ministry of education junior primary phase ... - nied.edu.na · 3 mu ( ntambondunge 1 na 2) ano ru...
TRANSCRIPT
Republic of Namibia
MINISTRY OF EDUCATION
JUNIOR PRIMARY PHASE
ENVIRONMENTAL STUDIES SYLLABUS
GRADE 1- 3
RUMANYO VERSION
FOR IMPLEMENTATION: 2015
Ministry of Education
National Institute for Educational Development (NIED)
Private Bag 2034
Okahandja
Namibia
© Copyright NIED, Ministry of Education, 2014
Environmental Studies Syllabus Grades 1 - 3
ISBN 978-99945-2-051-0
Printed by NIED
Website: http://www.nied.edu.na
Publication date: 2014
LITWAROMO
1. Litwaromo ...................................................................................................................... 1
2. Mapukururo .................................................................................................................... 1
3. Vitambo .......................................................................................................................... 1
4. Umanguruki mumakushongo .......................................................................................... 2
5. Magwanikilito kuvirongwa peke na likukwamo lyamaudito ghaviviyauka. ...................... 3
6. Lishuwedo kushonga namakushongo............................................................................. 4
7. Manongontjo ghauhura ntambo ...................................................................................... 5
8. Liwapayiko nalikukwamo lyashure ntateko dogoro kuntambondunge ya 3 ..................... 7
9. Vikaramo vyakukushonga .............................................................................................15
10. Makonakono / Likengururo ........................................................................................44
1 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
1. Litwaromo
Ndjenditito yino kuna kushingonona lirwameno lyalikushongo nalikungururotedo
lyalikushongo mukunda( Rumanyo version) muntambondunge 1 dogoro 3 dapantateko didi.
Mwamo kwaghanitiramo viviyauka naliparu, ukanguki, undjewa- ndjewa naUpami naukaro
wantjitwe.Muviviyauka naliparu, upami noukaro walitungo ntjitwe kwakundurukida likushongo
nakurwamenamo virongwa peke mwayendo likukwamo lyamaudito ghaviviyauka.
Virwamena, vitambo ntjangitito naurongo ogho wagwanikido virongwa mukatji kalishunto
makushongo ghamuviviyauka navintje. Mukugwanikidilidamo shirongwashi, kwahepa ruvede
3 mu ( ntambondunge 1 na 2) ano ru 5( ntambondunge 3)yakushishongwa yendo vike.
2. Mapukururo
Uyivi wamakushongo kuvatera varongwa vayive nakumona likutundakano lyavantu navantu
kumwe nadimukunda davo.Kuvhura kuhamena mulikumangakano muviviyauka, uhameni,
politika, liparu, mpo naunantjitwe.Vino ngoli kuvatera varongwa vakare vahameni
mushirongo naumanguruki mukukulika maunongo uyivi likwato ghano, ukaro nakukulika
ntundiliro yakupama mulimangakano lyalivhu naushwi vishorokwapita, likwatoghano liparu,
unandima naunangeshefa ovyo ngava kavhura varongwa kakushonga kuntambondunge
dakukwamako.
Likukwatakano kulikulika ukaro mwene nawa na mulyo wandunge kuukanguki, lipopero
namaudito kundya dakugwanenena po, kuwapera kupukurura varongwa vamuntambo
ntateko didi. Runo ndo ruvede rwakuvhura kuvatera varongwa mukuwaneka uyivi
wakukarererapo pantambo yaliparu, unongo, naukaro ndjuni kuhamena mukutunga naliparu
lyaUndjewa-ndjewa, ligwanekero nvaholi, kukandana makuyuvho, kutambura mauvera,
kupukurura kuma ukaro dona, likutjindjo rutu nakukushonga omo vakupopera. Shingi
shaviparatjangwa vino ndjo ntundililiro yalikukwamo lyashirongwa shaUyivi liparu osho
vatapanga mu ntambondunge dakuyeruka.
Uyivi walikushongo muukaro ntjitwe kwarwamena litamununo lyaunongo nalikwato ghano
parutu namudingorongo paundjuni ogho vakara.Kupukuruka omo vantu varuwanitanga
ntjitwe, mukugwanikida vyaliparu, weni omo vapakera mbiri ntjitwe, naweni ntjitwe
mukutjindja parukito yakukarerera po.Kughara unene, linomeno ntundilirom, mapukururo
vitundwamo, navitulito vishetayika kuvatera kuyiva mulyo naliteto kumauyivi ghantjintwe
nandjenditito, naviyeramo vya kehe yuva.Nka litapo manongontjo, likwato ghano naukaro
mulyo kumatamununo ghamakushongo ghakumeho.
3. Vitambo
Vitambo vyalikushongo mukunda ne:
Kukulika umanguruki, mapuro, kutambura nalitoto naughaya, kurenkita varongwa
vakuyonge vininke nakonda dahepero, kukengerera nalinomeno mukuvifwaturura,
kushetayika, kughayara nauyivi, kukoshonona maudito nakukughanitira mo vene
muviruaghana.
2 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Kuvaatera varongwa mukukulika lihuguvaro lyamwene, uyivi wamwene, kukuuguvara
mwene nakuyiva ugjuni omo vatunga.
Kurenkita varonwa vawane uyivi namanongontjo, ukaro namulyo ogho a heap
mukukura nakuhamena
mulikutjindjo lyadimuhoko muNamibia.
Kukulika ukaro nalikinyanyuno mukutwikakana uyivi navirughana ovyo vivatero
ukanguki waparutu
nandunge.
Kupameka likwaatoghano lyaumanguruki pantambo yashure mumakushongo naliparu
pashinauntu.
Kukulika varongwa kuvitumbukira vyagho muviviyauka vyapapa ru pamundinda wava
unyavo, likoro
vahameni mumukunda napashirongo mudima.
Kupameka likushetakano lyavakafumu nava kamali, mkurenka navantje vashetakane
nakughamena
muviviyauka vyamumukunda nalikuto muviruwana.
Kupameka ukaro dyuni kumaudito ghakuruwanena kumwe muvirughana
naunangesefa.
Kukulika uyivi walitundakano vishitwa vyakushetera navyakudira kusheera, kumwe
namukunda.
Kupameka likuturomo lyavarongwa muvirughana Vyapamaghoko mukupungura
namukupakera mbiri
una ntjintwe mumukunda.
4. Umanguruki mumakushongo
Makushongo ghakumangururka kuna kara ngo una nkondo wakeghe murongwa
mukupameka lihameno ndi, mukuwaneka ndjenditito ya makushongo ghakugwanenena
navirughana ovyo yatapanga mpompa yamakushongo gha navantje. Vino kuna kara
mumahoko ghalikwatito nalihafero uwa wakuvhura kukwaneka kuvarongwa navantje
nakukandana maudito naghantje kumakushongo.
Makushongo ghapantateko kuwapayika nkarapamwe mukatikitamo lirwameno lyaNamibia
kuvimoneka vya 2030, murupe rwakupamekalikupakerero rongo.Varongwa
vakukugwanekera namaudito mumakushongo vanihepwa vimwe kuvhura kuva hanititra
mumakushongo ghanavantje mukukengurura maudito ghavo mulikushuvo lyantjongitito
navirughanita moomo vyawapera. Varongwa ovo varemano unene ntaninka, nakuvhurashi
kuwanena mo uwa mushure dakumanguruka, ngavava tekura kutwara muvihepwa vyagho
vyamakushongo navirughanita vyalivatero ndi shure dakuwapera dogoro ruvede oro
ngavaka djililiramo mukukupakerera nashure daumanguruki. Ndjenditito nkedi dantjongitito
navishongitita kwaviwapayika ngoli vyavarongwa vamulikushongo lino.
3 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Ntjongitito yaviturwapo maghano ghavarongwa kwawapera unene kuvarongwa vavihepwa
vyangandi morwa kuwederera kuuyivi wavo navya kuvhura kurughana pa vavene, ntani
kuvavatera mukuwaneka maghano ghamape nauyivi. Likukwamo lyandjenditito shongo
lyalihanitiro mukakushongo ghanavantje kwademenena pamanongontjo gha varongwa
vahepo mbatero mukuvitikitiramo. Lighano vatero lyaMurongwa pamundinda ( LVMP) lina
heap kukarapo mukuneyeda nakukengurura litompo lyamurongwa pamundinda we, ogho a
karo navihepwa vya litekuro lyaliwa mumakushongo.
Mapukururo ghamwe ghaliwapayiko lyakukuronga nakushongo lihanitiro lyanavantje
munkondarongero, kuvhura kugha wana mulikukwamo lyandjendititoshongo yamakushongo
ghanavantje ghamu (2012). Mapukururo ghano kuvatera varongwa mukutikitiliramo
maunongo , uyivi naukaro mukuvavatra ngavi vatompoke muudjuni uno walikutjindjo ngudu
nakuwaneka mapukururo ghamawa kumbudi nalikuliko lyamakugwanekero.
Ntambo yapantateko didi kupameka lishetakano lyavakafumu navakamali mukukuhanitira
mo kumwe, vashongi vana kona kuyiva omo vavhura kutekura varongwa
mukukushetakanita, navirughanita navintje mukukwatakana nakuyerura likushetakano
parudivharwa muuhunga.
Lihanitiro lyarudivharwa mumakonakono ntu mulyo unene mumarupe ghaliparu
mukupukurura likurenkerero mo lyarudivharwa nalisheshupiko mulikushetakano
nakupameka likushetakano pantambo daliparu. Muvirughana vyaukonikoni ushwi ntjitwe
vyakuhamena kuushwi wamukunda nulyo unene ngudu kuvakadona navamati.Mukukuyuvha
mfumwakumatamekero mukuwaneka makorangedo mukutwikira naukona-koni ushwi ntjitwe
lyayendo mumakushongo ghavo dogoro nakumeho oko.
5. Magwanikilito kuvirongwa peke na likukwamo lyamaudito ghaviviyauka
Maudito ghaviviyauka kuna hamenemo makushongo mukunda, HIV/AIDS, Makushongo
muhoko, makushongo ghaUntu wamuntu na Udemokrasi, mapukururo nalikulito
makugwanekero naUtakami ndjira. Ovino vaviyuvita mundjenditito makushongo ghapaveta
morwashi, kehe vino kwakara namaudito navishatana ghavyo kumuhoko waNamibia.
Varongwa vetu navantje vana hepa:
Kuyiva ntundiliro yamaudito navishetana. Kuyiva shitangalimba shamaudito kudimuhoko detu Kuyiva ashi weniomo vavhura kuhapukurura maudito navishatana mudimukunda davo. Maudito navishatana vyavinene kwavidimburura ashi mbyo: Litekuro nalipakero mbiri ushwi wetu Viyititapo dona vya HIV na AIDS Udito wakanguki walikuvhongo namuhoko, usheshu tundjugho twakukuvatera, nanyata Ukashu wakukupopera wakuyititapo likudiro kukushetakana nalipangero lyakudira
kupakera mbiri unankondo navitumbukira. Ukashu wakukengurura veta dautakami ndjira. Maudito ghakukuhonena muudjuni mudima Shingi sahlikukwamo lyamaudito ghaviviyauka vana twenyaura vyapwa kuvitura muviparatjangwa ndi virongwa vyandjendititto shongo yalikushongo mukunda.Mundjenditito shongo yino vihonena vingi vahanitira mo vyakukwmo lyamaudito ghaviviyauka, ngoli shihonena shimwe tupu vanayeda pano shalikukwamo lyamaudito ghaviviyauka.
