ministry of education junior prinary phase: syllabus …€¦ · first language syllabus grades 1-3...
TRANSCRIPT
FIRST LANGUAGE SYLLABUS
GRADES 1-3
OSHIKWANYAMA
Republic of Namibia
MINISTRY OF EDUCATION
JUNIOR PRINARY PHASE: SYLLABUS
FOR IMPLEMENTATION: 2015
2
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Ministry of Education National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, 2014 Section 1 (JP Syllabus: First Language - Oshikwanyama) ISBN: 978-99945-2-052-7 Printed by NIED Website: http://www.nied.edu.na Publication date: 2014
3
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Table of contents 1. Etwalemo .................................................................................................................................. 4
2. Omakanghameno .................................................................................................................... 4
3. Omalalakano ............................................................................................................................ 4
4. Ehovakanifohongo (mwa kwatelwa naavo ve na ounyengwi melihongo) ...................... 4
5. Okukwatafana noilongwa ikwao noitavakani/noikambakani ............................................. 5
6. Omukalo wokuhonga nokulihonga ........................................................................................ 6
7. Omapyokoko okexulilo londodo ............................................................................................ 9
8. Oshikalimo shelihongo.......................................................................................................... 30
9. Etaloshiivo .............................................................................................................................. 74
10.1 Oishonekwa yetaloshiivo ...................................................................................................... 74
10.2 Omaludi/ /omaludi etaloshiivo.............................................................................................. 74
10.3 Omafatululo oitwa (eendodo) .............................................................................................. 75
10.4 Omifindalandu domoule detaloshiivo (tali) la twikilafana ................................................. 76
10.4.1 Etaloshiivo tali twikile ina li sheywa /longekidwa .............................................................. 76
11 Omusholondodo woitya tai hangwa momufindahongo wOshikwanyama nomafatululo
ayo ........................................................................................................................................... 78
4
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
1. Etwalemo
Omufindahongo ou otau hokolola osho sha halikila melihongo netaloshiivo lElaka lOtete
(mOshikwanyama) meendodo 1-3 (mehongo lopedu). Elaka lOtete (Oshikwanyama)
ongoshilongwa, otali li-hongwa moshitukulwa shelihongo shomufindalandu eshi tashi
lalakanene eshiivo lelaka, ‘okulesha nokushanga’, ashike elihongo eli lelaka ola
kwatakanifwa noihongwa ikwao, momukalo wokutavakana omufindalandu.
Oilalakanenwa, omalalakano elihongo nomapyokoko oo a andjanekwa pokati koilongwa oyo
imwe yomeemhumbwe dehongo momufindalandu aushe. meenghalo da fimana, oshilongwa
eshi osha pumbwa eetundi doshilongwa di li 10 (meendodo 1-2) neetundi di li 9 (mondodo 3)
moshivike.
2. Omakanghameno
Momido nhatu dehovelo lofikola, ovahongwa nava hongwe oilongwa aishe melaka looina,
momhito ei, Oshikwanyama. Oshishonekwa ngeenge taku hongwa mOshikwanyama
meendodo dopedu, okukwashilipaleka kutya ovahongwa aveshe otava likola ounongo ou
tau dutu/tungu omukangha wa kola mokulesha nokushanga, okupopya, neudeko
mokulihonga omalityo moihongwa i lili naku lili. Aishe ei oya fimana melihongo lomonakwiiwa
yomuhongwa shaashi oilongwa yokeendodo dopombada ohai lihongwa mOshiingilisha.
Omaukwatya Elaka lOtete (Oshikwanyama) oo eewino/omaunongo e li ane: okupwilikina
nokunyamukula, okupopya nokukwatafana, okunongonona nokulesha, nokushanga.
Elongifo lounongo omutitano womutungilo welaka, eemhango nelongifo lelaka, ola
hovakanifwa momaunongo ane elaka a tumbulwa metetekelo, nelalakano lokuxumifa
komesho omahalo ovahongwa va longife mondjila elaka lOshikwanyama. Pamhito ei otaku
tuwa omufindo ovahongwa ve lihonge elaka lopamakwatafano, ngaashi okulesha neudeko,
nokushanga oishangomwa yopambelewa, naayo tava eta po voo vene.
3. Omalalakano
Omalalakano Elaka lOtete (Oshikwanyama) oo:
Ovahongwa va dule okukwatafana nawa pakupopya, pakulesha nopakushanga mOshikwanyama
Ovahongwa va dule okupopya nokuulika omadiladilondunge, eshiivo neenghalonghedi osho shi li efimano mexumokomesho lavo/lopaumwene.
Ovahongwa va xume komesho nawa melaka lOshikwanyama opo va dule oku li longifa nawa momalihongo avo nomeenghalamwenyo davo.
4. Ehovakanifohongo (mwa kwatelwa naavo ve na ounyengwi melihongo)
Ehovakanifohongo olo oufemba womuhongwa keshe nohali yambula po ekufombinga
mehongo, ile okumona omhito momilandu dihapu dehongo da adjakana nomomayakulo oo
haa yandjiwa mehongo lomeefikola daavo vehe na omaupyakadi. Ola tungilwa komilandu
5
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
dokuyambidida nokutambula ko oulili/omayooloko haua hangika mokati kovahongwa
AVESHE nokukufa po oingabeki AISHE yelihongo.
Ehongo lopetameko otali longekida oshiwana/omudingonoko, ngaashi shi li sha teelelwa
mondjodifaneko yaNamibia yomudo wo 2030, dmokuyambulula po ehovakanifohongo.
Ovahongwa tava mono oiimbi/omashongo nosho yo eemhumbwe dimwe melihongo lavo,
navo otava ka tulwa meefikola daaveshe, neemhumbwe davo otadi ka ungaungwa nado
tashi pitile mokulongifa oikwafifohongo tai wapalele/ngaashi tashi pumbiwa. Ovahongwa ava
ve na omaunghundi manene no itava dulu okulikola/sha meefikola daaveshe, otava ka
kwafelwa she likolelela keemhumbwe davo meengudu deyambididohongo, ongudu ile
eefikola de likalekelwa fiyo efimbo olo tava dulu okuya meefikola daaveshe apa tashi dulika.
Omufindalandu, omikalohongo noikwafifohongo oya longekidilwa owina okuwapalela
ovahongwa vomoiputudilohongo ei.
Omukalo wehongo lomuhongwa ta dana onghandangala mehongo (LCE) otau wapalele
neenghono ovahongwa ovo ve na omaunyengwii mokulihonga, shaashi ohali diinine
kwaashi ovahongwa ve shi nale noku va kwafela va likole / va mone eshiivo nounongo
mupe. Omutungilo womufindalandu wehovakanifohongo owa tofa mo omapyokoko
ovahongwa ve na omaunyengwi mokulihonga, oo va pumbwa okupya/okupyokoka muo.
Omafanekondunge eyambididohongo loohandimwe oku na okulongekidwa opo a kwafele
etalongushu momukokomoko welihongo loohandimwe ovo va pumbwa eyambididohongo.
Omilandu da wedwa po dokulongekida okulonga nokulihonga meengulu dehovakanifohongo
otadi (dulu oku) hangika momutungilo womufindahongo wehongo la hovakanifwa (2012).
Omilandu edi otadi ka kwafa ovahongwa AVESHE va mone eshiivo, ounongo neenghedi
oku va kwafela va findane mounyuni wonena wa kitakana, womalunduluko,
womaunongononi, womakwatafano nomauyelele mahapu.
Ehongo leendodo dopedu otali yandje eemhito di fike pamwe kovalumenhu novakainhu
notashi etifa opo ovahongwa va dule okukufa ombinga moinyangadalwa shi fike pamwe.
Ovahongi nava shiive nokuuda ko nhumbi ve na okuyakula ovahongwa shi fike pamwe,
noikwafifohongo aishe tai longifwa nai kale tai yambidida oipambele youkakwashike-ko-
okanhu pauyuuki.
Luhapu meendodo dopehovelo oukadona ohava kala ve na owino welaka ve dule ovamati.
Ovalumenhu novakainhu ove na omikalo da yooloka dokulongifa elaka. Omayooloko aa otaa
dulu okulongifwa onga eedjo, nge ovamati noukadona tava tulwa pamwe moungudu
moileshwa yelaka. Eenghalo dopamufyuululwakalo, ngaashi oukwatya womunhu, omaliudo,
omahoololoa, nomakuyunguto ohaa kundafanwa luhapu moileswa yelaka. Eitavelo nhumbi
ovalumenhu novakainhu va yooloka pamadiladilo, otali dulu okulongifwa li yambapaleke
eenghundafana domongulu yofikola.
5. Okukwatafana noilongwa ikwao noitavakani/noikambakani
Oikambakani melihongo oya kwatela mo elihongo lomudingonokohongo, oHIV noAIDS, ehongo lomuvalu wovakwashiwana, ehongo loufemba womunhu noudemokoli, omauyelele
6
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
nomakwatafano pautekenika, neameno lomeendjila. Aishe ei oya etwa momufindalandu, shaashi keshe shimwe shomuyo, otashi ungaunga nomaupyakadi, omashongo nomalunduluko moshiwana shaNamibia. Ovahongwa vetu aveshe ova pumbwa oku:
uda ko onghalo yomaupyakadi nomashongo aa
uda ko nhumbi omaupyakadi nomashongo aa taa kumu oshiwana
uda ko nhumbi omaupyakadi nomashongo aa taa dulu okupalamenwa moitukulwa yavo
Omaupyakadi nomashongo a didilikwa oo aa:
Efiloshisho nekwato-nawa leedjo detu dopashitwe
Oilanduli ya etwa koHIV noAIDS
Omikundu dopaukali-nawa tadi etwa kekakeko lewangadjo, komikalo dii dokuungaunga noundjuwo noyeekelwashi
Omakuyunguto opa ghalafano a etifwa kokuhe na oufikepamwe mokupangela oko haku li-dimbike oufemba noinakuwanifwa
Eduliko keemhango deameno lomeendjila la nghundipala
Omaupyakadi oo twa taalela mounyuni Oilongwa imwe otai wapalele okukwatela mo oikambakani. Momufindahongo omu omu na oihopaenenwa ihapu yomakwatafano noikambakani, ndele oshihopaenenwa ashike shimwe moshikambakani keshe sha yandjwa apa.
Elihogo
lomudingono-
kohongo
Ehongo loHIV
noAIDS
Ehongo
loma-valulo
opashiwana
Oufemba
womunhu
noudemokoli
Eshiivo
lokulongifa
omauyelele
nomakwata-fano
opautekenika
Eameno
lomeendjila
Ondodo 1
Oinamwenyo:
Shanga
ehokololo
kombinga
yokatekulwa-
namwenyo
koye
kokambwa
Ondodo 2
Okupopya
nokukwatafa-
na: Kundafan-
eni nhumbi
hatu file
oshisho ovo
tava yehama
Ondodo 3
Okushanga:
Shanga
ehokololo
kombinga
yovakwane-
dimo
Ondodo 1
Okupwilikina
nokunyamu-
kula: pwilikina
komuhongwa ta
popi momalaka
a yooloka
Ondodo 2
Longifa oindaneta
u konge
omauyelele
Ondodo 3
Okunongonona
nokulesha:
Lesha eemha-
ngo
domeendjila
dovalondi
voumbashikela
6. Omukalo wokuhonga nokulihonga
Omukalo wokuhonga nokulihonga owa kanghamena kehongo lomuhongwa oye ta dana
onghandangala ngaashi sha fatululwa pamilandu dOuministeli nomomifindalandu dehongo
lomulongwa oye ta dana onghandangala. Omukalo ou otau etifa ehongo nelihongo longushu
ngeenge omilandu edi tadi tulwa moilonga. Sha wedwa po, omukalo wehovakanifo oo
oshishonekwa mokuhonga nomokulihonga mehongo leendodo dopedu.
7
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Elalalakano olo okuxumifa komesho elihongo neudeko, eshiivo, owino nomikalo tadi kwafele
mexumifo komesho loshiwana. Ehongo nelihongo nali hovelele kounongo nokonghalafano
oyo omuhongwa keshe e limonena meumbo, kovakwanedimo vaye, momudingonoko,
nomekwatafano laye nomomudingonoko. Ehongo mofikola na-li kwatele mo, na-li tungile ko,
na-li wede ko nokutula koshiyelekifo osho omuhogwa e shii nale.
Ovahongwa ohave lihongo nawa nendjangumuko ngeenge tava kufa ombinga
moinyangadalwa nomokweeta po sha. Omuhongwa keshe oku li lile, e na eemhumbwe
dopaumwene, nomikalo daye dokulihonga, e na eshiivo laye naashi ta dulu okupondola.
Omuhongi na kale ta dulu okuyandja ekwafo tali wapalele eemhumbwe dovahongwa aveshe
nokuyukifa elihongo lovahongwa ngaashi tashi wapalele. Eenghatu nomikalo dokuhonga
odi na ku kala da yooloka, ashike nadi kale tadi dulu okulundululwa nokuwapalela
moileshwa.
Nonando omaunongo elaka momufindahongo ou okwa tukulwa/topolwa, ovahongi nava ude
ko kutya omaunongo a tya ngaha oku na okulongwa a hovakanifwa. Omuhongi na tokole,
she likwatelela koilalakanenwa yelihongo nokomapyokoko taa hangikwa, kutya onaini sha
wapala okuhonga nawa-nawa oshikalimo shOmudingonokohongo; onaini sha wapala oku
efa ovahongwa ve li kongele omauyelele voo vene; onaini va pumbwa okuhongwa
komuhongi; onaini va pumbwa ekwafo nefindilomo; nonaini va pumbwa omawedelepo
mokulimonena ounongo nomauyelele oo va pumbwa okulandulwa; ile onaini ovahongwa
tava tuwa omukumo va longe kuvo vene oileshwa yavo.
Okuhonga ovahongwa moungudu, momapando, koumwe nooumwe, ile mongudu aishe
motundi yElaka lOtete nashi kale sha longekidwa nawa. Elongelokumwe mokulihonga nali
tuwe omufindo ngaashi tashi dulika. Oshihopaenenwa/lelwa, otashi dulika pe/na omikalo
dokuhonga di-hapu tadi dulu okukandula/po omukundu wonhumba, ovahongwa ngeenge
tave li-hongo moungudu otava paafana yo eshiivo. Sha fimana, oinyangadalwa nai kale tai ti
sha meenghalamwenyo dovahongwa voo va dule okumona efimano layo. Eshi ovahongwa
tava xumu komesho mowino wopaumwene, panghalafano, paunongo womakwatafano,
otava pewa oshinakuwanifwa shihapu va kufe ombinga melilongekido nometaloshiivo
loilonga yavo, tashi ningwa mewiliko lomuhongi.
Ovahongwa vahapu ava ve na Oshikwanyama ong-elaka lotete ova likola nale ounongo
muhapu welaka nove na nale oupunaitya muhapu mangha inava hovela ofikola.
Kovahongwa vamwe, eshi itashi kala ngaha. Momikalo dimwe ehongomawi itali ka pumbwa
okuhongwa nelalakano lokuhonga Elaka lOtete olo okudeula okupopya oitya mondjila
nonomufenu. Ovahongwa vamwe otava kala konyala va mona nove shii eemhango delaka,
ashike vamwe otava kala nokuninga omapuko natango mokulongifa elaka. Ovahongi ova
pumbwa okutungila kwaasho ovahongwa ve shi nale naasho tava dulu okuninga, noku va
ulikila/longa nhumbi ve na okulongifa omutungilo welaka u li mondjila, nonghee ve/na
okuxumifa komesho owino wavo wokulongifa elaka lomoule no-li li pamufika.
Ehongo lOshikwanyama nali kale la kwatela mo owino, kutya elaka loo/vene oli na
omutungilo womondjila oo u na okulongifwa mokushanga nomoinima yopambelewa,
omangha elaka lokupopya oli na omalunduluko mahapu mwa kwatelwa elaka lombili/litalala
8
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
unene ngeenge taku longifwa elaka lopamblewa, elaka ohali dulu yo okulongifwa pamikalo
dihe fi dopambelewa.
Ongulu yofikola nai kale tai ulike oupuna welaka. Ongulu keshe nai kale i na okakololo
kokuleshela ke na omambo okulesha, omahokololo omomudingonoko, outevo
moishangomwa ile (oprosa) ya etwa po melongelokumwe nomudingonoko, oishangomwa
yovahongwa vo vene, omafano a fatululwa kovahongwa noku a tulika kekuma. Oikundaneki
ya yooloka oi na okulongifwa, opo ku/etwe po eenghundafana, oinyandwa, oyeetwa-po
yomishangwa ya dja moradio yomomudingonoko, omafano ehe na oitya noinima
yopamifyuululwakalo dovakulunhu nounona.
Nonande eefikola ashike diniini di na eekombiuta tadi dulu okulongifwa kovahongwa,
ovahongi ove na okuxumifa komesho eshiivo lokulimonena omauyelele opautekenika mokati
kovahongwa veendodo dopehovelo. Eepologalama dokulundulula omishangelo otadi
monika, neefikola edi di/na eekombpiuta nadi tule eepologalama edi meekombpiuta da-do
opo ovahongi novahongwa ve di longife vo va ete po oishangomwa/oinyolwa. Eshiivo
lokukonga omauyelele opautekenika otali dulu okunghonopalekwa mokukundafana eenhele
opo ovahongwa hava mono eekombpiuta needjo domauyelele momidingonoko davo, naashi
hadi longifwa. Nava leshe yoo ouhokololo nokukundafana kombinga yomafano e na sha
nokukonga omauyelele opautekenika. Ovahongwa ovo hava dulu okumona eekompiuta ove
na okutuwa omukumo ve di longife nokutukulilafana eshiivo noavakwao.
Omikalo edi tadi shikula odi na okutulwa moilonga ngeenge taku hongwa eewino delaka
lotete (Oshikwanyama) kondadalunde.
Okupwilikina nokunyamukula
Omukalo inau sheywa wokulihonga elaka inashi teelelwa, oshi na okutuwa omufindo
ponghatu ei opo ku pendulwe ohokwe yexumifo komesho lelaka. Ovahongwa ove na
okupewa eemhito dihapu va pwilikine komahokololo, koitevo nokomaimbilo. Ove na yoo
okuetapo omahokololo, oitevo nomaimbilo vo vene. Ove/na okuxumifa komesho eshiivo lavo
lomutungilo noloupunaitya melaka lOshikwanyama nokuxumifa komesho ounongo
wokupwilikina. Ope na okukala eemhito dihapu oku ulika eudeko tashi pitile
mokunyamukula.
Okupopya nokukwatafana
Ovahongwa nava shiive nhumbi tava kwatafana nelalakano lonhumba tava longifa omikalo
dokupopya edi da tambulwa/ko mOshikwanyama. Nava/longife omutungilo welaka mondjila
noku-tuwa omukumo va kwatafane memanguluko, nelifefifo nonelineekelo mwene.
Okunongonona nokulesha
Okulesha oko ounongo wa fimana mexumifo komesho lelaka nokwa pumbiwa melihongo
longhalamwenyo. Ovahongwa nava longife efimbo la wana opo va likole ounongo womawi,
ouyamba woitya, omikalo dokulesha neudeko opo va leshe nepyokoko noneudeko. Eshiivo
lokulesha oha-li limonikila ngeenge ovahongwa tava tameke okudimbuluka omakwatafano
pokati kewi nefano londada (phonics). Ehongo lomawi nomafano eendada oshinima sha
9
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
pumbiwa mokulesha nokuna okuhongwa pamulandu, melandulafano nomekwatafano naashi
tashi hongwa. Kakele ehongo lokulesha inali hovela mangha, fiyo ovahongwa tava kwata ko
omawi eendada delaka lOshikwanyama nonhumbi tava dulu oku a longifa pamikalo dihapu.
Ovahongwa nava tuwe omukumo va nongonone nokulesha oinima yomahokololo oshili naa
ehe fi oshili nokulongifa oindaneta naikwao yopautekenika ngee ope na. Osha fimana opo
ovahongi va ulike omikalo diwa dokulesha nohole yokulesha. Otundi yokulesha ei ya wedwa
momufindalandu oi na okulongifwa meyambule po nexumifokomesho lokulesha nosho/yo
etwomukumo lovahongwa ovo vehe hole okulesha va mone ouwa tau/di mokulesha.
Okushanga/ Okunyola
Ovahongwa ove na okushanga oinyolwa i na omalalakano nomalityo efiku keshe
mOshikwanyama va li-kole ounongo muwa wokushanga eendada, omikalo dokushanga
oishangomwa, omikalo nounongo wokusipela, okushanga paunghulungu noku va longekida
kwaashi tashi pulwa momido tadi shikula. Ove na okulihonga nhumbi ve na okuleshulula
oinyolwa yavo noku eta po oilonga yongushu. Owino wokushanga eendada ou na
okuhongwa kondadalunde tashi pitile moileshwa yowino wokushanga. Omaunongo oo oku
na okulongifwa ngaashi sha pumbiwa metavakano lomufindalandu.
Omutungilo,eemhango nelongifo lelaka
Omakanghameno elaka lOshikwanyama okwa kwatela mo elongifo lomondjila loileshifo,
elongifo lelaka, oitukulwa/topolwa yokupopya, omafimbo, okutunga omatumbulo,
oupunaitya, okutumbula oitya mondjila, elongo leendada nomawi ado, owino wokukonakona
oitya, eemhango nomikalo dokuspela. Meemhito dihapu ovahongwa ova pumbwa okuhanga
omakanghameno aa, opo va mone omaunongo a pumbwa melongifo lelaka lefiku keshe.
Ashike osha fimana neenghono opo ehongo li kale tali hafifa, tali hokwifa nosho yo ta-li
wapalele opo omakanghameno elaka lOshikwanyama ngeenge e lihongwa a kale taa
longifwa momukalo wokuhovakanifa.
7. Omapyokoko okexulilo londodo
Ovahongwa eshi tave ya mondodo 1 meendodo dopehovelo, aveshe ova teelelwa va kale
va/longekidwa panghalafano, pamaliudo, pamadiladilo nopalutu okuhovela ehongo
lopambelewa. Oivike yotete itano yondodo 1 nai lalakanene oinyangadalwa yelilongekidilo
lehongo mofikola.
Pexulilo/mokumana Oshikwanyama shododo 3 , ovahongwa ova teelelwa va kale tava dulu
okuulika omapyokoko taa landula:
Okupwilikina nokunyamukula
Ovahongwa va pwilikine nelitulemo nonondjungu, kwaashi tashi popiwa. Ovahongwa va dule
okunyamukula pamikalo da yoolokafana, va ulike eudeko netambule-ko osho tashi popiwa.
