufa ombinga meemhito odo taku

tulikwa epandela

momifyuululwakalo da yooloka

nokukufa ombinga mokudanauka

omafiku noidano va djala oikutu

yopamufyuululwakalo ng: (Efiku

lAfrica)

fatulula elityo loilimbo i li koshihako

shepandela laNamibia ng:

- kundafana omadidiliko oinamwenyo

noimeno i li moshihako shepangelo,

okukundafana, ekodi, ofino

noshimeno shoWelwitchia,

hopaenena nokuninga oinyandwa ta

ipopi kombinga yayo kwa djalwa

omamaska

- kundafana kutya omolwashike

omadidiliko /oilimbo ei ili koshihako

- kufa ombinga mokutulika epandela

ile moivilo opo hapu tulikwa

epandela.

27

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

fatulula kutya omolwashike

efiku lemanguluko la fimana

modjokonona yaNamibia ng:

- kundafana kutya omolwashike

efiku eli li li lafimana

mondjokonona yaNamibia

nonghee ovanhu have li

tyapula/dimbuluka

- imba pamwe eimbilo

lopashiwana, tava ulike

omikalo diwa nokutumbula

nawa oitya, kundafana kutya

omolwashike ha li na

okuimbwa nonaini ha li imbwa

tofa mo edina lomupresidende

woshilongo ng:

- hokolola/nyanda osho omunhu

e na okukala opo a ningi

omupresidende nomuleli

woshilongo shetu

fatulula kutya omolwashike efiku

lemanguluko, loCassinga laAfrika e

li omafiku a fimana mondjokonona

yaNamibia

- kundafana kombinga yefiku keshe

ngaashi tali holoka noku tofa mo

efimano lalo

- imba pamwe eimbilo lopashiwana,

tava ulike omikalo di li mondjila

nokutumbula oitya nawa

tofa mo ovawiliki vopaitukulwa,

vopamifyuululwakalo,

novopashiwana nanhumbi

nomolwashike hava

tumbalekwa/fimanekwa ng:

- mona omadina ovawiliki neenghatu

odo ve na ng: omupresidende,

omuleli wopaikandjo/wopaitukulwa

- kundafana nhumbi ovanhu hava

ulike efimaneko nomikalo diwa

kovaleli vavo

yoolola pokati komafudo opa

maitaivelo naa ehefi opa maitavelo

ng:

- kundafana kutya omafiku omafudo

aaveshe otaati shike nokwafimana

koolyelye,ovanhu ohava ningi shike

momafiku omafudo aaveshe

- ninga omusholondodo womafiku

omafudo opamaitavelo naao ehefi

opamaitavelo

- imba pamwe eimbilo lopashiwana,

tava ulike efimaneko nomikalo di li

mondjila nokutumbula oitya nawa

fatulula oilonga yovawiliki

vopaikandjo, vopamifyuululwakalo

novapashiwana ng:

- kundafana eyooloko/ oulili pokati

kovawiliki vopamifyuululwakalo

novopashiwana ng: nhumbi hava

hoololwa moilonga yavo.

- shiva ovawiliki vopaitukulwa va

fatulule osho hava ningi ng:

ookansela, oovene vomikunda nsh.t

28

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

- kundafana osho ovaleli ava va eta

poopo va tumbalekwa /fimanekwe

kovalelwa vavo.

Oikwamatungo nomaludi

opamakwatafano

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka tofa mo oikwakutungwa ya yooloka nomaludi opamakwatafano momidingonoko

nomoitukulwahoololo yavo

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

hokolola omaumbo avo

noifeweki ng:

- kundafana kutya omaumbo

otaa monika a fa shike/ e li

ngahelipi, oitungifo yomaumbo,

faneka omaumbo avo

- tofamo omafaafano

nomayooloko pokati

komaumbo e li li noku li li

- kundafana eenduda da

yooloka odo di li momaumbo

hokolola oyeendifo oyo hai

longifwa kovaneumbo vavo ng:

- kundafana nokufaneka

oyeendifo oyo hai va twala

nokuvakufa kofikola

hokolola nokutumbula oitungifo ya

longifwa momidingonoko ng:

- ongela nokuninga omaulikilo a

tulwa oihopaenenwa yomadina

oitungifo oyo ya longifwa

okutungifa omaumbo nomatungo

makwao amwe

- kundafana numbi/nghee oilongifo

ya faafana tai dulu okulongifwa

yeete po omitungilo nomifilomo da

yooloka

- kundafana omaludi oifeweki taa

monika meenduda da yooloka

hokolola omaludi oyeendifo

yaveshe momidingonoko ng:

- kundafana omhumbwe nefimano

loyeendifo yaaveshe

- ninga o grafika yomafano ta i ulike

yelekanifa omaumbo

opamifyuululwakalo nomalukalwa ile

omatungo opashinanena ng:

- tunga,faneka,etapo oifefa yomaumbo

opamifyuululwakalo nomalukalwa

opashinanena

- yelekanifa pakukundafana

omafaafano nomayooloko pokati

komaumbo opamifyuululwakalo naao

opashinanena

- kundafana oilonga yeenduda di lili

noku li li domomaumbo a yooloka

hokolola oyeendifo

moshikandjohoololo shavo ng:

- kundafana omaludi a yooloka,

oyeendifo ng: oyo hai ende kedu,

momhepo nomomeva

29

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

- kundafana nokufaneka omaludi

aeshe oyeendifo oyo hai

monika momidingonoko davo

hokolola omaludi

opamakwatafano oo haa

longifwa kovakwanedimo vavo

ng:

- kundafana oilongifo i lili noku li

li yokutandavelifa

eenghundana noyo

pamakwatafano ng:ongodi

yopeke, ongodi yokopala,

oraido, oradiomudidimbe

noifokundaneki (oikundaneki

yo momudingonoko

/yopashitukulwa)

- lideula nokuulika omukalo u li

mondjila wokulongifa ongodi

yokopaala nongodi yopeke

omaludi nomivalu doyeendifo

hokolola omaludi opamakwatafano

momudingonoko ng:

- kundafana nokufaneka omaludi

aeshe opamakwatafano haa

longifwa momudingonoko wavo ng:

eetelefona/eengodi dokeepala,

eengodi dopeke,oifokundaneki,

omakalata omaulikilo, omashivifo,

o-email nsh.t

- kundafana omikalo

domakwatafano odo da li hadi

longifwa nale, okushanga

ombapila, ovatumwa, ovaendi

vokolupadi, okamwifi, onghuti ile

onghambe

- ninga oshinyandwa nhumbi taku

leshwa eenghundana ko TV-ko

radiomudidimbe

- popya omaludi oyeendifo oyo hai

longifwa moshitukulwahoololo shavo

- kundafana oilonga yo yeendifo

yaaveshe

hokolola oilongifo yopamakwatafano

moshitukulwahoololo shavo ng:

- Kundafana elalakano loilongifo

yomaludi a yooloka

yopamakwatafano: omadidliko

onhapo moshitukulwahoololo,

omadidiliko oinano (eekilometa)

omadidiliko-londwelo kombinga

yoinamwenyo tai dulu okuhangika

mondjila, ointernet,oe-mail, eengodi

dopeke, oifokundaneki yopashiwana,

omainda omeendjila, omakalata

omaulikilo nsh.t

- kundafana efimano leenomola

dosheendelela ng:

dookadimamundilo, dopolifi,

doshipangelo, doMVA nsh.t

Okupindika, okulandifa,

okulikola, okulongifa

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano lokupindika/okulandifa nokulikola, okulongifa nokutuvikila oimaliwa

Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko

30

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

oilikolomwa noku tuvikila Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:

hokolola omaifano

ovakwanedimo vavo

nokufatulula kutya

omolwashike ovakwanedimo

va pumbwa okulikola noku

tuvikila oimaliwa ng:

- ninga omusholondodo

womaifano oilyo

yovakwanedimo yavo i(mwa

kwatelwa ovanailonga

vomomaumbo, ovanailonga

vomoikunino nsh.t )

- kundafana elalakano lokulikola

oimaliwa

hokolola omafano/omaludi

ovalandifi vomomidingonoko davo

ng: ovanafitola, eenghulungu

moilonga yo komake, ovashingifi

vomomapandavanda

- kundafana omikalo dokulanda

nokulandifa pamifyuululwakalo

nodo pashinanena

- okukundafana oinakuwanifwa

yovanafitola novalandi ng:

- kundafana kutya omolwashike

ovanhu havai keenhele

domalandifilo nokeefitola

- talela po ofitola yomoshitukulwa ile

onhele yomalandifilo

nokuyelekanifa nghee haku ningwa

omalando omalandifo

nomokupindiko

- Popya novalandifi vo moitukulwa

yavo va pule osho hava ningi,

oshike ha va landifa, oolyelye hava

lande oinima yavo nomolwashike

oilonga yavo ya fimana

- danauka oshinyandwa kombinga

yokulanda nokulandifa

hokolola omaifano oo a fimana

moshitukululwahoololo shavo

nomolwashike a pumbiwa ng:

- ninga omusholondodo

nokuyelekanifa omaifano

okeeddoolopa nokoitukulwa

yokomikunda ng: oihongwa

momiti/ya ningwa medu (eembiya

nomatiti, nomaholo), oinyangadalwa,

ikwao yokuholola po oyuuyemo

(oimaliwa)

- talela po eefabilika nokumona mo

osho hashi longwa mo nomolwashike

oilongomwa oyo ya ningilwa

- talela po omandiki oilongayokomake

nokuninga omusholondodo woilonga

yokomake oyo hai longwa

moshitukulwa shavo nokuhokolola

oihongomwa oyo, nokuyandja

omatomheno kutya omolwashike hai

etelwapo

- kundafana nghee oilonga ya yooloka

haiyambididafana

31

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

kufa ombinga

moinyangadalwa

yokungeshefa nomokulanda

nokulandifa ng:

- Hokolola oinima oyo tai dulu

okukumaanwa opo va mone

oimaliwa ng: (omakende,

oitenda) noinima oyo tava dulu

okuninga kuvo vene noku i

landifa

- lideula okulandifa tashi pitile

mokudanauka ng: okudanauka

‘eefitola’ tava longifa oimaliwa

yolela/ yoshili/ oimaliwa/

yeembapila ile yomamanya/

you valulifo nsh.t

- tofa mo kutya ohatu tuvikile

oimaliwa tu lande oinima oyo

twa pumbwa naayo twa hala

- lideula okutuvukila ng: tuvikila

oimaliwa/ omamanya/ outuviko

vomakende memuhalasha

- longekida o projeka yongudu

yokweeta po oshimaliwa pamukalo

wokulandifa

kufa ombinga moinyangadalwa

yokungeshefa nomokulanda

nokulandifa ng:

- ninga omusholondodo

‘weemhumbwe’ naasho ‘va hala’

nokutofa mo eyooloko/oulili pokati

‘keemhumbwe’ naasho ‘va hala’

- tofa mo oinima oyo twa ‘pumbwa’

okulanda naayo twa hala okulanda

- kundafana nghee/nhumbi tu na

okuninga omahoololo kombinga

yaashi hatu lande, itatu dulu

okulanda alushe osho twa ‘hala’

- lideula okulanda tashi pitile

mokudanauka ng:

danauka ‘eefitola’ tava longifa

oimaliwa yolela/yoshili oimaliwa

yeembapila ile omamanya/

ouvalulifo nsh.t

- kundafana omhumbwe yokutuvikila

oimaliwa nelalakano lokulanda

oinima oyo twa pumbwa naayo twa

kufa ombinga moinyangadalwa

yokungeshefa nokulanda

nokulandifa ng:

- hokolola oinima oyo twa ‘pumbwa’

okulandda naayo twa ‘hala’ okulanda

- ulika nghee/nhumbi hatu ningi

omahoololo kombinga yaasho hatu

lande ng: Ame ondi na (eedola) N$

10. Ohandi ka landa oshikuki ile

okadanaukifo? Omolwashike?

- ongela po oimaliwa tashi pitile

meeprojeka dongudu yavo

- unganeka nokukufa ombinga mefiku

lomalandifo pofikola

- kundafana omhumbwe yokutuvikila

oimaliwa nelalakano lokulanda

oinima oyo twa pumbwa naayo twa

hala

- kundafana nghee/nhumbi hatu

tuvikile oimaliwa meembaanga

32

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

lakula hala

- lideula okutuvikila oimaliwa

Oukolele

nonghalamwenyo ya

amenwa

EXUKU: OUKOLELE, EAMENO NOITUNGILUTU

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano lokukala noukolele nonghalamwenyo ya amenwa

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

fatulula kutya omolwashike

oukoshoki wopaumwene,

omalideulo netulumuko ya

fimana ng:

- kundafana efimano lokulideula

luhapu nolokutulumukwa

omolwoukolele

- kundafana nokulideula

oinakuwanifwa yefiku keshe

yokukaleka eexwiki, oshipa,

oipanyala, omatwi, eyulu,

omesho, omake, omayoo

neemhadi di yela

- kundafana omhumbwe

yokulikosha komake fimbo ino

manga nokonima yokumanga

oupute va nafangwa

- lideula okumanga nokuopaleka

fatulula kutya omolwashike

oukoshoki wopaumwene,

omalideulo netulumuko a fimana

ng:

ninga omusholondodo

womalideulo oo haa ningwa

oshivike keshe nomolwashike twa

pumbwa okulideula luhapu

- kundafana omhumbwe yokukofa

oule weevili di li hetatu (8) oufiku

keshe

- kundafana kutya omolwashike tu

na okulikosha luhapu, openi tu na

okulikoshela naapo itatu dulu

okulikoshela nomolwashike,

okushanga osho ve udite

- kundafana nokushanga okatevo

taka popi kombinga yefimano

hokolola omadidiliko mahapu omikifi

dolutapo odo da shiivika nonghee tu

na oku di kelela ng:

- kundafana nokuninga omapekapeko

nomakonakono mongulu kombinga

yomikifi odo da kwata ovahongwa

- tofa mo /mona mo omikifi odo

nonghee hadi tandavele movanhu ng:

- ninga po ekalata, okudana

oshinyandwa tava ulike nghee tu na

okuklela/okukangheka/ okumweneka

etandavelo lomifika odo ng: okutwa

onhisha nokukololela mounashituke,

okukala pamwe meumbo ngeenge

tamu yahama nsh.t

33

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

oipute

- kundafana nghee hatu mono

ekwafo nopeni tu na oku li

mona ngeenge otu na

omlimbililo kutya oipute oya

nafangwaile oya kula

hokolola kutya omakwatafano

e lipi a amenwa

mokukwatafana novanhu ovo

ve na oHIV noAIDS

nomakwatafano elipi e na

okuhenukwa

- kundafana kombinga youtile

wokukwatafana novanhu ovo

ve na oHIV noAIDS

- kundafana efimano lefiloshisho

nekwatafano la amenwa

lokudjala oikutui yela

hokolola kutya omakwatafano e

lipi a amenwa mokukwatafana

novanhu ovo ve na oHIV noAIDS

nomakwatafano e lipi ena

okuhenukwa, nonghene tu na oku

li humbatela ovanhu ovo ve na

oHIV noAIDS

- kundafana kombinga youtile

wokukwatafana novanhu ovo

vena oHIV noAIDS nefimano

lefiloshisho la amenwa

hokolola nghee tu na okulihumbatela

ovanhu ovo ve na oHIV noAIDS ng:

- kundafana omhumbwe yefilashisho

nokukala tu hole ovanhu ovo ve na

oHIV noAIDS

- kundafana nghee hatu kwatafana

navo nde itatu kwatwa koHIV noAIDS

- kundafana nghee oHIV noAIDS ya

yooloka komikifi dikwao dolutapo ng:

okudipaa ovakwaita volutu ndee hatu

hovele oku kwata kouyahame noupu

- longifa oinyolwa yomauyelele, internet

nsh.t opo tu mone omauyelele

kombinga yovakwaita volutu,

nokuyandja omafatululo taa wapalele

ng: eembakiteli odo diwa domomalutu

etu ohadi kondjifa eembakiteli odo dii,

opo tu hakwatwe noupu komikifi

- ifana ovanawino vounati noku va pula

34

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

omapulo kombinga yoHIV noAIDS

Oilyo yolutu

omalunduluko nomaliudo

omeni noilyo yomaliudo

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka tofa mo oilyo yolutu, omalunduluko omolutu, omaliudo omeni noilyo yomaliudo

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

yoolola pokati koitukulwa

yolutu noilonga yayo ng:

- tumbula nokuhokolola oilonga

yoilyo yayooloka ng: okuenda,

okukala omutumba, okulinana,

onhengenena nsh.t

tofa mo nokutumbala oilyo

yomaliudo itano noilonga yayo

ng:

- kundafana oilyo yomaliudo

nokutwifa kumwe oshilyo

keshe noilonga yasho

- yoolola oikulya ya yooloka

tofa mo oinima oyo hai kumu

okukula nexumokomesho ng:

- kundafana omhumbwe yoikulya ina

oukolele, omalideulo netulumuko

nsh.t

- hokolola omalunduluko

meholokepololutu lomunhu okudja

pedalo

- kundafana omayooloko/omaulili

nomafaafano momalutu

nomomaukwatya ovanhu oo taa

dulu okulunduluka (oule) naayo tai

dulu okulunduluka (oshipa/oluvala

lomesho)

tofa mo oilyo yomaliudo

nokuhokolola nghee tu na okufila

oshisho eyulu, omake, omesho

nokanya, oshipa nsh.t

- danauka oudano to ulike efimano

lokumonako, okuuda ko, okukuma,

okunyika/okufimbula noku lola

yoolola pokati koilyo yopaumwene/

yepenge naayo ihe fi yopaumwene/

epenge ng:

- kundafana eholokepo lolutu

- kundafana oilyo yolutu nefimano layo

loku kaleka oilyo yepenge ya

holekwa

tofa mo oilyo yomeni lolutu noilonga

yayo ng:

- longifa omafano/omakalata va

konakone omakipa noilyo ikwao

yomomalutu etu,apa pe na omutima,

omapunga noilyo ikwao

35

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

pakulola, pakukuma

okunyika/okufimbula omangha

wa mangwa komesho

hokolola omaliudo nomaliudo

omeni nonghee haa dulu

okulunduluka ng:

- tofa mo omayelifo pamaliudo

muvo vene nomuvakwao

- yandja omatomheno nghee

nomolwashike omaliudo haa

dulu okulunduluka

- kundafana nghee tu na oku amena

oilyo yetu/oitukulwa yetu yomaliudo

ng: okuwapaleka omatwi,

okudjala/okuvava omaadi oku

amena keenhe detango nsh.t

tofa mo ‘omaliudo’ mawa naao mai

ng:

- dimbuluka nghee taku tofwa mo

nokumweneka omaliudo oo,

mangha inatu longa osho twa

diladila

hokolola nghee tu na okungabeka

omaliudo etu ng:

- tofa mo omaliudo, kanghama,

dilaadila omanga ino ninga etokolo

- tofa mo kutya olye ta dulu okuyandja

ekwafo

- kundafana omikalo odo to dulu

okukufa opo u pite/pondele

moshinima ngeenge u udite nai ile

wa handuka

Oukaume Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano loukaume

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

ulika nghee to kala kaume

muwa ng:

- kundafana kutya ookaume

kavo oolyelye nomolwashike

oukaume wa fimana

- kundafana nokufaneka nhumbi

hokolola nghee to pange oukaume

muwa ng:

- danauka okanyandwa to ulike

nghee to dulu okuonga noku

kaleka po oukaume

- kundafana omikalo tadi ulike nghee

hokolola omaukwatya oukaume

muwa nonghee to kala kaume muwa

kuvakweni ng: ninga omapulapulo

nomakonakono oukwatya wakaume

muwa ndele to ningi ografika

yomafano

36

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

to file oshisho ookaume, oku

va fila oshisho noku va kwafa

- kundafana kutya okushinda

oshike nou na okuninga

ngahelipi kombinga yasho

to file oshisho nolukeno,

okunyamukula konghalo yeudifonai

nonghee una okutokola ngeenge

omunhu okwa pumbwa ekwafo

- kundafana nokudanauka tava ulike

omikalo dolushindo nokuulika osho

to dulu okuninga ngeenge ove ile

kaume koye ta shindwa

- kundafana kutya olushindo oha li

ku udifa ngahelipi

- kundafana nghee to kwafele

ookaume koye

- kundafana oiholekwa iwa naayo ii

- tofa mo omaludi noilanduli

yolushindo

- tofa mo ovanhu ovo tava dulu

okukwafela ngeenge ove ile kaume

koye ohamu shindwa

Efiloshisho meenghalo

danyika oshiponga

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko nghee ve naokulifila oshisho voo vene meenghalo da nyika oshiponga

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

tofa mo noku hokolola nhumbi

tu na okukala tu li meameno

meumbo, mofikola

nomomidingonoko detu ng:

- kundafana nghee tu na

okudanauka tu li meameno

momutenya, nokuninipika

okuliyahameka nokumona

oiponga mokapale komaudano

- tofa mo oinima oyo ya nyika

oshiponga meumbo ng:

eembele, omiti nsh.t

tofa mo nokuhokolola eenghalo

neenhele odo da nyika oshiponga

meumbo, mofikola

nomomidingonoko detu ng:

- kundafana nghee tu na

okudanaukila momeva tu li

meameno nomomitenya noghee

hatu dulu okukwafela oovakwetu

ve li moshiponga

- tofa mo ovanhu ovo tava dulu oku

va kwafa ngeenge ve li

moshiponga

tofa mo nokuhokolola eenghalo

neenhele odo da nyika oshiponga

meumbo, mofikola nomomidingonoko

ng:

- kundafana nghee tu na okudanauka

momeva nomomutenya tu li

meameno nonghee tu na okukwafela

oovakwetu ngee ve li moshiponga

- tofa mo ovanhu ovo tava dulu okuva

kwafa ngeenge ve li moshiponga

37

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

ulika nhumbi tu na okutya

‘ahowe’ meenghalo dihe li

nawa noda nyika oshiponga

ng:

- hokolola omikalo

dokukwatafana odo dokutya

‘heeno/ahowe’ nokukundafana

kutya omikalo di li pi do ku

likwata tandi dulu okutambulwa

ko naado itadi dulu

okutambulwako

- danauka/nyanda nokulideula

okutya ‘ahowe’ mokule

nomomukalo muwa

- tofa mo ovanhu

movakwanedimo

nomomidingonoko ovo tava

dulu okukwafela

ulika nhumbi tu na okutya ‘ahowe’

meenghalo dihe li nawa noda

nyika oshiponga ng:

- hokolola omikalo domakwatafano

dokutya ‘ahowe’ ngee to kumwa

pamukalo tau dulu okutambulwa

ko nomukalo oo itau dulu

okutambulwa ko

- danauka/nyanda nokulideula

okutya ‘ahowe’ mokule momukalo

muwa

- tofa mo ovanhu movakwanedimo

nomomidingonoko ovo tava dulu

okukwafela

ulika nhumbi tu na okutya ‘ahowe’

meenghalo dihe li nawa noda nyika

oshiponga ng:

- hokolola omikalo domakwatafano

dokutya ‘ahowe’ ngee to kumwa

pamukalo tau dulu okutambulwa ko

naao itau dulu okutambulwa ko

- danauka/nyanda nokulideula okutya

‘ahowe’ mokule momukalo muwa

- tofa mo ovanhu movakwanedimo

nomomidingonoko ovo tava dulu

okukwafela

Oikulya i na oukolele

nomikalo dokulya

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko kutya oikulya youkolele nomikalo dokulya oda fimana opo vakule nawa nova kale ve

na oukolele

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

38

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

hokolola oikulya oyo ina

oukolele no i na okuliwa

luhapu ovena yo okuhokolola

omikalo dokulya ng:

- kundafana nokufaneka oikulya

i na oukolele nomaludi oikulya i

na oukolele naayo ihe na

oukolele

- kundafana omhumbwe yokulya

oikulya oyo i na oukolele

nomikalo dokulya di li

mondjilaopo tu kale notukale

noukolele wolutu

- tofa mo oikulya oyo hai

monikwa yomomidingonoko

davo

fatulula nhumbi tuna okukwata

oikulya noukoshoki nomolwashike

oukoshoki wa pumbiwa ng:

- tofa mo oikulya

yomomodinogonoko davo needjo

dayo

- mona mo oikulya ei tai dulu

okumonika paushitwe ile

okulongwa momidingonoko davo

noku i ngudupika she

likolela/shelikwatela keedjo dayo

- eta oiimati, oikwambidi/oihape,

oikwamatindi (ngeenge ope na)

nokuulika nhumbi toi kosho noku i

yuuna

- tofa mo oyo hai dulu okuliwa

hawiishu (inai telekwa) ngee ya

koshwa nonaini i na okuyuunwa

nonaini i na okutelekwa opo i dule

okuliwa

- kundafana nhumbi nomolwashike

ovamati noukadona tava dulu

okukwafela mokulongekida

oikulya meumbo

- ninga omauliko tava longifa

omafano, oupakete voikulya ile

fatulula omikalo detuvikilo

nelongekido loikulya di li mondjila

nomolwashike da fimana

- mona mo, faneka, luka kutya oikulya i

lipi hai ongelwa ile hai longwa

moitukulwa i lili moNamibia

- kundafana nhumbi oitukulwahoololo

ya yooloka tai dulu oku kwafelafana

moku yandja oikulya

koitukulwahoololo ikwao

- mona mo omikalo da yooloka odo

hadi longifwa mokutuvikila oikulya

meumbo nomoitukulwa

yomomidingonoko davo (momaumbo,

meefaalama, nomeefitola)

39

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

oukulya va yooloka

Eameno lomeendjila Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano leameno lomeendjila

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

tofa mo omadidiliko

omeendjila momidingonoko

davo, okufatulula oiponga

yoeendjila noku ulika opo pa

nyika oiponga ngeenge tava i

kofikola ng:

- faneka nokuhokolola

omadidiliko omeendjila

- kundafana nhumbi ovaendi

vokolupadi/novalondi

voumbashikela ve na

okulihumbata meendjila

nokuulika eenhele da nyika

oshiponga momidingonoko

davo

- lideula omalihumbato

omeendjila ovaendi

vokolupadi novalondi

veembashikela

- hokolola ondjila yavo yokuya

kofikola nokuulika opo pa

hokolola nhumbi omweendi

wokolupadi ile omutwaalelwa

mosheendifo e na okulihumbata

ng:

- okunongonona nokupopya omikalo

diwa naadi dii dokulihumbata

meendjila domomidingonoko davo

- danauka oinyandwa tava ulike

nhumbi ve na okulihumbata

meendjila

- okweeta po oilonga yo unghulungu

tai ulike omalihumbato omeendjila

mawa

fatulula eameno lomeendjila

neemhango domeendjila dovalondi

voumbashikela ng:

- faneka nokuluka omadidiliko

omeendjila a fimana kovalondi

voumbashukela

- lideula omadidiliko haa ningwa

nomake kovalondi veembashikela,

omadidiliko okomake haa ningwa

kovapashukili vomeendjila

nokunyamukula mondjila

- yandja eemhango domeendjila

dovalondi voumbashikela pamukalo

wokupopya ile wokushanga

- shiva ovanambelewa veameno

lomeendjila, ve va pule omapulo

nokunyamukula yoo omapulo

kombinga yeameno lomeendjila

nonghee ovashingi voumbashikela

ve na okulihumbata meendjila.

40

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

nyika oiponga yoyeendifo

41

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

Oimeno onga oinima i na

omwenyo

EXUKU: OMUDINGONOKO WOPAUSHITWE

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko kutya oimeno yomomidingonoko davo oyo oinima i na omwenyo no i na edingonoko

longhalamwenyo

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

hokolola kutya oimeno oinima

i na omwenyo noya pumbwa

omhepo, omeva neenhe

detango opo i xupe ng:

- tula eenhi/eembuto

meenghalo da yooloka ng:

dimwe iha di mono omeva,

dimwe ihadi mono eenhe

detango, konaakona nghee

oimeno ei tai kulu

- konakona omiti, oixwa

nomwiidi woitukulwa

yomomidingonoko davo noku

kundafana eemhumbwe dayo,

omhepo, omeva neenhe

detango

hokolola/faneka nhumbi

eenhi/eembuto hadi mene

ulika nhumbi omidi doimeno hadi

kufa omeva medu mokuulika

enwefamo leenhe detango komafo

ng:

- Tula outai voimeno momeva a

yooloka noku va konakona

- tula eembuto/eenhi peenhele da

yooloka ng: meni loshikopa,

ponhele opo pena eenhe detango

nokukonakona nghee omafo taa

lunduluka momaluvala

hokolola/faneka nhumbi eembuto

hadi mene ng:

hokolola efimano leenhe detango

nomeva mokukula kwoimeno ng:

- ninga omalolelo a nafangwa omo

tava ulike nhumbi eenhe detango

nomeva ya kuma okukula kwoimeno

hokolola edingonoko

longhalamwenyo yoimeno oyo hai

42

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

ng:

- kuna eembuto doimeno ya

yooloka memukendehalasha

nokukonakona nhumbi

eembuto tadi pashe

- shanga omukalo upu omo to

ulike nhumbi to kunhu

eembuto

tofa mo, tumbula nokuyandja

oitopolwa yomiti, oixwa

nomwiidi ya dja moitukulwa

yomomidingonoko davo ng:

- ongela omafo, oipeta,

eembuto nomidi noku i

yelekanifa noku i luka

- shanga okatevo kombinga

yomiti, omafo, neembuto

- kuna eembuto, tala/konakona,

faneka okumena kweembuto ndele

to kundafana omafaafano

noulili/nomayooloko mwaasho sha

konakonwa

tofa mo oimeno yomomidingonoko

davo pakutala komafo ile keembuto

dayo ng:

- ongela noku yelekanifa omafo

neembuto noku di tula moungudu

she likwatelela kounene wado,

omutungilo nomaluvala

- itavelifanifa/twifa kumwe oimeno

keembuto dayo nokomafo ayo

- longifa eenhi ile omafo eembuto u

ninge oinatekwa

ningi eengala okudja kokumena

kwayo fiyo yakula tai imi eembuto

dipe ng:

- hokolola nhumbi oimeno hai kulu tai

pitile/tutuma moutai va tetwa

pakutwikinikwa oshitetela

nokukonakona nokushanga

ehokololo lokukula kwayo moule

woshivike to longifa ografika

tofa mo omaludi omiti a yooloka

momidingonoko davo tava longifa

omaukwatya oo ewetike ng:

- ongela oihopaenenwa yomafo,

eengala/eenhemo, eembuto,

nomakaka eembuto/eenhi nomapeta

omakaka ya dja koimeno nokomiti da

yooloka

- faneka oimeno nomiti noku i lu ka

- tofa mo oshimeno shaNamibia

shopashiwana, oWelwitschia

mirabills nokufatulula kutya

omolwashike she li kalekelwa

43

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

tofa mo nokutumbula oimeno

oyo i na oudiyo

momidingonoko davo

- yandja oiholelwa yoimeno i na

oudiyo naayo ihe na oudiyo

- kundafana kutya omolwashike

tu na okuyanda oimeno oyo i

na oudio

tofa mo oitopolwa yoimeno ya

yooloka oyo hai longifwa onga

oikulya ng:

- tula oimeno moungudu she

likwatelela koitukulwa yayo oyo hai

liwa ng: omiti, omafo, oiimati,

oitai/omafina

- tofa mo nokuyandja oihopaenenwa

yoitukulwa yoimeno oyo hai liwa

tofa mo oimeno oyo tai dulu

okulongifwa ongomiti ng: ninga

omusholododo woimeno naashi hai

hakula ng: endobo, oha li hakula

oipute; etwe lakuku, eengala

domwenyo, okapoloti, omuti

wongobe ng:

- eta poomafano adja moinatekwa

yoimeno oyo hai longifwa ongomiti

- tula moungudu/ likalekela oimeno

oyo i na oudiyo naayo ihe na oudiyo

tofa mo nhumbi eembuto odo da dja

moimeno yaNamibia hadi tandavele

ng:

- ongela eembuto nokukundafana

nhumbi hadi tandavele ng: omwiidi,

omiti domiyoonde

- longifa embuto/omahakashala

ufeweke:Ninga efano tali ulike nghee

hadi halakanifwa (Ondodo 4?)

Oinamwenyo onga

oinima i na omwenyo

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko kutya oinamwenyo oyo oinima i na omwenyo oyo ina omaukwatya, omikalo dokulya

neenhele dokukala da yooloka

Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

44

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:

hokolola oinamwenyo (mwa

kwatelwa ovanhu) onga

oinima i na omwenyo oyo ya

pumbwa oikulya, omeva

nomalukalwa opo i xupe ng:

- kundafana eemhumbwe

defiku keshe da fimana

nashike tashi ningwa po

ngeenge inadi shakenifwa

tofa mo omaukwatya,

eholokepo nomikalo dayo

dokulya/dokulipalwifa

doinamwenyo yopavanhu ng:

- konakona oinamwenyo

yopovanhu nokumona osho

hai li naasho hai nu nopeni

hai nangala/tulumukilwa

- hokolola omayooloko pokati

koinamwenyo yopovanhu

naayo yomoixwa

- Kundafana/okuhokolola

nokuulika nomafano taa ulike

oinamwenyo yopovanhu

hokolola omikalo da yooloka nghe

oinamwenyo (mwa kwatelwa

ovanhu) hai mono omeva noikulya

ng:

- kundafana omikalo dokumona

oikulya nomeva

- tula oinamwenyo novanhu

meengudu she likolelela komikalo

nghee hava mono omeva noikulya

tofa mo oikulya noilikolomwa ikwao

oyo hatu mono tai di koinamwenyo

yopovanhu ngaashi oingulu,

oikombo, eedi neengobe

oshiholelwa:

- talela po okatomeno

komoshitukulwa nokutofa mo

omaludi eembelela doinamwenyo

yopovanhu

- pula oovene voutomeno omapulo

ndele to shange omafatululo

anafangwa/ongaho kombinga

yoikulya noilikolomwa yoikulya

- mona omikalo dokulipalwifa/

hokolola omitungilo odo

oinamwenyo (mwa kwatelwa

ovanhu) ohai longifa opo i linyenge

ng:

- tofa mo omalinyengo e li li noku lili

ng: okweenda, okutuka, okulipweda/

okulikoka, okuyowa nsh.t

okuyooloka pokati keholokepo,

eenhele dokukala, nomikalo

dokulipalwifa kwoinamwenyo

yomoixwa i li li noku li li neenhele

dayo melyenge loikulya ng:

- konakona, faneka, hokolola oupuka

noudila, eholokepo lavo, eenhele

dokukala, omukalo wavo

wokulipalwifa nova tondi vavo

- faneka ile u nateke omafano elyenge

loikulya tali ulike ekwatafano pokati

koinamwenyo yomoixwa noilyani

noixupifi/ oikulya yayo

- longifa oinima oyo i wetikile,

45

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

naayo yomoixwa dokupalula oinamwenyo yopovanhu

hokolola edingonoko

longhalamwenyo yoinamwenyo oyo

hai kulu ndele ihai lunduluka

momutungilo wayo ng:

- oinamwenyo oyo hai nyamifa

ngaashi ovanhu, oinamwenyo

yopovanhu, oinamwenyo

yomofaalama noinamwenyo

yomoixwa

- ongela omafano ouhanana,

ounona, ovakulunhu noovakulupe

- kundafana omayooloko mounene,

mondjudo, momutungilo nomoule

woitopolwa yolutu womake,

weemhadi nomomutungilo

woshipala

oinyolwa/oilesha nomauyelele a dja

momapulaapulo a ningwa

novafilishisho voinamwenyo va

ongele ouyelele woshili kombinga

yoinamwenyo yomoixwa ngaashi

oilipwedi, omayoka oo a nyika

oshiponga, eedila domomeva, eeshi

domomeva omefuta naadi

domomeva mawa/ omomilonga,

ekodi nofino

tofa mo nhumbi nomolwashike

eameno loinamwenyo yomoixwa tali

ongaongwa nalo moNamibia ng:

- mona mo kutya oinamwenyo i lipi ya

pumbwa okuamenwa nomolwashike

hokolola omalunduluko komalutu

oinamwenyo eshi tai kulu ng:

- ongela ouyelele tava longifa

omafano va ulike nhumbi onghanga

tai lunduluka okudja

moshinghalanghala i ninge okapuka

- shanga eyelifilo lomalunduluko

- eta po/ ninga po ekalata nomafano

46

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

- longifa omafano ovahongwa opo u

mone nghee va lunduluka

Omeva - Elongifo,

Ekalekepo nenyateko

lomeva

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano, elongifo, ekalekepo, nekeelelo lenyateko lomeva

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

fatulula kutya omolwashike

twa pumbwa omeva

nefimano lomeva mayela ng:

- Kundafana kutya

omolwashike twa pumbwa

omeva nomolwashike tu na

okunwa ashike omeva oo

mayela

tofa mo eedjo domeva

domoshitukulwa noilonga

fatulula nhumbi nomolwashike

omeva ena okuxupifwa noku

tuvikilwa momidingonoko

nomomaumbo etu ng:

- pula ovadali nhumbi omeva haa

tuvikilwa meumbo ndele to shange

omikalo dipu doku tuvikila omeva

- tofa mo omikalo da yooloka

dokutuvikila omeva

momudingonoko detu ng:

mondama, motenga nsh t.

- ninga omafiyafano pakufaneka

(koohandimwe/moungudu) tava

ulike nhumbi taku xupifwa omeva

- kundafaa kutya omolwashike

omeva taa pumbu nomolwashike e

he na okuhepifwa

tofa mo eedjo domeva

moshitukulwa nelongifo lomeva

tofa mo nokufatulula omikalo

dopamifyuululwakalo

nodopashinanena dokudinda omeva

ng:

- shiva ovanambelewa vaNamwater

opo ve uye va fatulule omikalo

dokudinda omeva ile ngeenge

otashi shiiva talela po onhele omo

hamu wapalekwa/dindwa omeva

tonga eenhele domomudingonoko

wavo omo hamu monika omeva ng:

47

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

yomeva mayela ng:

- talela po eedjo dimwe

domeva domomidingonoko

davo nokupula ovafilishisho

ngeenge omeva omayela ile

ahowe; va shange eshi tava

dimbulukwa ketalelepo;

yandja omatumbulo mapu

va holole omadiladilo avo

ngeenge omeva okwa li tuu

mayela

- hokolola noku eta po oilonga

younghulungu omo tava ulike

nghee omeva mayela haa

longifwa

tofa mo oinima imwe oyo ta i

eta enyateko lomeva

nomikalo dipu dokukelela

enyateko lomeva ng:

- talela po odjo yomeva noku

tofa mo eedjo denyateko

lomeva :

- ninga ografika yemafano tali

ulike omaludi enyateko

lomeva

mayela ng:

- talelapo eedjo domeva

domoshitukulwa shavo

nokukundafana nghee hadi

longifwa ng: oishana oyo eedjo

domeva dopaushitwe

nohailongifwa mokukwata

eeshi/okuxuwa nokukosha, omeva

okunwa haa tuvikilwa meendama,

omilonga odo paushitwe nomeva

ohaa longifwa okunwa

nokukoshifwa

tofa mo nhumbi oimbodi tai nyateke

eedjo domeva nonghee shina

okukeelelwa ng:

- shiiva nhumbi oimbodi hai

ekelwashi meumbo

- talela po odjo yomeva

moshitukulwa shavo nokumona

ngeenge oya nyatekwa koimbodi

yomeumbo ile ahowe

- Ninga omusholondodo womikalo

- konakona opo hapa monika omeva

momudingonoko wavo ng:

eemboola, eendama, omilonga,

eendungu, eefifiya, eendobe,

oitombodiva, ooitenhemba nsh.t

hokolola eedjo denyateko lomeva

tashi etwa keefabilika nokufatulula

nhumbi shi na okukelelwa ng:

- kundafana nghee eefabilika dina

okuekelashi omakako

noyeekelwashi yado

- ninga omapulakata ekeelelo

lenyateko lomeva ndee taa tulikwa

kekuma

- shangela onhumwafo kofabilika

48

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

- kundafana omikalo dipu

dokukelela enyateko lomeva

ng: (okukosha oinima

meumbo, hamomilonga)

tungeni po epulakata

longudu

- nyandeni nokuulika nhumbi

ovanhu tava hulifwa po

okunyateka omeva

doku ekelashi oimbodi yomeumbo

kakelekoku i ekelashi momilonga

yomoshitukulwa u va pule nhumbi

hava ekeleshi oyeekelwashi yavo

Efiloshisho

lomudingonoko

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko efimano lefiloshisho lomudingonoko wetu noku u kaleka wayela

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

fatulula noku ulika efimano

liku wapaleka nokufiloshisho

momudingonoko wetu ng:

- kufa ombinga

moinyangadalwa

yokuwapaleka omudingonoko

wofikola

- kundafana kutya

omolwashike ewapaleko

noukoshoki pofikola ya

fimana, ninga omalufo

okuwapaleka ongulu yofikola

fatulula noku ulika efimano loku

wapaleka nokufiloshisho

momudingonoko wetu:

- kufa ombinga moinyangadalwa

yokuwapaleka omudingonoko ile

ofikola

- shanga okatevo taka popi kombinga

yefiloshisho lomudingonoko wetu

fatulula noku ulika efimano loku

wapaleka nokufiloshisho

omudingonoko wetu ng:

- kufa ombinga moinyangadalwa

yokuwapaleka omudingonoko/ofikola

- shanga omushangwahokololo mu

xupi tau popi kombinga yewapaleko

lofikola

49

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

Omaukwatya

nomalongifo oinima

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko kutya oinima oi na omaukwatya nomalongifo a yooloka

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

tofa mo nokuhokolola oinima

oyo tai dulu okukaama

nokuningina momeva ng:

- ninga omalolelo to longifa

oinima ya yooloka opo umone

ngeenge otai ningine ile otai

kaama momeva

- tula meengudu da yooloka

oinima oyo tai dulu okukaama

naayo hai ningine momeva

hokolola pauxupi omayooloko

meholokepo /moukwatya woinima

oyo i kukutu naayo hai kunguluka

ng:

- tila oikunguluki moikwatelwa ya

yooloka u ulike nhumbi tai kufa

omutungilo woshikwatelwa, oinima

oyo ikukutu ngaashi eedopi, eepena

domakala nsh.t ohai kaleke po

omitungilo dayo

- ulika nhumbi oinima imwe oyo

ikukutu ngaashi onhata tai dulu

okulundululwa i wane

moshikwatelwa shonhumba ile

momutungilo umwe ndee ita i dulu

okutilwa moshikwatelwa nokaifi

oikunguluki

- ulika nhumbi oinima oyo ikukutu

(oilya) tali dulu okutilwa

moshikwatelwa dee kai fi

oikunguluki

hokolola pauxupi omayooloko

meholokepo loukwatya woinima oyo

i kukutu, ikunguluki nomiku ng:

- ninga omalolelo nomeva, a talaleka

noku a ndjeneka opo a lundulikile

molupe likukutu (oikangwameva)

nomomuku (moshimhoko)

- shanga omukalo tau ulike nhumbi

taku talalekwa nokundjeneka omeva

Onghalo yomhepo, Elalakano lelihongo

50

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

omafimbo omudo

nomudingonoko

Ovahongwa otava ka uda ko nhumbi onghalo yomhepo tai nwefa mo omudingonoko wetu (eenghono doukwatya

wedu)