Makushongo Makushongo gha Mapukururo HIV naAIDS
4 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
ghamuhoko untuwamuntu naudemokrasi
nalikuliko makugwanekero
Ntambondunge 3 Matungo: Shetakanita mandighapampo nauvando kumwe na matungo ghashinantani ( kuni kwa kuvhura kughawana)
Ntambondunge 1-3 Likupakero mbiri muruvede rwamaudito: Shingonona nhii ndi awe kuforomayalikugwanekero naunankondo wakulimburura “nashwena”
Ntmbondunge 2 Makugwanekero: Shingonona mskugwanekero mumukunda
Ntambondunge1-3 Shingonona Ashi weni mukukara navantu vana karo na HIV naAIDS
6. Lishuwedo kushonga namakushongo
Lishuwedo kushonga namakushongo kwademenena pashifanikito shalihanitiromo varongwa mumakushongo vashingonona mudokumende yauministeri nalikukwamo lyalikugho lyalihanititoromo varongwa mumakushongo.Lishuwedo lino kuna kuhugivalita ashi ngauka tundamo mutompo djuni mumakushong opo ngava tura mulyo waunene mushirughan.Mukuwedako, lishuwedo lyavirongwa pakerero wapayiko shimpe ndjo lidemeneno lyalishongo namakushongo ghapa ntambo ntateko didi. Shitambo ne mukukulika makushongo nakuvikwata lighano , uyivi, maunonogo namaukaro ghakukambeka kulikuliko lyadimuhoko. Kehe murongwa kwayanga kushure naushwi wauyivi wamunkarapamwe navyo a waneka kuliro lye, Vatungimo nalikutundakano lyamukunda. Makushongo ghamushure muna hepa kuhamena litwikiro litungo, litamununo nakushatana varongwa kovyo vayiva kare navyo vakumonena. Varongwa kukushonga nawa ntjene kuna kuvahanitiramo ngudu muruvede rwakukushongo naliviyauko mo unene, liwederero ko naviyeramo, kehe murongwa kwakara navihepwa vyendi pamundinda we, Murupe rwakukushonga, uyivi we nalikambadaro. Mushongi ana hepa kuvatera nakukwatitako varongwa kutwara omo vana kuwaneka uyivi wamakushongo.Rupe rwantjongitito kuna hepa kukushuva-shuva nka, Kuwapera nakupompeka nawa kutwara kushishongwa. Mushongi ana hepa kutokora kutwara muvitambo namauyivi vitikiliremo, nangeshi vina wapa kushongovikaramo vyene vyalikushongo mukunda, nangeshi vina wapere vwa-nawa mukurena varongwa vawaneka ndi kupupida mapukururo ghana umwavo, nangeshi vana hepa liyombilitondi likushongo lyakumanguruka pamwene, nangeshi kuna kutompora mumaunongo ndi mapukururo ogho ana hepa vikwamako, ndi walye opo vavhura kuva korangeda varongwa mukuwaneka ndjira yava vene kushirongwa ndi kupupidiramo mushirongwa mapukururo ghana umwavo. Kurughana mumbunga, naunyendi, pamundinda, ndi navantje munkondarongero muruvede rwalikushongo mukunda kuna hepa kuvi wapayika nakudemenena pashitambo. Likukwatakano nalirughaneno kumwe mumakushongo kuna hepa kuvikorngeda unene mpopo wahulira.Proyeka dakurughana mumbunga kuvhura kudirughanita kehe pa mukurenkita varongwa vakukulike maunongo ghakukara pamwe.Ntjene varongwa kuna kukukulika panaumwavo, kukara kumwe namaunongo ghamakugwanekero, kuvhura kuvapa liwedo lyavitumbukira mukuhamena muliwapayiko nalikengururo virughana vyagho kutwara mumanangwiro ghamurongi.Kwakarapo marupe ghamangi mukukwatakana liharango lyashirongwa.Shihonena, varongwa kuvhura kuvhura varughanite kutjanga, vivarero namaunongo ghavifanayika mukunegheda uyivi wamanontjo ghalikushongo mukunda. Ruha rwantjitwe pamukunda rwandjendititoshongo kwademenena shankondo nkondo mukuwana uyivi,maunongo naukaro kupitira mulishuwedo mapukururo . Vanuke kwakara naruteghatwi kuhamena kuudjuni wavo vana hepa kuvapa ruvede rwakupura mapuro, kupumba nakudimburura ovyo vana kumona, nakushereka mauyivi wavikwaparu nevi vyakudira kuparuka muudjuni. Viviyauka vino kapi vyahepa virughanita vyahepero: Vininke
5 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
vyakeheyuna navishongitita vyakuwana moomo mumukunda mbyo kamana kandongo kushongita. Makushongo ghapantateko did. Virughana vya kwata-kwateko kunyanyuna vighamba mukatji kavarongwa. Vino kuvatera mukukulika nalikuyombilito liraka lyahepero mukukwata lighano Ukanguki, Undjewandjewa nandya daukanguki, ntani mukunda wampongantano naviturapo kwahepa unene liraka lyapangambo naruvede mukururuwanita kughayara. Lirekero lyavampititi mumukunda navo vakaro nauyivi ko unene munkondarongero kuwederera lihafero nalikuturomo kushirongwa. Kudingura nkarapamwe mumukunda mukuwaneka marunone ghamema, vikorama navimenwa, nafabrika kutapa lighano rughanito lyankondo mumakushongo olyo ngva dira kuvhura kupinganitiramo munkondarongero.Varongwa kwavakorangida unene mukuruwanita dimukunda damunkarapamwe davo ash indo runone rwamulyo rwavi vyakushongita. 7. Manongontjo ghauhura ntambo
Palitameko lyantambondunge 1 muntambo dapantateko didi, varongwa navantje kunakuva uguvara ngoli mukuviyauka, likuyuvo, kughayara pandunge naupami mukukuwapayikira kutameka makushongo ghene-ghene paveta. Palitameko lyavivike vitano muntambondunge 1 kuna hepa kudemenena tupu kukondjita na vinyanyukita vyakutamikita shure (School readiness activities). Pakumana ntambondunge 3 likushongo mukunda mushure yantateko didi, varongwa vana hepa ntani kuvhura kunegheda mauyivi ghano ghana kukwamoko: Mukunda wantjitwe Varongwa kushingonona kadidi ntateko, virughana nalikuvharatano lyavimenwa navikorama mumukunda wantateko wavyo.Vavo kufwaturura mulyo wamarunone ghamema ghamakushuki nakushingonona udona walinyateko mema naweni mukuvi kandana po.Vavo vashingonone nakunegheda ashi weni mukupakera mbiri mukunda. Vavo vashingonone likukwatakano lyavikwamawe, vyamema nampepo.Vavo vadimburure maukaro ghalikutjindjo mpepo naeni likutjindjo mpepo omo lyava gumanga, uwa wavo naviviyauka munkarapamwe namukunda wantjitwe.Vavo kushingonona marudi ghalipyupyu, virughanita vyavyo yendo keheyuva narupa rwaureru mukusheshupita kurughania lipyupyu. Vavo kufwaturura konda munke liyuva lyakearera mulyo nakushingonona vifanikita vyamwi naliwiru matiku mumaruvede ghavinema vyamumwaka. Vavo kuwapayika mapuro ghaureru nakupumba pakukonanona napaliwapayiko nalirughaneno kumwe mulikonakono lyaureru.Vavo kurughanita vininke vyakushetekera mukumeta nakutura mapukururo mukurughanita grafika nantishe vyaureru.Kuvhura kupukurura vaunyavo kuhamena makonakono nakuturapo aghano ana karo nakonda djuni pakushingonona. Ukanguki, Undjewa-ndjewa naNdya daukanguki Varongwa washingoneno mulyo wakuparuka naliparu lyaukanguki, Kushingonona ashi weni mukupungura nakuwapayika ndya muuhuga nakufwaturura mukulya ndya daukanguki. Vavo kukuyombilita ukangure wamwene nakushingonona likuyuvo nalikutjindjo lyarutu. Vavo kushingonona ashi weni omo vakupakera mbiri naumwavo nava unyavo nakunegheda ashi weni mukukara muholi wamuwa. Vavo kudimburura ashi weni omo vakukunga mumaukaro ghashiponga naweni omo vavi dimburura. Vavo kufwaturura virughana vyautakamindjira kuhamena kuwa yendi parupadi, varondi muvihauto nava shingi mbashikora.
6 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Mukunda wankarapamwe Varongwa kurughanena kumwe nawa munkarapamwe nampo yamumukunda wavo.Vavo kufwaturura marunone ghakutapa virughana mumukunda, vifanikito vyalirembe lyaNamibia nashiyivito shashirongo, nakushingonona mulyo washirongo, rudi nalidjobwano pampepo.Vavo kushingonona makushuvo ghava mpititi vapampo navaupolitika. Vavo kushingonona makushuvo ghakuuturo wandjugho, makugwanekero naviyendera mudimuhoko davo nakushingonona navirughana vimwe naunafabrika mudimuhoko davo.Kudimburura marunone ghantjitwe ghamwe ghaNamibia nakuhamena mukukupakerera muvirughana vyaunangesefa. Likwatakano lyamukunda wankarapamwe, Ukanguki, Undjewandjewa nandya daukanguki, namukunda wantjitwe kapishi kuvikenga ashi virongwa vyakukugaunuka naviparatjangwa kuna hepa kuvishonga kumwe muutatu wavyo. Mukuweda ko, varongi vana hepa kudingilika ashi mpoghali marupe na ovyo vyawapero muma ruvede ogho vaviwapayika mwayendo mwaka mushure. Marupe ghano kuvhura kuhahangura mumbunga mushiparatjangwa ghana kuviyivira moomo vavi neyeda mudiagrama yina kukwamoko nakuvihonga paruvede rwakuwapera mumwaka ndi ntjene vana vihafere ngudu. Viyeramo ghanayivira
Vininke
vyantantani
nalikuliko
Vidimburura na
vipupida
Vyapantu ndi
pauntu Projeka Ntjitwe
Mayuvaghama
shampuruko
naviviyauka peke
muliro
Vadinguli kushure
Maruyendo
muwiya maupiropo
Kehevino wayiva
Kehevino vyaviwa
uhafero
Vivandja naviyita
po ukaro mpepo
maudito
ghantantani
namakuliko
Vyakukukengera ndi
kuvivira
7 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
8. Liwapayiko nalikukwamo lyashure ntateko dogoro kuntambondunge ya 3
Liyendo kumeho lyamanongontjo, uyivi naukaro mwayendo ntambo ntateko didi kuvinegheda muliwapayiko nalikukwamo lina likwamoko. Nampiri ngweyo, vikaramo vyamakushongo ghashure ntateko kapi vavi turamo mudokumente yivo kuviwana ngoli mundjenditito shongo yashure ntateko. Likushongo mukunda kwangeneka maruha ghamakushongo ogho ngava kahangura muvirongwa muntambondunge dakuyeruka didi( shinonena likonakono ntjitwe nalikushngo lyaUkanguki, likushongo lyankarapamwe, mauyivi ghaliparu navimwe ngoli). Virongwa vyamuntambondunge 4 kwavi hanitiramo mukunegheda ntundiliro muruku ya ntambondunge 3.
Ntambontateko likoronavahungi
Ntambondunge 1
Ntambondunge 2
Ntambondunge 3
Ntambondunge 4
MUKUNDA WANKARAPAMWE
VALIKORO NANKARAPAMWE
Kudimburura nakutwenyaura vahameni mulikoro, unankondo tumbukiro sha kehe uno.
Kuhangura pakatji kalikoro nail lyauhutu oo vakukara.
Kushingonona ashi mulyo munke wakarapo mukukara muhameni walikoro.
Kushingonona ashi weni vyakuvateranga virughanatumbukiro mulikoro
Manongontjo gha liparu kuyiva mfumwa yamulyo walikoro
Kutapa mapukururo ghahameno shure yavo
Kutapa mapukururo ghahameno shuro yavo
Kutapa mapukururo ghahameno kushure yavo
Kutwenyaura marudi ghakukushuva-shuva namavango navyo gharughananga kukeheuno muhameni munkarapamwe
Twenya kupakera mbiri ukanguki pantateko ogho vatapanga mumapata namunkarapamwe shingonona mulyo wavyo.
Shingonona viviyauka vyavinenepo muvitimwitira vyamunkarapamwe yavo navirughana ovyo vatapanga munkarapamwe
Likushongo vitimwitira uturo walikushongo livhu naushwi walyo namudingo mpepo
MPOYALIKORO,MPO YASHIRONGO NAVISHOROKWAPITA NAVANTU
Kudimburura nakutwenyau vininke vyampo
Kushingononampo yalikoro navidana vyavo
Kushingonona mpo namaudano ghapampo ovyo vanegheda munkarapamwe
Kushingonona mpo yamaudano gha pampo yaimuhoko dakukushuva-shuva muNamibia
Likushongovitimwitira
Kushingonona maruvara ghalirembe lyanamibia navyo ghana kutanta
Shashurura ovyo ghana kutanta maruvara ghalirembe lyaNamibia
Kushingonona ovyo vina kutanta vifanikito pambentjo yaNamibia
Kuhamena omo vana kudjobwana livhuruko lyalimanguruko vana kudanena
Kushashurura ashi nkenani lyakarera liyuva lyalimanguruko lyaNamibia
Shingonona makushekuno pakatji kamayuva ghakupwiyumuk
Shingonona ashi nke a karera mayuva: liyuva lyalimanguruko,
8 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Ntambontateko likoronavahungi
Ntambondunge 1
Ntambondunge 2
Ntambondunge 3
Ntambondunge 4
pashure mulyo unene muvitimwitira vyaNamibia
a ghaukarunga naghakukukarera.
liyuva lyaCasinga, Liyuva lyaAfrica mulyo unene muvitimwitira vyaNamibia
Kutwenyalidina lyaPresidenti waNamiba
Kushingonona ashi weni vafumedekanga vampititi vashirongo navavapampo
Kushingonona virughana tumbukira vyavampititi vapampo
MATUNGO NAMAKUGWANEKERO MUNKARAPAMWE NADIMUKUNDA NDI SHIRONGO
Negheda oko va tung, twenya vitungito vyakukushuva-shuva va rughanitanga mumandi ghavo namakushekuno pakatji kamarudi ghandjugho ruvara, mutika nashishwi.
Kushingonona ndjugho navikwa vipuna vyakaromo
Kushingonona nakutwenya vidikita ovyo varughanitanga mumukunda wavo
Kushetakanita mandi ghapampo namararo ghashina ntaani
Likushongo vitimwitira uturo likushongo livhu naushwi namudingo mpepo.
Twenyaura viyendera varughanitanga munkarapamwe
Kushingonona viyendera vyamuliro lyavo
Kushingonona shirughana shaviyendera navantje munkarapamwe
Kushingonona viyendera mushirongo
Likushongo vitimwitira viparu
Kushingonona omovakugwanekerango valikoro
Kushingonona makugwanekero munkarapamwe
Kushingonona makugwanekero munkarapamwe
Likushongo livhu naushwi namudingo mpepo
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
LITJINGITO VARU VIYERAMO,VITUNDWAMO NALIPUNGURO
Kushingonona virughana muliro nakushashurura ashi nke nani vahepera valikoro vimaliva kupungura
Kushingonona virughana vyavakutjingita munkarapamwe
Kushingonona virughana vyavinene mushinrongo namorwanke vavihepera
Likushongo vitimwitira, liparu, likushongo livhu naushwi walyo namudingo mpepo.
Kuhamena muvirughana vyakutjingita nakuvhura kuulita vyangeshefa
Kuhamena muvirughana vyakutjingita kuura na kuulita
Kuhamena muvirughana vyakutjingita kuura na kuulita
Lineghedo lyaunangeshefa virongwa vyakumahoko didi
9 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
UKANGUKI , UNDJEWA-NDJEWA NANDYA DAUKANGUKI, MPARUKITO YAUKANGUKI NAUNDJEWA-NDJEWA
Kushingonona ashi nke nani vya karera mukunda wakukena , ukushuki parutu, lideuro rutu nakupwiyumuka mulyo unene
Kushingona ashi nke nani vya karera ukushi warutunalideuro lyarutu mulyo unene
Shingonona ashi nke vyakarera ruturwa kukushuka mulyo unene
Shinongonona viyivito v ya lihamba lyamukaghu namu mwa kuli kandana
Manongontjo ghaliparu Uyivi waukanguki wanaumoye. Likengururo nalintje lya ukanguki wanaumoye
Shingonona ashi weni omo lyakuhanitanga naomo lyadiranga kuhanita lihamba lyaHIV na AIDS
Kushingongona ashi nke nani vya karera ukushuki warutu nalideuro lyarutu mulyo unene
Shingonona ashi nke v ya karera ruturwa kukushuka mulyo unene
Shingonona viyivito vya lihamba lyamukaghu namu mwa kuli kandana
Likengururo nalintje lya ukanguki wanaumoya
Shingonona ashi weni omo lyakuhanitanga na omo lyadiranga kuhanita lihamba lyaHIV naAIDS
Kushingonona ashi weni ukukundama namuntu wa HIV na AIDS ukare ndjewandjewa na vyo udira kurughana
Kushingonona ashi weni ukukundama namuntu wa HIV naAIDS, nke ovyo udira kurughana mukukupopera kumuntu a karo na HIV.
