ПРЫВАТНАЯ ЎСТАНОВА АДУКАЦЫІ

МІНСКІ ІНСТЫТУТ КІРАВАННЯ

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

(ПРАФЕСІЙНАЯ ЛЕКСІКА)

ВУЧЭБНА – МЕТАДЫЧНЫ КОМПЛЕКС

Мінск

Выд-ва МІК

2009

УДК 808.26

ББК 81.2

Б43

Складальнік

Л.І. Шпакоўская, старшы выкладчык кафедры гуманітарных дысцыплін

Рэцэнзенты:

Мароз В.К., дацэнт кафедры беларускай мовы Беларускага тэхналагічнага

універсітэта, кандыдат філалагічных навук, дацэнт;

Куніцкая Н.А., загадчык кафедры замежных моў Мінскага інстытута кіравання,

старшы выкладчык

Рэкамендаваны да выдання кафедрай гуманітарных дысцыплін Мінскага

інстытута кіравання

Беларуская мова: Вучэбна-метадычны комплекс \ Складальнік

Л.І. Шпакоўская\ Мінскі інстытут кіравання. – Мінск: Выд-ва МІК, 2009. – с.

ISBN 978-985-490-

Вучэбна-метадычны комплекс па беларускай мове дае магчымасць студэнтам

дзённай і завочнай форм навучання сістэматызаваць і паглыбіць веды па

дысцыпліне, авалодаць прафесійнай лексікай і выкарыстоўваць яе пры напісанні

розных дакументаў і ў вусным маўленні.

У выданне ўключаны тэарэтычныя звесткі і практычныя заданні па ўсіх тэмах

дысцыпліны, пытанні да заліку і экзамену.

УДК 808.26

ББК 81.2

ЗМЕСТ

І. Мэты і задачы дысцыпліны, яе месца ў вучэбным працэсе 4

ІІ. Змест навуковага матэрыялу 6

ІІІ. Канспект лекцый 15

Тэма 1. Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова (прафесійная лексіка)

Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

каштоўнасцей 15

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай мовы 38

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму53

ІV. Практычныя заняткі

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

Каштоўнасцей. 82

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай мовы 88

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму 93

Тэма 4. Функцыянальныя стылі маўлення 105

Тэма 5. Навуковы стыль 112

Тэма 6. Афіцыйна-справавы стыль 131

Тэма 7. Культура прафесійнага маўлення 152

V Тэксты для перакладу з улікам прафесійнай лексікі 165

VІ. Афіцыйна-справавыя тэксты 189

VII Слоўнік 198

VIII Прыкладныя тэмы вусных паведамленняў 206

IX КСРС 208

X Інфармацыйна-метадычная частка 209

XI Пытанні да заліку і экзамену для студэнтаў дзённай і завочнай

форм навучання 212

I. МЭТЫ І ЗАДАЧЫ ДЫСЦЫПЛІНЫ, ЯЕ МЕСЦА Ў

ВУЧЭБНЫМ ПРАЦЭСЕ

1.1. Мэта выкладання дысцыпліны

Сістэматызаваць і паглыбіць веды студэнтаў па беларускай мове,

атрыманыя ў школе, навучыць свабодна валодаць прафесіянальнай

лексікай. Праграма прадугледжвае як вынік авалодванне студэнтамі вуснай

і пісьмовай формамі беларускай мовы ў ступені, дастатковай для

выкарыстання атрыманых ведаў у будучай прафесіі. У аснову яе

пакладзены сітуацыйна-камунікатыўны прынцып, арыентаваны на

перспектыўную запатрабаванасць атрыманых камунікатыўных навыкаў.

Камунікатыўныя тэмы і неабходны для іх забеспячэння моўны матэрыял,

на базе якога ажыццяўляюцца ўсе віды маўленчай дзейнасці, вызначаюцца

паводле будучай спецыялізацыі студэнтаў і профілю навучальнай

установы. Належная ўвага надаецца маўленню, асноўным патрабаванням

да маўлення (дакладнасць ужывання слова, захаванне асноўных эпічных

нормаў, паслядоўнасць, лагічнасць і інш.).

Мэты і задачы вывучэння дысцыпліны:

Фарміраваць у студэнтаў свядомае разуменне самабытнасці і

непаўторнасці беларускай мовы як унікальнай з’явы ў свеце,

якая на працягу стагоддзяў задавальняла патрэбы нацыі.

Садзейнічаць стварэнню актыўнага прафесіянальнага слоўніка.

Навучыць кіравацца асноўнымі законамі перакладу галоўным

чынам з рускай мовы на беларускую з мэтай дакладнага

ўжывання вузкапрафесіянальных тэрмінаў.