Nava ulike ohokwe yaashi tashi popiwa nefimaneko lomupopi tava longifa omalinyengo olutu
nomalihumbato taa wapalele.
10
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Okupopya nokukwatafana
Ovahongwa va kwatafane melaka li yela/nola yukilila tava longifa oupunaitya wa
yoolokafana, elaka nomutungilo womatumbulo u li mondjila, okutumbula oitya mondjila
nomitono da yoolokafana. Nava popye oupopiwa vaxupi va longekidwa, tava yandje
omaukwatya melandulafano she likwatelela kelalakano loshipopiwa nokovapwilikini.
Otava weda keenghundafana mokutambulafana omauyelele, okutukulilafana omadilaadilo,
okuyandja omaliudo, okupula omapulo taa wapalele nokukufa/ombinga nondjungu. Tava
ulike omaunongo okuninga omakwatafano taa wapalele, nomakanghameno opanghalafano
a tambulwa ko kwaaveshe ngaashi okulipa omalufo mokupopya nokufimaneka omaliudo
avakwao.
Okunongonona nokulesha
Ovahongwa va leshe memanguluko oinyolwa i/li-li noku/lili yomahokololo e-he fi oshili, ile
yomauyelele ve li-udife nawa, va konge omauyelele nove li-xumife komesho paumwene.
Otava tofa mo omatumbulo nomalityo a longifwa moinyolwa oku eta po elityo, ohokwe nosho
yo omaliudo avo. Otava tofa mo omalinyengo ovanyandi nokuyandja omadiladilo kombinga
yovanyandi nosho yo koiningwanima.
Otava longifa eshivo lavo leendada nomawi ado, omaunongo okuxunganeka, okuyandja
oshipala shoshiima, omaunongo okundjadjukununa oitya, nomikalo dokuleshululaa, opo ku
tukulwe oitya mondjila paunhoko. Tava lesha mondjila, neendelelo neshiivo loupunaitya shi
kwafele eudeko. Nava leshe yoo mokule nokutumbula oitya nomutono welaka u li mondjila,
okupopya memanguluko nomoule.
Otava longifa nawa omikalo doku-li-pula mwene, dokulipukulula mwene, dokumwena po
nodokuleshulula opo va kwafele eudeko. Otava hokololulula meshikulafano,
omanenedilaadilo omo mahokololo, tava mono omauyelele anafangwa (opauxupi/apu),
nomafaneko omadilaadilo opomufika wopombada tava faneke omaxulifo kombinga
yomadilaadilo e li moinyolwa.
Nava nongonone oikwafifohongo ya yooloka i wetike, ngaashi omambo, omambo omafano,
oifonghundana, omamagazine, omafano oumhungu, oualita, eeDVD, eeradio mudidimbe,
eekino, no-indaneta (apa tai monika) tave shi ningi nelalakano, noneudeko ta-li wapalele.
Okushanga/Okunyola
Ovahongwa tava shange eendada neenomola mondjila, tava longifa ounene u fike pamwe
neemhwaka, tava ulike ounyakwa, eendelelo li li nawa, omukalo muwa wokukala omutumba
nowokukwata opena yekala.
Tava shange oinyolwa yavo vene yomaludi a yooloka tai wapalele ovaleshi (ovapwilikini)
naasho tashi lalakanenwa tava longifa omadilaadilo neshiivo lavo vene, tava eta po
ovanyandi notava longifa omahokololo e na ehovelo nexulilo. Nava shange omishangwa
dopambelelwa da yooloka tadi wapelele ovapwilikini naasho tashi lalakanenwa notava
11
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
longifa omikalo diwa noda tambulwa ko dokushanga nokusipela ku li mondjila (okushanga
oitya mondjila).
Omutungilo, eemhango nelongifo lelaka
Ovahongwa tava longifa mondjila eendada da/kula, oitwa, oipulifo noi-ingidifo. Tava longifa
okalyandada ka holole kutya ondada imwe oya nhukwa po. Tava longifa yo oinghwanyu
okutukula oinima i li momusholondodo. Tava luku, tava tofa mo ndele tava longifa oityadina
ngaashi, oityadina oikwakuvalulwa (tai dulu okuvalulwa) noityadina itai dulu okuvalulwa,
oityadinalela, oityadinamuhanga, oityalonga, oityaponheleuliko noityalupe.
Tava longifa mondjila epaifefimbo, epita-fimbo neteelelwafimbo. Tava longifa
omashiivifotumbulo, omapulotumbulo nomalombwelotumbulo. Tava eta po
omakupilikwatumbulo tava longifa oikwatakanifitya ya yooloka, tava longifa oupunaitya wa
nyama koshilongwa womondjila nokutumbula nawa oitya. Tava longifa eshiivo lavo leendada
nomawi ado, neemhango nomikalo dokushipela.
8. Etalululo nokushikulafanifa pakutula kumwe okudja pOndodo ya/tetekela
oprima/Ondodo yotete fiyo opOndodo 3
Opo ku ulikwe eyokomesho mounongo, meshiivo nomeenghedi momukokomoko wehongo
leendodo dopedu, opa tulwa elandulafano tali shikula olo tali ulike ounongo wa yooloka tau
monika mOndodo ya tetekela oprima/Ondodo yotete fiyo omOndodo onhinhatu. Ashike,
oshikalimo shelihongo mondodo ya/tetekela yotete inashi kwatelwa mo momufindahongo ou.
Oshikalimo osho otashi hangikwa momufindahongo wondodo/ngudu ya tetekelela ondodo
yotete (oshikunino).
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
OKUPWILIKINA NOKUNYAMUKULA
OKUPWILIKINA NELITULEMO NOKUNYAMUKULA NGAASHI TASHI WAPALELE
Okupwilikina
komahokololo,
omadengo nouimbilo
molwelihafifo
nokunyamukula
netumba
Okupwilikina
nelitulemo
komahokololo,
omadengo nouimbilo
vokulihafifa
nokunyamukula
netumba, okuyandja
omaliudo avo
komaukwatya
nokoiningwanima
Okupwilikina nelitulemo
komahokololo,
omadengo nouimbilo
vokulihafifa
nokunyamukula
netumba, okuyandja
omaliudo avo
komaukwatya
nokoiningwanima
Okupwilikina nelitulemo
komahokololo, omadengo,
ouimbilo, eengano
nominghenyewa/ noiyolifa
nokunyamukula netumba,
okuyandja omaliudo avo
komaukwatya
nokoiningwanima
Okuhokololulula
oitukulwa imwe po
Okuhokololulula
ehokololo
Okuhokololulula
ehokololo nokuyandja
Okuhokololulula ehokololo
nokuyandja
12
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
yehokololo noitya yavo
vene
nokuyandja exuku
lehokololo
omanenediladilo
nomauyelele amwe po
mehokololo
omanenediladilo
nomauyelele amwe po
momahokololo
Okupwilikina
nokunyamukula
komalombwelo
opakanya
Okupwilikina
nokunyamukula
komalombwelo
opakanya,
omatumwalaka,
omashiivifo
nomauyelele
Okupwilikina
nokunyamukula
komalombwelo
opakanya,
omatumwalaka,
omashiivifo
nomauyelele
Okupwilikina
nokunyamukula
komalombwelo
ashikulafana/ opakanya,
omatumwalaka, omashiivifo
nomauyelele
Okweendulula oitya 3
fiyo 4 ya landulafana
Okupwilikina ku sha
ndele tava endulula
pakanya outumbulo
vapu va 2 ve/na oitya
4 fiyo 5 va
landulafana
Okupwilikina ku sha
nokuendulula pakanya
komatumbulo
anafangwa a 3 a
landulafana ile
kekupilikwatumbulo
limwe
Okupwilikina ku sha
nokunyamukula pakanya
komatumbulo anafangwa a
4 a landulafana ile
kekupilikwatumbulo limwe
nokokatumbulo kanafangwa
kamwe
Okunyamukula
pakufaneka,
pakuhopaenena
noilyo yolutu,
nokunyanda
Okunyamukula
pakufaneka,
pakuhopaenena noilyo
yolutu, nokunyanda
Okunyamukula pakufaneka,
pakuhopaenena noilyo
yolutu, nokunyanda
Okuulika omikalo diwa
dokupwilikina tava
paafana omalufo
okupopya
Okuulika omikalo
diwa dokupwilikina
tava paafana
omalufo okupopya
nokunyamukula
pamukalo muwa
Okuulika omikalo diwa
dokupwilikina tava
paafana omalufo
okupopya, okuninga
omalinyengo olutu taa
wapalele, okupula
omapulo opo va
yelifilwe nokuyandja
omadiladilo avo vene
Okuulika omikalo diwa
dokupwilikina tava paafana
omalufo okupopya,
okuninga omalinyengo olutu
taa wapalele, okuyandja
omawedelepo noku holola
omadiladilo avo vene
pakutwakumwe ile paku
hatwa kumwe
OKUPOPYA NOKUKWATAFANA
EKWATAFANO NEFENUNGUTO, ELINEEKELOMWENE NELIFEFIFO
Okukwatafana nelaka
tali fenunuka
nelineekelo mwene
kombinga yavo vene
nokombinga
yomudingonoko wavo
Okukwatafana paku
popya itava kakatele,
nonelineekelo muvo
vene kombinga yavo
vene nomidingonoko
davo
Okukwatafana paku-
popya itava kakatele,
nonelineekelo muvo
vene kombinga yavo
vene nomidingonoko
davo
Okukwatafana paku popya
itava kakatete,
nonelineekelo muvo vene
kombinga yavo vene
nomidingonoko davo
Okulongifa elaka
lefiku keshe tali
Okulongifa elaka lefiku
keshe tali fenunguta,
Okulongifa elaka lefiku
keshe tali fenunguta,
13
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
fenunguta,
okulifefifa, okulongifa
omadengo elaka e li
mondjila, okutumbula
oitya mondjila,
okulongifa eshiivo
leemhango delaka
noupunaitya
okulifefifa, okulongifa,
omadengo elaka e li
mondjila, okutumbula
oitya mondjila,
okulongifa eshiivo
leemhango delaka
noupunaitya
okulifefifa, okulongifa,
omadengo elaka e li
mondjila, okutumbula oitya
mondjila, okulongifa eshiivo
leemhango delaka
noupunaitya
Okulongifa omikalo
diwa ngeenge tava
popifafana, tava pula
epitikilo, okupandula
nokuyandja ombili
Okulongifa omikalo
diwa ngeenge tava
popifafana, tava pula
epitikilo, okupandula
nokuyandja ombili
noku li-tongomona
vo vene
Okulongifa omikalo
diwa ngeenge tava
popifafana, tava pula
epitikilo, okupandula
nokuyandja ombili noku
li-tongomona vo vene
Okulongifa omikalo diwa
ngeenge tava popifafana,
tava pula epitikilo,
okupandula nokuyandja
ombili noku li-tongomona vo
vene
OMALALAKANO ELAKA
Okuhokolola
omahokololo
Okuhokolola
omahokololo tava
longifa outumbulo
vanafangwa
nomutungilo welaka
u/li mondjila
Okuhokolola
omahokololo a
longekidwa naao inaa
longekidwa tava longifa
outumbulo vanafangwa
nomakupilikwatumbu-lo
nelaka li li mondjila
Okuhokolola omahokololo a
longekidwa naao
inaa/longekidwa
tava/longifa outumbulo
vanafangwa
nomakupilikwatumbulo
nelaka li li mondjila
Okutumbula oitya
pamadengo nokuimba
omaimbulo
Okutumbula oitya
pamadengo
nokuimba
omaimbulo
Okutumbula oitya
pamadengo,
okuhokolola outevo ovo
hava mange elaka (ng:
“eengobe da-tate nadi
dje ko ko- hambo di uye
di tu dindulule”,
“omushila wombwa
ouwa wa/vavwa”), noku
imba omaimbulo
Okutumbula oitya
pamadengo, eengano,
ominghenyewa/oiyolifa,
okuhokolola outevo,
okuimba omaimbulo
nokukufa ombinga
meenghundana davavali
danafangwa
Okudimbuluka
pakupopya
oiningwanima
yopaumwene
Okudimbuluka
pakupopya
oiningwanima
yopaumwene
Okudimbuluka
pakupopya
eenghundana
kombinga
dyoiningwanima
yakwalukeshe
Okudimbuluka pakupopya
oiningwanima nokuholola
omaliudo nomadiladilo avo
14
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Okuhokolola oinima,
;oshinamwenyo ile
oshiningwanima
Okuhokolola oinima;
oshinamwenyo,
omunhu ile
oshiningwanima
Okuhokolola
oshinamwenyo, omunhu ile
oshiningwanima
Okufatulula noitya
ipu nhumbi oinima
hai longo
Okufatulula paku
hokolola nhumbi oinima
hai longo
Okufatulula omikalo
danafangwa; nhumbi oinima
hai longo, okuyandja
omapukululo pamaudi
Okulombwela vakwao
elandulafano
lanafangwa
Okulombwela vakwao
elandulafano
Okukonga ouyelele
pakupula omapulo
Okukonga ouyelele
pakupula omapulo
Okuninga omapulapulo
opakanya nelalakano
lokukonga ouyelele
Okunyamukula omapulo tava longifa omatumbulo anafangwa
Okunyamukula omapulo tava longifa omatumbulo anafangwa/mapu, nomutungilo welaka u li mondjila
Okunyamukula omapulo tava longifa omatumbulo anafangwa/mapu, nomakupilikwatumbulo, nomutungilo welaka u li mondjila
Okunyamukula omapulo tava longifa omatumbulo anafangwa/mapu, nomakupilikwatumbulo, nomutungilo welaka u li mondjila
Tava yandje omadilaadilo nomatomheno anafangwa
Tava yandje omadilaadilo nomatomheno anafangwa
OKULONGEKIDA NOKUYANDJA OMAUYELELE
Okulongekida
nokuyandja omauyelele
anafangwa/ongaho
tave shi ulike
pakuhokolola
Okulongekida
nokuyandja
eenghundana defiku
tave shi ulike
nokulongifa oityapulo
ei; olye, oshike,
onaini, openi?
Okulongekida noku
yandja oshipopiwa
shanafangwa/ shipu
tava longifa oityapulo
ei;olye, oshike, onaini,
openi, omolwashike;
tashi ulike ehovelo,
olutu nexulilo
Okulongekida oshipopiwa
shixupi tashi mwa longifwa
oityapulo ei; olye, oshike,
onaini, openi, omolwashike;
tashi ulike ehovelo, olutu
nexulilfo tava longifa
oilongifo i/wetike,omikalo da
yooloka do-ku-shila shila
15
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
ovapwilikini
OKUNONGONONA NOKULESHA
ESHIIVO LOKUYOOLOLA PAKUTALA ILE PAKUPWILIKINA
Okuulika owino
wokuyoolola pakumona
nomesho nopakuuda
nomatwi.
Okuulika owino
wokuyoolola
pakumona nomesho
nopakuuda nomatwi.
Okuulika owino woku
yoolola pakumona
nomesho nopakuuda
nomatwi.
Okuulika owino woku
yoolola pakumona
nomesho nopakuuda
nomatwi.
EHONGO LOMAWI EENDADA NOKU-TUMBULA OITYA MELANDULAFANO
Okutofa mo oitya
momatumbulo
Okuvalula noku
lundulula outya vapu
momatumbulo
nokuvalula
ounhokotya moutya
vapu
Okulundulula oityadina
momatumbulo,
nokuvalula
nokulundulula
ounhokotya moutya
vapu
Okutamununa omatumbulo
pakuweda ko omauyelele,
nokuvalula nokulundulula
ounhokotya moitya oyo i/na
ounhokotya vahapu.
Okutofa mo oitya
yomadengo e li-fa
Okutofa mo
yomadengo e li-fa
noku yoolola pokati
komawi oulitumbuli
vale naava vaxupi
Okutofa mo oitya
yomadengo e li-fa
nokuyoolola pokati
komawi oulitumbuli vale
naava vaxupi
Okutofamo
nokupingekafana oitya
yomadengo e li-fa
nokuyoolola pokati komawi
oulitumbuli vale naava
vaxupi
Okudimbuluka omawi
opehovelo moitya ipu
Okudimbuluka
nokulundulula omawi
opehovelo moitya ipu
Okudimbuluka
nokulundulula omawi
opehovelo noopexulilo
moitya ipu
Okudimbuluka
nokulundulula omawi
opehovelo, opokati
noopexulilo moitya ipu
Okudimbuluka noku-
etapo omaendululo
omawi pehovelo
moitya
Okudimbuluka noku-
etapo omaendululo
omawi opehovelo
moitya
Okudimbuluka noku-etapo
omaendululo omawi
momatumbulo
Okumangela kumwe
nokutukula oitya
yokanhokotya
kamwe
(onset-rime)
Okumangela kumwe
nokutukula oitya
yokanhokotya kamwe
ke/na eenghwambali
Okumangela kumwe
nokutukula oitya
yokanhokotya kamwe ke/na
eenghwanhatu
EUNGANEKO NOMAUKWATYA OPEHOVELO OISHANGOMWA
Oku-dimbulukwa kutya
oha-ku leshwa to di
kolumosho wa finda
kolulyo nokudja
pombada wa finda
Oku-dimbulukwa
kutya oha-ku leshwa
to di kolumosho wa
finda kolulyo nokudja
pombada wa finda
Oku-dimbulukwa kutya
oha-ku leshwa to di
kolumosho wa finda
kolulyo nokudja
pombada wa finda
Oku-dimbulukwa kutya oha-
ku leshwa to di kolumosho
wa finda kolulyo nokudja
pombada wa finda pedu
16
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
pedu, omafano
noishangomwa ohai eta
elityo noitya otai
tukulwa pa-ku pitifa/po
eeemhwaka pokati
pedu, omafano
noishangomwa ohai
eta elityo noitya otai
tukulwa pa-ku
pitifa/po eemhwaka
pokati
pedu
Okuulika omukalo
womondjila wokukwata
nawa omambo,
okukwata embo
la/yukilila
nokudimbuluka
oshipeko shembo
shokomesho
noshokonima ngee tava
lesha
Okuulika omukalo
womondjila
wokukwata nawa
omambo, okukwata
embo la/yukilila
nokudimbuluka
oshipeko shembo
shokomesho
noshokonima
noshipalanyole
shembo
Okuulika omukalo
womondjila wokukwata
nawa omambo,
okukwata embo
la/yukilila
nokudimbuluka
oshipeko shembo
shokomesho
noshokonima,
oshipalanyole shembo
nomushangi walo
Okuulika omukalo
womondjila wokukwata
nawa omambo, okukwata
embo la/yukilila
nokudimbuluka oshipeko
shembo shokomesho
noshokonima,
oshipalanyole shembo,
omushangi walo
nomufaneki womafano e li
membo omo
EHONGOMAWI (EHONGO LEENDADA NOMAWI ADO)
Okudimbulukwa,
okutumbula eendada
doalfabeta
/domusholondodo/ween
dada nokutumbula
omawi eendada
deenghwaimwe
Okudimbulukwa
omadina eendada
nomawi ado
nelandulafano lado
moalfabeta
/momusholondodo
weendada
Okudimbulukwa
omadina eendada
nomawi ado,
nelandulafano lado
moalfabeta
/momusholondodo
weendada
Okudimbulukwa omadina
eendada nomawi ado,
nelandulafano lado
moalfabeta
/momusholondodo
weendada
Okulesha oitya
yeendadanhatu i na
oulitumbuli vavali va-
xupi (eta)
Okulesha oitya
yeendadanhatu i na
oulitumbuli vavali va-
xupi (eta)
..... KASHIMO ..... ....