Kushingonona ashi weni omo tuparuka navantu vaHIV na AIDS
Manongontjo ghaliparu, uyivi wantundiliro nalikukandano kulihamba lyaHIV na AIDS likushongomukunda, vatungimo nalikushongo.
MARUHA GHA RUTU, MAKUTJINDJO MURUTU, LIKUYUVHO NAVIPUKURURI RUTU
Kuhangura pakatji kamaruha gharutu navirughana ghayo
Kuhangura pakatji kamaruha gharutu navirughana ghayo
Kudimburura maudito gharenkitango kukura nalikuliko
Kuhangura pakatji kamaruha ghamunda napandje yarutu navilyo ndi kapishi vilyo vyamaruha gharutu.
Likengururo nalintje n ya likuro mukukara kumwe panyama.
Kudimburura nakutwenya vipukuruli rutu vitano navitumbukira vyavyo
Kudimburura nakutwenya vipukuruli rutu vitano navitumbukira vyavyo
Kudimburura vipukuruli rutu nakushingonona ashi weni tu pakera mbiri kuyuru,matwi mantjo na kanwa.
Kudimburura maruha rutu gha munda navirughana tumbukira ghavyo.
Manongontjo muliparu
Kunongonona ashi weni omo vyavhuranga kukutjindja likuyuvo
Kushingonona kuyuvha nalikuyuvho na omo vyakutjindjanga
Kudimburura likuyuvho lya liwa nali lyalidona
Kushinongonona ashi weni mo upangera likuyuvho lyoye
Manongontjo muliparu Likengururonalintje lyalikuyuvho/kuy
10 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
naukaro uvha vina kukwapa nakurengwa
Kunegheda lipakero mbiri na kughayara vanyavo
Kunegheda lipakero mbiri nakughayara vaholi
Kushingonona ashi weni vakukwatanga uholi
Kushongona ukaro wa muholi wamuhunga naweni mukukara muholi kuvapeke
Manongontjo muliparu Uholi
KUKARA NAWA MUKUSHONGOMENA MUMAGHUKARO GHAVIPONGA
Kudimburura nakushingonona maukaro ghashiponga likengururo mundi, pashure namudingunuko mumukunda, ntani weni mukukandana shiponga
Kudimburura nakushingonona maukaro ghashiponga likengururo mundi, pashure namudingunuko mumukunda, ntani weni mukukandana shiponga
Kudimburura nakushingonona maukaro ghashiponga likengururo mundi, pashure namudingunuko mumukunda, ntani weni mukukandana shiponga
Kudimburura nakushingonona maukaro ghashiponga likengururo mundi, pashure namudingunuko mumukunda, ntani weni mukukandana shiponga
Manongontjo muliparu
Kunegheda ashi wenimukughamba nashwena murupe rwakudira kuwapera muruvede rwashiponga Kushingonona nhi ndi awe murupe rwa kukukundama nakufwaturura kuni kwakuyenda ukashane mbatero
Kunegheda ashi wenimukughamba nashwena murupe rwakudira kuwapera muruvede rwashiponga Kushingonona nhi ndi awe murupe rwa kukukundama nakufwaturura kuni kwakuyenda ukashane mbatero
Kunegheda ashi wenimukughamba nashwena murupe rwakudira kuwapera muruvede rwashiponga Kushingonona nhi ndi awe murupe rwa kukukundama nakufwaturura kuni kwakuyenda ukashane mbatero
Kutanta ashi mukaro munke va tanta hawe makura va tamunune k unegheda ashi weni mukulimburura hawe muukaro waudito Kutanta ashi muukaro munke wakuvhura nakughamba hawe nakunegheda ashi weni mukulimburura hawe muukaro wakudira kuwapera
Manongontjo muliparu Likengururo nalintje mukughamba nhi, mukughamba hawe lifumadeko
NDYA DAUKANGUKI NAUKARO WAKULYA
Kuhangura pakatji kandya daukanguki nadakudira ukanguki
Kushingonona ndya daukanguki dawapero kulya kehepa naukaro waulya
Kufwaturura ashi weni mukuwapayika ndya naukanguki namorwanke nani hepero ukanguki
Kufwaturura mukupungura nawa nandjira yaliwapayiko ndya namorwanke vina karere mulyo
Manongontjo muliparu Likengururo nalintje kundya daukanguki
UTAKAMI NDJIRA
Kushingonona varondi vihauto vavawa n a
Kudimburura viyivito ndjira mumukunda,
Lushingonono ashi weni ukara mukatji
Kufwaturura undjewandjewa wandjira naveta
Manongontjo muliparu
11 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
nkedi davaparupadi
shinongona viponga vyamundjira, temununa mukunegheda mukuvindakana ndjira pandjewandjewa nakudimburura viponga vyakaro mundjira yakuyenda kushure
kaviyendera ove murondi muvihauto ndi ove muyendi parupadi
dandjira dakuhamena kuva shingi mbashikora
Vininke vyadoropa na umanguruki wavayendi parupadi
MUKUNDA WANTJITWE
VIMENWA- VININKE VYA KUPARUKA ( UPINGWA NA OMO VYAKUHANITANGA)
Shingonona makushekuno gha mareru omo vyakushekuna vininke vyakuparuka navi vyakudira kuparuka.
Shingonona vimenwa ashi vininke vyakuparuka vyahepo mema, mpepo nashite shali yuva mukuparuka
Negheda ashi weni dapoperanga ndandani davimenwa mema kunegheda shirughana shashite shaliyuv pamahako
Shingonona ligumo lyashite namema kulikuro lyavimenwa
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Mukunda vininke vyakuparuka.
Kushingonona ashi weni mukupakera nawa mbiri vimenwa
Kushingonona / kufaneka omo yamenanga mbuto
Kushingonona / kufaneka omo yamenanga mbuto
Kushingonona likudingo liparu vyamvimenwa vyamucuko
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Lipakero mbiri vimenwa
Kudimburura vimenwa mumu kunda wavo makura kushe takanita shishwi, mutika naru vara rwa vimenwa vyakuku shuva-shuva mahako nambuto
Kudimburura kutwenya nakutapa maruha ghamanene ghavitondo, vishwa namushoni v yakaro mumukunda wavo
Kudimburura vimenwa vyamumukunda ku mahako nambuto davyo
Kudimburura marudi ghavitondo mukunda wavo mukruwanita likengururo vininke
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Likuro lyavimenwa
Kudimburura vimenwa/nyango dakulya nadi daushungu
Kudimburura nakutwenyaura vimenwa vyaushungu mumukunda wavo
Kudimburura maruha ghavimenwa ogho varughanitanga nandya
Kudimburura vimenwa va rughanitanga mutondo
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Vimenwa
VIKORAMA VININKE VYAKUPARUKA NANKALITO DAVYO DAKUKUSHUVA-SHUVA , UVANDO NAVYO VYAKURELITANGA ( UPINGWA NA OMO VYAKUVHUKITANGA)
Kushingonona paureru makushuwo pakatji
Shirongwa vikorama (rambangako navantu ) ashi
Kushingonona nkedi da kukushuva-shuva omo vya
Kushingonona ukaro wavikorma (rambangako vantu ) omo
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Mukunda
12 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
kavininke vyakuparuka navi vyakusira kuparuka
vininke vyakuparuka vyahepo mema, ndya namararo mukupara nawa.
wananga vikorama (rambangako vanti mema nandya)
vyayendauranga Navininke vyakuparuka
Kudimburura nakuhangura vikaromo vyakuweka navya muwiya nakushingonona ashi weni mukupakera mbiri vikorama vyapafarama na vyakuweka.
Kudimburura ukaro waparutu narupe rwakurerelita vimuna vyakuweka
Kudimburura ndya navininke vimwe twawananga kuvimuna vyakuweka.
Hangura pakatji kaukaro parutu uturo namalyero gha vikorama vyamuwiya na mulivango lyavyo muuketanga wandya.
Likushongo vitimwitira Ukaro – Vikwavidi navikorama mushirongo uyivi ntjitwe na likushongo ukanguki.
Kudimburura ashi weni namorwanke likungo vikorama vyamuwiya muNamibia lyakarerapo
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki
Shingonona mwamureru omo vyakufana na omo vyakushekuna omo vyayikanga naukaro wavi vyavikurona na vyanavyavyo
Shingonona liparu lyakukuvyukurukalyavikorama vyakukura ngoli kapi vyakutjindjanga murupe (Likutitunuko)
Shingonona makutjindjo muvikorama nange vina kutjindji parutu (Lititunuko)
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Mukunda navininke vyakuparuka
MEMA- VIRUGHANITA VYAGHO, LIKUNGO NALINYATEKO (UYIVI NAVITUGHANITA VYAVIPE MUNKARAPAMWE)
Shingonona mulyo wamema mukutwenya ashi nke twa rughanitangako kumema ghamakushuki ntani weni tughapakera mbiri
Shingonona ashi nke twa hepera mema namulyo wamema ghamakushuki
Shingonona ashi weni namorwanke tupungwira mema nakugha takamita
Dimburura nakushingonona nkedi dadipe nadi dapampo mukukendjurura mema
Vikushongo vitimwitira Vyaliparu, livhu naushwi walyo marunone ghakuvyukuruka kurughanita Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki- Mukunda vininke vyakurughanita kehe liyuva muliparu mumukunda
Kudimburura nakutwenyaura marunone
Kudimburura marunone ghamema
Kudimburura marunone gha mema
Kunegha ashi kuni kwa kuwana mema
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki
13 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
ghamema mumukunda
mumukunda na ovyo twa gharughanitanga mema gha makushuki
mumukunda na vyo twagha rughanitanga mema ghamakushuki
mumukunda likungo lyamarunone gha ntjitwe
Kudimburura paureru ashi weni anyatanga mema,shipnga sha kunwa mema ga kunyata nakutapa pa ufupi ashi weni tu popera linyateko mema
Kudimburura ntundiliro yalinyateko mema narupe rwaghureru mukuvikandana po
Kudimburura ashi weni yanyatekanga hando marunone gha mema no weni mukuvikandanapo
Shingonona linyateko lya kutunda kufabrika naweni mukuvikanda po
Likushongo vitimwitira Likushongo mukunda
LIPAKERO MBIRI MUKUNDA NAKUUKENITA ( UYIVI NAVIRUGHANITA VYAVIPE MUNKARAPAMWE
Shingonona ashi nke tukenitira mukunda nakutemununa kunegheda ashi weni mukukenita naku pakera mbiri mukunda
Kushingonona nakutemununa kunegheda mulyo wkukenita nakupakera mbiri mukunda
Kushingonona nakutemununa kunegheda mulyo wakukena nakupakera mbiri mukunda
Kushingonona nakutemununa kunegheda mulyo wakukena nakupakera mbiri mukunda
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki Mukunda kupakera mbiri mavango,shure ndi mandi Likushongo vitimwitira Likushongo mukunda
VIRUGHANITA – VIWEKA NAVYO TWA VIRUGHANITANGA ( UWEKI WAVININKE)
Kuhangura vininke vya kudama na kupupa mumema
Kudimburura nakushingonona vininke vyakudama nakupupa mumema
Kushingonona paufupi likushekuno limoneko lyaviweka- vyavikukutu navi vyamemamema
Kushingonona paufupi likushekuno limoneko viweka vya vikukutu, vyamema mema navyakupita
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki
LIPUMBO MPEPO, VINEMA NAMUKUNDA ( NDUGHANITO YANKONDO DAMULIVHU)
Kushingonona vinema omo vya kutjindjanga naukaro walipumbo mpepo keheyuva
Kushingonona vinema omo vya kutjindjanga naukaro walipumbo mpepo keheyuva
Kufwaturura morwa nke lipumbompepo lyakutjindjaranga
Kufwaturura morwa nke lipumbompepo lyakutjindjaranga
Likushongo vitimwitira Likushongo lipumbo mpepo Uyivi ntjitwe na likushongo ukanguki Lipumbo mpepo mumukunda
Kutwenyaghura ndya na vyuma vyawapero mughukaro
Kutwenyaghura ndya na vyuma vyawapero mughukaro
Kushingonona ashi weni vya gumanga vinema vantu
Kushingonona ashi weni vyagumanga vinema vikorama
Likushongo vitimwitira Likutjindjo mpepo
14 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
walipumbo mpepo
walipumbo mpepo
namukunda nakuvimenwa
LIVHU, KAKWEDI, NDUGHANITO YETU YASOLA NADIMUDINDA ( LIVHU NAKUSHELI KUNYA )
Shingonona vininke muwiru vyakuvhura kumona wangu
Shingonona ashi weni lyakutjindjango liwiru ruvede rwa mwi namatiku
Shingonona vininke vyaliwiru navinema
Likushongo vitimwitira Uyivi ntungwedi nauyivi likutjindjo mpepo
LITINDIKO- LIKUNYUNGANGO NANKONDO ( NDUGHANITO YANKONDO DAMULIVHU)
Kudimburura marunone gharutjeno ghamareru yira liyuva
Kudimburura marunone gharutjeno yira liyuva omo twalirughanitanga keheliyuva
Kushingonona lipakero mbiri rutjano na viyeramo
Uyivi ntjitwe nalikushongo
Temununa kunegheda vininke vyakukugumaghura
Kudimburura virughana vya rutjeno na nke vya renkitango vininke virughane, vikure nakukugumaghura
Kudimburura AShi weni rwa kugumaghuranga rutjeno
Kudimburura ashi weni rutjeno rwatjindjanga rupe rwashininke
Shingonona lidjonauro lyalikinko
Manongontjo ghapantateko ghano ghana kukwamoko kuna kepa kugha tura m usivhongwa vyalikushongo mukunda nakusgh kengurura. Nomena ashi uyivi ntjitwe walikushongo namanongontjo ghauyivi nomora, moomo nakuvitwenya, vyangena kare mumaraka navivarero (Mathematic). Kutwara ngoli omo shina fana osho shirugha, vashongi kuvhura ngoli vatokore ashi mushishongwa munke vatura ogho manongontjo.
NDJENDITITO NKEDI YAUHUNGA MUKUSHANA, KUFWATURURA NAKUPMBA VISHOROKWA VYALIPARU
Kurughanita mahoko muuyivira navipukurura nakupura mapuro kwa ovyo ana kumona nakudimburura muudjuni mukurughanita vipukururo
Kurughana lishinganyeko kwa ovyo ana kughayara ashi mbyo vishoroko kulikonakono
Kurughana upumbi wama ashi mbyo vishoroko kulikonakonou
Kurughana upumbi wamadumadu kurughanita uyivi wakare.