Выпрацоўваць уменне ўспрымаць змест і форму чужых

выказванняў на слых і пры чытанні, перадаваць граматна,

лагічна, паслядоўна ўласныя паведамленні.

Развіваць у студэнтаў уменне самастойнага аналізу моўных

з’яў і формаў.

Выхоўваць павагу да беларускай мовы як сродку духоўнага

ўзбагачэння асобы.

Студэнты павінны

ведаць:

- ролю мовы і маўлення ў працэсе сацыялізацыі асобы;

- месца і ролю беларускай мовы ў славянскім свеце;

- канцэпцыі паходжання і этапы развіцця беларускай мовы;

- сістэму лексічных, граматычных і стылістычных сродкаў беларускай

мовы, іх камунікатыўныя крыніцы;

- персаналіі заснавальнікаў беларускай лінгвістыкі.

- асноўныя лексікаграфічныя першакрыніцы.

умець характарызаваць:

- лексічныя групы;

- асаблівасці тэрміналагічнай лексікі;

- асаблівасці функцыянальных стыляў;

- асаблівасці навуковага і афіцыйна-справавога стылю і сферы іх

функцыянавання;

- тэксты розных жанраў, свядома карыстаючыся моўным матэрыялам

адэкватна стылю, мэце, сітуацыі і тэме выказвання;

- стылістычныя нормы адэкватна сітуацыі прафесійных або справавых

зносін.

умець аналізаваць і інтэрпрэціраваць:

- з’явы гістарычнага білінгвізму, яго прычыны і наступствы;

- асаблівасці беларуска-рускага і руска-беларускага білінгвізму;

- моўную палітыку дзяржавы ў гістарычным кантэксце;

- моўную сітуацыю ў Рэспубліцы Беларусь на сучасным этапе;

- спецыяльныя, агульнанавуковыя і сацыяльна-палітычныя тэксты на

беларускай мове.

набыць навыкі і ўменні:

- эфектыўных маўленчых паводзін у розных сітуацыях

прафесійных і

справавых зносін;

- карыстацца моўнымі сродкамі беларускай мовы ў практычнай

дзейнасці;

- адэкватна перакладаць навуковыя, спецыяльныя тэксты з рускай

мовы на беларускую і наадварот, улічваючы стылістычную

прыналежнасць і асаблівасці лексіка-граматычнай пабудовы тэкста;

- кампрэсіі і разгортвання навуковай інфармацыі, анатавання і

рэферавання;

- пісьмовага афармлення справавых дакументаў і лістоў;

- падрыхтоўкі і правядзення публічных выступленняў, дзелавых

гутарак;

- талерантных моўных паводзін ва ўмовах дзяржаўнага білінгвізму.

Структура дысцыпліны

Праграма дысцыпліны разлічана на аб’ём 50 вучэбных гадзін, з іх –

34 гадзіны аўдыторныя. Размеркаванне аўдыторных гадзін па відах

заняткаў: лекцыі – 6 гадз., практычныя заняткі – 28 гадз., з іх кіруемая

самастойная работа студэнтаў складае – 6 гадз.. Размеркаванне

аўдыторных гадзін па семестрах: першы семестр – 34 гадзіны, з іх 6 гадз. –

лекцыйныя заняткі, 28 гадз. – практычныя заняткі; другі семестр –34 гадз.,

з іх 6 гадзін – лекцыйныя заняткі, 28 гадз. – практычныя заняткі.

II.ЗМЕСТ НАВУКОВАГА МАТЭРЫЯЛУ

Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова(прафесійная лексіка)”.

Прадмет і задачы курса. Месца курса ў сістэме сацыяльна-гуманітарных

навук, яго сувязь з іншымі дысцыплінамі. Метады навучання. Роля курса ў

фарміраванні і развіцці сацыяльна-асобасных і сацыяльна-прафесійных

кампенэнцый выпускнікоў ВНУ.

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і

нацыянальных каштоўнасцей. Мова і соцыум. Паняцце соцыуму.

Формы беларускай нацыянальнай мовы. Беларуская мова як крыніца

духоўнай і інтэлектуальнай культуры беларусаў. Функцыі мовы ў

грамадстве. Нацыянальная мова і духоўная культура народа.

Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы.

Канцэпцыі паходжання і гістарычныя карані беларускай мовы. Этапы

развіцця беларускай мовы. Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ.

Старажытныя рукапісныя і друкаваныя помнікі на беларускай

мове.Прычыны заняпаду беларускай мовы. Набыццё беларускай

літаратурнай мовай шырокіх грамадскіх функцый у 20-я гг. ХХ ст.