KASHIMO blends
okukwatelakumwe
ouwedwa eg. Brave
Okulesha oitya i li
pamufika
wondodo/wongudu
yavo ya/hovela
neengwanhatu
Okulesha oitya i li pamufika
wondodo/wongudu yavo
ya/hovela neengwanhatu
KASHIMO MBELA Okulesha oitya i li
pamufika
wondodo/wongudu
yavo i na okawedwa
noulitumbuli vavali
ve li-shikula (kaa)
Okulesha oitya i li
pamufika
wondodo/wongudu
yavo i na okawedwa
noulitumbuli vavali ve li
shi kula (kao)
Okulesha oitya i li pamufika
wondodo/wongudu yavo i
na ouwedwa vavali ve na
eendada de limwenenena
nouliumbuli vavali va
yoolokafana (kao)
Okulesha oitya i li Okulesha oitya i li pamufika
17
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
pamufika wondodo
yavo i na
eenghwanhatundada
wondodo yavo i na
eenghwanhatundada
Okulesha oitya ili pamufika
wondo-do yavo i na
eenghwanheendada
KASHIMO MBELA Okulesha oitya i li
pamufika wondodo
yavo i na
(diphthongs)
Okulesha oitya i li
pamufika wondodo
yavo i na (diphthongs)
Okulesha oitya i li pamufika
wondodo yavo i na
(diphthongs)
Okudimbuluka
oupunaitya noitya ya
sha i li pamufika
wondodo/wongudu
yavo
Okudimbuluka
oupunaitya noitya ya
sha i li pamufika
wondodo/wongudu
yavo
Okudimbuluka oupunaitya
noitya ya sha i li pamufika
wondodo/wongudu yavo
OMIKALO DOKUUDAKO
Okufatulula oumbo
vomafano ‘pakulesha’
nokutota po ehokololo
Okufatulula oumbo
vomafano
‘pakulesha’ nokutota
po ehokololo
Okufatulula oumbo
vomafano ‘pakulesha’
nokutota po ehokololo
Okufatulula oumbo
vomafano ‘pakulesha’
nokutota po ehokololo
Okufatulula ouleshwa
vapu taku longifwa
owino wokutengeneka
neshiivo lomawi
eendada ooimwe
Okufatulula oitya
noileshwa ihe
shiivike taku/longifwa
eshiivo leendada
nomawi ado
Okufatulula oitya
noileshwa ihe shiivike
taku longifwa owino
wokutengeneka,
ouyelele tau wapalele
neshiivo leendada
nomawi ado
Okufatulula oitya noileshwa
ihe shiivike taku longifwa
owino wokutengeneka,
ouyelele tau wapalele
neshiivo leendada nomawi
ado
Okulongifa omikalo
dokuleshulula nodo
kulesha wa finda
komesho opo ku
tukulwe oitya noileshwa
ihe shiivike
Okulongifa omikalo
dokuleshulula nodo kulesha
wa finda komesho opo ku
tukulwe oitya noileshwa ihe
shiivike
OMIKALO DOKULESHA NEUDEKO
Okulongifa omikalo
dokulesha neudeko va
tunge po eliyo:
okulongifa ouyelele
wopamafano,
Okulongifa omikalo
dokulesha neudeko
va tunge po elityo:
okulongifa eshiivo
nounongo wavo
Okulongifa omikalo
dokulesha neudeko va
kaleke/po elityo:
okulongifa eshiivo
nounongo wavo vene,
Okulongifa omikalo
dokulesha neudeko va
kaleke po elityo: okulongifa
eshiivo nounongo wavo
vene, ouyelele pamafano,
18
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
wopaishangomwa/ne-
ewino davo vene
vene, ouyelele
pamafano
nowoipalanyole
ouyelele pamafano,
oishangomwa, oku-li-
pula mwene, oku li-
pukulula mwene,
okufudapo
nokuleshulula
oishangomwa, oku-li-pula
mwene, oku li pukulula
mwene, okufuda po
nokuleshulula
EUDEKO
‘Okulesha’ embo
lomafano, ndee tava
hokololulula ile
okudanauka
oshinyandwa tava ulike
eudeko
Okulesha
okahokololo kapu,
ndee tava
hokololulula
nokudanauka
oshinyandwa tava
ulike eudeko
Okulesha ehokololo
ndee tava hokololulula
nokudanauka
oshinyandwa tava ulike
eudeko
Okulesha omahokololo,
oiimbo noutevo, ndee tava
hokololulula nokudanauka
oshinyandwa tava ulike
eudeko
Okutula omafano
meshikulafano liwa
nokuhokololulula
ehokololo
Okutula omafano
noutumbulo vapu
meshikulafano va ete
po ehokololo
Okushikulafanifa
omauyelele, ngaashi
omafano nomatumbulo
melandulafano liwa va
ete po elityo lehokololo
Okushikulafanifa
omauyelele, ngaashi
omafano, omatumbulo ile
elandulafano lokueta po sha
(orecipe) melandulafano
liwa va ete po elityo
lehokololo
Okupopya kombinga
yomahokololo
nokunyamukula
komapulo mapu
Okunyamukula
omapulo e li pamifika
da yooloka: mapu
naao madjuu a dja
mokaleshwa
Okunyamukula
omapulo e li pamifika
da yooloka: omapulo
mapu naao madjuu e
likwatelela kokaleshwa,
nokuyandja
omadiladilo/omaliudo
avo kombinga
yoiningwanima
novanyandi mehokololo
Okunyamukula omapulo e li
pamifika da yooloka,
omapulo mapu naao
madjuu e likwatelela
kokaleshwa, nokuyandja
omadiladilo/omaliudo avo
kombinga yoiningwanima
novanyandi mehokololo
Okungonga pauxupi
okaleshwa kanafangwa
OKULESHA MELIMWENENENO ILE MOKULE NELALAKANO NONEUDEKO
Okunongela
omhumbwe nehalo
lokulesha
Okuulika omhumbwe
nehalo lokulesha
Okuulika omhumbwe
nehalo lokulesha
memanguluko
Okuulika omhumbwe
nehalo lokulesha
memanguluko
(kuyeemwene)
Okuhopaenena
‘okulesha’ omambo
omafano oo a shangwa
naao inaa shangwa
Okulesha oileshwa i
lili noku lili ihe/fi
yoshili i li pamufika
wondodo/wongudu
Okulesha oileshwa i lili
noku lili ihefi yoshili i li
pamufika wongudu
yavo
Okulesha oileshwa i lili noku
lili ihefi yoshili i li pamufika
wongudu yavo
melimweneneneno ile
19
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
nelalakano lokuuda ko yavo
melimweneneneno
ile mokule
nelalakano
noneudeko
melimweneneneno ile
mokule, nekatuko tali
wapalele, elalakano
noneudeko
mokule, nekatuko tali
wapalele, elalakano
noneudeko
Okulesha oileshwa
nomauyelele e lili
naku lili , e/li
pamufika
wondodo/wongudu
yavo tava longifa
oinima i/wetike va
mone nova/kufe mo
ouyelele wonhumba
Okulesha oileshwa
nomauyelele e lili naku
lili , e/li pamufika
wondodo/wongudu
yavo tava longifa
oinima i/wetike va
mone nova/kufe mo
ouyelele wonhumba
Okulesha oileshwa
nomauyelele e lili naku lili ,
e/li pamufika
wondodo/wongudu yavo
tava longifa oinima i/wetike
va mone nova/kufe mo
ouyelele wonhumba
Okulesha mokule
oinyolwa ya
longekidwa i li
pamufika
wondodo/wongudu
yavo neudeko,
okutumbula oitya
mondjila, okulesha
nelaka tali fenunguta
nawa, okuulika
omaliudo,
netongololo
lomalunduluko
mokulesha
Okulesha mokule
oinyolwa ya longekidwa
pamufika
wondodo/wongudu
yavo neudeko,
okutumbula oitya
mondjila, okulesha
nelaka tali fenunguta
nawa, okuulika
omaliudo, netongololo
lomalunduluko
mokulesha
Okulesha mokule oinyolwa
ya longekidwa pamufika
wondodo/wongudu yavo
neudeko, okutumbula oitya
mondjila, okulesha nelaka
tali fenunguta nawa,
okuulika omaliudo, mokule,
nekatuko, netongololo
lomalunduluko mokulesha
Okulesha ouleshwa
inava longekidwa ve
li pamufika wondodo
yavo, mokule,
neudeko, nelaka tali
fenunguta nokuulika
omaliudo
Okulesha ouleshwa
inava longekidwa ve li
pamufika wondodo
yavo, mokule, neudeko,
nelaka tali fenunguta
nokuulika omaliudo
Okulesha ouleshwa inava
longekidwa ve li pamufika
wondodo yavo, mokule,
neudeko, nelaka tali
fenunguta nokuulika
omaliudo
OKUNYAMUKULA KOINYOLWA
Okutofa mo
ovanyandi
noiningwanima inene
mehokololo
Okutofa mo ovanyandi,
omidingonoko apa pa
ningilwa oiningwanima,
noiningwanima inene
mehokololo
Okutofa mo ovanyandi,
omidingonoko apa pa
ningilwa oiningwanima,
nomanenediladilo
mehokololo
Okutofa mo omutungilo Okutofa mo omutungilo
20
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
moshinyolwa: ehovelo
nexulilo lasho
moshinyolwa-ehovelo
nexulilo lasho
Okutofa mo omatumbulo
nomipopyo tadi holola
omaliudo
OKUSHANGA
OUNGHULUNGU WOKUSHANGA NOMAKE
Okuulika ehovelo
lexumokomesho
lomalinyengo
eenhumba dinini,
elongelokumwe
lomesho nomake,
okwooko oko ku na
eenghono, omukalo
womondjila wokukwata
opena nokukala
omutumba pamukalo
muwa
Okuulika
omalinyengo
eenhumba dinini,
elongelokumwe
lomesho nomake,
okwooko oko ku na
eenghono, omukalo
wokukwata opena
mondjila, nokukala
omutumba pamukalo
muwa
Okuulika omukalo
womondjila wokukwata
opena nokukala
omutumba pamukalo
muwa
Okuulika omukalo
womondjila wokukwata
opena nokukala omutumba
pamukalo muwa
Okuulika ehovelo
lexumokomesho
lokushanga tava longifa
omalinyengo omake
okudja kolumosho wa
finda kolulyo, nokudja
pombada wa finda
pedu
Okuulika omaunongo
amwe nomikalo
dokushanga
/ounyakwa
wokushanga
neendelelo tava
longifa omukalo
wokushanga okudja
kolumosho wa finda
kolulyo, nokudja
pombada wa finda
pedu
Okuulika omukalo
wokushanga
neendelelo ngeenge
tava shange
Okuulika omukalo
wokushanga neendelelo
ngeenge tava shange
Okutapa nokushanga
edina laye mwene
Okushanga nawa
eendada, oitya,
omatumbulo
neenomola
neendelelo noneke
tali dulu okuleshwa
netunge po
leenomola neendada
li li mondjila tava
longifa ounene
weendada
Okushanga nawa
eendada, oitya,
omatumbulo
neenomola neendelelo
noneke tali dulu
okuleshwa netunge po
leenomola neendada li
li mondjila tava longifa
ounene weendada
wa/faafana
neemhwamwhaka
Okushanga nawa eendada,
oitya, omatumbulo
neenomola neendelelo
noneke tali dulu okuleshwa
netunge po leenomola
neendada li li mondjila tava
longifa ounene weendada
wa/faafana
neemhwamwhaka pokati
keendada di li nawa
21
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
wa/faafana
neemhwamwhaka
pokati keendada di li
nawa
pokati keendada di li
nawa
OMITUNGILO DOKUSHANGA
Okuulika omhumbwe
nehalo lokushanga
Okuulika omhumbwe
nehalo lokushanga
Okuulika omhumbwe
nehalo lokushanga
Okuulik ehalo lokushanga
Okushanga
ondeshela
yomatumbulo mapu
a 2 oitya 4-5
Okushanga ondeshela
yomatumbulo mapu a 3
ile e dulife po ile
omakupilikwatumbulo a
2
Okushanga ondeshela
yomatumbulo mapu a 4 ile
e dulife po ile
omakupilikwatumbulo a 2 ile
e dulife po
Okushanga
omahokololo avo
vene omatumbulo a
5 mapu
Okushanga
omahokololo avo vene
e na omatumbulo a 5
fiyo a 6 mapu
nomakupilikwatumbulo,
e na oshipalanyole,
ehovelo nexulifilo
Okushanga omahokololo
avo vene e na omatumbulo
a 6 mapu ile e dulife po
nokulongifa
omakupilikwatumbulo, e na
oshipalanyole, ehovelo,
olutu nexulifo nokutula mo
ovanyandi nonhele apa
pa/nyandelwa
Okushanga outevo
vanafangwa
Okushanga outevo
vanafangwa
Okushanga oiimbo ipu ile
outevo vouvelishe
vanafangwa
Okushanga
omadimbuluko
oiningwanima
yopaumwene i na
ehovelo nexulifo
lanafangwa omo
tava longifa oityapulo
ei: olye, oshike,
onaini
Okushanga
omadimbuluko
oiningwanima
yopaumwene i na
ehovelo nexulifo
lanafangwa omo tava
longifa oityapulo ei:
olye, oshike, onaini,
openi
Okushanga omadimbuluko
oiningwanima yopaumwene
ile oiningwanima i na i mu
ukilila, i na ehovelo, olutu
nexulifo lanafangwa omo
tava longifa oityapulo ei:
olye, oshike, onaini, openi,
omolwashike nongahelipi
Okushanga
ounyolwa/outumbulo
tava hokolola
oiningwanima yoshili
tava longifa
omatumbulo a-4-5
anafangwa
Okushanga
ounyolwa/outumbulo
tava hokolola
oiningwanima yoshili
tava longifa
omatumbulo a-4-5
anafangwa
nomakupilikwaumbu-lo
Okushanga
ounyolwa/outumbulo tava
hokolola oiningwanima
yoshili tava longifa
omatumbulo a-5-6
anafangwa
nomakupilikwaumbulo
nokulongifa
oipalanyoletumbulo
22
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Okushanga
omafatululo
anafangwa tava ulike
nhumbi oinima hai
longo, tava longifa
omatumbulo a-3 ile
a-4
Okushanga omafatululo
anafangwa va ulike
nhumbi oinima hai
longo, tava longifa
omatumbulo a 4 ile a-5
anafangwa
nomakupilikwatumbu-lo
Okushanga omafatululo
anafangwa va ulike nhumbi
oinima hai longo, tava
longifa omatumbulo a-5
anafangwa ile e dulife po
nomakupilikwatumbulo
Okushanga omilandu
ile okueta po
omalombwelotumbulo
okushiivifa nhumbi sha
tashi ningwa
Okushanga omusholondodo
womalandulafano, exwata
lomalombwelotumbulo,
ouresepa ile eenghatu
melolelo lokulombwela
nhumbi sha ta shi ningwa
Okushanga
omapulotumbulo
anafangwa va mone
omauyelele tava
longifa oityapulo ei:
olye, oshike,onaini,
omolwashike
Okushanga
omapulotumbulo
anafangwa va mone
omauyelele tava longifa
oityapulo ei: olye,
oshike,onaini,
omolwashike
Okushanga
omapulotumbulo
anafangwa taa dulu oku
longifwa momapulaapulo
opo va mone omauyelele
tava longifa oityapulo ei:
olye, oshike, onaini,
omolwashike, ongahelipi
Okushanga
omalombwelo mapu va
ulike eliudo netomenho
Okushanga omalombwelo
mapu va ulike eliudo
netomenho
Okushanga oukalata
vanafangwa
nomashivo
Okushanga oukalata
nomashivo anafangwa
Okushanga oukalata
nomashivo anafangwa
Okushanga
oukaumemukanda u na
efiku, epopifo, olutu, exulifo
nomunyoli/omushangi
OMULANDU WOKUXUMIFA KOMESHO OKUSHANGA
Okushanga nawa
neke li-yela
outukulwa voinyolwa
tava longifa omukalo
wokungushupalekael
aka, omo oitya tai
wedwa mo opo i
xwepopaleke elityo,
eenenendada noitwa
Okushanga nawa neke
liyela outukulwa
voinyolwa tava longifa
omukalo
wokulngushupaleka
elaka, omo oitya tai
wedwa po yo tai dimwa
po i xwepopaleke elityo,
tava longifa imwepo
Okushanga nawa neke
liyela outukulwa voinyolwa
tava longifa omukalo
wokungushupaleka elaka,
omo omatumbulo noitya tai
wedwa po, tai dimwa po ile
tai tulululwa melandulafano,
tava longifa ihapu
yomoileshifo neemhango
23
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
tai longifwa mondjila,
nomapuko
mokushanga oitya
taa pukululwa
yomoileshifo
neemhango delaka
mondjila, nomapuko
mokushanga oitya
(okushipela) taa
pukululwa.
delaka mondjila, nomapuko
mokushanga oitya
(okushipela) taa pukululwa.
OMUTUNGILO, EEMHANGO NELONGIFO LELAKA
EENDADA DA/KULA NOILESHIFO
Okulongifa
onenendada
pehovelo loshitya
shotete/shopehovelo
letumbulo,
nokomatameko
omadina ovanhu
nomadina
outekulwanamwenyo
Okulongifa
onenendada pehovelo
loshitya
shotete/shopehovelo
letumbulo,
nokomatameko
omadina ovanhu
nomadina
outekulwanamwenyo,
omafiku oshivike,
eehani domudo
nondada yopehovelo
koshipalanyole shembo
Okulongifa onenendada
pehovelo loshitya
shotete/shopehovelo
letumbulo, nokomatameko
omadina ovanhu nomadina
outekulwanamwenyo,
omafiku oshivike, eehani
domudo nondada
yopehovelo koshipalanyole
shembo, omafiku a fimana
ile omafiku omafudo/
(omadimbuluko),
oilando,oilandopangelo,
oilongo, omaxupipiko
omadina ovanhu,
oukwashiwana, nomalaka
haa popiwa
Okulongifa oshitwa
kexulilo letumbulo
Okulongifa oshitwa
kexulilo letumbulo,
noshipulifo kexulilo
lepulotumbulo
Okulongifa oshitwa kexulilo
letumbulo, noshipulifo
kexulilo lepulotumbulo,
noshiingidifo shi ulike eliudo
tava ulike okulongifa
okalyandada kokukanifa po
eendada dimwe ng:
End’ondjila yoikungulu
Okulongifa
oshinghwanyu u/tukule
oinima pokati ya nyolwa
ya landulafana
moinyolwa/momatumbu
lo
Okulongifa oshinghwanyu u
utukule oinima pokati ya
nyolwa ya landulafana
moinyolwa/momatumbulo
OITUKULWA YOKUPOPYA
Okulongifa oityadina Okutafo mo, tumbula Okutofa mo, okutumbula
24
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
yashamwa
noityadina lela
nokulongifa oityadina
yashamwa noityadina
lela
noku-longifa oityadina oyo
hai dulu okuvalulwa naayo
ihai dulu okuvalula
noityadinamuhanga
Okulongifa
oityaponhele-lela,
ame, ove, ye, sho,
fye, vo
Okulongifa
oityaponhele-lela, ame,
ove, ye, sho, fye, vo
Okulongifa oityaponhele-
lela, ame, ove, ye, sho, fye,
vo
Okulongifa
oityamwene shange,
shoye, shaye
Okulongifa oityamwene
shange, shoye, shaye
Okulongifa oityamwene
shange, shoye, shaye,
shetu, shavo
Okulongifa
oityalonga
Okutofa mo,
okutumbula, okulongifa
oityalonga
Okutofa mo, okutumbula,
okulongifa oityalonga
Okulongifa
oityaponheleuliko
yanafangwa
Okulongifa
oityaponheleuliko
Okulongifa
oityaponheleuliko
Okulongifa oityalupe
ipu
Okulongifa oityalupe
oitya oyo tai hokolola
oityadina
Okutofa mo, okutumbula
nokulongifa oityalupe, oyo
tai hokolola oityadina
Okulongifa oityahololi, oitya
oyo ai hokolola oityalonga
Okulongifa oityalonga i
shiivike nawa
(pakupopya ashike) va
hokolole osho tashi
ningwa paife eshi, ile
shi li pokuningwa ng:
Ame ohandi faneke
(paife)
Okulongifa
oityalonga i shiivike
nawa va hokolole
osho tashi ningwa
(ile itashi ka ningwa)
paife eshi ile shihe li
pokuningwa ng: Ame
ohandi lesha (paife
eshi); Ame itandi
lesha (paife)
Okulongifa oityalonga i
shiivike nawa va
hokolole osho tashi
ningwa (ile itashi ka
ningwa) paife ngaha
ng: Ye ota kofa (paife);
Ye itaka kofa (paife)
Okulongifa oityalonga i
shiivike nawa va hokolole
osho tashi ningwa (ile itashi
ka ningwa) paife ngaha ng:
Paulus ota/ita ningi
oshifilwalonga shokeumbo
(paife)
Okulongifa
oityalonga i shiivike
nawa va hokolole
oshiningwanima
tashi ka ningwa
komesho, ng: Ame
ohandi talele po
meekulu moshivike
tashi ya.
Okulongifa oityalonga i
shiivike nawa va
hokolole
oshiningwanima tashi
ka ningwa komesho,
ng: Meme ota shuna
mongula.
Okulongifa oityalonga i
shiivike nawa va hokolole
oshiningwanima tashi ka
ningwa komesho, ng: Tate
ota lesha
oshifonghundaneki
konguloshi.
25
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
ETEELELWAFIMBO
Okulongifa oityalonga i
shiviike nawa
(pakupopya ashike) ng:
Ame ohandi ka ya
koomeekulu mongula
Okulongifa
oityalonga i shiviike
nawa ng: Fye ohatu
ka/ itatu ka mona
tate moshivike tashi
ya
Okulongifa oityalonga i
shiviike nawa ng:
Oinamwenyo otai ka/
itai ka nwa ketambi
Okulongifa oityalonga i
shiviike nawa ng: Ohandi ka
kala/ iandi ka kala mondodo
4 nokamwamemekadona
ota ke ya mondodo omu
OMILANDU NOMIKALO DOKUTUNGA OMATUMBULO
Okukwatakanifa
omatumbulo taku
longifwa ‘na’
(pakupopya ashike)
Okutunga
omatumbulo mapu
taku longifwa
oikwatakanifitya ‘na’
na ‘ile’
Okutunga omatumbulo
mapu/anafangwa
nomakupilikwatumbulo
taku longifwa
oikwatakanifiya ‘ngee’,
‘ndee/ndele’, ‘ashike’,
‘shaashi’
Okutunga omatumbulo
mapu
nomakupilikwatumbulo
pakukwatakanifa
omatumbulo to longifa
oikwatakanifitya oyo tai
ulike efimbo/eshikulafano
shotete, sha landula ko,
ndee, mangha, tete, konima
Okulongifa
eemhango
detwokumwe
omuningi
noshityalonga ng:
Okakadona ohaka
danauka., Oukadona
ohava danauka.
Okulongifa eemhango
detwokumwe omuningi
noshityalonga ng:
Ombwa ohai nangala
polukolongo., Eembwa
ohadi nangala
polukolongo.
Okulongifa eemhango
detwokumwe omuningi
noshityalonga ng: Ondjaba
ohai linyengifa omukati
wayo., Eendjaba ohadi
linyengifa omikati dado.
Okulongifa oitya-
efelo ohandi dulu’
tashi holola okudula
na ‘otashi shiiva’/
‘oto dulu’/ ‘otashi
dulika’ to pula
epitikilo/eefelo
Okulongifa oitya-efelo
‘ohandi dulu’ ta shi
holola okudula na
‘otashi shiiva/otashi
dulika’ to pula
epitikilo/eefelo; ‘ou na
tashi holola omhumbwe
Okulongifa oitya-efelo
ohandi dulu’, ‘otashi
shiiva/otashi dulika’.
;ondi/ou na okushi ninga’ na
‘ngeeno ota ningi’
Okulongifa
oityauhapu ng:
shinini, shihapu,
shihapu unene,
shininini
Okulongifa oityauhapu
ng: shinini, shihapu,
shihapu unene,
shininini
Okulongifa oityauhapu ng:
shinini, shihapu, shihapu
unene, shininini,
shihapuhapu, imwepo,
keshe shimwe, kesheumwe,
aishe ivali
Okulongifa Okulongifa Okulongifa
26
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oityaponheleuliko;
eshi, ei, osho, oyo
oityaponheleuliko; eshi,
ei, osho, oyo
oityaponheleuliko; eshi, ei,
osho, oyo
OUNONGO WOKULIHONGA OITYA
Okudimbuluka oitya
yokanhokotya kamwe
noku tukula oitya
younhokotya ve li vavali
Okudimbuluka oitya
yokanhokotya kamwe noku
tukula oitya younhokotya ve
li vavali
Okutofa mo olifitya
mokushangwa ndee
oi/na efatululo la
yooloka nokuninga
omahoololo e/li
mondjila ngeenge tava
shange
ouhokololo/ondeshela
ng: ekende
Okutofa mo oilifitya
mokushangwa ndee oi na
efatululo la yooloka
nokuninga omahoololo e li
mondjila ngeenge tava
shange ouhokololo ile
ondeshela ng:
Okutofa mo oilifitya noku i
longifa mondjila ng: ongolo;
ongudi
Okutofa mo oitya
yanafangwa
youpashindume
noupashikadi ng:
okamati, okakadona
nsh,. t.