Uyivi ntjitwe nalikusongo ukanguki
Kupongayika vitapa
15 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Shurentateko Ntambondunge
1 Ntambondunge
2 Ntambondunge
3 Ntambondunge
4
Kurughanita ndjenditito ya maghano gha mushongi nangeshi kuna kukonakona
Shingonona ntambo da ureru nangeshi kuna kuyenda ukakonakone
Kushingonona mwa munene ntambo odo ukwama nange shi nkuna kukuwapayikira likonakono
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki
UYIVI LIKUSHONGO UNANDUNGE, LIKUSHONGO LYA UYIVI NTJITWE
Kukutantera mapukururo nava unyavo mukughamba kutegherera na kufaneka
Kukutantera mapukururo kumwe na vaunyavo mukughamba, kutegherera kutjanga, kuvarura na kufaneka
Kupukurura kova unyavo vya kuhamena kovyo ana konakono nakuturapo lighano lyamulyo mukashingonona
Kupukurura kova unyavo vya kuhamena kovyo ana konakono nakuturapo lighano lyamulyo mukashingonona
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki
Kushana mapukururo mumbapira, mbapira dambudi (kurante) na mumarunone peke
Kushana mapukururo mumbaira , mbapira da mbudi ( kurante) na mumarunone peke
UYIVI LIKUSHONGO VYAKUVARA
Kugaununa nakutura mulikukwamo vininke vyakuku tundakana, yira:vyakudjindja/ vyakunongena, kupupa/kudama
Kuwapaika mapukururo kurughanita liponyoko lihanguro mumbunga, lituro mupompa na vifaneka
Kuwapaika nakupongonyona vininke ndi vishoroka kutwara mulidindururo lyavyo lyakukufana
Kupongonyona nakuwapaika vishorokwa konda namaghano muliku kwamo
Uyivi ntjitwe nalikushongo ukanguki
Kukengera kushetaka nita kuhangura na ku shingonona kurugha nita shishetikilito shau reru shahana viyilita mukupongeka maghano
Kukengera kushetaka nita kuhangura na ku shingonona kurugha nita shishetekilito sha hana viyivilita mukupo ngeka maghano
Kukengere kusheta kanita kuhangura nakushingonona kurughanita shishetikilito shayivilita mukupongeka maghano
Kutenda likarata lyaureru mukuyudya likengururo
Kutenda likarata lyaureru mukuyudya likengururo
Kutenda grafika yaureru mukuyuda vitundamo
15 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
9. Vikaramo vyakukushonga
Vashongwa vamuntambo ndunge yamuhovo (1) vana hepa tanko kuvapa shiruwo mwara vivike vitano mukukuwapayikira
mushinema shamuntango kuuto wakutameka makushongo ghagheneghene kutwara mumakurutjangwa (documents) shure
yalikuwapayikiro likukwamo nevininke vitano (5).
Shishongwa – mukunda wa nkarapamwe
Likoro naNkarapamwe Shitamborongo: Vashongwa vanahepa kukwata lighano lyamulyo mukukara muhameni mulikoro namu nkarapamwe
Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Kushingonona likutundakano lyaliwa mulikoro yira
- Kufaneka vahameni valikoro,
shirughana shakehe muhameni mulikoro kukuyonga ovyo varenkitango likare liparumwene mulikoro
- Kudimburura unankondo wavo
navitumbukira yira, kuvahora nakuvaronga mulyo wakuyimba shure nakukuronga nawa
Kushingonona vahameni mulikoro na nke vya karera mulyo mukukara muhameni muliro yira,
- Kufaneka na kushingonona
vahameni mulikoro na kutjanga madina ghavo,
- kukuyonga makushekuno pakatji kaliro lyenu nali lya kuvara kutwara kumpo dakukushuva-shuva davaNamibia
- Faneka shineghedito
shantundiliro yalikoro lyenu, shina kuneghedo lira lya naumwenu naliya vahameni muliro lyenu valira limwe ntani nava vakuvara
Kushingonona ashi weni vakuvateranga muvitumburakira rughano vyavahameni mulikoro yira,
- Kushingonona virughana vyavahameni muliro
- Kutemununa / kunegheda
nakukuyonga ovyo a rughananga keheuno kumundi; weni vakuvateranga; nke vyakuvhura kukambekako liwoko
- Kukuyonga ashi litakamito nalitamburo ndjonkedi vayiva mukurera vantiwe.
- Kukuyonga unankondo navitumbukira vyakehe muhameni mulikoro.
Kutapa mapukururo
- Kukuyonga ashi nani weni vakaranga muhameni mulikoro namulyo kutwara mu viweka.
Kutapa ma pukururo ghaku hane
Kutapa mapukururo
16 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
ghakuhamena kushure yira - Kutwenya shure yavo,
mukurona shure, mushongi wavo wamunkondashongero navaunyavo vamunkondashongero.
na kushure yira - Kutwenya shure yavo, mukurona
shure, mushongi wavo mu nkonda shongero, nava unyavo vamu nkonda sho ngero.
ghakuhamena kushure yira - Kutwenya shureyavo na ovyo
vayi rukira lidina olyo, muku rona shure, mushongi munkonda sho ngero, navashongi peke, vaunyavo munkonda shongero namukurona wandango yashure.
Kutwenya ovvatapango ukanguki mumundi namunkarapamwe nakushingonona virughana vyavo yira
- Kudimburura are apakero mbiri
mulikoro yira vanane, vavava, mukurwa, muruwani mumundi,
. - Kushingonona lipakero mbiri
yira, kuupa upyu, kutapa mutondo navimwe ngoweyo
- Kudimburura ogho atapango
ukanguki munkarapamwe yira vapangi ndi vanganga (doctors) navangangwena kumavango ghakukonakonena (clinic)
- Negheda shirughana shakuka
dingura mavango ghaukanguki
Kushingonona viviyauka vyavinene munkarapamwe yira
- Kukuyonga nakufaneka
diagarama yambunga dakukushuva-shuva ntani ashi kehe mbunga kuni yahamena yiravaholi, navo wadananga navo, vakankirishe, vakaklapa nako vahamena vakurona vavo, navakurwa vavo vavakondi.
- Kunegheda na kutemununa
viviyauka vya munkarapamwe
Kushingonona virughana vyanavantje ovyo vatapanga yira
, - Kudingura mandi
ghamumukunda ndi kuyita (murughani wako) ngaukamone ashi virughana munke vatapangako yira; ( vapolisamberewa da vakandani maukoromoka, nkonda daupangero ndi ushikilita, shipangero shashinene, vakungi mema narutjeno, ministeri )ntani ngaukamone ashi virughana munke vatapanga.
- Kutjanga mbudi ya paufupi kulidinguro
- Kutjanga ntjangwatumwa yapaufupi mukukapandura vantu ovo muna kadingura kuruvede rwavo
- Kufaneka kakarata kamukunda mukukandimburura mavango ghamulyo
- Kudingura mbunga yaHIV/AIDS
17 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
nakudimburura ovyo varughananga
Mpo yalikoro, mpo
yanavantje, vininke
vyamuvitimwitira navantu
Shitambo: Vashongwa vana hepa kutwara lighano ashi weni yina kuhoninita mpo yalikoro, mpo yanavantje navininke vyamuvitimwitira vyaNamibia
Vitomporwa: Varongwa vana hepa:
Vitomporwa : Varongwa vana hepa: Vitomporwa: Varongwa vana hepa:
Kushingonona mpo yalikoro lyavo naviviyauka vyavo pampo yira:
- Kukuyonga mpo naviviyauka
vimwe omo lyahamenanga likoro.
- Kukuyonga ashi vinke munke
vyakudwata( rudwatito) , kuvipito vya pampo vyangandi
- Kupura vagenda navarekerwa
yira (vakurona navareli) vyakuhamena kuvidwata vyakukushuva-shuva
Shingongona mpo na viviyauka vyapa mpo munkarapamwe yavo yira;
- Kukuyonga mayuva munke
ghakuku karera vishoroka navipimpo ovyo va vhurukanga nakudjobwana ntani na weni (vidwata munke nankalito)
- Kutulitapo virughana vya
unkurungu makura nko kuvi tamununa kunegheda.
- Kutulitapo vidana temwinina/
maudano kudwata vidwata vya pa mpo.
Kuvhura kushi ngonona mpo dakukushuva-shuva da muNamibia yira;
- Kukupa mapukururo
namaghano ghakuhamena kumpo yamaudano gha pampo ogho vadanaukanga munkonda shongero yavo
- Kupura vahameni
munkarapamwe vyakuhamena kumpo makura u wane mapukururo gha ku hamena mpo namaudano gha pa mpo muNamibia.
- Kushonga ntjumo dampo
dakukushuva-shuva kuhamena muvidana temwinina/ liyuva lyamaudano kudwata vidwata vyapampo.
Kushingonona viyivito namaruvara ghalirembe lyaNamibia yira;
- Kufaneka nakundombopeka
lirembe makura kukuyonga ashi kuni nko lya pekumanga munkarapamwe vayo.
Kushingonona evi ana kutanta maruvara gha lirembe nalikufaneko lya lirembe lyanavantje yira;
- Kuwaneka ovyo ghanakutanta
maruvara nashikufaneno, rughana likarata makura u tjange po nkango yakehe shino shifanikito.
Kushingonona ovyo vina kutanta vifanikita pambandi yaNamibia yira;
- Kukuyonga mpungu, nduno
nashitondo welwitchia, kuturapo shitimwitira shakushepita kurughanita vikukitaukita
18 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
- Kukuyonga maruvara navyo vina kutanta viyivito
- Kuhamena muvipimpo ovyo
vatulitanga lirembe.
Shingonona ashi nke lyakarare liyuva lyalimanguruko liyuva lyamulyo muvitimwitira vyaNamibia yira;
- Kukuyonga ashi nke lyakarera
lino liyuva namulyo unene muvitimwitira vyaNamibia na omo twa li dananga.
- Kuyimba kumwe rushumo
rwanavantje kunegheda ukaro wauwa nakutenya nawa nkango, kukuyonga ashi ruvede munke varu yimbanga.
Kuyiva lidina lyapresidenti yira; - Kushingonona shirughana ashi
ndi nke ngavishoroko ashi
- Kuyongenu ashi nke vya shorokerango ashi mukalikuto ana kudinguro, are va neghedanga pa TV, nagho va twenyauranga muRadio ndi mafano mu kurante, ku magharwiro ghapa veta ligharwiro lya mbongarero ya navantje, liyuva lya limanguruko napa vipimpo vyanavantje
- Kuhamena pa vipimpo okova
tulikana lirembe.
Kushingonona ashi nke gha karera mayuva gha l imanguruko, lyakasinga nali lyaAfrica namulyo unene mu vitimwitira vyaNamibia yira;
- Kukuyonga mayuva ghalipwiyumuko nakugha shingonona mulyo ghagho.
- Kuyimba kumwe rushumo
rwanavantje kunegheda ukaro wauhunga mukutwenya nawankango.
- Kudimburura vampititi vapampo navavalipangero navyo twa va fumadekera.
Waneka madina ghavampititi vapampo navaupolitika naweni navyo vavafumadekeranga yira;
- Kuwaneka madina ghavmpititi
navirughana vyavo yira;
vyamadumadu. Kukuyonga ashi nke yakarapo mbandi, nke vyakwatera mo.
- Kuhamena pa vipimpo oko
vatulikanga lirembe.
Kuhangura pakatji ka mayuva gha kupwiyumuka gha u Karunga nagha ghakukukarera yira:
- Kukuyonga ashi mayuva munke
ghalipwiyumuko paveta ghakaropo , kware ghakarera mulyo, nanke va rughananga vantu mumayuva ghalipwiyumuko paveto.
- Tjanga mulikukwamo mayuva
ghalipwiyumuko paveta naghakukukarera.
- Kuyimba rushumo rwanavantje
kunegheda ukaro wauwa nakutwenya nkango muuhunga.
Shingonona virughana tumbukira vyavampititi vapantambomukunda, vampititi vapampo navalipangero yira:
- Kukuyonga makushekuno pakatji kavampititi va pampo
19 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
nange nganikare presidenti nipititere shirongo.
- Presidentenavampititi vamwe. - Kukuyonga ashi weni
mukunegheda mfumwa naukaro wauwa kuvampititi.
- Kukuyonga ashi nke
vamurughanena vene ovo vampititi ovyo mwa va fumadekera
navalipangero yira; weni omo va va tovororanga navirughana vyavo
- Kurekera vampititi pamukunda vayashingonone ashi vinke varughananga yira Councillor, foromani navamwe ngoli
20 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Likugwanekero
naviyendera
Shitambo : Vashongwa vana hepa kudimburura vyakukoneka na ovyo vina kutanta likugwanekero na viyendera munkarapamwe namushirongo
Vitomporwa : Varongwa vana hepa
Vitomporwa : Varongwa vana hepa Vitomporwa : Varongwa vana hepa
Kukushingonona ndjugho yavo navikwavipuna yira;
- Kukuyonga omo dafana ndjugho
yira vidikita ovyo vayidikita,vafaneke ndjugho davo.
- Kudimburura omo dakufana na
omo dakushekuna ndjugho dakukushuva shuva.
- Kukuyonga konda dakukushuva
shuvadamundjugho.
Kushingonona ashi nke vatamba valiro lyavo nashiyendera yira;
- Kukuyonga nakufaneka lighano lyanaumoye lyashiyendera shakuyenda nakuvyuka kushure.
- Kukuyonga nakufaneka
viyendera navintje vamonanga
Kukushonga nakutwenya vidikita ovyo vadikitanga mumukunda wavo yira:
- Kupongaika nakutura ndambo
yavinegheda makura utureko viyito vyavifanikito vyavirughanita ovyo varughanitanga ndjugho namatungo peke.
- Kukuyonga ashi weni varughanitanga
virughanita vimwe mukurughana vininke vyarupe nadimutika dakukushuva shuva.
- Kukushonga vikwa vipuna vyakaro
munkonda dakukushuva-shuva.
Kushingonona marudi gha viyendera munkarapamwe yira;
- Kukuyonga hepero yavihauto
vyapamushandja namulyo wavyo. - Kufaneka mafano ghaviyendera
namarudi ghaviyendera
Kushetakanita ndjugho dapampo namundulye namatungo ghashinantani yira:
- Kufaneka paunkurungu marudi na marudikito ghandjugho dapamponamundulye wado nandjugho dantantani.