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

hokolola omalunduluko

omafimbo omudo nonghalo

yomhepo meenghalo defiku

keshe ng:

- konakona onghalo yomhepo

luhapu nokukala nekalata tali

ulike (omutenya wa twa, ku

na oilemo, ku na odula, ku na

omhepo, kuna outalala, ku na

oupyu, kwa pupyala, kwa

pupyala unene)

tumbula oikutu noikulya oyo

tai wapalele eenghalo

domhepo da yooloka ng:

- twifa kumwe/itavelafanifa

omafano oikutu/oidjalomwa

neenghalo domhepo

hokolola kutya omolwashike

onghalo yomhepo hai yooloka

pomafimbo nomafimbo ng:

- konakona nokudidilika onghalo

yomhepo she likwatelela

komalunduluko ondjele youpyu

nokeholoke po lodula, omhepo

noilemo

hokolola enwefemo lomafimbo

omudo e li ane kovanhu

nokomudingonoko ng:

- tofa mo omalunduluko omafimbo

omudo

- kundafana omaludi omoudano haa

danaukwa momafimbo omudo oo e

li ane

- hokolola oikutu/omidjalo odo tadi

wapalele meenghalo

fatulula kutya omolwashike

eenghalo domhepo hadi lunduluka

ng:

- didilika luhapu osho wa mona

monghalo yomhepo ndele to shi

kwatakanifa nomalunduluko ondjele

youpyu neholokepo lodula, omhepo

noilemo

hokolola nghee omafimbo omudo

haa nwefa mo oimeno noinamwenyo

ng:

- pula ewiliko lomoshitukulwa hali

ungaunda noimeno nosho yo

oinamwenyo kutya ohai xupu

ngahelipi moitukulwa yaNamibia oyo

ya dengwa komutenya ile kefundja

- talela po oitukulwa /omidingonoko

pomafimbo omudo a yooloka

51

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

nomoiningwanima ya yooloka hai

holoka nokuningwa momafimbo

omudo ane, ninga/eta po sha

shoilonga younghulungu omo to

ulike oikutu oyo tai wapalele

- faneka nokuluka omaludi oikutu

yayooloka

- shanga okahokololo koye ove

mwene taka popi kombinga

yomukunda wa hangwa kefundja

(wa yelulwa), ngeenge omundilo wa

xwika po ofikola nst.t.

nokushanga omusholondodo

woimeno noinamwenyo oyo i li oko

Edu, ohani, ewangadjo

nomaminikilo etu

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko ekwatafano pokati kedu, ohani, ewangadjo nomaminikilo etu

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

hokolola oinima i li

mewangadjo oyo i wetike ng:

- konakona, kundafana

nokufaneka oinima oyo i li

mewangadjo ng: etango,

ohani, eenyofi nomaminikilo

amwe

- kundafana oshiponga sho

kutala wa yukilila ketango

loovene (wa tala etango

hokolola nhumbi ewangadjo hali

dulu okulunduluka efimbo

lomutenya nefimbo loufiku ng:

- konakona nokukundufana

omaluvala peningino letango

- konakona nhumbi ohani hai monika

oufiku nomafimbo amwe efimbo

lomutenya

hokolola omaukwatya ewangadjo

nomafimbo omudo ng:

- konakona nokukundafana nhumbi ku

laula diva pefimbo lokufu nonghee

iha ku laula diva pefimbo lokulombo

- konakona oule womididimbe efimbo

lomutenya

52

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

odikilila)

Eenghono dokunana,

omalinyengo neenghono

delongifo

Elalakano lelihongo

Ovahongwa otava ka uda ko kutya eenghono dokunana, omalinyengo neenghono delongifo ohadi longifwa

meenghalamwenyo defiku keshe (eenghono doukwatya wedu)

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

tofa mo eedjo deenghono

ng:

- faneka omafano taa ulike

etango, omhepo

noixwamekifo/omahooli

(okuyadeka otuwa nomahooli)

- tofa mo etango onga odjo

yakula yeenghono

tofa mo enwefemo

leenghono noshike hashi

etifa oinima i longe, i kule noi

linyenge ng:

- konakona nokukundafana

nhumbi omhepo hai linyengifa

tofa mo nhumbi eedjo deenghono

hadi longifwa efiku keshe ng:

- danauka/nyanda tava tula omahooli

motuwa, ta tema kolusheno

meumbo, ta longifa omalexita, ta

shakala/ta tema omundilo

- hokolola nhumbi hatu longifa

eenghono doketango ng: okumona

ko efimbo lomutenya,

okupupyaleka, okuhandjela,

okukulika oimeno, okuteleka

oikulya, okuyandja oukolele kovanh

tofa mo nhumbi eenghono hadi

linyenge ng:

- konakona nhumbi oupyu womundilo

hau ndjeneke ombiya ngeenge taku

telekwa, okufudila olwenya hashi

etifa li linyenge

hokolola eenghedi doku xupifa

eenghono nouwa oo tashi eta, ng:

- ninga omapeko omafano taa ulike

oku idila omivelo opo oupyu u

kalekwe meni londuda

- okuenda kolupadi, okudima eelamba

dolusheno ngee itadi longifwa

- konga ouyelele kombinga yomayaxa

oku yakela eenghono detango

nomolwashike haa longifwa

moNamibia

tofa mo nhumbi eenghono tadi dulu

okulundulula omutungilo ng:

- konakona nokuulika nhumbi

okumbeta etanga haku ningi

eweelelo, okufudila mokaima ile

okudenga ondoloma hashi ningi ewi

53

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

oinima, etango hali yandje

oupyu nouyelele noha li kulike

oimeno, oinima tai linyengifwa

kokuundula nokokushila

lasha

hokolola enwefemo leenghono

dokedu

- konakona nokuulika nhumbi oinima

hai wile kedu ile hai kala kedu

- mona mo kutya omolwashike oinima

oyo idjuu hai lidenge pedu

diva/meendelelo i dulife oyo ipu

54

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Ounongo ou tau shikula ou na okutungilwa komanenediladilo omudingonoko wopaushitwe noku na okukonakonwa. Didilika kutya

ounongononi nomaunongo okulesha nokushanga nounongo waikwamivalu, melikalekelo, oushitwe wa hovakanifwa

melalakanomuvalu.oye likolelela koukwatya woinyangadalwa, ovahongi otava dulu okutokola kutya omoshitukulwa shoshilongwa

shi lipi omo omaunongo aa e na okukonakonwa.

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

Omikalo dokuninga

omapulaapulo/ dokukonga

ouyelele

Elalakanolelihongo

Ovahongwa otava ka longifa omikalo dokukonga ouyelele, opo va konge, va mone, va hokolole, va fatulule,

novaxunganeke oiningwanima yopaushitwe

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

ninga elifefife kombinga

yoinima oyo tai holoka

mokukonakono ng:

- oshike tashi ka ningwa po

ngeenge onda weda mo

omeva?

- oshike tashi ningwa po

ngeenge owa tula olwenya

komesho yeyulu loye?

longifa omikalo hadi longifwa

komuhongi ngeenge ta

konakona sha ng:

- oshike twa ninga?

- Oshike twa mona?

ninga exunganeko lanafangwa

kombinga yaasho tashi dulu

okuholoka mo mekanakono eli

ng:

- ame ohandi diladila kutya

oshimeno sha kalekwa momilaulu

otashi fi

hokolola nokuyandja pauxupi

eenghatu doku li longekida

nokuninga ekonakono lonhumba,

ng:

- Shotete onda longekida omeva,

ndee handi tula okambautu

xunganeka tava longifa eshiivo olo

ve na nale ng:

eshi twe shi ningile nale, onda mona

kutya etanga ledu lonhata ola

ningina koshi yomeva

hokolola eenghatu da

ndjadjukununa nawa

dokulilongekida nokuninga

ekonakono lonhumba, ng:

- shanga omukalo muxupi omo tava

ulike oinima, eshi twa ninga naashi

55

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

kange ka mewa momeva.