Okutofa mo oitya
youpashindume
noupashikadi oyo ya
pamba ovakwanedimo
ng: tate, meme nsh.t
Okutofa mo oitya
youpashindume
noupashikadi oyo ya pamba
ovanhu noinamwenyo
Okuweda ko oixuunini
‘afana’, ‘ela’omo
okushipela oshitya
shopehovelo itashi
lunduluka ng:
longafana, shangela
Okuweda/ko oixuunini
(faafanifa) ifa (kwafa) afana
(kunda) afana (popya) ifa
Okutofa mo (okutwifa
kumwe)
nokukwatakanifa
/itavelifanifa oitya ipu
yomutono umwe
noyomakondjifafano
Okutofa mo (okutwifa
kumwe)
nokukwatakanifa
/itavelifanifa oitya ipu
yomutono umwe
noyomakondjifafano
Okutofa mo (okutwifa
kumwe) nokukwatakanifa
/itavelifanifa oitya ipu
yomutono umwe
noyomakondjifafano
Okutumbula /shanga
eendada doitya yomikalo
27
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
dokwaanya mondjila ng:
(aaye) ahowe
Okufatulula nokulongifa
oipopiwamayele ipu ng: To
nhuka omufuwa u ka lyate
eyoka.
Tunga oityadina i
shiivike nawa
pauhapu ng:
oshikombo =
oikombo, oshimaliwa
= oimaliwa
Tunga oityadina i
shiivike nawa pauhapu
ng: oshikombo =
oikombo, oshimaliwa =
oimaliwa
Tunga oityadina i shiivike
nawa pauhapu ng:
oshikombo = oikombo,
oshimaliwa = oimaliwa
Yandja oupashihapu
woityadina oyo hai
lunduluka ng:
omuhongwa
(ovahongwa); okaana
(ounona)
Yandja oupashihapu
woityadina oyo hai
lunduluka ng: omuhongwa
(ovahongwa); okaana
(ounona)
OMIKALO DOKUSHIPELA
Okutumbula omawi
eendada doitya ipu
taku longifwa eshiivo
lekwatafano pokati
kondada newi layo
Okutumbula omawi
eendada doitya ipu
taku longifwa eshiivo
lekwatafano pokati
kondada newi layo
Okutumbula omawi
eendada doitya ipu taku
longifwa eshiivo
lekwatafano pokati kondada
newi layo
Okutukula oitya taku
longifwa ounhokotya
vopehovelo, pokati
netulokumwe
leendada ng:
okulesha o-ku-le-sha
nsh.t
Okutukula oitya taku
longifwa ounhokotya
vopehovelo, pokati
netulokumwe leendada
nounhokotya
Okutukula oitya taku
longifwa ounhokotya
vopehovelo, pokati
netulokumwe leendada
nounhokotya
Okufindolola
meendada, okutapa
nokutunga po oitya,
noitya oyo ya/sha/hai
longifwa luhapu ng:
eta, ko, meme, na,
apa, tala, ame, ove,
tate
Okufindolola
meendada, okutapa
nokutunga po oitya i
tungepo oitya ipe, noi li
pamufika woitya
ya/sha/hai longifwa
luhapu ng: imwe po,
konima, lumwe, okwa li,
openi
Okufindolola meendada,
okutapa nokulongifa
oudano voku dimbulukifa
oku tumbula eendada
doitya ipe mondjila
pamufika woitya ya/sha/hai
longifwa luhapu ng: shoye,
ino, shavo
Okutala nawa
nokutongolola oitya
Okutala nawa
nokutongolola oitya
Okutala nawa
nokutongolola oitya nhumbi
28
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
nhumbi ya shangwa
notai monika i li
ngahelipi: okutala
nawa nokutongolola
eemhatolona, oule
woitya, omitungilo
doitya nomaukwatya
moitya ng: outya
vanini ve li moitya
inene
nhumbi ya shangwa
notai monika i li
ngahelipi: okutala nawa
nokutongolola
eemhatolona, oule
woitya, omitungilo
doitya nomaukwatya
moitya ng:
eenghwambali,
noupashihapu
ya shangwa notai monika i li
ngahelipi: okutala nawa
nokutongolola
eemhatolona, oule woitya,
omitungilo doitya
nomaukwatya moitya ng:
eenghwambali,
neenghwanhatu noixuunini
Okweeta po omikalo dimwe
po dokushipela taku
hoololwa po oshitya shimwe
osho shi li mondjila
Okuyukifa kemboitya
lomafano la ningwa
komunhu mwene,
omalufo okupopya
oitya, omakalata
oitya, omashangelo
mongulu yofikola
nokupula ovahongi
novakulunhu vamwe
va kwafele
Okuyukifa kemboitya
lomafano la ningwa
komunhu mwene,
omalufo okupopya
oitya, omakalata oitya,
omashangelo mongulu
yofikola nokupula
ovahongi novakulunhu
vamwe va kwafele
Okuyukifa kemboitya
lomafano la ningwa
komunhu mwene, omalufo
okupopya oitya, omakalata
oitya, omashangelo
mongulu yofikola nokupula
ovahongi, ovakulunhu
novahongwa vakwao va
kwafele
Okulongifa omikalo
ngaashi: tala,
tumbula, pwipwika,
dimbulukwa, shanga,
ndele to konakona,
opo ve lihonge oitya
melikalekelo
Okulongifa omikalo
ngaashi: tala, tumbula,
pwipwika, dimbulukwa,
shanga, ndele to
konakona, opo ve
lihonge oitya
melikalekelo
Okulongifa omikalo
ngaashi: tala, tumbula,
pwipwika, dimbulukwa,
shanga, ndele to konakona,
opo ve lihonge oitya
melikalekelo
ELONGIFO LEEMHANGO DOKUSHIPELA
Ehengumukilomumwe/
Oulitumbuli ohava kana
po filufilu ile va faafane
ngeenge hatu/popi ng:
nawanawa-naanaa,
oshiunda-oshuunda,
ohandi-ohai
Oulitumbuli ohava kana po
filufilu ile va faafane
ngeenge hatu popi ng:
oshilishili-oshiishili,
oshiumbo-oshuumbo,
menhuove-menhoove,
kaana ove-kaanaave
Moshitya menhu-ove ‘u’ oya
ninga ‘o’ nomoshitya kaana
29
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
ONGUDU/ONDODO
YA TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
ove ‘o’ ya ‘ove; oya ninga ‘a’
ndee tashi eta po
oulitumbuli vale ng:
menhoove, kaanaave
‘o; komesho ‘u’ kakele
konima ‘e’ ashike ngeenge
ashike tashi/tumbulwa
ngaashi momuti ng: ...
Okulifola ondada
yaxuuninwa mangha inaku
wedwa oshixuunini moitya
yokanhokotya ka xula
nokalitumbuli kaxupi ng:
nuka-nukaanuka
EPAIFEFIMBO NEPITAFIMBO LANAFANGWA /LONGAHO
Okulongifa epaifefimbo
longaho nepitafimbo
(okupopya ashike) ta
hokolola omalinyengo
ta longifa omaludi
oityalonga
Okulundulula
omatumbulo taa di
mepaifefimbo
lanafangwa taa tulwa
mepitafimbo
lanafangwa ng: Ota
nhuka.=Okwa
nhuka.; Ota
nangala.=Okwa
nangala.
Okulundulula
omatumbulo taa di
mepaifefimbo
lanafangwa taa tulwa
mepitafimbo
lanafangwa ng: Ota
lotoka.=Okwa lotoka.;
Ota pula=Okwa pula
Okulundulula omatumbulo
taa di mepaifefimbo
lanafangwa taa tulwa
mepitafimbo lanafangwa ng:
Ota tyava.=Okwa tyava.
Okulundulula
oityalonga tai di
mepaifefimbo
lanafangwa tai tulwa
mepitambo molupe
leanyo ng: Ota li= Ita
li.; Okwa lya. = Ina
lya.
Okulundulula
oityalonga tai di
mepaifefimbo
lanafangwa tai tulwa
mepitambo molupe
leanyo ng: Ota li= Ita li.
Okwa lya = Ina lya,
Okulundulula oityalonga tai
di mepaifefimbo lanafangwa
tai tulwa mepitambo molupe
leanyo ng: Ota li= Ita li.
Okwa lya. = lna lya.
Okulundulula
oityalonga tai di
mepaifefimbo
lanafangwa tai/tulwa
mepitafimbo
lanafangwa molupe
leanyo
Okulundulula
oityalonga tai di
mepaifefimbo
lanafangwa taitulwa
mepitafimbo
lanafangwa molupe
leanyo
Okulundulula oityalonga tai
di mepaifefimbo lanafangwa
taitulwa mepitafimbo
lanafangwa molupe leanyo
9. Oshikalimo shelihongo
Ovahongwa vondodo 1 ove na okuninga oinyangadalwa yelilongekidilofikola oule woivike itano moshikako shotete shomudo omanga ehongo la
longekidwa inali hovela. Tala kOmufindahongo wElilongekidilofikola yoo/vene: Oivike 5 wa/nyanyangidwa kuNIED 2011 .
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
OKUPWILIKINA NOKUNYAMUKULA
Moupunaitya u li lwopo 2000 Moupunaitya u li lwopo 3000 Moupunaitya u li lwopo 4000
Okupwilikina nelitulemo
nokunyamukula/ngaashi
tashi wapalele
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka pwilikina nelitulemo nokunyamukula ta-va ulike eudeko la pumbiwa
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
pwilikina nelitulemo komahokololo, oiimbo/eengovela nomaimbilo taa wapalele ve lihafife, nokunyamukula netumba, tava holola omaliudo avo pakunyamukula koiningwanima nokovanyandi mehokololo
- kundafana nokunyamukula omapulo komahokololo, oiimbo nomaimbilo,
hokololulula omahokololo e li pamufika wondodo/wongudu, mwa kwatela omanenediladilo ehokololo to longifa omafano ile omalinyengo melandulafano li li mondjila
pwilikina nelitulemo komahokololo, oiimbo/eengovela nomaimbilo taa wapalele ve lihafife, nokunyamukula netumba, tava holola omaliudo avo pakunyamukula koiningwanima novanyandi mehokololo
- kundafana nokunyamukula omapulo komahokololo, koyiimbo nokomaimbilo,
hokololulula omahokololo e li pamufika wondodo/wongudu, mwa kwatela omanenediladilo ehokololo to longifa omafano ile omalinyengo melandulafano li li nawa
pwilikina nelitulemo komahokololo, oiimbo/eengovela nomaimbilo, eengano noiyolifa/ominghenyewa taa wapalele ve lihafife, nokunyamukula netumba, tava holola omaliudo avo pakunyamukula koiningwanima nokovanyandi mehokololo
- kundafana oinyolwa, nyamukula omapulo nokuyandja ouyelele momatumbulo anafangwa nomomakupilikwatumbulo
- pwilikina keeradio neeTV/eeradio-mudidimbe (ngee otashi dulika)
hokololulula omahokololo e li pamufika wondodo/wongudu, mwa kwatela omanenediladilo ehokololo to longifa omafano ile omalinyengo melandulafano li li nawa
31
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
pwilikina nokunyamukula komalombwelo, omatumwalaka, omashiivifo nomauyelele opakanya
endulula eshikulafano lomatumbulo a 2 anafangwa e na/oitya i 4-5 e li mondjila ng: Ame ondi hole okapopifa kange. Ko oke/na oshikutu shitwima omafo.
pwilikina ndee tava nyamukula pakufaneka, pakumakauka, nokudanauka oinyandwa
ulika omikalo diwa doku pwilikina
- pwilikina komupopi nefimaneko, pehe na elidope- mo/epiyaaneko nokutalafana momesho eshi tava popi
- tala komaliudo avakwao nokunyamukula nomukalo muwa
pwilikina nokunyamukula komalombwelo, omatumwalaka, omashiivifo nomauyelele opakanya
endulula mondjila eshikulafano lomatumbulo a 3 anafangwa nekupilikwatumbulo limwe ng: Ame ondi na okambishi. Edina lako oFlafi. Ko ohaka li eemhuku. Ame ondi na okambishi haka ifanwa Flafi oha ka li eemhuku.
pwilikina ndee tava nyamukula pakufaneka, pakumakauka, nokudanauka oinyandwa
ulika omikalo diwa doku pwilikina - pwilikina komupopi nefimaneko,
ulika omaliudo nomalinyengo olutu taa wapalele nokutalafana momesho eshi tava popi
- tala komaliudo avakwao nokunyamukula pakuholola omaliudo avo vene momukalo muwa
pwilikina nokunyamukula komalombwelo, omatumwalaka, omashiivifo nomauyelele opakanya
endulula mondjila eshikulafano lomatumbulo a 4 anafangwa ile ekupilikwatumbulo limwe netumbulo limwe lanafangwa ng: Odula oya lokelea nge mondjila yokuya keumbo. Oikutu yange okwa li ya tuta. Okwa li ndi udite outalala. Onde li-kosha nomeva mapyu. Odula oya lokela nge mondjila yokuya keumbo noikutu yange okwali ya tuta. Okwali ndi/udite outalala.
pwilikina ndee tava nyamukula pakufaneka, pakumakuuka, nokudanauka oinyandwa
ulika omikalo diwa doku pwilikina - pwilikina komupopi nefimaneko,
ulika omaliudo nomalinyengo olutu taa wapalele nokutalafana momesho eshi tava popi
- tala komadilaadilo avakwao nokunyamukula pakutwa kumwe ile pakuhatwakumwe noku holola omaliudo avo vene
32
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- kwatafana navakwao pakukundafana /paenghundafana, pakudanauka oinyandwa, pakuhopaenena, pakumakauka, pakuimba nokupopya, tava longifa omilandu tadi wapalele ng: okupaafana omalufo okupopya
- kwatafana navakwao pakukundafana /paenghundafana, pakudanauka oinyandwa, pakuhopaenena, okumakauka, pakuimba, pakuhokololulula nokupopya, tava longifa omilandu tadi wapalele ng: okupaafana omalufo okupopya, okupula omapulo omayelifilo
- ulika olukeno koufemba nokomaliudo avakwao, va twe kumwe/va ha twe kumwe nombili, tava yandje omawedelepo nomafanekodiladilo
- kwatafana navakwao pakukundafana/paenghundafa-na, pakudanauka oinyandwa, pakuhopaenena, pakumakauka, pakuimba, pakuhokololulula nokupopya, tava longifa omikalo tadi wapalele ng: okupaafana omalufo okupopya, okupula omapulo omayelifilo nokuninga omawedelepo kwaasho va uda
- ulika olukeno koufemba nokomaliudo avakwao, va twe kumwe/va ha twe kumwe nombili, tava yandje omawedelepo nomafanekodiladilo ilo okufatulula moule omadiladilo nokuyandja enyamukulo
OKUPOPYA NOKUKWATAFANA
Okupopya nelaka tali
fenunguta
nonelineekelomwene
Elalakano lelihongo Ovahongwa otava ka kwatafana nelaka tali fenunguta, nelineekelo-mwene nonelifefifo
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
popya itava kakatele, nelineekelomwene, tava holola omadiladilo neshiivo lavo, tava longifa oitya yomalinyengo tai wapalele ondodo yavo ng:
- okutunga eenhumba domalinyengo elaka ng. Okudja kolumosho wa finda kolulyo,
popya ita kakatele, nelineekelomwene, tava holola omadiladilo neshiivo lavo, tava longifa oitya yomalinyengo tai wapalele ondodo yavo
- longifa omikalo dokukwatafana
popya ita kakatele, nelineekelomwene, tava holola omadiladilo avo vene neshiivo tava longifa oitya yomalinyengo tai wapalele ondodo yavo
- longifa omikalo dokukwatafana
33
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
okudja pombada wa finda pedu - longifa omilandu dokukwatafana
nomalinyengo olutu (okupopya nomesho, okudeuka momukalo muwa wokukala omutumba nawa), opo va kwatafane nawa, okunongela omayooloko omifyuululwakalo
longifa elaka lefiku keshe nokuhakakadala, nomaliudo nomutono nokutumbula oitya mondjila
- longifa owino/eshiivo leemhango delaka noupunaitya ngeenge tava popi
- lideula elongifo loupunaitya (oitya) ipe
- kanghama ke-xulilo letumbulo
longifa omukalofimaneko ngeenge tava popifafana, tava pula epitikilo/eefelo, okupandula, okuyandja ombili nokulitongomona ye mwene
nomalinyengo olutu (okupopya nomesho, okudeuka momukalo muwa wokukala omutumba nawa), okukwatafana nawa, okunongela omayooloko omifyuululwakalo
longifa elaka lefiku keshe nokuhakakadala, nomaliudo nomutono nokutumbula oitya mondjila
- longifa owino/eshiivo leemhango delaka noupunaitya ngeenge tava popi
- lideula elongifo loupunaitya (oitya) ipe nokufatulula eshi ta-i ti
- kanghama kexulilo letumbulo - yelula omutono/ondaka ngeenge to
pula epulo - mwena po ngeenge to popi oinima i
li momusholondodo momatumbulo
longifa omukalofimaneko ngeenge tava popifafana, tava pula epitikilo/eefelo, okupandula, okuyandja ombili nokulitongomona ye mwene
nomalinyengo olutu (okupopya nomesho, okudeuka momukalo muwa wokukala omutumba nawa), okukwatafana nawa, okunongela omayooloko omifyuululwakalo
longifa elaka lefiku keshe nokuhakakadala, nomaliudo nomutono nokutumbula oitya mondjila
- longifa owino/eshiivo leemhango delaka noupunaitya ngeenge tava popi
- lideula elongifo loupunaitya (oitya) ipe nokufatulula ashi t- i ti
- kanghama kexulilo letumbulo - yelula omutono/ondaka ngeenge to
pula epulo - mwena po ngeenge to popi oinima i
li momusholondodo momatumbulo - lundulula omutono wondaka va ulike
okuingida ile eliudo - longifa nokutumbula oitya mondjila
longifa omukalofimaneko ngeenge tava popifafana, tava pula epitikilo/eefelo, okupandula, okuyandja ombili nokulitongomona yee mwene
Omalalakano elaka Elalakano lelihongo
34
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ovahongwa ota-va ka longifa nawa elaka li li mondjila nonomalalakano a yooloka
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
hokolola omahokololo tava longifa omatumbulo anafangwa nomutungilo welaka u li mondjila
- mepitafimbo lanafangwa
imba oiimbo pamadengo nokuimba omaimbilo
- danauka oudano wokulihonga elaka ng: Simon okwati (mepitafimbo longaho)
dimbuluka oiningwanima yo-paumwene
- longifa epitafimbo lanafangwa - hokolola oshiningwanima no-
shidjemo ng: Onda lya unene (sha/ningwa) onghee onda li hadi vele ofi.
hokolola omahokololo alongekidwa naao inaa longekidwa tava longifa omatumbulo mapu nomakupilikwatumbulo nomutungilo welaka u li mondjila
- mepitafimbo lanafangwa
imba oiimbo pamadengo, outevo, outevo hava mange elaka, nokuimba omaimbilo
- danauka oudano wokulihonga elaka
dimbuluka oiningwanima yo- paumwene neenghundana doiningwanima yefiku keshe
- longifa epitafimbo longaho/lanafangwa
- hokolola oyeetifi noilanduli (ediladilo kutya oshinima shimwe
hokolola omahokololo alongekidwa naao inaa longekidwa tava longifa omatumbulo mapu nomakupilikwatumbulo nomutungilo welaka u li mondjilo
- mepitafimbo lanafangwa
imba oiimbo pamadengo, eengano, ninga oiyolifa/ominghenyewa, hokolola outevo, imba omaimbilo kufa ombinga meenghundafana da nafangwa doovavali
- danauka oudano wokulihonga elaka
- kufa ombinga meenghundafana danafangwa doovavali ng: eenghundafana pokati komulandi nomulandifi
dimbuluka oiningwanima yo- paumwene neenghundana doiningwanima yefiku keshe, noku holola omaliuddo avo vene kombinga yado
- longifa epitafimbo longaho/lanafangwa
35
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
(oshilanduli/oshidjemo)
hokolola oshinima ile oshinamwenyo ile oshiningwanima
- ulika nokuhokolola, eenghundana defiku
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho ng: Onghili ei,oshitekulwanamwenyo shange. Edina layo oTomas. Ohai li oimeno.
- hokolola omafaafano nomayooloko/omaulili ng: Oluvala lefo eli ola faafana naalo
- longifa epaifefimbo tali twikile ng: Ame ondi na oshivilo shedalo mexuliloshivike.
- longifa epitafimbo lanafangwa/longaho ng: Onda mona oshi. Yo oya li ya kula.
- longifa eteelelwafimbo, ng: Ame ohandi ka wanifa eedula heyali mongula
fatulula pakutonga pauxupi nhumbi oinima hai longo
otashi etifa po oshinima shikwao), ng: Ombwa oya pombola po olukaku lange, (oshietifi), onghee paife ohai ka landa epando lipe leenghaku (oshilanduli)
hokolola oshinima ile oshinamwenyo ile oshiningwanima/eshiivo
- ulika nokuhokolola, eenghundana defiku
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho
- hokolola omafaafano nomayooloko/omaulili ng: Mumwamemekadona oku na eexwiki dile ngaashi dange ashike do odi laula.