- Kushetakanita nakukuyonga likufano nalikushekuno pakatji kandjugho dapampo nadi dantantani.
- Kukushonga virughana
tumbukiro vyankonda dakukushuva-shuva mundjugho.
K ushingonona viyendera mushirongo yira;
- Kukuyonga viyendera
vyakukushuva-shuva yira vyalivhu, mema namuwiru Waneka marudi ghaviyendera varughanitanga mushirongo.
- Kukuyonga lighano
21 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
mumukunda. - Kushingonona lighano lyalikoro
lyavo lyakuhamena kuliku gwanekera yira:
- Kukuyonga maghano
ghakukushuva-shuva omo va hanitanga mbudi nalikugwanekero yira terefona dakuyendaura nado (Cellphone) telefona damumberewa, Radio, televise nambapira da mbudi navimwe vyamumukunda) .
- Kughamba Nakunegheda nkedi
yauhunga mukurughanita funguna damberewa nafunguna damuruyendo.
Kushingonona lighano lyakugwanekero munkarapamwe yira.
- Kukuyonga nakufaneka marudi
naghantje ghaligwanekero varughanitanga munkarapamwe yira; Terefona selefoninambapira dambudi, viyito viponga, matjingito mbudi email navimwe ngoweyo,
- Kukuyonga nkedi yamakugwanekero
kavarughanitanga pashakare, kutjanga ntumwa tjanga, muti, kutuma muntu parupadi, nkuti natukambe.
- Kutemununa kuvarura mbudi ku TV.
lyalikugwanekero mushirongo yira;
- Kukuyonga shitambo
shamarudi ghakukushuva-shuva gha likugwanekero, shinenepo viyivito mumukunda, vinepa ( Kilometera) Shinyetedo, vikorama, viyivito vyamarondoro mundjira, internet, terefona, mbapira dambudi, vikondera ndjira navime nka ngoweyo.
- Kukuyonga mulyo wanomora
damunkama yira; - mpire, vakungi vashirongo,
shipangero, MVA navimwe tupu ngoweyo.
Ngeshefa viyeramo
vitundamo
nakupungura vimaliva
Shitamboshongo : Vashongwa vana hepa kukwata lighano wangeshefa, viyeramo kupungura vimaliva, vitundamo
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Kushingonona virughana vyamulikoro nakufwaturura nke vashanena maliva mulikoro nakughapungura yira;
- Kutjanga shivaro shamadina
ghalikoro navaruwani yira mukali pamundi, mukashipata navamwe nka ngoli.
- Kukuyonga mulyo wakuwana
Kushingonona virughana vya vauliti pamukunda yira;
- Vakavimbaha, vishongaura, viulita kushitaura
- Kukuyonga ruulitito rwapakare
narwantantani naviruwana vya muuliti namuuli.
- Kukuyonga nke ovyo vayenderanga
Kukuyonga virughana vya mushirongo nahepero yavyo yira;
- Kutjanga virughana vya kumambo navya mudoropa naviyeramo.
- Kudingura fabirika nakuwaneka mbudi, vinke varughananga, vinke vavirughanenanga.
22 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
maliva mulikoro
Kuhamena mungeshefa yakuulita nakuura-ura yira;
- Kudimburura vininke ovyo
utjindjita uwaneko shiringa yira; - Makende, vikogho, navimwe
nka ngoli vyakuvhura kuulita.
- Kuhamena mushidanauka sha kuura navimaliva vya kapishi vyaushiri yira mawe.
- Kudimburura ovyo twa
pungwiranga maliva mukukaura ovyo twahora navyo twashana.
- Kuhamena mulipunguro maliva
yira kupungura virufiko vyamakende munkinda
vantu kushitora nakusitanta. - Kudingura vitora ndi sitanta
nakudimburura weni omo vana kuura nakuulita nakughamba namuuliti nakupura vinke varughananga, nke vaulitanga, vare vauli vavo, namulyo wavirughana vyavo.
- Kudana kanauka kakuura nakuulita - Kukuwapayikira vighulita
munkondarongero
Kuhamena mungeshefa yakughura nakughulita yira;
- Kutjanga ovyo vashana navyowahora,
nakudimburura makushuvo ghavo wahora navyo washana.
- Kudimburura vininke ovyo twahora
kughura navyo twashana kuura. - Kutokora mukukadimburura ovyo
ghuna shana kukaghura, kapishi kehe pano kuura ovyo twahora
- Kukuyombilita kuura kupitira mushidanauka yira kuruwanita maliva ghakupira ushiri.
- Kukuyonga hepero yakutulika maliva nature ovyo twa shana navyo twahora kukuyombilita kutulika maliva
- Kudingura vakavishongaura nakutjanga ovyo vashonganga palivango, vinke vavishongeranga.
- Kutimwitira omo vakuvateranga virughana vya kukushuva-shuva
Kuhamena mungeshefa yakughulita nakghura yira;
- Kudimburura vininke ovyo
twa shana kuura navyo twahora kuura.
- Kunegheda ashi weni
mukuhorora ovyo una kuura yira; Kuna kara naN$ 10, kuvhura nighure shikuki ndi shidanita? Nkonda munke?
- Kuulita lita mukushana maliva pashure.
- Kuwapaika nakuhamena
muliyuva lyavighulita pashure.
- Kukuyonga mulyo wakutulika maliva mukukaura ovyo twa hepa navyo twahora.
- Kukuyonga weni
mukupungura maliva kumbanga.
23 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Umwe : Ukanguki, undjewa-ndjewa
nandya
Shitamboshongo : Vashongwa vana hepa kukwata lighano lyamulyo waukanguki nakupopera mparukito
Varongwa vana heap: Varongwa vana heap: Varongwa vana heap:
Kushingonona ashi nke vyakarera ukanguki wanaumoye, likudeuro rutu nakupwiyumuka mulyo unene yira;
- Kukuyonga mulyo
wakukudeura kehepano kupwiyumuka nakurara viwa unene kuukanguki
- Kukuyonga nakuhamena kushirughana shakeheliyuva shakukenita huki, shipapa, mandwara, matwi, mantjo, liyuru, mawoko, mayegho nampadi
- Kukuyonga hepero yakukusha ku maghoko kughuto nakunyima yakupanga shironda pashipapa
- Kukuyombilita kupakera mbiri vironda
- Kukuyonga ashi weni nakuni kwakuwana mbatero nangeshi kunakutamangera
Kushingonona ashi nke vyakarera ukanguki parutu roye, kukudeura nakupwiyumuka mulyo unene yira:
- Kurughana likukwamo
lyadeura warughananga keheshivike nahepero yakukudeura kehepano
- Kukuyonga hepero yakurara mwara viri ntantatu(8) kehe matiku
- Kukuyonga ashi nke twahepera kukuyogha, kuyoghana kehepano, kuni kwakuyoghanena ndi kukukushira ntani mukonda munke; tjanga lighano lyoye paufupi
- Kukuyonga nakakutjangako kamutango kakuhamena kumulyo wakudwata vyuma vyakukena ndi ashi
Kushingonona viyivito navidimburulito vyashingi shalihamba lyamukau mumukunda wavo naweni omo tuli kandana yira;
- Kukuyonga nakupupida
munkonda shongero ashi lihamba munke vavera kare vashongwa
- Kudimburura nakutjanga shingi shamahamba ghamukaghu, vidimburulito vyagho na omo ghakuhanitanga
- Rughana likarata, negheda ashi weni mukukandana lihamba lyasha kuhana yira; kupemba, kuwetjimita kukontwera pashikeshe /sakuduku, kara kumundi nangeshi kuna kuvera navimwe nka ngoweyo.
24 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
ndi shironda shina didi
Kushingonona ashi kugwanekera munke kwandjewa ndjewa kuvantu va HIV na AIDS navinke ovyo tudira kurughana yira;
- Kukuyonga utjirwe
wakukukundama navo ntani weni tupitapo, mulyo wakupakera mbiri na ukanguki wanaumoye nakudira kuva kundama
vyavikushuki.
Kushingonona ashi likukundamo munke lyandjewa ndjewa navantu vaHIV na AIDS, nke ovyo tudira kurughana ntani weni ukara ukaro wetu kuvantu va HIV na AIDS yira:
- Kukuyonga ghutjirwe
wakuvakundama nantani weni tupitapo, mulyo wakupakera mbiri naukanguki wanaumoye nakidira kuvakundama
Kushingonona ashi weni tukara kuvantu va HIV na AIDS yira;
- Kukuyonga hepero
yalipakerombiri nakunegheda shihoro kuvantu vauvera waHIV/AIDS
- Kukuyonga weni tukara hana
kukaura lihamba - Kukuyonga likushuvo
lyaHIV/AIDS namahamba peke yira;
- kutjoraura vimbumburu vyakukandana mukaghu murutu makura atwe kuvera naurerureru.
- Kurughanita mapukururo
internet navimwe nka ngoweyo mukuwanekandjenditito yavyo vimbumburu/(immune) makura utape mashingonono ghaureru yira; vimbumburu vyaviwa m umarutu ghetu kurwanita vimbumburu yavidona mposhi tudire kuvera unene.
- Kupura mudinguli muyivi
wamunene mapuro ghakukahamena HIV na AIDS.
Ruha rwaRutu naMakutjitjo parutu
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kudimburura maruha gharutu, makutjindjo namakuyuvho navipukurulirutu.
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura
25 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Kuhangura maruha gha rutu navirughana vyagho yira;
- Kutwenya nakushingonona
maruha gharutu ghakukushuvashuva naviviyauka rwa rughanitanga korutu yira kuyenda, kushungira, kukughonona shiviha navimwe ngoweyo
Kudimburura nakutwenya vipukuruli rutu vitano navirughana vyavo yira;
- Kukuyonga vipukuruli rutu
vitano nakushetakanita keheshino navirughanita vyasho
- Kudimburura ndya
dakukushuvashuva mukudi makera kudikwata nakulidumba lyado kuno ove vana kumanga kumantjo
Kushingonona makuyuvo gha kukushuva shuva namakuyuvo gharutu namogha kutjindjanga yira;
Kudimburura vininke vya kulitango nakukulika yira;
- Kukuyonga hepero yandya daukanguki kudeura, kudeura nakupwiyumuka.
- Kushingonona makutjindjo omo a monekanga muntu kutunda kulishampuruko.
- Kushingonona makushekuno namakufano mumarutu ghavantu navininke vyakuvhura kutjindja (ure) navi vyakukudira kukutjindja ( shipapa, mantjo naruvara)
kudimburura vipukurulirutu nakushingonona ashi weni mukupakera mbiri liyuru, matwi,mantjo, kanwa nashipapa yira;
- Kudana udano wakunegheda
mulyo wamukumona , kuyuva, kukwata, kufumbwira nakumakera.
- Kukuyonga ashi weni
mukupopera vipukurulirutu yira kukenita matwi kudwata makende gha mundulye.
Kudimburura makuyuvho ghamawa nagha ghamadona yira;
Kuhangura pakatji kamaruha gha rutu ghashidira naghagha kukukarera yira;
- Kukuyonga omo rwamonekanga rutu,
- Kukuyonga maruha gharutu
namulyo wakughapakera mbiri shinenepo maruha gha rutu ghashidira
Kudimburura maruha gharutu ghamunda navirughana yira;
- Kurughanita mafano nalikarata
mukukonakona sha mafupa oko wakarera mutjima, mapunga navininke vimwe,
- Kushingonona ashi weni mukupangera makuyuvhira. Makuyuvho nakugha shayikita nakughaya kuuto wakughashayikita nakuuto wakutokora.
- Kudimburura ashi kware u
yomwena mbatero kukuyonga ashi weni omo u rughana nangeshi una yunu ndi una garapa.
Kutimwitira /kudimburura weni omo ghaghupapo makuyuvho ghoye rutu yira;
26 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
- Kudimburura ashi weni akumonikitanga.
- Ta pa konda ashinke naweni
yakutjindjanga mpi.
- Kudimburura ashi weni mukudimburura makuyuvo nakugha shayikita, kughayara ntani una kurughana
- Kudimburura omo una kukuyuvha kushayeka nakughayara tanko.
- Kudimburura vantu vakuvatero
uno udito. - Kudimburura weni omo
urughana ntjene una guvu ndi kugarapa
Ukwavo / Ghuholi
Shitamboshongo : Vashongwa vana hepa kukwata lighano lyaukwavo
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura
Kunegheda ashiweni mukukara muholi wamuhunga yira;
- Kukuyonga ashi vare vaholi
vavo namulyo wauholi. - Kukuyonga nakufaneka ashi
weni mukupakera mbiri muholi ghoye, kuva papara nakuvavatera.
- Kukuyonga ashi nke nani
lihepeko nalikutido- tido nalikusharawido, nanke ngauruwanako kuno kudito
Kushingonona ashi weni mukukukwata ukwavo yira;
- Kudanauka ashi weni kuku kwata uholi namakutakamito
- Kukuyonga nkedi dakunegheda mbiri nashinka kudimburura ogho ana karo nashinka ogho ana guvo nankedi dakutokora nangeshi muntu ana shana mbatero.
- Kukuyonga nakudana
shidana shaukaro waudona navinke vyakuvhura kurughana nangeshi ove ndi muholi ghoye vakuhepeka.
- Kukuyonga weni omo
wakuyuvhanga ntje kuna kuhepeka unyoye
Kushingonona ukaro wamuholi wamuhunga ntani weni muku kara muholi wamuhunga kwavaunyoye yira ;
- Kuturamo lipupido, nke
vyatulitango muholi wamuhunga makura u rughane ntjangito yamafano.
- Kukuyonga ashi weni
mukuvatera muholi -Kukuyonga lihoramo lyaliwa nali lyalidona.
- Kudimburura vininke vyayitango
udona/lihepeko. - Kudimburura vantu
vakukuvatera nangeshi muhorwa kunakumuhepeka
Undjewa-ndjewa wanaghumoye
Shitambo: Varongwa vanga vadimburura weni mukukupakera mbiri mulivango lyashiponga
Vitomporwa: Vashongwa vana Vitomporwa: Vashongwa vana Vitomporwa: Vashongwa vana
27 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
namulivango lya shiponga
hepa kuvhura hepa kuvhura hepa kuvhura
Kudimburura nakushingonona ashi weni kuka ra wandjewandjewa mumundi, pashure namu mukunda yira,
- Kukuyonga ashi weni
mukudana wandjewa ndjewa pakantjenya nakutepura vi ninke vyakuyita urema mulivango lyakudanena.