Ndee ame...

twa mona /twe li honga mo

Ounongononi wokulesha

nokushanga

Elalakano lelihongo

Ovahongwa ota va ka ulika ounongononi wokulesha nokushanga

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

tukululifana ouyelele tashi

pitile mokupopya,

mokupwilikina, mokufaneka,

mokulesha nokushanga

shivifila vakwao kombinga

yomakonakono nokuyandja

omafatululo mawa

konga ouyelele tau di momambo,

meemangazina/oifokundaneki

needjo dikwao domauyelele

shivifila vakwao kombinga

yomakonakono noyandja

omafatululo mawa

konga ouyelele tau di momambo,

meemangazina/oifokundaneki

needjo dikwao domauyelele

Ounongo woikwamivalu

Elalakano lelihongo

Ovahongwa ota va ka ulika ounongo woikwamivalu

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

Omapyokoko

Ovahongwa va dule oku:

unganeka/longekida ouyelele

tava longifa eshikulafano

pamaludi okutula meengudu,

okuninga omusholondodo,

okufaneka

konakona, yelekanifa, tula

unganeka/ longekida

nokungudupika oinima ile

oiningwanima she likwatelela

komaukwatya ayo oo e shiivike

nawa

shikulafanifa nokulongekida

oiningwanima, oukwashili

nomadiladilo melandulafano

56

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3

meengudu nokuhokolola tava

longifa oiyelekifo yopaushitwe

opo va ongele ouyelele ng:

- longifa oshikanda sheke,

omana nsh.t

tunga po oumhungu opo va

shange mo osho va

konaakona

konakona, yelekanifa, ngudupika

nokuhokolola tava longifa

oiyelekanifo yopaushitwe va

ongele ouyelele ng:

- longifa oshikanda sheke, oule

womunwe nsh.t

tunga po oumhungu opo va

shange mo osho va konaakona

konakona, yelekanifa, ngudupika

nokuhokolola tava longifa oiyelekifo

tai wapalele opo va ongele ouyelele

ng:

- longifa outendifo, onhengenena,

oumetifo/ouyelekifo voupyu

tunga po oumhungu opo va shange

mo osho va konaakona

57

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

10. Etaloshiivo

Opo omapyokoko mahapu a yooloka noopaendodo dayooloka adule kudidilikwa, omikalo da

yooloka detaloshiivo la twikilafana oda pumbiwa meendodo dopedu opo kuyandjwe efano

lelixwapo kombinga yeyo komesho lomuhongwa. Etaloshiivo la twikilafana (CA) na li kale la

nafangwa, la yela, la fatuka, ta li dulu okupondolwa nolelikolelela komilandu neenghedi

domuhongwa oye ta dana onghandangala.

Omapyokoko omo mufindahongo otaa tongo eudeko nounongo oo omuhongwa e na

okuulika, no ta ka konwakonwa muwo. Ashike, oshilalakanenwa osheshi kutya

omufindahongo u kale tau lalakanene elihongo, ndele ha konakono.

10.1 Elalakano letaloshiivo

Elalakano letaloshiivo latwikilafana okuyandja ouyelele ushi okulineekelwa nowongushu

nghee ovahongwa vapondola omapyokoko. Ouyelele ou naulongifwe uyandje oidjemo

kovahongwa kombinga yeenghono nomaunghundi avo mehongo, openi tava ningi nawa,

openi vapumbwa okulundulula no tave shi ningi ngahelipi. Ovadali nava shivifilwe luhapu

momushangwahokololo wofikola wopambelewa kombingaa yeyo komesho lovana vavo.

Ovadali nava tuwe omukumo va kale hava yandje omapapa ngeenge ovalihongi va pondola

nawa, nokuyambidida ehongo lovana vavo.

Etaloshiivo latwikilafana ohali kwafele yo ovahongi va xwepopeke okuhonga kwavo ndee

tava yandje elihongo liwa kovahongwa. Oshishonekwa shetaloshiivo nashi talikeko ongo

etaloshiivo opo ku li hongwe, ndee hataloshiivo laashi she li hongwa. Fye ohatu konakona tu

mone oukwatya wolela womuhongwa keshe nghee ta hange omapyokoko opo ku shivike

nghe ehongo/elihongo lomuhongwa lina kutwikila, nghee kuna okuyandjwa

omayambididohongo nokukonakona eenghedi detu vene dokuhonga.

10.2 Omaludi etaloshiivo lelihongo

Etaloshiivo inalisheywa/inali longekidwa: omuhongi oku na okukonakona nawa nhumbi

omuhongwa keshe a hanga omapyokoko oo a hokololwa momufindahongo

womudingonokohongo, ndele ta mono nhumbi omuhongwa tai komesho. Unene, eshi otashi

dulu okuningwa momukalo inau sheywa tashi dilile mokukonakona eyokomesho

lomuhongwa keshe melihongo, nokuninga omalideulo meenghedi donhumba manga tava

konakona, tava fatulula oiningwanima, tava longifa eshiivo, tava kwatafana, tava ningi

omatokolo nekufombinga lavo moinima ya kwalushe.

Eshi otashi ti okunongonona elihongo lomuhongwa nelalakano lokuvakonakona pefimbo

hatu hongo nokudidilika eshi tuwete. Ovahongi ohava nongonona ovahongwa aveshe

momukokomoko woileshwa yOmudingonokohongo. Ohava didilike ou e litula mo naao ine

litula mo, olyelye ha dulu okulonga sha memanguluko naao ta nane noudjuu ngeenge ta

longo sha kuye mwene. Pakupula omapulo, ohava mono ou auda ko oshihongwa naao ina

uda ko. Mokutalela oinyangadalwa, otava dulu okudidilika kutya olyelye ta dulu okumana

58

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

oshinyangadalwa nokulongifa ounongo neshiivo, naao ita dulu. Ekufombinga, elitulemo

nomawedelepo omuhongwa moilonga youngudu aishe ei ohai nongononwa.

Etaloshiivo la sheywa/lalongekidwa: etaloshiivo eli ola kwatela mo oku eta po eenghalo

doku konakona ngaashi oukonakono vounongo pafiyafano (ouquizzes), oukonakono vaxupi,

oukonakono vopakanya, neembapila dokulongela (worksheets). Eembapila dokulongela

(worksheets) ohadi kwafa unene notadi dulu okulongifwa koshipelende ile mombapila. Osha

fimana ovahongi va unganeke nokulongekida nawa opo va konakone ovahongwa ndee tava

yandje oitwa yoko 10.

Elongifo lomakonakono opambelewa, pakushanga nopakanya otali dulu ashike kukonakona

omapyokoko amwepo, onghee inali pumbwa kulongifa efimbo lihapu. Oukonakono vaxupi

nava ningilwe motundi yOmudingonokohongo ndele tava talika ko onga oinyangadalwa

yOmudingonokohongo.

10.3 Omafatululo omadidilikodanda

Omufika womuhongwa mokupondola omapyokoko mOmudingonoko owa ulikwa

nomadidilikondada. Ngee omadidilikondada taa yandjwa, osha fimana a ulike lela omufika

wepondolo lomuhongwa mekwatafano nomapyokoko. Meendodo 1-3, omadidilikondada

okwe li kolelela koshiyelekifo shoitwa ihamano. Ekwatafano pokati komadidilikondada

nomapyokoko ola ulikwa ngaashi tashi landula:

Ondodo %

onhengenekelo

yeepelesenda

(ondodo 1-12)

Efatululo lomapyokoko

A 80% Okwa hanga omapyokoko aeshe nawa kuhe na vali.

Omuhongwa oha ningi nawa kuhe na vali

B 70-79% Okwa hanga omapyokoko aeshe nawa unene.

Okupondola kwomuhongwa okuli pombada lela yoitwa

yopokati, ye okwa funda moitukulwa ihapu

yomomapyokoko

C 60-69% Okwa hanga omapyokoko nawa. Omuhongwa okwa

deuka momapyokoko shawana, meenghalo dihe shiivike

D 50-59% Okwa hanga omapyokoko shawana. Okupondola

kwomuhongwa okwo pokati. Omuhongwa otashi shiiva

apumbwa eyambididohongo moitukulwa imwe po

yomufindahongo.

E 40-49% Okwa hanga ashike imwe po yomomapyokoko

atalike ko ongo a pyokoka. Omuhongwa i na hanga

omapyokoko aeshe, ashike epondolo lomuhongwa ola

wana kukoya omapyokoko opedu. Omuhongwa okwa

pumbwa eyambididohongo moitukulwa ihapu

59

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Ondodo %

onhengenekelo

yeepelesenda

(ondodo 1-12)

Efatululo lomapyokoko

yomufindahongo

U 0-39% I na hanga ondodo yasha. Omuhongwa ina dula

okuhanga omapyokoko opamufika wopedu, nonande

okwa kwafelwa lela komuhongi. Omuhongwa okwa

pumbwa lela eyambididohongo

10.4 Omilandu di yela detaloshiivo (tali) la twikilafana

(omafatululo aa otaa dulu okumonika mOmufindalandu wOpashiwana wEhongo lopedu)

Etaloshiivo oli na okukala oshitukulwa shomelongekido loshihongwa neenghedi dayela

dokukonakona nadi tulwe po. Pefimbo lotundi yoshilongwa nomangha ovahongwa tava ningi

oinyangadalwa yomongulu, omuhongi na ninge etaloshiivo latwikilafana la sheywa naalo

inali sheywa momapyokoko aeshe a yooloka moilongwa aishe. Meendodo dopedu,

etaloshiivo ola kanghamekelwa koiyelekifo. Eshi otashi tii, ngee oitwa ile omaadidilikondada

taa yandjwa, osha fimana i ulike lela ondodo yepondolo lomuhongwa mekwatafano

nomapyokoko.