- longifa epaifefimbo tali twikile ng: Fye ohatu talele po meekulu moshivike tashi uya
- longifa epitafimbo lanafangwa/longaho ng: Onghela ame onda ile keumbo lameeMaria
- longifa eteelelwafimbo, ng: Ame ohandi ka lotoka/tondoka momafiyafano mongula.
fatulula nokutonga pauxupi nhumbi oinima hai longo
- hokolola oyeetifi noilanduli (ediladilo kutya oshinima shimwe otashi etifa po oshinima shikwao), ng: Fye inatu mona odula ihapu unene (oshietifi), onghee itatu ka mona eteyo liwa. (oshilanduli)
hokolola oshinima ile oshinamwenyo ile oshiningwanima
- eenghundana defiku - longifa epaifefimbo
lanafangwa/longaho - hokolola omafaafano
nomayooloko/omaulili ng: Ongalangobe oya fa hanga Oholongo ashike yo oya kula i dule oholongo noi na eembinga da yooloka kwaadi dOholongo
- longifa epaifefimbo tali twikile ng: Fye ohatu talelapo meekulu moshivike tashi uya
- longifa epitafimbo lanafangwa/longaho ng: Onghela ame onda ile keumbo lameeMaria
- longifa eteelelwafimbo, ng: Fye ohatu ka ya kofaalama/kohambo mongula
fatulula pakutonga pauxupi nhumbi oinima hai longo ile okuyandja
36
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho ng: Okahauto kange kokadanaukifo ohake linyenge ngeenge handi ka undula. Ko oke na oulola hava ende/ko
pula omapulo va mone ouyelele - longifa epaifefimbo
lanafangwa/longaho tava longifa oityapulo, olye, oshike, onaini, omolwashike
nyamukula omapulo tava longifa omatumbulo mapu/anafangwa noku longifa elaka li li mondjila
- tunga omapulotumbulo okunyamukulwa heeno ile ahowe, nyamukula nokuyandja omatumbulo e/li molupe leanyo
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho ng: Ombashikela ohai longo ngeenge wa undula eetalapa nomaulu ohaa dingonoka.
shivifila pakupopya omukalo wonhumba mu-pu wokuninga oshinima
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho ng: Ame onda hala ndi ku lombwele nhumbi to kunu ombuto/onhi to ningi oshikuki/ to danauka okaudano
pula omapulo va mone ouyelele - longifa epaifefimbo
lanafangwa/longaho tava longifa oityapulo, olye, oshike, onaini, omolwashike
nyamukula omapulo tava longifa omatumbulo mapu /anafangwa nomakupilikwatumbulo tava longifa omutungilo welaka u li mondjila
- tunga omapulotumbulo okunyamukulwa heeno ile ahowe,
omauyelele pamaudi/pakuudika - longifa epaifefimbo
lanafangwa/longaho ng: Okamwiyo keemhuku ohaka longo ngaha
shivifila pakulpopya omukalo wonhumba mupu wokuninga oshinima
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho ng: Oikangwameva osho hai ningi ngaha ngeenge we i ndjeneke
konga ouyelele pakupula omapulo pakanya nelalakano lonhumba
- longifa epaifefimbo lanafangwa/longaho ng: pula ovanhu keumbo nhumbi oikulya hai tuvikilwa
nyamukula omapulo tava longifa omatumbulo mapu /anafangwa nomakupilikwatumbulo tava longifa omutungilo welaka u li mondjila
- tunga omapulotumbulo okunyamukulwa heeno ile ahowe, nyamukula nokuyandja
37
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
ng: Ouhole ouleke? Eheno, ame ondi hole ouleke. Ahowe, ame kandi hole ouleke.
nyamukula nokuyandja omatumbulo e/li molupe leanyo ng: Owa lotokela keumbo? Eheno, onda tondokela keumbo Ahowe, inandi lotokela keumbo
yandja/tonga eliudo - longifa epaifefimbo lanafangwa to
yandje etomhelno, ng: Ame ondi hole (kaume/kahewa kange) shaashi (oha danauka naame)
omatumbulo e/li molupe leanyo
yandja/tonga eliudo - longifa epaifefimbo lanafangwa to
yandje etomhelno, ng: Ame ondi hole (omai) shaashi (omawa unene) Ame ohandi dilaadila (tu kwate nawa omeva) shaashi (eendama detu odi li pokupwiinina)
yandja omalombwelo - Inda u ka danauke pondje - Efe nge - Wapalekeni ongulu mangha, inamu
ya komaumb
Okulongekida
nokuyandja omauyelele
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka longekida nokuyandja omauyelele
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
longekida nokuyandja eenghundana defiku tava ulike olye, oshike, onaini, openi ng: Fye na tate (olye) otwa ile komukunda wopoushiinda (openi) oshivike sha dja ko (onaini) notwa etelela ko oshako yomapungu eshi twa aluka (oshike).
longekida nokuyandja oshipopiwa shipu/shanafangwa tava ulike olye, oshike, onaini, openi nomolwashike, ehovelo, olutu nexulilo
- longifa oipalanyole yeli kalekelwa
yandja oipopiwa ya longekidwa pauxupi tava ulike olye, oshike, onaini, openi nomolwashike; ehovelo, olutu nexulilo; oilongifo i wetike, omikalo dihapu do ku hokwifa ovapwilikini, ng: okutala kovapwilikini nsh.t
OKULESHA NOKUNONGONONA
38
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Owino woku yoolola
pakutala nopakuuda
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka ulika eewino/owino mokuninga oinima ya yooloka
OKUNONGONONA NOKULESHA
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
ulika owino wokuyoolola pakutala:
- okutala nokuyoolola - okutala nokushikulafanifa - okuhoolola omafano e/lifa mu-
amwe e li li - okutala komufolomo wa faafana - okutala nokukoneka - okutala nokundjadjukununa
nokunongonona
ulika owino woku-yoolola pa-ku uda ko:
- okuuda nokuyoolola - okuuda nokushikulafanifa - okuuda nokukoneka - okuuda nokundjadjukununa
nokunongonona - okukwatakanifa okuuda
nokutala
ulika owino wokuyoolola pakutala: - okutala nokuyoolola - okutala nokushikulafanifa - okutala pafano lo mola
nokuyoolola - okutala to konenene - okutala nokukoneka - okutala nokundjadjukununa noku
nongonona
ulika owino woku-yoolola pa-ku udako:
- okuuda nokuyoolola - okuuda nokushikulafanifa - okuuda nokukoneka - okuuda nokundjadjukununa
nokunongonona - okukwatakanifa okuuda nokutala
ulika owino wokuyoolola pakutala: - okutala nokuyoolola - okutala nokushikulafanifa - okutala pafano lo mola nokuyoolola - okutala to konenene - okutala nokukoneka - okutala nokundjadjukununa noku
nongonona
ulika owino wokuyoolola pa-ku uda/ko:
- okuuda nokuyoolola - okuuda nokushikulafanifa - okuuda nokukoneka - okuuda nokuya pexulilo - okuuda nokundjadjukununa
nokunongonona - okukwatakanifa okuuda nokutala
Eshiivo lomawindada
noku a tumbula nawa
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka ulika eshiivo lavo lomawindada noku a tumbula nawa
Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko
39
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:
valula oitya momaimbulo, nokunhuka po ile okupingenifa po oitya momatumbulo ng: Ame onda lotokela keumbo (pingena po ‘lotokela’ na ‘nukila’)
pandula nokuvalula ounhokotya moitya
tofa mo omadengo oitya a/faafana mongovela nomaimbilo ng: Omushamane Tavati, e na eumbo lomiti, la/dikwa po kovamati
tofa mo oitya oyo i na omawi eendada e na oulitumbuli vaxupi ng: ila, inda, eta
tofa mo oitya oyo i na omawi eendada e na oulitumbuli vale ng: Okwooko, omweenge, omwoongo, omuuva nsh.t
pingena po oityadina nokulundulula elandulafano loitya metumbulo opo shi lundulule elityo letumbulo ng: Okakadona ka handuka oka taa taa okambwa.Ombwa ya handuka oya taa taa okakadona
tofa mo nokuvalula ounhokotya moitya yanafangwa
dima po nokupingena po ounhokotya moitya va ete po elityo lipe ile elityo itali ti sha ng: tya ‘omuhongifikola’, paife shi tonga shihe na ‘omuhongi’
tofa mo oitya yomadengo a/faafana meengovela nomomaimbilo ng: ombwii tai mbwabwila yokeulu
yoolola pokati komawi ouliumbuli vaxupi naavo vale moitya yokanhokotya kamwe, ng:
tofa mo omawi eendada dopehovelo nodokexulilo moitya yokanhokotya kamwe noku pingena po omawi eendada u
tamununa omatumbulo tava weda/mo oitya/ouyelele ng: Ye oha nangala kombete. Ye alushe oha nangala kombete ya/kula keumbo lange
tofa mo nokuvalula ounhokotya moitya younhokotya vahapu
dima po nokupingena po ounhokotya moitya va ete po oitya ipe ile oitya ihe na elityo lasha
tofa mo nokupingena po omadengo oitya a/faafana mongovela nomomaimbilo ng: Omushamane Tavati, e na eumbo lomiti la/dikwa po kovamati
yoolola pokati komawi oulitumbuli vaxupi naavo vale moitya younhokotya vahapu ng: ombiibeli: ‘i’ yotete okalitumbuli kale, ‘i’ yokexulilo okalitumbuli ka- xupi, oraamata: ‘a’ yotete okaliumbuli kale,’a’ onhivali noyokexulilo
40
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
tofa mo omawi eendada dopehovelo moitya yokanhokotya kamwe noku pingena po omawi eendada u tunge po oitya ipe ng: Tumbula oshitya ‘mana, ponhele ya ‘m’ tya ‘d’ (dana); tumbula oshitya toola, ponhele ya ‘t’ tya ‘k’ (koola), tumbula oshitya ‘vema’, ponhele ya ‘v’ tya ‘t’ (tema) nsh.t
dimbuluka nokueta po omaendululo ewi lotete moitya ng: kakoko kakakoko kokola kombiya
tunge po oitya ipe ng: Tumbula oshitya ‘mana, ponhele ya ‘m’ tya ‘t’ (tana); Tumbula oshitya ‘hala’, ponhele ya ‘a’ tya ‘o’ (halo)
dimbuluka noku eta po omaendululo ewi lotete moitya ng: Tate tuma Timo
mangela kumwe nokutukula oitya pokati/mounhokotya/mwa kwatelwa eendada mbali (eenghwambali) noku i/lesha ng: sh-anga
okalitumbuli kaxupi,
tofa mo omawi eendada dopehovelo, dopokati,nodokexulilo moitya yokanhokotya kamwe noku pingena po omawi eendada
dimbuluka noku eta po okulifola kwomawi eendada momatmbulo, ng: Fiina ta fifa naFeni ta Fulula
mangela kumwe nokutukula oitya pokati/mounhokotya/mwa kwatelwa eendada mbali (eenghwambali) noku i/lesha ng: ndjo-djomona
Omikalo dokuunganeka
oinyolwa
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka ulika eudeko lomikalo dokuunganeka oinyolwa
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
landula oitya okudja kolumosho lesha omashangelo okudja lesha omashangelo okudja
41
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
wa finda kolulyo, okudja pombada wa finda pedu, nokulandula epandja nepandja
- deula enhumba domesho - dimbuluka kutya omishangwa
odi na elityo, oda kalela po elaka ha-li popiwa noitya oya tukulwa pokati keemhwaka
- dimbulukwa edina laye mwene noutya vapu, ‘nokulesha’ inashi teelelwa momidingonoko davo ng: edidiliko ILA MO
- dimbulukwa oukwatya wetumbulo ngaashi: ondada yotete yoshitya shotete metumbulo oya kula, noshileshifo shokexulilo letumbulo
- tofa mo oshipalanyole shembo
ulika omukalo muwa wokukwata embo, ng: okukwata embo la yukilila, okudimbuluka oshipeko shokomesho noshokonima yembo, okupenuna omapandja noukeka
kolumosho wa finda kolulyo, okudja pombada wa finda pedu, nokulandula epandja nepandja
- deula enhumba domesho - dimbuluka kutya omishangwa odi
na elityo, oda kalela po elaka ha-li popiwa noitya oya tukulwa pokati keemhwaka
- tofa mo oileshifo ya fimana mokushanga
- tofa mo oshipalanyole shembo, omafano, omushangi, nomufaneki
ulika omukalo muwa wokukwata embo, ng: okukwata embo la yukilila, okudimbuluka oshipeko shokomesho noshokonima yembo, okupenuna omapandja noukeka
kolumosho wa finda kolulyo, okudja pombada wa finda pedu, nokulandula epandja nepandja
- deula enhumba domesho - dimbuluka kutya omishangwa odi
na elityo, oda kalela po elaka ha-li popiwa noitya oya tukulwa pokati keemhwaka
- tofa mo oileshifo ya/fimana mokushanga
- longifa omikalo dokulongekida oinyolwa ngaashi elandulafano loikalimo, oyuulikifo nou-palanyole vanini
- tofa mo oshipalanyole shembo, oipalanyole yoshikalimo shembo, omafano, omushangi, nomufaneki
ulika omukalo muwa wokukwata embo, ng: okukwata embo la yukilila, okudimbuluka oshipeko shembo shokomesho noshokonima, okupenuna omapandja noukeka
Ehongomawi (Ehongo
leendada nomawi ado)
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka dimbuluka nokulongifa eshiivo leendada nomawi ado ngee tava lesha oitya oyo i shiivike
Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko
42
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:
dimbuluka omadina nomawi eendada nelandulafano leendada moalfabeta
- omawi nomadina oulitumbuli - omawi neendada douwedwa - ongela oitya pakutala kondada
yopehovelo loshitya ng: lela, longa, lunga nsh.t
lesha oitya yeendada nhatu i na oulitumbuli vaxupi ng: i-l-a, i-n-a, e-t-a, e-k-a, o-n-o
lesha mondjila oitya i shiivike nawa ya hovela neenghwambali i/li pamufika wondodo/wongudu yavo, ng: nh, sh, py, tw, y, dj
- ongela oitya pa (shilaula, shi..)
lesha mondjila oitya i shiivike nawa yopamufika wondodo yavo i na ouwedwa noulitumbuli vavali ng: sh, nd, ee, ii, ng
- ongela oitya pamawi a/faafana, okushanga kwa/faafana/okushipela kwa/faafana (kula, pula, fela, pela)
dimbuluka omadina nomawi eendada nelandulafano leendada moalfabeta
- omawi nomadina oulitumbuli - omawi neendada douwedwa - ongela oitya pakutala kondada
yopehovelo loshitya ng: tala, tula, tila
lesha oitya yeendada nhatu ina oulitumbuli vaxupi ng: e-f-a, u-l-a, e-t-a,
lesha mondjila oitya i shiivike nawa ya hovela neenghwambali ili pamufika wondodo/wongudu yavo, ng: kw, mw, py, fy,
- ongela oitya pa (koka, kola,kela)
lesha oitya i shiivike nawa ya hovela neendada nhatu (neenghwanhatu), ng: ngh, ndj, ndw, ngw, mbw
- ongela oitya pa
lesha mondjila oitya i shiivike nawa yopamufika wondodo yavo i na ouwedwa noulitumbuli vavali
dimbuluka omadina nomawi eendada nelandulafano leendaa moalfabeta
- omawi nomadina oulitumbuli - omawi neendada douwedwa
lesha mondjila oitya i shiivike nawa ya hovela neenghwambali ili pamufika wondodo/wongudu yavo, ng: kw, mw, py, fy,
- ongela oitya pa
lesha oitya i shiivike nawa ya hovela neendada nhatu (neenghwanhatu), ng: ngh, ndj, ndw, ngw, mbw
- ongela oitya pa
lesha mondjila oitya i shiivike nawa yopamufika wondodo yavo i na ouwedwa noulitumbuli vavali ng:
43
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- danauka omaudano okukoneka nokudimbuluka oitya; okutofa/mo nokutwifa kumwe oitya; twifa oitya kumwe momatumbulo tava/longifa outendo, omaimbilo, omadengo (rhymes) nomakalata
lesha mondjila oitya i shiivike nawa i li pamufika wondodo yavo ina eenghwambali ng: naini, paife, (okulihonga efatululo loshitya eenghwambali inashi pumbiwa nande nande)
ng: kw, py, ty, dj - ongela oitya pamawi a/faafana,
okushanga kwa/faafana/okushipela kwa/faafana (tuka, puka, nuka)
- danauka omaudano okulesha nookulihonga oitya
lesha mondjila oitya i shiivike nawa yopamufika wondodo yavo ya hovela neendada nhatu (neenghwanhatu)
lesha mondjila oitya ishiivike nawa i na omawi oulitumbuli vavali ili pamufika wondodo yavo, ng: laula, faula, (okulihonga efatululo loshitya eenghwambali inashi pumbiwa nande nande)
kw, py, ty, dj - ongela oitya pamawi a/faafana,
okushanga kwa/faafana/okushipela kwa/faafana (oshipundi, otundi, omupindi)
- danauka omaudano okulesha nookulihonga oitya
lesha mondjila oitya i shiivike nawa yopamufika wondodo yavo ya hovela neendada nhatu (neenghwanhatu) (engongwa, ongwe,omukwiyu)
lesha mondjila oitya i shiivike nawa yopamufika wondodo yavo ya/hovela neendada nhee (neenghwanhe) (Onghwate, Nghwiyu)
- ongela oitya pmhatolona yeendada, omawi eendada dayooloka (Nanghwe, Nghwiyu,Oghwate)
lesha mondjila oitya ishiivike nawa i na omawi oulitumbuli vavali ili pamufika wondodo yavo, ng: yeulula, youla, neudo (okulihonga efatululo loshitya eenghwambali inashi pumbiwa nande nande)
44
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
dimbuluka oupunaitya u li pamufika wongudu yavo nokudimbuluka oitya ya sha
dimbuluka oupunaitya u li pamufika wongudu yavo nokudimbuluka oitya ya sha
dimbuluka oupunaitya u li pamufika wongudu yavo nokudimbuluka oitya ya sha
Omikalo dokutopola oitya Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka longifa omikalo dokutopola oitya ngee tavalesha (va mone omalityo omafano nokutumbula
oitya mondjila nokumona elito loitya ihe shiivike nale)
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
tota po omahokololo taa di momambo omafano, ‘lesha’ embo tava totopo ehokololo tava longifa omafano ongo oinofweli
- tala omafano va dimbuluke oinima oyo yasha neshiivo olo eli vena nale
longifa eshiivo leendada nomawi ado ngeenge tava lesha oitya
tota po omahokololo taa di momambo omafano, ‘lesha’ embo tava totopo ehokololo tava longifa omafano ongo oinofweli
longifa eudeko lavo vene, ouyelele nowino wokutengeneka va kwatakanife oitya ihe shiivike nale nomafano, ng: Ehokololo eli otali popi kombinga yonghalo yomhepo. Oshitya eshi osha fa omhepo. Ehokololo otali yukileko tuu ngeenge handi lesha oshitya eshi ‘omhepo’?
longifa eshiivo leendada nomawi ado ngeenge tava lesha oitya oyo
tota po omahokololo taa di momambo omafano, ‘lesha’ embo tava toto po ehokololo tava longifa omafano ongo oinofweli
longifa eudeko lavo vene, ouyelele nowino wokutengeneka va kwatakanife oitya ihe shiivike nale nomafano, ng: Ehokololo eli otali popi kombinga yoinamwenyo. Oshitya eshi osha fa Ondjaba. Ehokololo otali ukileko tuu ngengee handi lesha oshitya eshi ‘Ondjaba’?