Праблемы нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы. “Беларуская

граматыка для школ” Б.Тарашкевіча. Моўныя рэформы савецкага часу (

1933 г., 1957 г.). Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы. Лексіка

беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская і

запазычаная). Змены ў лексічнай сістэме беларускай мовы: актыўная і

пасіўная лексіка. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага

выкарыстання. Спецыяльная лексіка як частка лексічнай сістэмы сучасный

беларускай літаратурнай мовы. Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай

лексікі.

Паняцце тэрміна і тэрміналогіі. Тэрміны вузкаспецыяльныя,

агульнанавуковыя, міжнавуковыя. Інтэрнацыяналізмы. З гісторыі

фарміравання і развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі 14–17 стст.

Тэрміналагічныя працы 20-х гг. ХХ ст. Беларускія тэрміналагічныя

слоўнікі і даведнікі.

Праблемы ўпарадкавання і ўдасканалення сучаснай беларускай

тэрміналогіі. Асаблівасці тэрміналогіі розных галін навукі і вытворчасці.

Сучасны стан развіцця беларускай тэрміналогіі.

Слоўнікатэрміналагічныя працы 90-х гг. ХХ стагоддзя.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.

Білінгвізм як аб’ектыўная рэальнасць у краінах свету. Псіхалагічны,

педагагічны, сацыялінгвістычны аспекты білінгвізму. Паняцце моўнай

інтэрферэнцыі. Віды інтэрферэнцыі ( фанетычная, акцэнтная, лексічная,

марфалагічная, сінтаксічная, словаўтваральная).

Паняцце моўнай нормы.

Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх

парушэння. Асаблівасці беларускага літаратурнага вымаўлення ў

параўнанні з рускім.

Марфалагічная нормы беларускай літаратурнай мовы. Назоўнік.

Несупадзенне ў родзе, ліку, скланенні; канчаткі – у(-ю), -а(-я) у родным

склоне; канчаткі назоўнікаў у месным склоне. Прыметнік. Утварэнне і

ўжыванне формаў ступеней параўнання якасных прыметнікаў.

Выкарыстанне элятыўных формаў у беларускай і рускай мовах.

Прыналежныя прыметнікі, іх утварэнне. Займеннік. Асаблівасці ўжывання

асабовых, азначальных, адмоўных і няпэўных займеннікаў. Лічэбнік.

Скланенне лічэбнікаў і асаблівасці іх ужывання з назоўнікамі. Дзеяслоў.

Спецыфіка спражэння. Ужыванне суфіксаў дзеясловаў. Дзеепрыметнік і

дзеепрыслоўе як формы дзеяслова. Асаблівасці іх утварэння і ўжывання ў

беларускай мове. Спосабы перадачы дзеепрыменікаў у складзе

тэрміналагічных словазлучэнняў пры перакладзе на беларускую мовы.

Прыслоўе. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання формаў ступеней параўнання

ў адрозненне ад рускай мовы.

Сінтаксічыя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы. Адрозненні ў

будове некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах.

Каардынацыя дзейніка і выказніка ў сказе.

Тэма 4. Функцыянальныя стылі маўлення. Паняцце

функцыянальнага стылю. Класіфікацыя функцыянальных стыляў (

навуковы, афіцыйна-справавы, публіцыстычны, мастацкі, размоўны).

Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі ( уласна навуковы,

(акадэмічны), навукова-папулярны, вучэбна-навуковы і інш.). Функцыі

навуковага стылю і яго адметныя лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя

асаблівасці.

Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі (канцылярскі,

юрыдычны, дыпламатычны). Функцыі афіцыйна-справавога стылю і яго

характэрныя асаблівасці.

Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці.

Узаемапранікнення стыляў.

Тэма 5. Навуковы стыль. Асноўныя рысы навуковага стылю

(падрыхтаванасць маўлення, пераважна яго пісьмовая форма ў выглядзе

маналогу, лагічная паслядоўнасць выказвання, сцісласць пры

інфарматыўнай насычанасці зместу).

Моўныя сродкі навуковага стылю (насычанасць тэрмінамі, перавага

абстактнай лексікі, пераважнае ўжыванне назоўнікаў, пашыранасць формы

роднага склону, асаблівая функцыя займенніка мы, шырокае выкарыстанне

дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў, пашыранасць складаназалежных сказаў

з аднароднымі членамі, пабочнымі словамі і ўстаўнымі канстукцыямі,

сродкі лагічнай сувязі паміж сказамі і інш.).

Паняцце аб падмове навук: эканомікі, права. Рэальны слоўнік кожнай

падмовы. Выкарыстанне невербальных сродкаў ( табліцы, графікі, схемы).