- Kudimburura vininke
vyashiponga mumundi yira mbera, mutondo navimwe ngoweyo.
Kunegheda ashiweni mukudimburura ashi have nange mumpatakani kuna kukukwatra munkondo muukaro washiponga yira;
- Kushingonona nhi ndi hawe
pankedi kakuku shuva shuva mumakugwanekero ghavipimpo nakuku yonga marudi ghavipimpo vya maku ndamo ghamawa nagha ghamadona.
- Kudanau ka ma ukaro
pangambo mukudameka kugha mba ashi “ nashwena” ove una pama.
- Kudi mburu ra vantu muliro
namunkarapamwe vakuvura
Kudimburura nakushingonona mukumo waundjewandjewa mumundi pashure namumukunda yira;
- Kukuyonga ashi weni kudana
ndjewandjewa mumema napakantjenya namukuvatera vaunyavo nange mashiponga vana kara.
- Kudimburura vantu vakuvhura
kukuvatera nange mushiponga una kara
Kunegheda ashiweni mukulimburura ashi hawe nange mumpatakani una kara , kuna kukwatera munkondo muukaro washiponga yira;
- Kushingona nhi ndi hawe
pankedi dakukushuvashuva mumakugwanekero navipimpo vyamakukundamo ghamawa na ghamadona.
- Kudanauka naukaro
pangambo mukudameka kughamba ashi nashwena” ove kuna pama.
- Kudimburura vantu mulikoro
namunkarapamwe vakuvhura
Kudimburura nakushongonona ndjewandjewa wakumundi kushure napamukunda yira;
- Kukuyonga ashi weni omo
udanena mumema, muliyuva naweni omo uvatera vantu ovo vana karo mushiponga,
- Kudimburura ashi kware
uyenda kumpetero ntjene mushiponga
Kudimburura weni omo gha ghamba nashwena kulikwato lyalidona yira;
- Kudimburura likwato parutu
lyaliwa nali lyalidona. - Kudana kadana kalikwato
lyaliwa nalya lidona. - Kudimburura vantu mulikoro
namumukunda oko ghuwana mpatero.
28 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
kuvatera kuvatera
Ndya daukanguki na ndito
Shitamboshongo : Vashongwa vana hepa kukwata lighano ashi ndya daukanguki nandito ne hepero mukukura naukanguki
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Kushingonona ndya dahepero kulya keheliyuva nandito yaukanguki yira;
- Kukuyonga nakufaneka ndya
daukanguki nandya dakuvhongavonga na ndya dakupira ukanguki
- Kukuyonga hepero yandya
daukanguki nandito yauhunga mukuhuguvara kukura naukanguki wauwa
- Kudimburura ndya
damumukunda
Kushingonona ashi weni mukurughanita ndya paukanguki ntani ashinke wakarera ukanguki hepero yira;
- Kudimburura ndya damumukunda na oko dakara/ kutunda
- Kuwaneka ashi ndya munke
dakuvhura kuwana muntjitwe ndi dakulima nakudihangura kutwara kumarunone.
- Kuyita nyango vikwa lividi
nandandanidakulya nangeshi mpodili makura u neghede ashi weni mukudiyogha nakudishenda/ kuyughuna.
- Kudimburura ashi dakuni
dakulya uvishu nange vana di kushu ndikudi shenda ntani dini da kuhova kutereka.
- Kukuyonga ashi weni nanke
va karera vamati navakadona hepero mukuvatera kuwapaika ndya mumundi.
Kushingonona ashi weni mukupungura ndya nankedi yayiwa mukuwapayika ndya na ovyo vyakarera mulyo yira;
- Faneka nakurayima ndya odo
va pongayika nado valimanga mumaruha ghakukushuvashuva muNamibia
- Kukuyonga ashi weni
vyahanitanga virongo vyakukushuvashuva ndya kuvirongo peke vyamushirongo.
- Waneka nkedi dakukushuva-
shuva omo vapunguranga ndya dakukushuvashuva mumandi nakumukunda (mandi, farama na vitora).
29 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
- Kurughana shineghedito shakufaneka kuramayikapo nakuvyekayikapo ndya dakukushuvashuva
Undjewandjewa wandjira
Shitambo: Vashongwavana hepa kukwata lighano lyaundjewa ndjewa wandjira
Vitomporwa:Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa:Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa:Vashongwa vana hepa kuyiva
Kudimburura viyivitondjira mumukunda kushingonona viponga mundjira kunegheda ashi weni mukuvindakana ndjira wandjewandjewa mukudimburura viponga vyakushure yira;
- Kufaneka nakushingonona
viyivitondjira. - Kukuyonga ashi
wenimwakuyenda parupadi navakambashikora.
- Omo vakara mundjira
kudimburura mavango ghashiponga mundjira damumukunda kukuyombilita ukare muyendi parupadi murondimbashikora wamuhunga.
Kushingonona ashi weni una hepa kukara mundjira ove muruyendi parupadi, murondi mbashikora namurondi muvihaghuto yira;
- Kuvandja nakuvara maukaro
ghamawa naghamadona kunkarapamwe
- Kudanauka shidana ashi weni
omo ukara ndjewandjewa mundjira
- Kuturapo shirughana
shaunkurungu shauhunga
Kushingonona undjewandjewa wandjira naveta dandjira kuvarondimbashikora yira;
- Kufaneka nakurayima shingi
shaviyivitondjira vyamulyo kuvakambashikora,
- Viyivito vyamavoko ovyo a
tapanga mupolisha wandjira ( shipitikopa) nakuvishongomena,
- Tapa pangambo/ patjangwa
lishingingonono paveta dandjira pantateko davakambashikora.
- Ukaro: kushingonona
maruyendo ghakushure nakudumburura viponga vyandjira vyakuvhura kushoroka
- Kurekera shipitikopa ( vakungi ndjira murupe shaviputa) aya mudingure, kupura nakulimburura mapuro ghakuhamena kuundjewandjewa wandjira navakambashikora.
30 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Shiparatjangwa mukunda wantjintwe Vimenwa ne vininke vakuparuka
Shitambo shino: Vashongwa kuna hepa kukwata lighano ashi vimenwa mumukunda wavo nevininke vyakuparuka nka kwakara naliparu lyakukuvyukuruka ( Upingwa naliyendo kumeho)
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Kushingonona vimenwa navininke vyakuparuka vyahepo mpepo , mema nashite shiliyuva ntani viparuka yira;
- Kutura mbuto mumaukaro
ghakukushuvashuva dimwe dahana shite shaliyuva makura ngaukavandje ngoli ashi weni omo vyakuranga vimenwa.
- Kuvandja vitondo, vishwa,
namushoni mumukunda makura mukuyonge hepero yavyo yampepo, mema nashite shaliyuva
Kunegheda ashi weni da poporanga ndanda ni dashitondo mema makura ushingonone shurughana sha shite shaliyuva pamahako yira;
- Kutura tumenwa vatetaura
mumema vatura maruvara ghakukushuva shuva nakura ngauvandje.
- Kutura mbuto mushite
shaliyuva muukaro wakukushuvashuva yira (mushimbangu, pakambandjangera) ngauvandja ngoli ruvara oro nalikutjindjo mumahako.
Kushingonona shirughana shashite namema mulikuro vyavimenwa yira;
- Kurughana lishereko lyalireru
mukunegheda ashiweni vyarughananga shite namema kulikuro lyavimenwa.
Kushingonona/ kufaneka ashiweni omo da shontjanga/ da menanga mbuto yira
- Kukuna marudi ghambuto
mupoto ndi kandimbe kakufa makura vavandje ashi weni omo ya kushontja mbuto
- Kutjanga ndjenditito kaureru ashi weni mukukuna mbuto.
Kushingonona omo dashontjango mbuto yira;
- Kukuna mbuto kuvandja
makura kutjanga lishantnjo makura kukuyonga ngoli likufano nalikushekuno.
Kushingonona liparu lyakukuvyukuruka lyavimenwa vyadimucuko omo vyakuranga kutundilira kumbuto dogoro ngavikapye ngavika yite mbuto yayipe yira;
- Kuvandja shimenwa shakuteta makura kushivhumbika ukengere omo shina kumena mushivike nakutjanga pagrafa.
31 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Kudimburura madina , kutwenya nakutapa maruha ghene ghene po ghashitondo vishwa namushoni mumukunda wavo yira;
- Kupongayika mahako
,mayura, mbuto nandanani makura kuvi shetakanita nko kuvi rameka.
- Kutjanga kamutango
kukuhamena kuvitondo, mahako nambuto.
Kutwenya nakudimburura vimenwa vyaushungu navi vyakupira ushungu mumukunda
- Kudimburura vimenwa
vyaushungu navya kupira ushungu
- Kukuyonga ashi ketu
kowerera ko kuvimenwa vyaushungu.
Kudimburura vimenwa vyamumukunda kumahako nambuto davyo yira;
- Kupongayika nakushetakanita
mahako nambuto makura uvi hangure kutwara kumutika shishwi, naruvara.
- Tura kumwe vimenwa
kundandani davyo namahako. - Pongaika mahako
nandandani mukuraima mumbapira
Kushetakanita nakudimburura vimenwa vya kuvhura kulya ko kumbuto yavyo yira;
- Kudimburura vimenwa navyo
vyakulyako yira ndandani, mahako, ndanga nanyango, lidighavyo
- Kurughanita mbuto mahako
navimwe u rughane shirameka nakudimburura maruha ghavyo
Kushingonona nakudimbirura marudi ghavitondo vyakukushuva mumukunda wavo kurughanita livandjo lyakumeho yira
- Kuponayika marudi ghamahako
dimucuko mbuto namayura ghavimenwa navitondo vyakukushuvashuva.
- Kufaneka vimenwa vitondo
makura u rughane shiramekwa shikare shifanekito.
- Kudimburura vimenwa
vyaNamibia vyakuntapuko yira welvitschia makura u shingonone ashi nke shakukarera.
Kudimbura vimenwa ovyo varughanitanga mutondo yira ;
- Kutjanga vimwena navyo
varuwanitanga ko yira ;aloevera antioxidant vyakupangita vironda
- Kurughana shininke shaukurungu makura kuturapo vimenwa ovyo varughanitanga mutondo
- Kuhangura vimenwa vyaushungu navi vyakupira ushungu.
32 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Kudimburura shimenwa shangandi muNamibia nambuto dasho ashi weni omo da kuhanitanga yira;
- Kupongayika mbuto namatanga
makura kukuyonga ashi weni omo dakuhanitanga, yira mushoni nauntu.
- Kurughanita mbuto/
vikwamakunde u yenditeko , kufaneka lifano lina kuneghedo ashi weni omo dakuhanitanga mbuto ( ndambo ndunge 4?)
Vikorama ne vininke vyakuparuka
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano ashi vikorama ne vininke vya kuparuka vya karo na mparukito yakukushuvashuva, mparukito mpo nampo yakukurelita ( vya upingwa naliyendo kumeho)
Vitomporwa : Vashongwa vana hepakuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Kushingonona vikorama( rambangako namuntu) ne vinine vyakuparuka vyahepa ndya, mema ,namundulye viparuke yira;
- Kukuyonga ntantateko ashi
nke vya ku shoroka nanga kapi vana vi pakere mbiri.
Kudimburura nkalito nanditito davikorama vyamumundi yira;
- Kukengurura vikorama
vyakumundi nakudimburura
Kushingonona nkedi dakukushuvashuva omo vyawananga vikorama rambangako namuntu) kwahepa mema,namundulye nandya viparuke yira;
- Kukuyonga omo vyawananga
vikorama mema nandya . - Kutjanga makushuvo weni
vyawananga vikorama na vantu ndya namema
Kudimburura ndya navininke vimwe twa wananga kuvikorama vyakuweka yira vinguru, vikombo,( vimpendje) ndjwi, nangombe navimwe
Kushingonona nkedi vya yendauranga vikorama ( rambangako namuntu) yira;
- Kudimburura maruyendito
ghakukushuva shuva yira; kuyenda ,kutuka, kukokava, kushana navimwe
- Kuhangura pakatji kankalito
nanditito yavikorama vya muwiya vyakukushuvashuvashuva namo vyaparukanga muvamavango
33 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
ovyo vya nwanga , kulya nako vya raranga nakumapwiyumukiro
- Kudimburura makushuvo ghavikorama vyakumundi navya muwiya
- Kukuyonga/kutimuna matimo/
kudana shidana temwinina mukunegheda vikorama vyakuweka navi vyamuwiya.
ngoli yira;
- Kudingura katomeno u ka
kenge marudi ghanyama twawananga kuvikorama vyakuweka.
- Kupura mapuro kwamwenya
katomeno makura u tjangeko lishingonono lyamulyo wandya na oko twawanga ndya.
- Kuwaneka ukaro omo vya
kureranga vikorama vyamumundi
- Kushingonona
liparulyakukuvyukuruka lyavikorama vyakukura ngoli kapi vyakutjindjanga murupe yira vyakuyamweka yira;
- Vantu ,vikorama vayakuweka
pafarama navivyamuwiya . - Pongayika mafano
ghavakeke, vanuke vakurupe navakurupe vandaundau.
- Kutimwitira makushuvo
murutu, muunene, mushiviha,mure namuufupi, ure wamaghoko,mauru, mpadi nalikutjitjo kushipara
- Kuruwanita mafano ghaukeke
ghavo yira; - Kuvandja naufaneka makura
ushingonone vimbumburu navidira omo vya monayikanga, uvando, nankalito, nkalito, yalikurero navikana nkore yavyo
- Kufaneka ndi kuramayika mafano ghandya davikashama ovyo vina kuneghedo makutundakano pakatji kavikorama vyamuwiya, ovyo vya vi lyango vyakulya nyama.
- Kurughanita vyakumoneka
naviparatjangwa vimwe namapukururo ghakutunda mungambovyuta navampititi mukupangaiyika mapukururo ghakuhamena vikorama vaymuwiya yira mpuma, mayoka ghashiponga vidira vyamumema, navyamulifuta, ntani ntjwi damumukuro nadamulifuta, vampungu navanduno.
Kudimburura ashi weni nanke lina karere yendito/ likungo ntjitwe mulyo muNamibia
Kuwaneka ashi vikorama munke vyahepo mbatero
34 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
mukudimburura ashi weni omo vana kutjindji parutu.
yakuvitakamita mukonda munke.