longifa eshiivo leendada nomawi ado ngeenge tava lesha oitya oyo
45
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oyo vehe shii nale , ng: tumbula ewi londada limwe (omawi koolimwe) eengwambali, eenghwanhatu, nomawi oulitumbuli vavali (diphthongs)
- longifa omikalo
vehe shii nale , ng: tumbula ewi londada limwe (omawi koolimwe) eengwambali, eenghwanhatu, nomawi oulitumbuli vavali (diphthongs)
- longifa omikalo -
longifa omikalo dokuleshulula nodokulesha wa finda komesho
- leshululula opo va lesha nale va konge elityo nokudimbuluka oitya
- lesha va finda komesho tava nhuka po oitya i djuu /ihe shiivike nokulesha fiyo exulilo letumbulo, ve likolelela kenenediladilo loshinyolwa va udeko oshitya; va leshulule etumbulo
vehe shii nale , ng: tumbula ewi londada limwe (omawi koolimwe) eengwambali, eenghwanhatu,eenghwane, nomawi oulitumbuli vavali (diphthongs)
- longifa omikalo
longifa omikalo dokuleshulula nodokulesha wa finda komesho
- leshululula opo va lesha nale va konge elityo nokudimbuluka oitya
- lesha va finda komesho tava nhuka po oitya i djuu /ihe shiivike nokulesha fiyo exulilo letumbulo, ve likolelela kenenediladilo loshinyolwa va udeko oshitya; va leshulule etumbulo
Omikalo dokulesha
neudeko
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka longifa omikalo dokulesha neudeko opo va udeko oinyolwa i li pomufika wondodo yavos
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa vadule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
longifa omikalo dokutunga po elityo/eudeko:
- longifa eshiivo nowino wopaumwene
- longifa omauyelele ngaashi oipalanyole, eendululo nomafano opo va tengeneke oiningwanima
longifa omikalo dokukaleka po elityo/eudeko:
- longifa eshiivo nowino wopaumwene
- longifa omauyelele ngaashi oipalanyole, eendululo nomafano opo va tengeneke oiningwanima
longifa omikalo dokukaleka po elityo/eudeko:
- longifa eshiivo nowino wopaumwene - longifa omauyelele ngaashi
oipalanyole, eendululo nomafano opo va tengeneke oiningwanima nomauyelele moshinyolwa
46
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
nomauyelele moshinyolwa nomauyelele moshinyolwa - lipula-mwene, lipukulula-mwene,
fuda po nokuleshulula outendo, opo va kaleke po elityo/eudeko
- lipula-mwene, lipukulula-mwene, fuda po noku leshulula outendo opo va kaleke po elityo/eliudo
Eudeko Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka ulika okulesha neudeko pakunyamukula nawa koinyolwa yoshili/ihe fi yoshili tava longifa oilongifo i wetike.(Eendodo 1-3: Ovahongwa nava leshelwe vo nava leshe)
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
lesha okahokololo kapu/kanafangwa/kongaho (kehe fi koshili) ndele tava hokololulula va ulike eudeko
lesha okahokololo kapu/kanafangwa/kongaho (kehe fi koshili) ndele tava danauka oshinyandwa va ulike eudeko
shikulafanifa omafano nomatumbulo a shangwa nale va ete po elandulafano liwa lehokololo
nyamukula (pakanya nopakushanga) omapulo she likwatelela komahokololo (ehefi oshili) noinyolwa yomauyelele
lesha okahokololo kapu/kanafangwa/kongaho (kehe fi koshili) ndele tava hokololulula va ulike eudeko
lesha okahokololo kapu/kanafangwa/kongaho (kehe fi koshili) ndele tava danauka oshinyandwa va ulike eudeko
shikulafanifa omauyelele melandulafano liwa ng: omatumbulo/omafano va ninge ehokololo
nyamukula (pakanya nopakushanga) omapulo she likwatelela komahokololo (ehe fi oshili) noinyolwa yomauyelele (oshili), ng: omapulotumbulo a
lesha okahokololo, oiimbo noutevo ndele tava hokololulula va ulike eudeko
lesha okahokololo kapu/kanafangwa/kongaho (kehe fi koshili) ndele tava danauka oshinyandwa va ulike eudeko
shikulafanifa omauyelele melandulafano liwa ng: omatumbulo, omafano, omilandu, ouresepi (recepies), nsh.t va ninge ehokololo
nyamukula (pakanya nopakushanga) omapulo she likwatelela komahokololo (ehe fi oshili) noilongifo ikwao i wetike (ng: Otv/radiomudidimbe, eekino,
47
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
(oshili), ng: omapulotumbulo a tameka na olye, oshike, onaini
nyamukula pakanya nokushanga taku longifwa omapulo taa shongo notaa pula ovahongwa va yandje omadiladilo omoule, she likwatelela koinyolwa, ng: omapulotumbulo alongifa ongahelipi, omolwashike
tameka na olye, oshike, onaini
nyamukula pakanya nokushanga taku longifwa omapulo taa shongo notaa pula ovahongwa va yandje omadiladilo omoule, she likwatelela koinyolwa, ng: omapulotumbulo alongifa ongahelipi, omolwashike
- tofa mo oyeetifi noilanduli mehokololo (omolwashike oshinima sha ningwa)
- nyamukula koshinyolwa pakuyandja omaliudo anafangwa kombinga yoiningwanima novanyandi mehokololo ng: Ame ohandi dilaadila kutya osha li shiwa eshi okakadona ka kula ka danauka nokakadona kanini
oindaneta) ng: longifa omapulotumbulo a tameka na olye, oshike, onaini
nyamukula pakanya nokushanga taku longifwa omapulo taa shongo notaa pula ovahongwa va yandje omadiladilo omoule, she likwatelela koinyolwa, nokufaneka exulifo lehokololo ng: omapulotumbulo a longifa ongahelipi, omolwashike
- tofa mo oyeetifi noilanduli mehokololo (omolwashike oshinima sha ningwa)
- nyamukula koshinyolwa pakuyandja omaliudo anafangwa nokuninga omatokolo kombinga yoiningwanima novanyandi mehokololo ng: Ame kandi hole okamati shaashi oka ninga nai kaume kako. Ove ou na okukala omunambili kookaume koye
yandja engongo loshinyolwa lanafangwa pakanya nopakushanga
Okulesha melimweneneno nomokule
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka lesha oinyolwa ya yooloka melimweneno noku i lesha yoo mokule nelalakano va udeko
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
ulika omhumbwe nehalo lokulesha
ulika omhumbwe nehalo lokulesha memanguluko nelalakano
ulika omhumbwe nehalo lokulesha memanguluko nelalakano lokumona
48
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- penuna momambo, kundafana omafano
- longifa ‘otundi yokulesha’ va yambule po ohokwe yokulesha
lesha oinyolwa i lili noku lili i li pamufika wongudu (mwa kwatelwa omahokolo, outevo, noinyolwa yavo vene) melimweneneno nelalakano noneudeko
- tofa mo oitya i na omadengo afaafana moutevo
lesha oinyolwa i li pamufika wongudu i lili noku lili yomauyelele naayo i wetike va mone nokukufa mo omauyelele onhumboa
- longifa omambo omafano ‘nomambo manene’ va mone ouyelele
- mona ouyelele tava longifa ografika yomafano nomafano a nafangwa
lesha mokule oinyolwa ya longekidwa i li pamufika wongudu yavo neudeko, tava tumbula oitya mondjila,
lokumona eshiivo nokulihafifa, - longifa ‘otundi yokulesha’ va
yambule po ohokwe yokulesha
lesha oinyolwa i lili noku lili i li pamufika wongudu (mwa kwaelwa omahokolo, outevo, noinyolwa yavo vene) melimweneneno, nekatuko tali wapalele, nelalakano no neudeko
- dimbuluka omaukwatya eevelishe da manguluka noutevo vapu/vanafangwa, ng: omutungilo, ounene womushangelo, eendululo, omadengo, elongifo loileshifo tai wapalele
lesha oinyolwa i li pamufika wongudu i lili noku lili yomauyelele naayo i wetike va va mone nokukufa mo omauyelele omhumba
- longifa omambo omafano ‘ve a ninga voo vene‘ va mone
eshiivo nokulihafifa, - longifa ‘otundi yokulesha’ va
yambule po ohokwe yokulesha
lesha oinyolwa i lili noku lili i li pamufika wongudu (mwa kwaelwa omahokolo, outevo, noinyolwa yavo vene) melimweneneno, nekatuko la yeleka/tali wapalele, nelalakano no neudeko
- dimbuluka omaukwatya eevelishe da manguluka noutevo vapu/vanafangwa, ng: omutungilo, ounene womushangelo, eendululo, omadengo, elongifo loileshifo tai wapalele
lesha oinyolwa i li pamufika wongudu i lili noku lili yomauyelele naayo i wetike va va mone nokukufa mo omauyelele omhumba
- konga oitya nomalityo ayo mokambo koitya tava longifa oitya
49
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
okulesha nelaka tali fenungua, okuulika omaliudo netongololo lomalunduluko mokulesha
- kanghama kexulilo letumbulo
lesha mokule oinyolwa inai longekidwa i li pamufika wongudu yavo, neudeko,nelaka tali fenunguta nokuholola omaliudo
omauyelele ; va mone oitya momamboitya
- mona nokufatulula omauyelele okudja momafano, omadidiliko eshiivike nale, omadidiliko omeendjila nomomafano a nafangwa
lesha mokule oinyolwa ya longekidwa i li pamufika wongudu yavo neudeko, tava tumbula oitya mondjila, okulesha nelaka tali fenunguta, okuulika omaliudo netongololo lomalunduluko mokulesha
- kanghama kexulilo letumbulo - yelula ondaka ngeenge tava lesha
epulo - mwenapo ngeenge tava lesha
omusholondodo woinima ya topolwa noinghwanyu
lesha mokule oinyolwa inai longekidwa i li pamufika wongudu yavo, neudeko,nelaka tali fenunguta nokuholola omaliudo
yoku va wilika - mona nokufatulula omauyelele
okudja momafano, moualita va nafangwa, moumhungu nomoilongifwa ikwao i wetike
lesha mokule oinyolwa ya longekidwa i li pamufika wongudu yavo neudeko, tava tumbula oitya mondjila, okulesha nelaka tali fenunguta, okuulika omaliudo netongololo lomalunduluko mokulesha
- kanghama kexulilo letumbulo - yelula ondaka ngeenge tava lesha
epulo - mwena po ngeenge tava lesha
omusholondodo woinima ya topolwa noinghwanyu
- lundulula omutono wondaka va ulike oshiingidifo
lesha mokule oinyolwa inai longekidwa i li pamufika wongudu yavo, neudeko,nelaka tali fenunguta nokuholola omaliudo
Okunyamukula koinyolwa Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka nyamukula koinyolwa pakupopya nosho yo pakushanga
50
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OWINO/OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
tofa mo ovanyandi noiningwanima ya fimana mehokololo
- tofa monhumbu ovanyandi va faafana/va yooloka kovanhu vomeenghalamwenyo davo vene
- kundafana nokuholola omaliudo kombinga yomadengo/oiimbo, omaimbilo nomahokololo
- kundafana eenghedi diwa de li hongwa mehokololo
- tofa mo ovanyandi, omidingonoko apa pa ningilwa oiningwanima noiningwanima ya fimana
- hokolola nhumbi ovanyandi tava nyamukula koiningwanima yaf imana/komashongo mehokololo
- fatulula nokuyandja omatomhelo kutya omolwashike wa hokwa ile ino hokwa omunyandi/ehokololo/okatevo konhumba
- kundafana eenghedi diwa de li hongwa mehokololo
tofa mo omutungilo wehokololo ng: ehovelo nexulifo
tofa mo ovanyandi, omidingonoko apa pa ningilwa oiningwanima, omanenediladilo mehokololo (elyenge loiningwanima ye li pamba oyo ya tunga po ehokololo).
- hokolola nhumbi ovanyandi tava nyamukula koiningwanima ya fimana/komashongo mehokololo
- fatulula nokuyandja omatomhelo kutya omolwashike wa hokwa ile ino hokwa omunyandi/ehokololo/okatevo konhumba
- kundafana eenghedi diwa delihongwa mehokololo
tofa mo omutungilo wehokololo ng: ehovelo nexulifo
tofa mo omatumbulo, noutendo mehokololo ile moutevo aa taa holola omaliudo ngaashi ehandu, oluhodi, ehafo ng:omahodi okwa li taa lotoka keemhanda daye
51
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ounghulungu wokushanga
OKUSHANGA
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka ulika omukalo wokushanga neendelelo noneke la yela tali dulu okuleshwa
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
ulika okukoleka eenhumba domalinyengo manini, ekwatafano lomake nomesho, omukalo wokukwata opena yekala mondjila, nokukala omutumba nawa, ng:
- ulika eke olo li na eenghono/hava longifa luhapu eshi tava longifa oukonde, oukombe, eepena domakala, noulongifo vakwao vanini
- kwata/tenheka ombapila kondjila
- shanga eendada momufinda
ulika ounongo/ounyakwa wokushanga neendelelo okudja kolumosho va finda kolulyo, okudja pombada vafinda pedu, ng:
- endulula nokutapa eemhatolona mounhongo ve li momifinda
- tapa oiya neenomola
ulika omukalo wokukwata opena yekala mondjila, nokukala omutumba nawa, ng:
- kwatk/tenheka ombapila nawa/mondjila
- shanga eendada momufinda
ulika omukalo wokushanga neendelelo momifinda da yandjwa, ng:
- tapa omanyolo momakalata nokoshipelende
- tapa omatumbulo
ulika omukalo wokukwata opena yekala mondjila, nokukala omutumba nawa, ng:
- kwata/tenheka ombapila nawa/mondjila
- shanga eendada komufinda
ulika omukalo wokushanga neendelelo momifinda da yandjwa, ng:
- tapa omanyolo momakalata nokoshipelende
- tapa omatumbulo
52
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
shanga eendada, oitya, omatumbulo neenomola neke la yela tali dulu okuleshwa nomufolomo womondjila, tava longifa ounene weendada wa faafana neemwaka da yeleka
- omifinda deemilimeta 8.5 (eemwaka 3 meemilimeta 25)
shanga eendada, oitya, omatumbulo neenomola neke la yela tali dulu okuleshwa nomufolomo womondjila, tava longifa ounene weendada wa faafana neemwaka da yeleka
- omifinda deemilimeta 8.5 (omifinda 3 komifinda deemilimeta 25)
shanga eendada, oitya, omaumbulo neenomola neke la yela tali dulu okuleshwa nomufolomo womondjila, tava longifa ounene weendada wa faafana neemwaka da yeleka
- omifinda deemilimeta 6.5 (omifinda 4 komifinda deemilimeta 25)
Omikalo/omaludi okushanga
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka shanga oinyolwa i na omalalakano a yooloka tava longifa omikalo dokushanga di lili noku lili
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
ulika omhumbwe nehalo lokushanga, ng:
- danauka oudano vokushanga - ulika nhumbi okufaneka
nokushanga kwa yooloka - tukulilafana navakwao oinyolwa
yavo vene pakuulikila vakwao ile pakuleshelafana mokule
- ninga omalolelo nomifinda, omitungilo,/omaludi noilongifo yokushanga
- ninga omalolelo nokushanga ng: “shanga” oshipalanyole shefano/shokambo koye; danauka oshinyandwa ‘shokushanga’ nelalakano
ulika omhumbwe nehalo lokushanga, ng:
- danauka oudano vokushanga - tukulilafana navakwao oinyolwa yavo
vene pakuulikila vakwao ile pakuleshelafana mokule
shanga ondeshela: youtumbulo va 3 va pu ile omakupilikwatumbulo a 2, ng: Ame ondi na okambishi haka ifanwa Flafi. Oke na omayoo a honga. Ko ohaka li eemhuku. Ile, Ame ondi na okambishi haka ifanwa Flafi nohaka li eemuku. Ko oke na omayoo a honga ashike ihaka
ulika omhumbwe nehalo lokushanga, ng:
- danauka oudano vokushanga - tukulilafana navakwao oinyolwa
yavo vene pakuulikila vakwao ile pakuleshelafana mokule
shanga ondeshela: youtumbulo va 4 va pu ile ve dulife po ile omakupilikwatumbulo a 2 ile e dulife po, ng: Odula oya lokela nge mondjila yokuya keumbo. Oikutu yange okwa li ya tuta. Ame onda li ndi udite outalala. Onde li kosha nomeva apyu Ile,
53
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
shanga ondeshela: youtumbulo va 2 ve na oitya i 4-5, ng: Ame ondi hole okapopifa kange. Ko oke na oshikutu shitwima omafo.
- longifa eshiivo leemhango delaka, oileshifo, okushipela, eeshiivo leendada nomawi ado noupunaitya va shange noukeka
shanga omahokololo avo vene omepitafimbo lanafangwa tava longifa outumbulo va 5 lwaapo
shanga outevo vapu/vanafangwa, ng: Ame ohandi li omboloto Ame ohandi li omabanana Ame ohandi li omameengo
Odula ohai eta oututo Odula ohai loko
lumata nge. - longifa eshiivo leemhango delaka,
oileshifo, okushipela, eshiivo lomawi eendada/ehongomawi noupunaitya va shange noukeka
shanga omahokololo avo vene mepitafimbo lanafangwa e na oshipalanyole, ehovelo nexulilo, tava longifa omatumbulo anafangwa/ongaho nomakupilikwatumbulo 5 fiyo 6
.shanga outevo vanafangwa ng: longifa omufefifo ng: Paulina pula Penehafo paife
- Odula oya lokela nge mondjila yokuya keumbo noikutu yange okwali ya tuta. Ame onda li ndi udite outalala, onghee onde likosha nomeva mapyu. Konima onda kala omutumba pomundilo nokulesha omambo.
- longifa eshiivo leemhango delaka, oileshifo, okushipela, omawi eendada/ehongomawi noupunaitya va shange noukeka
- shanga mOshikwanyameenena
shanga omahokololo avo vene mepitafimbo lanafangwa, ena oshipalanyole, onhele opo paningilwa oshinima (onhele/efimbo shaningwa), ovanyandi mehokololo, ehokololo li na ehovelo nexulifo, tava longifa omatumbulo anafangwa/ongaho nomakupilikwatumbulo 6 ile e dulife po
shanga omadengo ile outevo vouvelishe va manguluka ng: shanga okatevo komatumbulo a hovela neendada da dja medina/moshitya:
54
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ondi hole odula Ame onda mona ongala, yo oya li .......... ( ongonga shanga oshitya sha fyaala po u yadife omadengo/okatevo)
shanga oiningwanima yavo vene mepitafimbo longaho, tava longifa oityapulo olye, oshike, onaini, oshinyolwa shi na ehovelo nexulifo lanafangwa, ng: Ame (olye) okwa li handi danauka (shike) keumbo (openi). Osha li shi hafifa.
Shanga omatongomono oshili tava longifa outumbulo va 4 fiyo va 5 vanafangwa
- Litongomona mwene, ovashivikile, oinamwenyo noinima mepaifefimbo lanafangwa, ng:Ombwa yange ohai ifanwa Happy. Yo oina oluvala leimbi. Yo ohai li omakipa. Happy oha nangala moluumbo. Ame ondi mu hole.
shanga oiningwanima yavo vene mepitafimbo longaho, tava longifa oityapulo olye,oshike, onaini, oshinyolwa shi na ehovelo nexulifo lanafangwa, ng: Oshivike sha dja ko (onaini) odula oya loka nokulokelela. Okwali ku na efundja (oshike) momukunda wetu (openi). Fye (olye) okwa li twa tuta.
Shanga omatongomono oshili tava longifa omakupilikwatumbulo noutumbulo va 4 fiyo va 5
FOIBE Fikama paife Oto tokelwa Inda diva kenongelo Batu-batu, lotoka Etango ola sha
shanga oiningwanima yavo vene ile oiningwanima inaiva ukilila (ng: enongonono lanafangwa lembo) mepitafimbo longaho tava longifa oityapulo olye,oshike, openi, onaini, omolwashike nongahelipi, oshinyolwa shi na ehovelo nexulifo lanafangwa, ng: Omaufiku avali a pita po (onaini) tate (olye) okwa tema omundilo (oshike) tu dule okuteleka (omolwashike). Ye okwa li e u shakala pondje yeumbo/mepya (openi) noikuni neembapila (ongahelipi). Fye okwa li twa teleka oxuxwa nombelela yongobe (oshike). Ame ondli ndihole okuteleka na tate shaashi osha li shi hafifa.
Shanga omatongomono oshili tava longifa oshipalonyoletumbulo
55
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Shanga omafatululo mapu okuulika nhumbi oinima hai longo tava longifa omatumbulo a 3 ile a 4 anafangwa
- Longifa epaifefimbo lanafangwa, ng: Okatuwa kange kokadanaukifo ohaka longo ngeenge nde ka undula. Ko ok ena omalola. Omalola ohaa dingonoka.
vanafangwa - litongomona mwene, ova shivikile,
oinamwenyo noinima mepaifefimbo lanafangwa, ng: Mumwamemekadona omule ye omuwa. Ye oku na ookahewa vahapu noku hole okuya pondje. Ye oha file nge oshisho mexuliloshivike. Ye okahewa kange
Shanga omafatululo mapu okuulika nhumbi oinima hai longo, tava longifa omatumbulo a 4 ile a 5 anafangwa nomakupilikwatumbulo
- nomafano ile pehe na omafano - longifa epaifefimbo lanafangwa, ng:
Ombashikela yange ohai longo ngeenge nda undulile eetalapa/oilyatelo pedu. Osho ohashi ningifa omalola a dingonoke. Ndee ame handi dulu okuya. Ame ondi na okukala nda kwatelela keembinga.
nomakupilikwatumbulo noutumbulo va 5 fiyo va 6 vanafangwa
- tongomona ovanhu, oinima, oinamwenyo neenhele mepaifefimbo lanafangwa, ng: Ofino oyo oshinamwenyo hashi kala moNamibia. Sho oshi na oluvala lilaula noleimbi (lindjibi). Moshipala shayo omu na oluvala litoka nalilaula noi na eembinga dile da yukilila. Yo ohai li omwiidi nohai kala moufita. Ofino oi li koshihako shaNamibia. Oyo oshilimbo shomukumo netumba kOvanamibia
Shanga omafatululo okuulika nhumbi oinima hai longo, tava longifa omatumbulo anafangwa ile omakupilikwatumbulo a 5 ile e dulife po
- nomafano ile pehe na omafano - longifa epaifefimbo lanafangwa,
ng: Okamwiyo keemhuku ohaka longo ngaha. Tete, oto tula ko oka/oukulya kombinga imwe yokamashulifo. Ndee to ka shilile konima fiyo ka haka. Konima yaasho ove...
56
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
shanga oupulo vapu/vongaho vokukonga ouyelele tava longifa oityapula, olye, oshike, onaini, omolwashike
- longifa epaifefimbo lanafangwa ng: Edina lombwa yoye olye? Omolwashike ya lukwa ngaho?Olye he i palwifa? Ohai ka nangala efimbo peni?
Shanga omilandu danafangwau tadi lombwele nhumbi oshinima shonhumba hashi ningwa, ng:
- oinyangadalwa yoshivike ile omalombwelo tava longifa epaifefimbo lanafangwa ng: nhumbi to ningi oshinima:
- eshi osho nhumbi to ningi oshihako noshihakautu (ninga omusholondodo woinima oyo ta longifa)
- ou oo omukalo wokukuna ombuto/onhi 1. Fa elambo 2. Tula onhi/ombuto melambo
ndele to fufile ko edu 3. ...
shanga oupulo vapu/vongaho vokukonga ouyelele tava longifa oityapulo, olye, oshike, onaini, omolwashike
- longifa epaifefimbo lanafangwa ng: Oho ningi shike konima ofikola ya dimbuka? Omolwashike u hole kuninga ngaho? Olye hadanauka naave?
Shanga omilandu tadi lombwele nhumbi oshinima hashi ningwa, ng:
- omalombwelo okaudano konhumba, oresepa, eenghatu odo di na okulandulwa momalolelo a sha, tava longifa epaifefimbo lanafangwa, ng: eshi osho hashi ningwa po ngee wa ndjeneke oikangwameva. (ninga omusholondodo woilongifo, shanga omilandu melandulafano leenghatu di na okulandulwa, oshidjemo netumbulo lexulifo.
- Ulika nghee oshikuki hashi ningwa: (yandja edina loshikuki, ninga omusholondodo woinima ya pumbiwa ndele to shange eenghatu hadi landulwa)
shanga oupulo vapu/vongaho vokukonga ouyelele tava longifa oityapulo, olye, oshike, onaini, openi nongahelipi
- longifa epaifefimbo lanafangwa ng: Oikulya i lipi haituvikilwa meumbo? Ohai tuvikilwa ngahelipi? Omolwashike hamu
57
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
shanga oukalata nomashivo anafangwa
- oukalata vomadalo, vefiku loomeme/ootate, vomapandulo nomashivo koivilo
- longifa omafimbo mondjila (epaifefimbo nepitafimbo lanafangwa ile eteelelwafimbo)
Oholi ouvalelo efimbo peni?
shanga omalombwelotumbulo to ulike omaliudo netomheno
- longifa epaifefimbo lanafangwa, ng: Ame ondi hole (Namibia) shaashi (osho oshilongo shange).
shanga oukalata nomashivo anafangwa
- Oukalata vomadalo, vefiku loomeme/ootate, vomapandulo nomashivo koivilo
- longifa omafimbo mondjila (epaifefimbo nepitafimbo lanafangwa ile eteelelwafimbo)
tuvikile oikulya? Olye he i tuvikile?(olye ha tuvikile oikulya?) onaini hamu longifa oikulya ei ya tuvikilwa?