Жанравая разнастайнасць навуковага стылю ( артыкул, даклад,

рэферат, анатацыя, рэзюме і інш.), агульныя патрабаванні да іх напісання і

афармлення.

Кампазіцыя пісьмовага навуковага тэксту і вуснага выступлення, іх

афармленне. Рубрыкацыя навуковага тэксту. Абзац як структурная адзінка

тэксту. Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

Тэма 6. Афіцыйна-справавы стыль. Асноўныя рысы афіцыйна-

справавога стылю (пераважна пісьмовая форма функцыянавання,

уніфікаванасць і стандартызаванасць мовы дакументаў, дакладнасць

фармулёвак, лагічнасць, экспрэсіўная нейтральнасць, монасемічнасць

лексікі).

Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю (шырокае выкарыстанне

наменклатурных назваў, пашыранасць аддзеяслоўных назоўнікаў, у тым

ліку з прэфіксам не-, ужыванне назваў асобы паводле сацыяльнага

становішча і сферы дзейнасці ў форме мужчынскага роду, абмежаванае

выкарыстанне займеннікаў, пашыранасць інфінітыва, спецыфіка

дзеяслоўнага кіравання, расшчапленне выказніка, рэгламентацыя парадку

слоў у сказе, канструкцыі са складанымі злучнікамі і адыменнымі

прыназоўнікамі. Выкарыстанне безасабовых канструкцый).

Віды афіцыйна-справавых тэкстаў (заява, даверанасць, аўтабіяграфія,

дакладная запіска, тлумачальная запіска, кантракт, справавыя пісьмы і

інш.), правілы іх напісання і афармлення.

Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў. Загаловак і іншыя

рэквізіты як элементы тэксту службовага дакумента. Роля клішыраваных

выразаў у арганізацыі тэксту службовых дакументаў.

Тэма 7. Культура прафесійнага маўлення. Мова і маўленне.

Маўленне – маўленчая дзейнасць – агульная культура чалавека.

Прафесійна арыентаванае маўленне.

Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці

маўлення: правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце

(разнастайнасць) маўлення, дарэчнасць, вобразнасць.

Правільнасць маўлення і моўныя нормы (лексічныя, арфаэпічныя,

акцэнталагічныя, словаўтваральныя, марфалагічныя, сінтаксічныя).

Тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы выпраўлення.

Тэхніка і выразнасць маўлення (голас і маўленчае дыханне, дыкцыя,

інтанацыя і інш.).

Узаемадзеянне вербальных і невербальных (жэсты, міміка, рухі)

сродкаў маўленчай дзейнасці.

Падрыхтоўка да публічнага выступлення. Асноўныя якасці-

паказчыкі паспяховага выступлення. Маўленчы этыкет і культура зносін.

НАЗВЫ ТЭМ ЛЕКЦЫЙ І ІХ ЗМЕСТ

Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова(прафесійная лексіка)”

Прадмет і задачы курса. Месца курса ў сістэме сацыяльна-гуманітарных

навук, яго сувязь з іншымі дысцыплінамі. Метады навучання. Роля курса ў

фарміраванні і развіцці сацыяльна-асобасных і сацыяльна-прафесійных

кампенэнцый выпускнікоў ВНУ.

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і

нацыянальных каштоўнасцей. Мова і соцыум. Паняцце соцыуму.

Формы беларускай нацыянальнай мовы. Беларуская мова як крыніца

духоўнай і інтэлектуальнай культуры беларусаў. Функцыі мовы ў

грамадстве. Нацыянальная мова і духоўная культура народа.

Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы.

Канцэпцыі паходжання і гістарычныя карані беларускай мовы. Этапы

развіцця беларускай мовы. Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ.

Старажытныя рукапісныя і друкаваныя помнікі на беларускай мове.

Прычыны заняпаду беларускай мовы. Набыццё беларускай літаратурнай

мовай шырокіх грамадскіх функцый у 20-я гг. ХХ ст. Праблемы

нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы. “Беларуская граматыка для

школ” Б.Тарашкевіча. Моўныя рэформы савецкага часу ( 1933 г., 1957 г.).

Беларуская мова на сучасным этапе.

Сінтаксічыя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы. Адрозненні ў

будове некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах.

Каардынацыя дзейніка і выказніка ў сказе.