Kushingonona ashi weno vyakutjindjanga vikorama nange vinatikikulikutjindo lyaukurona, yira;
- Kuwaneka mbudi namafano
ghakukunegheda ashi weni lyakutjindanga limbimbidi kutundakulighungu dogoro kushimbumburu.
- Kutjanga mbudi damakutjindjo - Kuwana mafano nakuramaika
Mema navirughanita vyagho, litakamito nalinyateko
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano lyamulyo wamema na ovyo twa gharughanitangako na lipopero nalinyateko na weni tukandana linyateko mema. ( Uyivinaukonanakoni munkarapamwe)
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva.
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva.
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva.
Kushingonona ashi nke twa hepera mema namulyo wamema ghamakushuki yira;
- Kukuyonga ashi nke twa hepera mema namulyo wamema ghamakushukuki
Kushingonona ashi weni nanke tu pongayikira mema tugha pungure mumukunda na mumandi yira;
Pura vakurona voye ashi nke nani twa pungwiranga mema mumandi makura a tjange ndjenditito yaureru.
- Kudimburura nkedi
dakupungura mema - Kufaneka mafano weni omo
mupungura mema - Kutimwitira nke ghakupwililira
Kudimburura nakushingonona nkedi dadipe nadapampo mukudindilika mema, yira
Kurekera Namwater yayishingonone lidindiliko mema omo va vi yenditanga ndi nangeshi kuvura kuyenda okova dindilikanga mema..
35 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
nakusheshupa mema.
Kudimburura marunone ghamema mumukunda navyo twa rughanitanga mema ghamakushuki yira;
- Kudingura marunone ghamwe
ghamema makura kupura vampititi ashi “ghene gho mema nemakushuki ndi?” tjanga vitundwamo vyamudingu ghoye tapa maghano ghoye ndi weni omo ghana kara mema ghakukushuka.
- Kufaneka nke twa
rughanitanga ko ku mema ghamakenu
Kudimburura marunone gha mema mumukunda navyo twa rughanitanga mema gha makushuki yira;
- Kudingura marunone
ghamwe nakukakuyonga ashi weni va gharughanitanga yira Kavango ne runone rwakuntapuko kwaru rughanitanga kukwatamo ntwji, kukusa ne mema kwagha punguranga mundama ghakunwa.
Waneka oko va wananga mema mumukunda yira
- Kunegha oko va wananga
mema mumukunda yira mbora, ndama, dimukuro, matope namakora monka nadimuramba.
Kushingonona linyateko lyakutunda kuFabirika/Ngeshefa makura u shingonona ashi weni mwakulikandana yira,
Kukuyonga ashi weni varughana vana fabrika ku usugu na vihando vyavo
- Kurughana likarata lyakukandana makura kutapera.
- Kutjanga ntumwa ntjangwa
kuvafabrika mukuva shungida ashi weni varughanga navi hando vyavo.
Kudimburura ashi kuni lyatundiliranga linyateko mema ntani weni omo tu vikandana linyateko yira;
- Kukadingura marunone gha
mema nakudimburura marunone gha linyateko.
- Kurughana likarata lyamafano
Kudimburura ashi weni ya nyatekanga hando marunone gha mema u ka kenge ashi kwara kuni yanyetekeranga mema hando naweni tuvishayikitapo yira;
- Kudimburura ashi kuni
vavhukumina nga hando mumundi
36 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
lineghe marudi ghalinyateko ogho kau ka wana
- Kukuyonga ndjenditito daureru mukukandana linyateko ( yira kuyoghera kumundi kapishi kumukuro) kurughana likarata lyamunkonda shongero.
- Kudanauka po shidana
mukushayikita vantu vasha nyateka mema
- Kukadingura marunone
ghamema nakukawaneka ashi kuni yatundanga hando
- Kurughana likukwamo
lyankedi da kuvhura kurughana mukukandana ashi vantu vasha kavhukuminanga vihando mumukuro
Kupakera mbiri mukunda
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano mulyo wa lipakeo mbiri mukunda wetu na kughukenita
Vitomporwa: Vashonga vana hepa kuyi va kushingonona nakunegheda m wa:
Vitomporwa: Vashonga vana hepa kuyi va kushingonona nakunegheda mwa:
Vitomporwa: Vashonga vana hepa kuyi va kushingonona nakunegheda mwa:
Kushingonona na kutimwitiravyakupakera mbiri mukunda kukuturamo mukukenita vininke vyashure na mumukunda wavo yira;
- Kuhamena mulikenito shure ndi mukunda wavo .
- Kukuyonga ashi nke
vyakarerahepero vyakukenita shure nakudimburura nkondarongero yayikenu pashure.
Kukenita nakutimwitiravyakupakera mbiri mukunda kukuturamo mukukenita vininke vyashure vyankarapamwe navyo vya pamukunda yira;
- Kuhamena kulikenito shure namukunda.
- Kutjanga dimutango
vyakuhamena kupakera mbiri mukunda.
Kukuyonganakutimwitira vyakupakera mbiri mukunda kukuturamo mukukenita vininke vya shure yankarapamwe pamukunda yira;
- Kuhamena kulikenito shure namukunda.
- Kutjanga paufupi vitundwamo
vyalikenito shure.
Viweka kurughanita virughanita
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano ashi virughanita kwakara navaweki vakukushuva -shuva navarughaniti vakukushuvashuva.
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuyiva
Kudimburura nakushingonona Kushingonona paureru Kushingonona mwamureru
37 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
vininke vyakuvhura kudama navi vya pupa mumema yira;
makushekuno ghavininke ovyo twaweka vyakukukuta ndi vyavinongi yira;
makushekuno gha vininke twaweka yira vyavikukutu vyamema namunku yira
- Kufanikita kumema pakugha
tendeka napakugha tereka, gha kutende makerekeshe, gha kuvira kukara munku, ( Makerekeshe shininke shashikukutu, munku).
- Kutjanga ndjendito
mukunegheda ashi weni gha kankanga/kukukwata nakuvira mema
- Rughana shikukengero navininke mukuwaneka ashi kudama ndi nakudama shi kupupa ndi nakupupa shi .
- Kuhangura vininke
vyakuvhura kudama vipupe.
- Kutera vininke vyamema-mema muvyuma vyakukushuvashuva mukunegheda ashi weni omo vina kuupa vishwi vyavo vyavikukutu yira munoko, vitjangito vyalikara vyavyo kukara ngoweyo nashishwi shavyo.
- Kunegheda ashi weni vininke
vimwe vyavikukutu kuvhura ushi pumpe lirova/ linongo) ushonge shifane shuma peke ndi shishwi peke ngoli kapi vaviteranga nka pishi mema-mema.
- Kunegheda ashi weni vyakara
vininke vimwe vikukutu ngoli kuvhura uviteeke (ruvishi/ mahangu) ngoli kapishi
38 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
mema-mema.
Mukarompepo, vinema vya mwaka, namukunda
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano shamukarompepo kumukunda wetu nkondo dalivhu navirughana vyado
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa
Kushingonona omo vyakushintanga vinema mumwaka naukarompepo wakehe liyuva yira;
- Kuvandja mukaro mpepo
kehepano nakupungura likarata lyamadu madu( Mwi wa mbarangandja, muremo mudumbi likundungu, utenda, upyu, kumbada naupyu unene)
Kutwenya vyuma nandya dawakuwapero namukaro mpepo yira;
- Kushana mafano ghavyuma
nandya vyakukuwana namukarompepo.
Kushingonona ashi nke wakutjindjiranga mukaro mpepo yira;
- Kumaruvede, kuvandja
nakupungura vitundwamo palikarata mukaro mpepo wakehe liyuva kumwetupu nka namakutjindjo ghaupyu nautenda namaruvede ghamvhura, likundungu nalitumawidi namaremo .
Kushingonona nakufwaturura nke vya kuntjindjiranga vikwampepo kuvantunamumukunda yira;
- Kudimburura makutjindjo
vinema - Kukuyonga maudano
ghakudana muvinema vyo
- Kukuyonga vyuma
vyakudwata paruvede ndi shinema osho nakufenika vidwata vyo.
- Faneka nakunegha vyuma
vyakukushuva-shuva ovyo
Kushingonona ashi weni wakutjindja mukaro mpepo yira;
- Kehepano kutjanga
mukarompepo kutwara omo una kuvandja kuvifanikita namakutjindjo ghamukaroupyu nautenda vyakwamango kumvhura, likundungu namaremo
Kushingonona ovyo vyayitanga vinema mwaka kuvimenwa navikorama yira;
- Kupura matimbi ghamukunda
vyakuhamena kuvimenwa navikorama ovyo vyaparukango mumaruha ghamvhura nagha gharukukutu muNamibia.
- Kudingura mukunda wenu
mumaruvede ghavinemamwaka makura nkokutjanga vimenwa navikorama vyaparukango mo.
39 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
vadwatanga vantu. - Kutjanga shitimwitira
paumoye vyakuhamena likuruhandjo mumukunda ndi mpire yavevikiro shure navimwe ngoli
Livhu, kakwedi, ndughanito yasola ( Liyuva ) nanavintje kuvipakerera
Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano lya omo vyakutundakana livhu kakwedi naliyuva navintje kupakerera livhu navyakuwiru yalyo
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuyiva
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuyiva
Kushingonona vininke vyamuwiru ovyo twamonanga wangu yira
- Kuvandja kukuyonga
nakufaneka vinine vyamuwiru yira liwiru, kakwedi, liyuva, kakwedi ,ntungwedi naundjuni peke
Kushingonona omo mwakutjindjanga muwiru muruvede rwamwi namatikuyira;
- Kuvandja nakukuyonga
maruvara ghaliyuva pakukageha/ kutoka
- Kukengera kukakwedi matiku
Kushingonona viyivito vyakuwiru navinema yira;
- Kuvandja nakukuyonga ashi nke
lyakatokanga wangu liyuva pakufu makura pakwenye kuhulilira.
- Kukuyonga makutjindjo paliyuva nange aghu ndjwangurukiripo unene paliyuva.
- Kuvandja ashi nke kamonekanga kakwedi matiku ntani mayuva ghamwe namwi.
Kuvandja ure wadimundulye pamwi.
40 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Nkondo nalikugumauro Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kukwata lighano ashi nkondo likugumauro mbyo twarughanitanga muliparu lyetu kehe liyuva ( Nkondo damulivhu)
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Kudimburura marunone ghankondo,
Yira; - Kufaneka lifano lina
kuneghedo liyuva, mpepo natenga yashihauto (Kunwita magholi mushihauto ).
- Kudimburura liyuva ashi
ngo runone rwakahuroko rwa kutapa nkondo
Kudimbururaashi weni twa rughanitanga marunone ghankondo keheliyuva yira
- Kudanauka shidana kudwira
magholi mushihauto, kutweda ramba mundjugho, kurughanita shera , nanyenge kumwe nka navi vya kukushuva-shuva.
- Kukuyonga weni omo
twaruwanitanga nkondo daliyuva yira kukenga, kutupa upyu, nkondo dakukulita vimenwa vyandya daliparu lyetu.
Kushingonona vininke navintje vyaviwa vya tu rughanenanago nkondo yira
- Kurughana likarata
linakuneghedo livero lyakughara mukurenka ashi upyu washarupuka mo.
- Kuyenda parupadi hana
kupitakana kushinga. - Kudimbura nkondo daliyuva
(Solar) nanke vadiruwanitiranga muNamibia
Kudimburura shirughana shankondo virughanito navinke vyarenkitango vininke virughane Yira,
- Kuvandja makukuyonga ashi weni omo yagumauranga mpepo, yira
Kudimburura ashi weni omomo dakushuva-shuva nkondo yira
- Vyakugumauranga poto
kunkondo damundiro nange kuna mutereke, kufuda shihunga shi
Kudimburura ashi weni da kutjindjanga nkondo murupe mushishwi. Yira
- Kuteda nakunegheda ashi
pakutanga mbara yakumauru ne kutapa mushagharo nange,
41 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
moomo lyatapanga liyuva shite kuvimenwa mposhi vivyure kukura , vininke kukugumaura nange au shi koko ndi kushi tindika.
pepumuke au fudu ngumi ndi au vete pangoma ndi shikangero kutapa mushagharo
Kushingonona shirughana shalikinko livhu
- Kuvandja nakunegheda omo vya wiranga vinine palivhu .
- Kuwaneka ashi nke vya
weranga vinike vyamukumo kukwangura kuwera palivhu ano vyaireru kukuwora.
42 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Manongontjo ghapantateko ghano ghana kukwamako kuna hepa kugha pateka muvishongwa vyamukunda wantjitwe, nka
ghana hepa kugha shetekera. Nomena ashi vakonentu valikushongo navayivi muvaru kwakara namanongontjo, vyene
vyene po vyantjitwe vana hepa kuvi pateka mumaraka namulikushongo muvaru, Kutwara muntjitwe yasho shirughana
mushongi ana hepa kutokora mwene ashi mushishongwa munke a pateka ogho manongontjo.Ndjenditotikiliromo
yamakushongo.
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3
Ndjenditito dakukushuva-shuva Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kurughanita nkedi yakuwapera mukupida, kushingonona, kutontonona nakupumba pauntjitwe vitikiliremo.
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Vitomporwa: Vashongwa vana hepa kuvhura:
Kupumba nakusheteka ashi nke vivhuro kushoroka movyo una kunegheda yira :
- Nke vyakushoroka nange shi a ni teremo mema?
- Nke vyakushoroka nange au tura ruhunga mumema, kumeho yaliyuru lyoye?
Rughanita ndjenditito yamushongi nakushetayika ovyo una kunegheda, yira
- Vinke ovyo tu rughana? - Vinke ovyo tuna wana
mo?.
Kupumba nakusheteka ashi nkevivhuro kushoroka movyo una kunegheda yira :
- Ame kuna kughayara ashi shimenwa osho ngava tura mumundema kwa hana shite shaliyuva ngashifera,
Kushingonona ntambo daureru mukuturapo lighano nakupakera mbiri osho una kunegheda. yira :
- Pakuhova kupapara mema makura nko kutura shiwato sha lirova mumema.
Kurughana shisheteko sha ureru kurughanita uyivi wamuhovo yira:
- Opo twa virughanine pamuhovo twa vi kukengilire ashi ndindikiro yalirova kwa damine mumema.