Shanga omalombwelotumbulo to ulike omaliudo netomhelo
- longifa epaifefimbo lanafangwa, ng: Ame ohandi dilaadila (ohatu ka kala tu na efimbo lihapu lokudanauka) shaashi...
shanga oukalata nomashivo anafangwa
- Oukalata vomadalo, vefiku loomeme/ootate, vomapandulo nomashivo koivilo
- longifa omafimbo mondjila (epaifefimbo nepitafimbo lanafangwa ile eteelelwafimbo)
shanga omukanda wombili una efiku, epopifo, olutu, exulifo nedina lomunyoli
- nongela kovapwilikini, ng: kaume/kahewa, omuhongi, omudali, omukulunhufikola
- longifa omafimbo mondjila (epitafimbo lanafangwa,
58
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
epaifefimbo lanafangwa, epaifefimbo tali twikile, eteelelwafimbo)
Eenghatu doku
xwepopaleka oiyolwa
/omishangwa
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka shanga nokulandula eenghatu doku xwepopaleka omishangwa/oinyolwa yavo
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
eta po oshinyolwa sha nyolekeka, sha nyolwa nawa neke li yela tali dulu okuleshwa, shi hena omapuko elaka, ng:
- kundafana omafano, omadiladilo noipalanyole yokunyola pamwe nomuhongi nosho yo ovanafikola vakwao
- duta po okanhoko komushangwa - leshulula nokuweda mo oitya va
xwepopaleke elityo loshinyolwa - dimbuluka nokuwapaleka
eenenendada da kambela po, oitwa nomapuko mokushipela/mokunyola oitya
- leshelvafana oinyolwa novanafikola vakwao
eta po ashinyolwa sha nyolekeka, sha nyolwa nawa neke li yela tali dulu okuleshwa, shi hena omapuko elaka, ng:
- kundafana omafano, omadiladilo noipalanyole yokunyola pamwe nomuhongi novanafikola vakwao,
- duta po okanhoko komushangwa - leshulula nokupingena po/ noku
weda mo oitya i xwepopaleke elityo loshinyolwa
- dimbuluka nokupukulula oileshifo imwe po, eemhango delaka nomapuko mokushipela oitya tava longifa omambo oitya nomanyolo taa hangika mongulu
- leshelafana oinyolwa novanafikola vakwao
- eta po ashinyolwa sha nyolekeka, sha nyolwa nawa neke li yela tali dulu okuleshwa, shi hena omapuko elaka, ng: longifa omilandu dokushanga kwopehovelo va ongele omauyelele koshipalanyole ng: okuetapo omadiladilo novanafikola vakwao nokulongekida omadiladilo nomauyelele mangha inava shanga,
- duta po okanhoko komushangwa, okuhoolola omutungilo woshinyolwa tau wapalele ng: oshididilikwa shomokambo kaye kefiku, omukanda, oresepa
- pingena, weda po/tululula oitya ile omatumbulo melandulafano liwa
- tululula omadiladilo ile oitwa ya fimana melandulafano u ete po elityo liyela
- dimbuluka nokupukulula oileshifo imwe po, eemhango delaka
59
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
nomapuko mokushanga oitya - longifa omambo oitya nomanyolo
omongulu - kundafana oinyolwa yavo vene
noyavakwao va pewe voo va yandje oidjemo
60
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Eenenendada noileshifo
OMUTUNGILO WELAKA, EEMHANGO DELAKA NELONGIFO LELAKA
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka longifa oileshifo neenenendada mondjila
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
longifa ondada yakula pehovelo loshitya shotete metumbulo, nomadina oitekulwanamwenyo noovanhu
longifa oshitwa kexulilo letumbulo
longifa ondada yakula pehovelo loshitya shotete metumbulo, omadina oitekulwanamwenyo noovanhu, omafiku oshivike neehani domudo, nomoshitya shotete moshipalanyole shembo ng: Oitekulwanamwenyo yange
DIDILIKA: omadina omafimbo omudo inaa pumbwa okunyolwa neenenendada ng: okulombo, okufu, okwenye, oitemadula
longifa oshitwa kexulilo letumbulo noshipulifo kexulilo lepulotumbulo
longifa oinghwanyu va tukule
longifa ondada yakula pehovelo loshitya shotete metumbulo, omadina oitekulwanamwenyo noovanhu, omafiku oshivike neehani domudo, oshitya shotete noitya ya fimana moshipalanyole shembo, omafiku omafudo a fimana (oKrismesa) eedoolopa, oilando, omanenedu, omaxupipiko, Oukwashiwana nomalaka, ng: ovaNamibia, oumbuwanu wAfrika, Oshiingilisha, Oshikwanyama DIDILIKA: omadina omafimbo omudo inaa pumbwa okunyolwa neenenendada ng: okulombo, okufu, okwenye, oitemadula
longifa oshitwa kexulilo letumbulo, oshipulifo kexulilo lepulotumbulo, noshiingidifo shi ulike eliudo
longifa okalyandada ka ulike
61
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oinima i li momusholondodo momatumbulo ng: Ame onda mona onduli, onghoshi, etotongwe nondjaba.
ekanifepo leendada dimwe, (ng: Enda ondjila yoikukungulu- End’ ondjila y’ikungulu) unene momaimbilo nomoutevo
longifa oinghwanyu va tukule oinima i li momusholondodo momatumbulo ng: Ame onda mona onduli, onghoshi, etotongwe nondjaba.
Oitukulwa yokupopya
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka tofa mo, tava luku nokulongifa mondjila omikalo da yooloka doitukulwa yokupopya, mokulesha,
mokupopya nokushanga
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
longifa oityadina noityadinalela, ng:
- oityadina: oshipundi,oshitaafula - oityadinalela: MeeLinda,
Namibia, Karibib,Ovenduka (okulihonga oshitya “oshityadinalela” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityaponhelelela ame, ove, ye, sho, fye, vo, nye
- henuka eendululo pakulongifa oityaponhele tai wapalele
tofa mo, umbula nokulongifa oityadina noityadinalela, ng:
- oityadina: oshipundi,oshitaafula - oityadinalela: MeeLinda, Namibia,
Karibib,Ovenduka
longifa oityaponhelelela ame, ove,
tofa mo, umbula nokulongifa oityadina ei hai dulu okuvalulwa naayo ihai dulu okuvalulwa noityadinamuhonga ng:
- oityadina tai dulu kuvalulwa: omaumbo, eepena domakala
- oityadina ita idulu kuvalulwa: omeva, oufila, omongwa
longifa oityaponhelelela ame, ove,
62
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
koityadina ya tunbulwa nale, ng: Tate okwa ya mofitola. Ye okwa landa mo ombelela
- likele la okulongifa oitya inai pumbiwa ng: Mumwamemekadona, Onghoshi, yo oya li ya kula unene... (okulihonga oshitya “oshityadinalela” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityamwene; shange, shoye, shaye Oyo ohema yange. Oyo oyange. Olo eumbo loye. Olo oloye. Oyo opena yaye. Oyo oyaye Osho oshikutu shaye. Osho oshaye, (okulihonga oshitya “oityamwene” inashi fimana ponghatu ei)
longifa oityalonga ngaashi oitya
ye, sho, fye, vo, nye - henuka eendululo pakulongifa
oityaponhele tai wapalele koityadina ya tunbulwa nale, ng: Emwangha okwa li tali ndwandwam,a shaashi lo ola li la fya ondjala.
- likelela okulongifa oitya inai pumbiwa ng: Mumwamemekadona namumwamememati, Omushamane okwa li mule unene...
(okulihonga oshitya “oshityadinalela” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityamwene; shange, shoye, shaye Oyo ohema yange. Oyo oyange. Olo eumbo loye. Olo oloye. Oyo opena yaye. Oyo oyaye. Osho oshikutu shaye. Osho oshaye, (okulihonga oshitya “oityamwene” inashi fimana ponghatu ei)
tofa mo, tumbula nokulongifa oityalonga ngaashi oitya yokulonga
ye, sho, fye, vo, nye - henuka eendululo pakulongifa
oityaponhele tai wapalele koityadina ya tunbulwa nale, ng: Fye otwa mona vamwameme tava ende, onghee voo otwe va pitula po notuwa yetu
- likelela okulongifa oitya inai pumbiwa ng: Ame namumwamemekadona, Onyofi yo okwali tai vema ...
(okulihonga oshitya “oshityadinalela” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityamwene; shetu, shavo, shasho Sho oshihauto shetu. Sho oshetu. Oyo ombwa yavo. Yo oya vo. Okambishi okanyaya nomakasha ako (okulihonga oshitya “oityamwene” inashi fimana ponghatu ei)
tofa mo, tumbula nokulongifa oityalonga ngaashi oitya yokulonga
63
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
yokuninga ng: lotoka/tondoka,nuka, faneka, imba (okulihonga efatululo loshitya “oshityalonga” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityahololinhele yanafangwa ng: meni/mo/mu, koshi, kombada, konima, pokati nsh.t (okulihonga oshitya “oityaponhele” inashi fimana ponghatu ei)
longifa oityalupe yanafangwa ng: ehauto li na onhapo, ongodi ile, etanga lakula
- longifa omayelekanifo oityalupe opaushimwe, ng: shile/shile unene/shile-shile shinene/shinene unene /shineneshinene (okulihonga oshitya “oityalupe” inashi fimana ponghatu ei)
ng: yola, taafina, ndanisha, yowa, teleka, nsh.t (okulihonga efatululo loshitya “oshityalonga” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityahololinhele yanafangwa ng: meni/mo/mu, koshi, kombada, konima, pokati, komesho, pombada, nsh.t (okulihonga oshitya “oityaponhele” oshinima inashi teelewa ponghatu ei)
longifa oityalupe yanafangwa tonga oitya oyo tai tongomona oityadina ng: okahanana kanini, omukulukadi omunambili, nsh.t
- longifa omayelekanifo oityalupe opaushimwe nopaushihapu, ng: xwepo, nawa, nawa unene
- tula oityalupe meshikulafano li li mondjila ng: okandjato kanini kalaula (ka shifi: kalaula kanini okandjato)
(okulihonga oshitya “oityalupe” inashi fimana ponghatu ei)
ng: lesha, shanga, londa ombashikela, shinga otuwa, nsh.t (okulihonga efatululo loshitya “oshityalonga” oshinima inashi teelelwa ponghatu ei)
longifa oityahololinhele ng: meni/mo/mu, koshi, kombada, konima, pokati, komesho, pombada, pedu, popepi, nsh.t
(okulihonga oshitya “oityaponhele” oshinima inashi teelewa ponghatu ei)
tofa mo, tumbula nokulongifa oityalupe, tonga oitya tai tongomona oityadina ng: Ombwa yafya ondjala, Ongala ishunga, nsh.t
- longifa omayelekanifo oityalupe opaushimwe nopaushihapu, ng: xwepo, nawa, nawa unene
- tula oityalupe melandulafano li li mondjila ng: okandjato kanini kalaula (ka shifi: kalaula kanini okandjato)
- longifa oityalupe va wede elunduluko nohokwe komatumbulo ng: Okakadona kalai okalonda
64
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
komwoonde.
longifa oityalupe ongo oitya oyo tai hokolola oshityalonga ng: Ame onda lotoka nda mana mo (okulihonga oshitya “oshityalupe” oshinima inashi teelewa ponghatu ei)
Okulongifa omaludi oityalonga mepaifefimbo nomepitafimbo lanafangwa
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka popya nokushanga mondjila tava longifa oityalonga mepaifefimbo nomepitafimbo lanafangwa
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Lundulula oityalonga tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okweenda’ Ohandi ende nda yuka kofikola efiku keshe Onda enda nda yuka kofikola onghela
Lundululila oityalonga molupe leanyo tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okweenda’ Ame ihandi ende nda yuka kofikola efiku keshe Ame inandi enda nda yuka
Lundulula oityalonga tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okuteleka’ Mumwamemekadona oha teleke ouvalelo efiku keshe Mumwamemekadona okwa teleka ouvalelo onghela
Lundululila oityalonga molupe leanyo tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okuteleka’ Mumwamemekadona iha teleke ouvalelo efiku keshe Mumwamemekadona ina teleka ouvalelo onghela
Lundulula oityalonga tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okukanghama’ Oshihauto ohashi kanghama peumbo efiku keshe Oshihauto osha kanghamene peumbo onghela
Lundululila oityalonga molupe leanyo tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okukanghama’ oshihauto ihashi kanghama peumbo efiku keshe oshihauto inashi kanghama peumbo onghela
65
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
kofikola efiku keshe Onghela ame inandi enda nda yuka kofikola
Omaludi oityalonga mepaifefimbo nomepitafimbo
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka popya nokushanga mondjila tava longifa omalupe oityalupe mepaifefimbo nomepitafimbo
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Lundulula oityalonga tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okuyowa’ Fye ohatu yoo moshana efiku keshe Onghela otwa yowa moshana Ng: ‘okukala’ Ame onda nyemata nai nena Onghela okwa li nda nyemata nai Ng: ‘okuya’ Ye oha i konhele yomadeulo olutu molomakaya Onghela okwa ile konhele yomadeulo olutu
Lundululila oityalonga molupe leanyo tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okuyowa’
Lundulula oityalonga tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okulotoka’ Ye oha lotoka a yuka kofikola efiku keshe Onghela okwa lotoka ayuka kofikola Ng: ‘okukala’ Tate okwa hafa nena Onghel atate okwa li a hafa Ng: ‘okuninga’ Ye oha ningi oifiilwalonga yaye yokeumbo efiku keshe Onghela okwa ninga oifiilwalonga yaye yokeumbo
Lundululila oityalonga molupe leanyo tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okulotoka’ Ye iha lotoka a ye kofikola
Lundulula oityalonga tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okuhonga’ Ye oha hongo ongudu a yuka Oshivike sha djako okwa honga ongudu Ng: ‘okukala’ Vo ove lipyakidila moshikunino nena Oshivike sha dja ko ovali ve lipyakidila moshikunino Ng: ‘okukala una’ Ye oku na oikulya nena Onghela ye okwa li e na oikulya
Lundululila oityaonga molupe leanyo tai di mepaifefimbo tai tulwa mepitafimbo ng: ‘okuhonga’ Ye iha hongo ongudu ei
66
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Fye ihatu yoo moshana efiku keshe Onghela inatu yowa moshana
ng: ‘okukala’
Ame inandi nyemata nena Onghela ka kwa li nda nyemata
ng: ‘okuya’ Ye iha i konhele yomadeulo olutu Onghela ina ya konhele yomadeulo olutu
Onghela ina lotoka aye kofikola ng: ‘okukala’ Tate ina hafa nena Onghela tate ka kwa li a hafa
ng: ‘okuninga’ Ye iha ning oifiilwalonga yaye yokeumbo efiku keshe Onghela ina ninga oifiilwalonga yaye yokeumbo
Oshivike sha dja ko ina honga ongudu ng: ‘okukala’ Vo inave lipyakidila moshikunino nena Oshivike sha djako kavali/kakwali ve lipyakidila moshikunino ng: ‘okukala una’ Ye ke na oikulya nenae Onghela ye kakwa li e na oikulya
Epaifefimbo tali twikile Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka popya nokushanga mondjila tava longifa epaifefimbo tali twikile ( omalinyengo oo taa ningwa ile itaa ningwa paife, konima yokafimbo ile meteelelwafimbo)
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
longifa oityalonga i shiivike nawa va hokolole kutya oshike tashi (itashi) ningwa paife ile konima yokafimbo ng: Ame ohandi lesha (paife). Ame itandi danauka (paife)
longifa oityalonga i shiivike nawa va hokolole kutya oshike tashi (itashi) ningwa paife ile konima yokafimbo ng: Okaana otaka lili (paife).Ye ina nangala (paife)
longifa oityalonga i shiivike nawa va hokolole kutya oshike tashi (itashi) ningwa paife ile konima yokafimbo ng: Paulus ita ningi oifiilwalonga yaye yokeumbo (paife).Ye ota danauka etanga lokeemhadi (paife)
Eteelelwafimbo
Elalakano lelihongo Ovahongwa otava ka longifa eteelelwafimbo
longifa oityalonga i shiivike nawa va hokolole
longifa oityalonga i shiivike nawa ova hokolola
longifa oityalonga i shiivike nawa ova hokolole
67
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oshiningwanima meteelelwafimbo ng: Ame ohandi ka talela po meekulu moshivike tashi uya
oshiningwanima meteelelwafimbo ng: Tate ota ka dja po komatango nena.
oshiningwanima meteelelwafimbo ng: Ovamwamememati otava ka teleka ouvalelo konguloshi.
Eenghedi, eemhango neshiivo lokutunga omatumbulo
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko nokulongifa eshiivo lokutunga omatumbulo, eenghedi neemhango da tambulwa ko ngeenge omunhu ta popi nongee ta shange
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
tunga omatumbulo anafangwa nokulongifaoikwatakanifi ‘na’ na ‘ile’, ng: Ondina ovamwameme vatatu Aili, Hamutenya naEdwig; Onda hala okuya kOmbaye ile kOshomeva.
longifa eemhango de diminafano lomuningi, ng: Ame ohandi danauka ove oto danauka fye ohatu danauka vo otava danauka ye oha danauka Okakadona ohaka danauka; oukadona ohava danauka
tunga omatumbulo anafangwa nomakupilikwatumbulo tava kwatakanifa omatumbulo tava longifa oikwatakanifi ‘ngeenge’, ‘ndele’, ‘ashike’ na ‘shaashi’, ng: Fye ohatu lideula, shaashi ohashi tu kaleke twa ndjanga.
longifa eemhango dediminafano lomuningi, ng: Ame ohandi imbi ove oto imbi fye ohatu imbi vo otava imbi ye oha imbi Ombwa ohai nangala polukolongo; Eembwa ohadi nangala polukolongo
tunga omatumbulo anafangwa nomakupilikwatumbulo tava kwatakanifa omatumbulo tava longifa oikwatakanifi oyo tai ulike efimbo/eshikulafano (shotete, shalandulako, ndee ‘ngeenge’, ‘ndee’, ‘omangha’, ‘komesho’, ‘konima’), ng: Maria na Martina ova kosha omake avo konima eshi va longifa okandjuwo.
longifa eemhango dediminafano lomuningi, ng: Ame ohandi tuka ove oto tuka fye ohatu tuka vo otava tuka ye oha tuka Ondjaba ohai linyengifa omukati wayo; Eendjaba ohadi linyengifa omikati dado
68
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
longifa oitya yomaefelo ‘kwafele nge’ i holole okupula epitikilo Nandi kwafwe ndi ye pondje. Kwafe nge/kwafele nge opena yoye ndi shangife ko
longifa oityauhapu ‘shinini’, ‘shihapu’, ‘shihapu unene’ Ame ondi na oumbishi vanini Ame onda xupifa ko oumaliwa vanini
longifa oityauhapu ‘shinini’, ‘shihapu’, ‘shihapu unene’, unene, imwe po, keshe, kape na
- kwinya oku na oikulya ihapu unene - longifa ‘imwe po’ va ulike ‘omuvalu
wa ngabekwa’ onda hala ombapila imwe po
- longifa ‘keshe’ metumbulo li li meanyo tava ulike ‘omuvalu wa ngabekwa Hakeshe omunhu ha mono omboloto
- longifa ‘kape na/kashipo’ va ulike ediminino kape na efimbo lokudanauka/efimbo lokudanauka kali po
longifa oikoveki molupe loityaponheleuliko ‘eshi’, ‘ei’ na ‘edi’ koinima i li popepi Ame ondi hole oshihauto eshi. Ame ondi hole oihauto ei, Ame ondi hole eenghaku edi
longifa oitya yoma efelo yexuku ‘-dulu/dulika’, ‘-shiiva’ Otashi shiiva/shidulika kulokwe omutenya nena Odula otashi shiiva iloke omutenya nena
longifa oityauhapu ‘shinini’, ‘shihapu’, ‘shihapu unene’, unene, imwe po, keshe, kapena, aishe/ashishe, keshe, aishe ivali
- oudila aveshe ova dala omai - lnandi uda omilombo adishe - longifa ‘keshe shimwe’ sho shinima
shi 1; - ye okwa djala omanyala keke
keshe - keshe umwe oku na oshifo - longifa ‘ashishe’ shoinima 2 ile i
dulife po Eenduli adishe odile Onda yahameka omaulu ange aeshe
longifa oikoveki molupe loityaponheleuliko ‘eshi’, ‘ei’ na ‘edi’ koinima i li popepi Ame ondi hole oshihauto eshi. Ame ondi hole oihauto ei, Ame ondi hole eenghaku edi
69
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
longifa oikoveki molupe loityaponheleuliko ‘eshi’, ‘ei’ na ‘edi’ koinima ile popepi Ame ondi hole oshihauto eshi. Ame ondi hole oihauto ei, Ame ondi hole eenghaku edi
- longifa ‘osho’, ‘oyo’ na ‘odo’ koinima oyo iheli popepi/ i li kokule Oshikombo osho oshange Oinamwenyo oyo oya kofa Eendjaba odo ou diwete?
- longifa ‘osho’, ‘oyo’ na ‘odo’ koinima oyo ihe li popepi/ i li kokule Oshikombo osho osha nge Oinamwenyo oyo oya nangala Eendjaba odo ou di wete?
- longifa ‘osho’, ‘oyo’ na ‘odo’ koinima oyo ihe li popepi/ i li kokule Oshikombo osho osha nge Oinamwenyo oyo oya nangala Eendjaba odo ou di wete?