10.4.1 Etaloshiivo tali twikile lina li sheywa/ ina li longekidwa

Etaloshiivo inali sheywa otali ningwa tashi pitile menongonono loukeka nomoididilikwa

yashangwa (tala oshihopaenenwako 10.4.3). Eshi otashi ti kutya, mangha ovahongwa ve

lipyakidila noinyangadalwa yoshihongwa, omuhongi ota didilike omapondolo nomaunyengwi

mombapila yomusholondodo womadina ovahongwa. Osho sha didilikwa otashi ka wilika

elongekido loileshwa yokomongula, eemhumbwe deyambididohongo nonhumbi taku

yandjwa oitwa yetaloshiivo latwikilafana ina li sheywa. Inashi pumbiwa ku shangwe

omafatululo asha kombinga yepyokoko keshe, okangobe ashike ka ulike kutya omuhongwa

okwa likola ounongo/owino. Ashike ngeenge omulongwa ta nyengwa nokwa pumbwa

eyambididohongo la wedwa po, oinyolwa tai ulike ounyengwi waye oya pumbiwa ye.

10.4.2 Etaloshiivo talitwikilela sheywa/longekidwa

Etaloshiivo lasheywa/lalongekidwa ohali ningwa konima yexulifo

lenenediladilo/oshipalanyole ile ngeenge oshikalimo shonhumba sha pumbwa ekonakono

mangha oshileshwa shipe inashi etwa po. Ovahongi otava dulu okuyandja oukonakono

vaxupi vopakanya ile vopakushanga ile oukonakono vounongo pafiyafano (quizes)

momukokomoko woshikako. Moinyangadalwa ei, omuhongi na yandje oitwa.

60

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Momataloshivo/omakonakono mahapu taa ningwa moshikako, etaloshivo/ekonakono ashike

limwe lasheywa tali didilikwa. Etaloshivo na li ningwa pefimbo leetundi doihongwa. Eshi

otashi ti KAKUNA ovahongwa veendodo dopedu meendodo 1-3 tava ka kala ve na

“oshivike shokakonakono” ile “elandulafano lefimbo lokakonakono” olo ovahongwa tave

lihongele oukonakono.

Oitwa yetaloshiivo la sheywa ohai didilikwa meefoloma dokudidilika etaloshiivo la twikilafana.

Kexulilo loshikako, oitwa yoshihongwa ohai wedwa kumwe mokakololo “koitwa aishe

kumwe”. “Oupokati” womuvalo owo “oitwa aishe ya wedwa kumwe” ya tukulwa nomuvalo

womataloshiivo ayandjwa, omipambulwavalu nadi ulikwe, ng: 3.2. “Oupokati” womuvalo otau

kolekwa ndee tau ningi ondodo/oshitwa hol: 2.8 = 3 nsh.t

61

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

11. Omusholondodo woitya tai hangwa momufindahongo womudingonokohongo

nomafatululo ayo

Didilika: Omafatululo a yandjwa apa otaa longo ashike monghalo yomufindahongo ou ndee

hamonghalo imwe i li li

Omapyokoko – omaunongo haa dulu okuyelekwa, a talika ko

ongo afimana/apumbiwa mokuninga sha ile

moku hanga omufika wonhumba

Etaloshiivo la twikilafana - eyeleko leyokomesho lovahongwa le li

kwatelela koilonga oyo hava longele mongulu

yofikola ile oukonakono/oupulo ovo va ninga

momukokomoko woshikako ile womudo, shi

dulife eshi tava yelekwa/konaakonwa

mekonakono limwe alike

Ehololo lomufyuululwakalo – ehololo lomufyuululwakalo tashi pitile

moikwamafano, momahokololo, moikulya,

moikutu/momidjalo nsh.t

Discursive language elaka olo lapumbiwa opo kupopiwe oinima ya

yooloka no ya andjkakana

Ou lili noku lili ou lili wominghoko, osho yo ou lili wovanhu

mowoyuuyemo nowoshiwana, oulili

woukakwashike koo okanhu mengungo ile

moshiwana shonhumba

Ekalekepo loushitwe okukaleka omudingonoko tau dulu oku twikila

efimbo lile uli ngaashi uli pehena enyonauno

lasha

Omikalo dokuxupifa oikwaenghono eenghatu odo tadi dulu okuxupipaleka

omuvalo weenghono odo hatu longifa ng:

okudima omalamba ngeenge itaa longifwa,

okueenda ponhele yokushinga otuwa

Omunangeshefa – omunhu oo ha unganeke, ha ungaunga, noku

na oshinakuwanifwa shokuxwaxwameka

ongeshefa ile omangeshefelo

62

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

Ounangeshefa - onghalo yoku kala omunangeshefa,

omuunganeki ile omuyukifi komesho oipambele

yongeshefa

Okumena – elunduluko lombuto eshi tai kulu okudya konhi i

ninge oshimeno

Efyuululo – nhumbi oukwatya wonhumba hau pewafanwa

paushitwe

Shili ashishe – ondunge yokufila oshisho omunhu aushe (olutu

nomadiladilo)

Oukoshoki – elideulo loku li wapaleka nokuwapaleka oinima

oyo ye ku dingilila i kale i yela nelalakano

okuliamena komikifi neembuto domadu

Ekwatelemo laaveshe - onghatu yokukwatela mo keshe umwe

Oikwamatungo – oinima oyo ya tungwa po komunhu ngaashi

eendjila, omatunga nomakwatafano

Omikalo dokukonga omauyelele – omikalo omo ovahongwa tava mono

omanyamukulo komapulo kombinga

yomudingonoko wopaushitwe

Ehovakanifo – etulomumwe loitukulwa ile oinima oyo hai

longele kumwe nawa

Ekonakono - omukalo wokukendabala okumona ouyelele

kombinga yoshinima shonhumba nelalakano

lokumona kutya osha etwa koshike na osha

ningwa ngahelipi

Okudidilika kweekilometa – omadidiliko eli komunghulo woshitauwa taa

uliku kutya oule weekilometa ou fike peni

okufika koshilando shi li komesho

Omifika delihongo – omishangwa daasho ovahongwa ve na oku kala

va shiiva, nokudula kuninga tashi etwa

kelihongo lavo kexulilo lefimbo lonhumba, ng:

kexulilo leendodo dopedu. Ohai ifanwa yoo

“Omifika doikalimo”. Omufika welihogo owa

tongomona osho ovahongi ve na okuhonga

naasho ovahongwa ve na okulihonga

Ofikola yaaveshe - eefikola odo tadi dulu okuwanifa po

eemhumbwe dovahongwa ovo vehe na

63

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

oupyakadi melihongo. Ofikola keshe oyo ihe fi

ofikola yelikalekelwa

Oshinyamifi – oshinamwenyo sha dalwa sha dja molutu laina

(inashi dja mei) noha shi nu omashini aina

manga shili okahanana/okanimwena, ng:

ovanhu, eembwa, eengobe

Metamorphosis - elunduluko la kula momutungilo wokapuka ilo

oshinamwenyo shikwao eshi tashikulu

ng:elunduluko leinyo ta li lundulukile

monghanga

Non-standard measuring tools oiyelekifo oyo hai yandje oidjemo ihe fi yo lela,

ohai yandje ashike omafaneko oidjemo

Oitungilutu – elyo loikulya ya talikako i na oukolele;

ekonakono le lyo loikulya noshilanduli shasho

koukolele noko kukula

Ounongo woshito - Eshiivo olo li li po nale

omaukwatya omaukwatya oshinima

Opologalama yelilongekidilo lehovelo

Lofikola yoovene (ondodo 1) eepologalama da longekidilwa ovahongwa

vondodo yo 1 moNamibia, sha dimbulukiwa

kutya ovahongwa vahapu iha va kaka va

longekidilwa ofikola, omanga inava hovela

ofikola. Opologlama ei oya etwa po opo ku

kwafwe ovahongwa va mone owino nounongo

wa pumbiwa melihongo la longekidwa

Ounghulungu wokushanga okushanga nokulesha kwapamba ounongononi

(omudingonoko wopaushitwe)

Ounghulungu wopamivalo omaunongo opamivalo wapamba ounongononi

(omudingonoko wopaushitwe)

Oiyelekifo yasha oinima oyo hai yeleke ta i longifa omivalo

dasheywa ng: okatendifo

Edidiliko oshinima ile efano lakalela po efatululo lomoule

Omakwatafano opamaxuku omakwatafanifo komadilaadilo ile loshipalanyole

yafaafana yomoihongwa ya yooloka

64

NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014

The National Institute for Educational Development Private Bag 2034 Okahandja NAMIBIA Telephone: +64 62 509000 Facsimile: +64 62 509033 E-mail: [email protected] Website: http://www.nied.edu.na © NIED 2014