Kushingonona mwakuyura ntambo da kuturapo lighano nakukeverera osho una kunegheda yira;
- Kutjanga ndjenditito yaureru
mukuneghedita virughana navyo tuna waneke
43 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Matungona Ntambondunge 1 Ntambondunge 2
Ntambondunge 3
Uyivi ntjitwe nalikushongo lyado Shitamboshongo: Vashongwa vana hepa kunegheda likushongo uyivi ntjitwe.
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Vitomporwa : Vashongwa vana hepa kuvhura:
Kukupa maghano navanyavo mukughamba,mukutegherera, mukufaneka, mukuvarura nakutjanga.
Kupongayika mapukururo kurughanita lipongonyono limpungiko, kutura munkonda nalifaneko.
Kuvandja kushetakanita, kuhangura nakushingonona, kurughanita shishetikilito shahana dumba mukupongayika vintu yira.
Kurughanita shikandeko navimwe ngoweyo.
Kurughana likarata lyaureru
Kukataterera vaunyavo kovyo vana shitayiki nakukankondopeka maghano ghavo.
Kushana mbudi mumbapira dakukushuva-shuva namarunone ghambudi.
Kuwapayika nakuhangura vininke kutwara munkalito yavyo, kuvandja, kushetakanita, kuhangura nakushingonona kurughanita shishetikilito shahana dumba mukupongayika vintu.
Kurughanita shikandeko naure wanyara kurughana likarata lyaureru kutjanga po ovyo una vandja.
Kukantera vaunyavo kovyo vana shetayiki nakukankondopeka maghano ghavo.
Kushana mbudi mumbapira dakukushuva-shuva namumarunone ghambudi.
Kupongonyona nakuyara vininke, konda namaghano mumuyaro, kuvandja, kushetakanita,
Kuhangura nakushingonona kurughanita shishetikilito shahana dumba mukupongayika vintu yira,
Kurughanita shakutundita mutunda wambapira mukumona lishetakano lyaupyu nautenda.
44 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
10. Makonakono / Likengururo
Mukuwaneka uyivi nashitambo sha vanuke voye opo vana hamene. Mukuwaneka uyivi
wavashongwa vinke vyakarerahepero muntambo ntateko mukutapa lifano nalintje lya vanuke
makuyenda kuuto nakuwaneka vitundwamo vyaviwa. Makona kono twalilikido ana hepa kukena,
kukara ghamareru ntani vyakuvhura kutikitamo kehe uno. Mukuyendamo mwamunene
muntateko yavanuke napangambo.
Uyivi wamundjenditito shongo una hepa kukara wakukwata lighano ntani mwanuke ana hepa
kunegheda nakutemununa ntani ovyo nga nongonona. Nampiri ngoweyo yakara pandjenditito
shongo kapishi ndjo yatwarango makushongo kumeho nani kukushonga nko kwa twarango
makushongo kumeho.
10.1 Shitamboshamakonakono
Shitambo sha makonakono twalikido mukurupwita nakunegheda shitambo shavarongwa ashi
kuni vana hamene. Mapukururo ghano ana hepa kugharughanita mukutapa vitundwamo
kuvanuke kuhamena vitomporwa vyavo na ovyo vadira kutompora, oko varughana nawa ntani
kuni naweni vana hepa kukondja dogoro ngava tompore. Vakurona vana hepa kuvapukurura
kupitiramundjapo dashure kuhamena liyendo kuuto mumakushongo ghavashongwa.
Makonakono twarerero kuvatera nka vamitiri mukuvapukurura ntjongitito yavo ntani
kutapaukonentu kuvarongwa. Kutapa ukenu nauntje una hepa kuukenga yira makonakono
ghakukushongitita kapishi yira makonakono ghalikushongo. Atwe kukonakona vitundwamo
vyakehe mwanuke mukukawana uyivi mukupukurura nakutwara kuuto lishongo ndi likushongo,
Mukuwana mbatero yalikushongitito.
10.2 Nkedi yamakonakono pukururo:
Mitiri ana hepa kukonakona ashi weni kehe mwanuke omo akwata uyivi mukuushingonona
mundjenditito shongo yalikushongo lya deura ntani kuno nkongo likwakughupa liyendo kuuto lya
kehe mushongwa. Pantambo yayinene, evino kuvhura kuvirughanita mukupukurura kupitira
mukukengurura vitompora vyakehe mwanuke mulikushongo ntani kukuyombilita mukehe
shiruwo okuno vavo kuna kushendjereka, kutoroka vitetukita navitapa, kurughanita ndunge,
likugwanekero, kutokora ntani lihamen omo.
Evino kutanta shikukengurura liyendo kumeho lyavashongwa shitambo shamakonakono ntani
atwe kushonga ntani kutjanga ovyo tuna kukenga.
Vamitiri kukengurura vashongwa navantje pashiruwo shakuhamena Likushongo mukunda. Vavo
kudimburura owo vana kupakero shinka nakutegherera ntani nawona vakudiro kuvirughana, are
a manguruko kurughana ntani are wakukondja kurughana panaumwendi. Pakupura mapuro
vavo kudimburura ngoli ashi are ana tegherero nawa vishongwa ntani are a diro kutegherera
nawa. Mukuvandja ashi weni vina kushoroka vininke ,vavo kurughana lighano ashi vare vana
kutikitamo shirughana nakupongeka maghano nauyivi ntani are ana kudiro kutikitamo
vashongwa kuhamena, kukuturamo nakukambekako kuvirughana vya mumbunga navintje vino
navyo kuvikengurura.
Rudi rwamakonakono pukururo:
45 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Omuno kuhamena marudi ghamakonakono yira tupuro twatufupi, masheteko paufupi,
likonakono pangambo ntani mapepa rughaneno. Vitjanga limbururo namapuro gha
makonakono kapishi hepero kuvirughanita kukukonakona murongwa mushirongwa deura, mara
vitjanga kuvitanga tupu mukunegheda ashi oghuno murongwa ana kara naudito kushirongwa
shino, ntani ana hepa mbatero.
10.3 Lihanguro lya ntambondunge
Opo vana kuyendera vashongwa vyakuhamena kuuyivi wavashongwa namuntjongitito ndunge
oyo kayipito. Ntjene kuna vaya kaviwanamo vya vovya mushishongwa vya wapera ngoli
kukuwana vya mushishongwa nauyivi wavarongwa vawana. Muntambondunge yaumwe
dogoro ntambondunge yautatu, viwana vyamuntambondunge vyawapera kuvitura mulikarata lya
vitwa ghambo. Omo vyakuwana pano pakatji yaviwana vyamuntambon dunge nauyivi mbyo
vivina kukwamoko.
Ntambo Lituronkondo
( Gr. 4-12) Lishingonono
A 80-100% Ogho awano nawa muuyivi mushongwa uno a kara nauyivi munavintje
B 70-79% Ogho a wano uyivi djuni mushongwa a wana uyivi wana pano napantje muvishongwa.
C 60-69% Ogho a wano uyivi wauhunga. Mushongwa gho a wano uyivi wavimponga hana yivilita
D 50-59% Ogho a wano uyivi wahasha uyivi wamushongwa a kambadara kuwana mushongwa a wapera kuwana mbatero yalikushongo mumaruvede ghamwe.
E 40-49% Ogho a karo nauyivi wakushetaka nakuna vintje mukuka rumbatana. Mushongwa kuvhura a wane uyivi wahashako, Kushongwa a hepa kuwana mbatero mukehe ruvede
U 0 -39%
A kutundirapo ne vishi a yivako kwato. Mushongwa kapi a tikitamo uyivi mpiri wahasha mpiri kuwedererako mbatero yavashongi. Mushongwa akara hepero unene mukuwana mbatero yamakushongo.
10.4 Lifupipikotapo mapukururo kumakonakono twalilikido (Lifupipiko kuvhura nka
kuliwana muntambondunge yakuurumuka yalipakero mbiri yashirongo) Junior Primary
National Policy Guide.
Makonakono ghana hepa kuyenda kumwe nalighanekero shishongwa makura vitundwamo
vyaviwa vana hepa kuvituma, ruvede rwa vishongwa ruvede oro vana kukwama vashongwa
viviyauka navintje vyamunkonda shongero, mushongi nko kutura ngamo makona konopukururo
namakonakonodiro pukururo ghakutwalilikida kumauyivi naghantje nakumanongontjo naghantje
muvisongwa navintje, muntambondunge ntateko , makonakono ne kugharughana pantambo
yapatjangwa. Vino kuna kushana kutanta ashi pakutapa vitwa ndimbapira yamuntambondunge,
vino kuna kuvihepwa vyahepero ngudu vya negheda ngo ntambo yavashongwa mo vyo
vawananga kutwara mwa vyo vayiva.
46 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
10.4.1 Makona kono twalilikido shipukurura
Makona kono twalilikido shikukururo ne kukukwata kana kumwe nalivandjo keverero nakutjanga
vitundwamo (kengashifanikito pa 10.4.3) shirugho osho vana kurughana vashongwa kuviviyauka
vya munkonda shongero, mushongi uye pakutjanga ovyo ana kuvandja vyakuhamena kovyo
vana kuwana novyo vina kuditopero varongwa .Vitjangwa vino mbyo ngavi kakuvatero
kuligwanekero lyavishongwa kumeho ko,muvihepwa vyakukakuvatera mukushonga
namukatapa vitwa mumakonakono pukururo twalikido. Kapishi hepero kutjanga konkumbu
kukehe uyivi-kameneki kumanongontjo. Nampiri ngoweyo vyakutjanga nga kavugwanitapo opo
nga kakondja mushongwa kukawana mbatero.
10.4.2 Makona kono twalikido pukururo.
Makona kono twalikido pukururo ne kwawapera kugharughana kunyima yakumanita
shiparatjangwa ndi nange shi shininke shangandi nongono kasha napukukonakona kuuto
wakukatame kalighano peke. Mushongi ana hepa kutapa nopanono panyantjete koyayifupi pa
tjangwa ndi pangambo mukupura mapuro mwayendo shinema, Ko vino mushongwa ana hepa
kutapa vitwa kutwara mushikara sha vitwa (kenga pa 10.3).
47 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Essential - Vihepwavyahepero
Sphere Ntateko
Curriculum Ndjendititoshongo
Circumstances Ndjendititoshongo
Attitudes Nkalito
Experience Ukonentu
Deals Kuhamena
Civic Kupatakanamo
Interaction Kupatakanamo
Potential Muntumwene
Assertive Ukaro
Ecologically Liyivovinamwenyo
Phenomena Vitetukita
Acquisition Umanguruki
Practice Kututuka
Intellect Shitapandunge
Envisaged Kuhuguvara(kuturamulighanoashingaviwapatupukumehoko)
Stereo typing
Lighanolyavantuvamwevaghayarangoashikwakukarerananingolivh
avo
Equity Kushetakanita/ kulyalyakanita
Cross-curricularNdjendititoshongoyakutumpatanita
Technology Virughanitavyavipe
Particular Shininkeshangandi / kamungani
Risks Kudihanya/ kuyitamaudito
48 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Challenges Kudiharura/ ntjempurure/ kushempurura
Society Nkarapamwe
Consequences Vitundwamovyavininkevyakukushuvashuva
Sanitation Lipoperoukangukimukuyukanyata
Inequity Lipiromporalyakudirakupwa/ vininkevyashiponga
Compliance Makushengo
Globalization Ngesefadakutamekakuhanenamuudjuni
Homesteads Mandi
Observation Kuvandja
Phenomena Vitetukita
Interpreting Kutoroka
Data Vitapa
Experiment Likambadarolisheteko
Limitation Mahundiroteta/ maruditetamururanitete / tetaura
Acquisition Kutapa/ litapo
Rationally Likutundakano
Reliance Likuhuguvaro
Obtain Kushwa/ kuwana
Competencies Uyivi
Mental Ndunge/ maghano
Entrepreneurship Utapivirughana
Dynamic Uuyendauli / kuyendaura
Preserve Kupungura
Sustain Kuvatera/ kukwatita
Access Kukonakona
Mainstream Mpitameho/ shuledadinene
Diversity Makushekuno
Barriers Mahulito
49 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Envisaged Kuturamulighano
Impaired Kudjonaura/ kuvipita
Adapted Kupulitira
Capitalizes Viwangudu
Equipments Virughanita
Complex Kulimbika/ nakukwatashilighano
Rapidly Kukwangulita
Paradigm Shifanikito
Optimal Beste/uwaunene
Degree Ntambondungeyakuyeruka
Prediction Kupumbavyakumeho/lipumbo
Stimulate Kunyanyuka/ nyanyuna
Exploratory Kurendeda
Discursive Kukuyongamwamunene
Authentic Nkondopeka/ ntundiliro./ntapuko
Cognitively Kuvhuruka/kuyiva
Solid Shininkeshaupumburu/shakudjindja
Range Shinema
Impact Maklimbo/ shitangalimba/ shimpagwa
Consequences Vikwamako/ vitundwamo
Instability Shifulyata
Infrastructure Vyakukoneka
Centered Kukuwakumwe
Approach Kushuwenena / shiweda
Principles Mulyounene
Focal Kudemenena
Extend Kukukokana
Challenges Kurakasha
50 NIED Syllabus: Environmental Studies Junior Primary Phase 2014
Pace Igaunuko/ ntambo
Abilities Uyivi/kukaranamaghano
Caster Kuvyukamunyima (makushongo)
Explicitly Kuyuvhilira
Explore Kupahuka/ kutauka
Enrichment Kungawopeka/ kutungika/kuwederera
Progress Kukambadara/ kuyendakuuto(makushongo)
Content Vikaramo
Acquiring Kuwanakukaurakutapayadima
Inquiring Kupulida
Require Kuhepa/ kushana
Stimulate Kunyanyita/ kupapeda
Exploration Kutaramomakonakono
Component Ruharwashininke/ maruhaghashininke
Discursive Kushayekapakatji/ndjahe
Conceptual Lighumbolyalikwatoghano
Integrated Kutikitiramo
Co-operative Makuyuvho/kushepapamwe
Collaborated Lirughanenopamwe
Social Mapongero
Acquiring Kuwana/ kutapa
Observation Kudimbururaoshounakumona
Theories Patjangwa
Authentically Ntundiliro/ kaholyaholya
Emotionally Vishoroka
Spontaneously Vyakushananaumoye
End of transmission Ushayerowalitapombudi
The National Institute for Educational Development
Private Bag 2034
Okahandja
NAMIBIA
Telephone: +64 62 509000
Facsimile: +64 62 509033
E-mail: [email protected]
Website: http://www.nied.edu.na
© NIED 2014