Elihongo loitya Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka lesha nokushanga oitya i li pamufika wongudu yavo mondjila tava longifa eshiivo nowino wokulihonga oitya yOshikwanyama
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
tofa mo oityadinaundume noityadinaukadi ng: okamati/okakadona, tate/meme,
tukula oitya mounhokotya ng: twa (okanhokotya kamwe) ope/na (ounhokotya va 2)
tofa mo oityadinaundume noityadinaukadi, oitya oyo ye likwatelela koukwanedimo/koukwapata ng: tate/meme, tatekulu mumwaina wameme/meme mumwaina wamemei, tatekulu/meekulu,
tukula oitya mounhokotya ng: twa (okanhokotya kamwe) ome/va (ounhokotya va 2) ka/la/po (ounhokotya va 3)
tofa mo oilifitya (oitya oyo ye lifa mokutumbula ndee omafatululo nomalityo okwa yooloka) noku i longifa mondjila ng: Shingulu ota tunu eendao Meme ota tunu eedingu
70
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
tofa mo noku itavelifa/nokutwifakumwe omafaafano nomakondjifafano, ng: shinini/shiniingholi (omafaafano); shakula/shinini (omakondjifafano)
tunga po oupashihapu woityadina i shiivike nawa ng: oshitaafula (oitaafula); okakadona (oukadona; oshipala (oipala), onyala (eenyala), okuulu (omaulu)
mumwamemekadona/ mumwamememati, omonamati/omonakadona nsh.
tofa mo noku itavelifa/nokutwifakumwe omafaafano nomakondjifafano, ng: shinini/shiniingholi (omafaafano); shakula/shinini (omakondjifafano)
tunga po oupashihapu woityadina i shiivike nawa ng: oshitaafula (oitaafula); okakadona (oukadona; oshipala (oipala), onyala (eenyala), okuulu (omaulu)
Meme ota tende eengongo Omuhongi ota tende omufinda membo/ koshipelende.
tofa mo oityadinaundume noityadinaukadi, oitya oyo ye likwatelela kovanhu noinamwenyo ng: ohamba/ohambanghainhu, omushamane/omukulukadi, omuhomboli/omufuko, ondume/onghadi, oshipedi/oshikadi omhedi/odidi shikondobolo/onghadixuxwai, tofa mo noku itavelifa/nokutwifakumwe omafaafano nomakondjifafano, ng: shinini/shiniingholi (omafaafano); shakula/shinini (omakondjifafano)
fatulula nokulongifa omipopyofano ng: Shivalula oshi na ondjabi, Dengwa u lungame, (eendunge) ihadi wanene mutwe umwe; mokaxwa wa dina omo mu na Ndiba; Okukelela oku dule okupanga.
tunga po oupashihapu woityadina i shiivike nawa ng: oshitaafula (oitaafula); okakadona
71
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
(oukadona; oshipala (oipala), onyala (eenyala), okuulu (omaulu);
Omikalo dokushipela Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka hsanga oitya mondjila pamufika wongudu yavo tava longifa omikalo/eenghatu dokushanga oitya mondjila
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko Ovahongwa va dule oku:
longifa omikalo di lili noku lili dokushipela
- tumbula eendada mokule:tava longifa eshiivo lekwatafano londada newi layo va kufe oitya kumwe ndee tave i mangele vali kumwe nomawi eendada; omawi aa eli koluhaela oo ashike naa nyolwe, ng: omuhongi, ofikola
tukula oitya taku longifwa ounhokotya vopehovelo, pokati netulokumwe leendada ng: o-ku-le-sha nsh.t
findolola meendada, hopaenena nokuninga oitya (tava me nonhata nsh.t) opo va shipele/va tunge po eendada doitya ipe naayo yasha, ng: ngaashi, ko, ngeenge, na, o, sho, osha, tonga/tya, ame, ove,
longifa omikalo di lili noku lili dokushipela
- tumbula eendada mokule:tava longifa eshiivo lekwatafano londada newi layo va kufe oitya kumwe ndee tave i mangele vali kumwe nomawi eendada; omawi aa e na oshilonga/ a pumbiwa unene oo ashike naa nyolwe
tukula oitya takulongifwa ounhokotya vopehovelo, pokati netulokumwe leendada nounhokotya
findolola meendada, hopaenena nokuninga oitya (tava me nonhata nsh.t) opo va shipele/va tunge po eendada doitya i pe naayo yasha i li pamufika wondodo yavo, ng: imwe po, konima, lumwe, okwa li, openi
longifa omikalo di lili noku lili dokushipela
- tumbula eendada mokule:tava longifa eshiivo lekwatafano londada newi layo va kufe oitya kumwe ndee tave i mangele vali kumwe nomawi eendada
tukula oitya taku longifwa ounhokotya vopehovelo, pokati netulokumwe leendada nounhokotya
findolola meendada, hopaenena nokuninga oitya (tavame nonhata nsh.t) opo va shipele/vatungepo eendada doitya ipe naayo yasha ili pamufika wondodo yavo, ng: shavo, molwaashi
72
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
imwe
dimbuluka oitya ve i monene nhumbi i li: tava longifa oule woitya, omufolomo woitya, nomaukwatya moitya , ng outya vanini moitya yakula (meneka, tila)dingilila oulitumbuli
shanga oitya momambo oitya ve a ninga voo vene
- longifa okafo koitya - dimbulukifa omakalata oitya,
noinima ya shangwa momudingonoko wongulu yofikola
- pula ekwafo kovahongi nokovakulunhu vamwe
- longifa omukalo ngaashi ‘okutala, okutumbula, okupwipwika, okudimbuluka, okushanga, nokukonakona’ ve lihonge oitya mengungumano
dimbuluka oitya ve i monene nhumbi i li: tava longifa oule woitya, omufolomo woitya, nomaukwatya moitya , ng outya vanini moitya yakula (oshefa) dingilila eenghwambali, oupashihapu, nsh.t
shanga oitya momambo oitya ve a ninga voo vene
- longifa okafo koitya - dimbulukifa omakalata oitya,
noinima ya shangwa momudingonoko wongulu yofikola
- pula ekwafo kovahongi nokovakulunhu vamwe longifa omukalo ngaashi ‘okutala, okutumbula, okupwipwika, okudimbuluka, okushanga, nokukonakona’ ve lihonge oitya mengungumano
dimbuluka oitya ve i monene nhumbi i li: tava longifa oule woitya, omufolomo woitya, nomaukwatya moitya , ng outya vanini moitya yakula (kokolola, ondjaba) dingilila eenghwambali, oupashihapu, nsh.t eta po omikalo dimwe dokumona eendada (dokushipela) taku hoololwa po shimwe osho shi li mondjila ng: odyuulufi, odjuulufi,odjulufi, odulifi
shanga oitya momambo oitya ve a ninga voo vene
- longifa okafo koitya - dimbulukifa omakalata oitya,
noinima ya shangwa momudingonoko wongulu yofikola
- pula ekwafo kovahongi nokovakulunhu vamwe longifa omukalo ngaashi ‘okutala, okutumbula, okupwipwika, okudimbuluka, okushanga, nokukonakona’ ve lihonge oitya mengungumano
Elongifo leemhango dokushipela
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka shipela oitya mondjila pamufika wongudu yavo tava longifa eemhango dokushipela
Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko
73
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
OSHIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:
longifa eemhango dokushipela mondjila:
- oulitumbuli ohava ka na po filufilu ile va faafane ngeenge hatu popi ng: nawanawa-naanaa, oshiunda-oshuunda, ohandi-ohai
longifa eemhango dokushipela mondjila:
- oulitumbuli ohava kana pofilufilu ile va faafane ngeenge hatu popi ng: oshili shili-oshiishili, oshiumbo-oshuumbo, menhu ove-menhoove, kaana ove-kaanaave
- moshitya ‘menh ove’ ‘u’ oya ninga ‘o’ nomoshitya ‘kaana ove’ ‘o’ ya ‘ove’ oya ninga ‘a’ ndee tashi eta po oulitumbuli vale ng: menhoove, kaanaave
10. Etaloshiivo
Opo omapyokoko mahapu ayooloka noopaendodo da yooloka a dule kudidilikwa, omikalo
da yooloka detaloshiivo la twikilafana oda pumbiwa meendodo dopedu opo ku yandjwe
efano lelixwapo kombinga yeyokomesho lomuhongwa. Etaloshiivo la twikilafana (CA) na li
kale la yela, la fatuka, tali dulu okupondolwa nolelikolelela komilandu neenghedi
domuhongwa oye ta dana onghandangala.
Omapyokoko omo mufindahongo otaa tongo eudeko neewino odo omuhongwa e na
okuulika, no ta ka konwakonwa muwo. Ashike, oshilalakanenwa osho omufindahongo u kale
tau wilikwa kelihongo, ndele hake konakono.
10.1 Oishonekwa yetaloshiivo
Elalakano letaloshiivo la twikilafana okuulika ouyelele u shi okulineekelwa nou na oshilonga
u ulke nghee ovahongwa va pondola omapyokoko. Ouyelele ou nau longifwe u yandje
oidjemo kovahongwa kombinga yeenghono nomaunghundi avo mehongo. Openi va ninga
nawa, openi va pumbwa okulundulula nota ve shi ningi ngahelipi. Ovadali nava shivifilwe
luhapu momushangwahokololo wofikola wopambelewa kombingaa yeyokomesho lovana.
Nava tuwe omukumo va kale hava yandje omapapa ngeenge ovana va pondola nawa,
nokuyambidida ehongo lovana vavo.
Etaloshiivo la twikilafana ohali kwafele yo ovahongi va xwepopeke okuhonga kwavo ndee
tava yandje elihongo liwa kovahongwa. Oshishonekwa shetaloshiivo nashi talike ko onga
etaloshiivo opo ku lihongwe, ndee ha taloshiivo laashi she li hongwa. Ovahongi nava
konakone opo va mone oukwatya wolela womuhongwa keshe nghee ta hange omapyokoko
opo ku shivike nghee elihongo lomuhongwa li na okutwikila, nghee omuhongi ena
okuyandja omayambididohongo nonghee ena okonakona omikalo daye dokuhonga.
10.2 Omaludi/ /omaludi etaloshiivo
Omikalo dEtaloshiivo ina li sheywa /ina li longekidwa: omuhongi oku na okukonakona
nawa nhumbi omuhongwa keshe a hanga omapyokoko oo a hokololwa momufindahongo
wOshikwanyama, ndele ta mono nhumbi omuhongwa ta i komesho. Unene, eshi otashi dulu
okuningwa momukalo inau sheywa tashi dilile mokukonakona eyokomesho lomuhongwa
keshe melihongo, nokulideula momikalo donhumba manga tava konakona, tava fatulula
oiningwanima, tava longifa eshiivo, tava kwatafana, tava ningi omakonakono nekufombinga
lavo moinima ya kwalukeshe.
Eshi otashi ti okunongonona elihongo lomuhongwa nelalakano lokuva konakona eshi hatu
hongo nokudidilika eshi tu wete. Ovahongi ohava nongonona ovahongwa aveshe
momukokomoko woshilongwa shOshikwanyama. Ohava didilike ou e litula mo naao ine litula
mo, olyelye ha dulu okulonga sha memanguluko naao ta nane noudjuu ngeenge ta longo
sha kuye mwene. Pakupula omapulo, ohava mono ou a uda ko oshihongwa naao ina uda
ko. Mokutalela oinyangadalwa, otava dulu okudidilika kutya olyelye ta dulu okumana
oshinyangadalwa nokulongifa ounongo neshiivo, naao ita dulu. Ekufombinga, elitulemo
nomawedelepo omuhongwa moilonga youngudu nalo oha li nongonowa. Ponghatu keshe
ye lihongo, omuhongi na kwashilipaleke kutya ovahongwa otava hange omapyokoko.
75
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Omikalo dEtaloshiivo la sheywa /la longekidwa: etaloshiivo eli ola kwatela mo oku eta po
eenghalo dokukonakona ngaashi oukonakono vounongo pafiyafano (ouquizzes),
oukonakono vaxupi, okakonakono kopakanya, neembapila dokulongela. Eembapila
dokulongela (worksheets) ohadi kwafa unene notadi dulu okulongifwa koshipelende ile
mombapila. Osha fimana ovahongi va unganeke nokulongekida melandulafano opo va
konakone ovahongwa ndee tava yandje oitwa yoko ten (10)..
Elongifo lomakonakono lopambelewa, pakushanga nopakanya otali dulu ashike ku
konakona omapyokoko amwe po, onghee inali pumbwa okulongifa efimbo lihapu.
Oukonakono vaxupi navaningilwe motundi yelaka lotete (Oshikwanyama) ndele tava talika
ko onga oinyangadalwa yelaka.
10.3 Omafatululo oitwa (eendodo)
Omufika womuhongwa wokupondola mekwatafano nomapyokoko oo e li momufindahongo
wOshikwanyama okwa ulikwa momadidilikondada. Ngeenge eendada ta di yandjwa, oshi li
sha fimana kutya otadi hololifa nokuyandja omufika wolela womuhongwa wokupondola
kwaye mekwatafano nomapyokoko. Meendodo edi 1-3, omadidilikondada aa okwa
kwatafana kumwe noshiyelekifo shoitwa ihamano. Ekwatafano pokati keyandjo
lomadidilikondada nomapyokoko osha ulikwa ngaashi tashi landula:
Ondodo % onhalelo
yeepelesen
da (ondodo
1-12)
Efatululo lomapyokoko
A 80% Okwa hanga omapyokoko aeshe nawa kuhe na vali.
Omuhongwa nokwa hanga omapyokoko aeshe nawa kuhe
na vali
B 70-79% Okwa hanga omapyokoko aeshe nawa unene.
Okupondola kwomuhongwa oku li pombada lela yoitwa
yopokati yapumbiwa, ye okwa funda moitukulwa ihapu
yomomapyokoko
C 60-69% Okwa hanga omapyokoko nawa. Omuhongwa okwa
deuka momapyokoko sha wana
D 50-59% Okwa hanga omapyokoko sha wana. Okupondola
kwomuhongwa otaku tu kumwe noitwa yopokati
yapumbiwa. Omuhongwa ota shi shiiva a pumbwa
eyambididohongo moitukulwa imwe po.
76
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Ondodo % onhalelo
yeepelesen
da (ondodo
1-12)
Efatululo lomapyokoko
U 0-39% I na hanga ondodo yasha. Omuhongwa i na dula
okuhonga omapyokoko opamufika wopedu, nonande okwa
kwafelwa lela komuhongi. Omuhongwa okwa pumbwa lela
eyambididohongo
10.4 Omifindalandu domoule detaloshiivo (tali) la twikilafana
(Omafatululo aa otaa dulu okumonika mOmufindalandu wOpashiwana wEhongo
lopedu)
Etaloshiivo oli na okukala oshitukulwa shomelongekido loshihongwa neenghedi da yela
dokukonakona nadi tulwe po. Pefimbo lotundi yoshilongwa nomangha ovahongwa tava ningi
oinyangadalwa yomongulu, omuhongi ota ningi etaloshiivo la twikilafana la sheywa naalo
inali sheywa momapyokoko aeshe a yooloka moilongwa aishe. Meendodo dopedu,
etaloshiivo ole likolelela koiyelekifo. kanghamekwa komakanghameno. Ngee oitwa
yomaadidilikondada ya yandjwa, osha fimana i ulike lela ondodo yepondolo lomuhongwa
mekwatafano nomapyokoko.
10.4.1 Etaloshiivo tali twikile ina li sheywa /longekidwa
Etaloshiivo inali sheywa otali ningwa tashi pitile menongonono loukeka nomoididilikwa
yashangwa (tala oshihopaenenwa ko 10.4.3). Eshi otashiti kutya, mangha ovahongwa ve
lipyakidila noinyangadalwa yoshihongwa, omuhongi ota didilike omapondolo nomaunyengwi
mombapila yomusholondodo wovahongwa nhumbi tava konakonwa. Osho sha didilikwa
otashi ka wilika elongekido loileshwa yokomongula, eemhumbwe deyambididohongo
nonhumbi taku tukulilwa oitwa yetaloshiivo la twikilafana la sheywa. Inashi pumbiwa ku
shangwe omafatululo /omawedelepo asha kombinga yepyokoko keshe, okangobe ashike ka
ulike kutya omuhongwa okwa likola ounongo/owino. Ashike ngeenge omuhongwa ota
nyengwa nokwa pumbwa eyambididohongo la wedwa po, oumbangi tau ulike ounyengwi
waye oya pumbiwa.
10.4.2 Etaloshiivo tali twikile la sheywa /longekidwa
Etaloshiivo la sheywa /lalongekidwa ohali ningwa konima yexulifo lenenediladilo
/oshipalanyole ile ngeenge oshikalimo shonhumba sha pumbwa ekonakono mangha
oshileshwa shi pe inashi etwa po. Ovahongi otava dulu okuyandja oukonakono vaxupi
vopakanya ile vopakushanga ile oukonakono vounongo pafiyafano (quizes) momukokomoko
woshikako. Omuhongi oha yandje oitwa ten (10) (tala 10.4.3).
77
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Momataloshiivo/omakonakono mahapu a ningwa, etaloshiivo/ekonakono ashike limwe la
sheywa tali didilikwa. Etaloshiivo na li ningwe pefimbo leetundi doihongwa. Eshi otashi ti
KAKU NA ovahongwa veendodo dopedu (meendodo 1-3) tava ka kala ve na “oshivike
shokakonakono” ile “elandulafano lefimbo lomakonakono” olo ovahongwa tave lihongele
okukonaakonwa.
Oitwa yetaloshiivo la sheywa ohai didilikwe meefoloma dokudidilika etaloshiivo la twikilafana.
Kexulilo loshikako, oitwa yoshihongwa keshe ohai wedwa kumwe mokakololo “koitwa aishe
kumwe. “Oupokati” owo omuvalu woitwa ya wedwa kumwe wa tukulwa nomuvalu
womataloshiivo a yandjwa, omipambulwavalu nado nadi ulikwe, ng: 3.2. Omipambulwavalu
otadi kolekwa ndee tadi ningi ondodo/oshitwa ngaashi sha ulikwa mo 10.3 ng: 2.8 = 3 nsh.t
78
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
11 Omusholondodo woitya tai hangwa momufindahongo wOshikwanyama
nomafatululo ayo
Didilika: Omafatululo a yandjwa apa otaa longo ashike monghalo yomufindahongo ou ndee
hameenghalo dimwe i li li
Okuyoolola pakuuda - oshe li kwatelela koilyo yokuuda ile omukalo
wokuuda/wokupwilikina; oshilonga shomatwi
nouluvi womuhongwa oyo hai va dulifa va
fatulule, va ndjadjakunune nokuudako eshi va
pwilikina
Emangelokumwe – okumangelakumwe eendada mbali ile di dulife
po ngaashi hashi ningwa pehovelo ile
komaxulilo oitya ng: ‘sh’ mu shila; ‘ty’ mu tyava
nsh.t
Omapyokoko – omaunongo haa dulu okuyelekwa, a talika ko
ongo a fimana /a pumbiwa mokuninga sha ile
moku hanga omufika wonhumba
Etaloshiivo la twikilafana - eyeleko leyokomesho lovahongwa le li
kwatelela koilonga oyo hava longele mongulu
yofikola ile oukonakono/oupulo ovo tava ninga
momukokomoko woshikako ile womudo, shi
dulife eshi tava yelekwa/konaakonwa
mekonakono limwe alike
Omikalo dokuuda ko- okuninga ovahongwa va ude ko omalityo oitya
oyo ya shangwa omu
eenghwambali– epando leendada di lile po omutumbulilo wewi
limwe ngaashi ‘sh’ mu shanga, ‘ee’ moshitya
eembe, ‘dj’ mu djala, ‘kw’ mu kwata
Oulitumbuli vavali - okupopya ewi olo tali popiwa tali
dimokalitumbuli kamwe la finda mukakwao
mokanokotyaoko tuuoko ng:...
omilungu, elakaile eehamamaohadi linyenge
eshi oulitumbuli vavali tava tungwa po
Efatululo layela– efatululo la yela pakufatulula omadiladilo
momukalo wa yela
79
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
Globalisation– exumifo komesho nehovakanifo mounyuni
aushe la etifwa kounghulungu nomakwatafano
a xwepopala, omafimbo amwe oha shi eta
ekano loukwatya womufyuululwakalo wopanhu
Have –a-go-pad – okambo ko ku didilika, omo ovahongwa tava
kendabala okutonga/okutumbula eendada kuvo
vene; ye omuhongi he ya a konakone oikando
ihapu nokuwapaleka apa tashi pumbiwa
Omapulo eli pamifika da yooloka ‘ongahelipi’ ile ‘omolwashike’ omapulo oo taa
pula ovahongwa va tunge po ile va faneke
omaxulifo she likwatelela koshinima shimwe va
pwilikina ile va lesha; efimbo limwe tashi yukifa
komapulo omoule (HOTS) (ounongo
wokudiladilifa moule) omapulo eendunge.
Oitya yasha – oitya oyo hai longifwa luhapu oyo hai holoka
alushe moinyolwa naayo ovahongwa ve i
pumbwa opo va dule okulesha pehe na
eongaongo ng: o, ko, imwe po, tya nsh.t
Oilifitya – oitya oyo ye lifa mokushangwa ndele
nomokutumbulwa, ashike elityo ola yooloka (itai
tongele oshinima shimwe) ng: oshikutu shange
osha tuta komeva. Onda tuta oilya mepya
Ekwatelemo laaveshe - onghatu yokukwatela mo keshe umwe
Oityalonga pauhapu - oityalonga oyo inai lundulula onghedi (ihai
lunduluka mepitafimbo nomepitafimbo loupwile)
Omutungilo welaka – eenhango delakanokutumbula
oitya/elandulafano mokulesha
Pomufika welihongo – Eshangelo olo ovahongwa ve na okushiiva
nokudula va ete po oidjemo yelihongo lavo
kexulilo lefimbo lonhumba ng: kexulilo leendodo
dopedu otava .... Omufika welihogo owa fatulula
osho ovahongi ve na okuhonga naasho
ovahongwa ve na okulihonga
Omapulo omoule – ‘ongahelipi’, ‘oshike’, na ‘openi’ omapulo a
pumbiwa kovahongwa va mone omanyamukulo
anafaangwa moinyolwa pakushanga nopakanya
Eefikola daaveshe - Eefikola odo tadi wanifa po eemhumbwe
dovahongwa ovo vehe na oupyakadi
80
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
melihongo. Ofikola keshe oyo ihe fi ofikola
yelikalekelwa
Onset and rime - okutula omawi eendada mokanokotya kamwe
ng:...
Phoneme - okawi li nini melaka oko taka endifa noupu
elityo ng:’m’ ya’meme’, ‘pw’ mu pwipwika
Ehongomawi- omukalo wokuhonga okulesha pakudimbuluka
omawi kutya eendada ile ehanganifo leendada
odo da kalela po eendada, ekwatafano pokati
komawi eendada nomadidiliko eendada
Eshiivo lokulesha nokutumbula yukifa keudeko lomutungilo womawi eendada
pakupopya/pakutonga oitya. Eshi osha kwatela
mo ekwateko neudeko lomawi eendada
moinyangadalwa ngaashi oiimbo, okutula
mounhokotya, okutula oitya meengudu nomewi
londada linini. Eshiivo lokulesha nokutumbula
oshe likolelela/oshe likwatelela ashike
kokupopya omawi eendada, ndee haku shanga
oalfabeta (elandulafano leendada) ile omawi
endada nosha fimana noshayaamena......
Eengwanhee – eendada nhee di lile po ewi londada limwe alike
ngaashi nghw – onghwanghwa, nanghwe,
onghwiko, onghwiyu na onghwele
Okudimbuluka – hokolola ile shanga kombinga yeshiivo
Oityalonga ihai lunduluka
(oikwakudilongwatyalonga)– oshityalonga osho hashi tungu po epitafimbo
lasho vene nepitililwafimbo lasho vene
Okuhokololulula - hokololulula ehokololol konima eshi we li
pwilikina ile we li lesha
Omukalo wokuleshulula/
wokutalulula omukalo oo ovahongwa hava longifa va
wapaleke oinyolwa yavo vene
Elilongekido lofikola/Eepologalama
delongekido lehovelo lofikola omilandu dalongekidilwa ovahongwa vondodo
yo1 moNamibia, sha dimbulukiwa kutya
ovahongwa vahapu oha ve likola sha, omanga
inava hovela oilonga oinyangadalwa yondodo
81
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
yo tete. Opologlama ei oya etwa po opo ku
kwafwe ovahongwa va mone omawino
nounongo wa pumbiwa melihongo la
longekidilwa ondodo oyo
okulandula oitya nomesho – nhumbi oitya ya tulwa nawa melandulafano
nokukwatakanifawa kumwe i tunge omatumbulo
oinyolwa imwe
Eenghwanhatu – eendada nhatu di lile po ewi limwe alike/otadi
tumbulwa newi londada imwe aike ngaashi ‘ndj’
ondjaba; ‘shw’ koshwa
Visualise – okutunga po efano loshinima shonhumba
momadiladilo aye
Visual perception – oshilonga shomesho nouluvi womuhongwa
osho tashi va dulifa va fatulule, va
ndjadjakunune nokuuda ko osho ve wete/tava
tale
Ounongo wokulihonga oitya – endjadjukununo/okutamununa mo elityo
nokulongifa oitya
82
NIED omufindahongo welaka lotete weendodo dopedu 2014
The National Institute for Educational Development Private Bag 2034 Okahandja NAMIBIA Telephone: +64 62 509000 Facsimile: +64 62 509033 E-mail: [email protected] Website: http://www.nied.edu.na © NIED 2014