ПРАКТЫЧНЫЯ ЗАНЯТКІ, ІХ ЗМЕСТ І АБ’ЁМ У

ГАДЗІНАХ №

п/п

Назва тэмы

практычных

заняткаў

Мэта заняткаў Дзённае

абучэнне

КСРС Завочнае

абучэнне

1. Беларуская

мова і яе месца

ў сістэме

агульначалавеч

ых і

нацыянальных

каштоўнасцей

Даць аналіз

паходжання

беларускай мовы і

яе гістарычных

каранёў.Вызначыць

ролю беларускай

мовы ў культурна-

астветніцкім жыцці

ўсходняга

славянства.

Прасачыць развіццё

і функцыянаванне

беларускай

літаратурнай мовы

ў ХХ – ХХІ стст.

2

2. Лексічная

сістэма

беларускай

мовы

Даць азначэнні

лексікалогіі і

лексікаграфіі.

Вызначыць ролю

агульнаўжывальнай

лексікі і лексікі

абмежаванага

выкарыстання.

Разгледзець

адрозненні

тэрміналагічнай і

прафесійнай

лексікі. Выявіць

асаблівасці

словаўтварэння

беларускай

тэрміналогіі.

4 2

3. Функцыянав Даць паняцці 2 2

анне

беларускай

мовы ва ўмовах

білінгвізму.

білінгвізму і

моўнай

інтэрферэнцыі.

Разгледзець

арфаэпічныя,

марфалагічныя,

сінтаксічныя

асаблівасці

беларускай

літаратурнай мовы

ў параўнанні з

рускай.

4. Функцыянал

ьныя стылі

маўлення.

Даць паняцце

функцыянальнага

стылю,

класіфікацыю

стыляў.

Разгледзець

функцыі

навуковага,

афіцыйна-

справавога і

публіцыстычнага

стыляў.

2

5. Навуковы

стыль

Разгледзець

асноўныя рысы

навуковага стылю

(падрыхтаванасць

маўлення,

пераважна яго

пісьмовая форма ў

выглядзе маналогу,

лагічная

паслядоўнасць

выказвання,

сцісласць пры

інфарматыўнай

насычанасці

зместу). Моўныя

сродкі навуковага

стылю. Жанравую

разнастайнасць

навуковага стылю

6 2

(артыкул, даклад,

рэферат, анатацыя,

рэзюме і інш.),

агульныя

патрабаванні да іх

напісання і

афармлення. Умець

перакладаць

навуковыя тэксты з

улікам прафесійнай

лексікі з рускай

мовы на

беларускую.

6. Афіцыйна-

справавы стыль

Засвоіць

асноўныя рысы

афіцыйна-

справавога стылю

(пераважна

пісьмовая форма

функцыянавання,

уніфікаванасць і

стандартызаванасць

мовы дакументаў,

дакладнасць

фармулёвак,

лагічнасць

маўлення,

экспрэсіўная

нейтральнасць).

Навучыць граматна

афармляць і пісаць

асабістыя

дакументы (заява,

распіска,

аўтабіяграфія,

тлумачальная

запіска).

Разгледзець групы

справавых лістоў

па

функцыянальным

прызначэнні.

Засвоіць

6 2 2

кампазіцыю і

моўныя

канстуркцыі

справавых лістоў

на канкрэтных

прыкладах.

Навучыць граматна

перакладаць на

беларускую мову

афіцыйна-

справавыя тэксты.

7. Культура

прафесійнага

маўлення

Даць паняцці

мова і маўлення.

Разгледзець

асноўныя

камунікатыўныя

якасці маўлення:

правільнасць,

дакладнасць,

чысціня і багацце

маўлення,

лагічнасць,

дарэчнасць,

вобразнасць.

Разгледзець

тыповыя

маўленчыя

памылкі, іх

прычыны, спосабы

выпраўлення.

Засвоіць асноўныя

этапы падрыхтоўкі

да публічнага

выступлення.

Узаемадзеянне

вербальных і

невербальных

(жэсты, міміка,

рухі) сродкаў

маўленчай

дзейнасці. Засвоіць

маўленчы этыкет і

культуру зносін.

6 2

Усяго 22 6 6

ІІІ. КАНСПЕКТ ЛЕКЦЫЙ

У в о д з і н ы ў д ы с ц ы п л і н у “ Б е л а р у с к а я м о в а

( п р а ф е с і й н а я л е к с і к а )

Беларуская мова (прафесійная лексіка) – дысцыпліна, якая дапамагае

далучыцца да багаццяў нацыянальнай культуры, сфарміраваць

камунікатыўна развітую асобу, здольную наладжваць зносіны на роднай

мове, перакладаць і рэферыраваць прафесійна арыентаваныя і навуковыя

тэксты, весці дзелавую дакументацыю, выступаць з навуковымі

паведамленнямі і публічнымі прамовамі і інш. Праграма курса накіравана

на засваенне і прафесійнае прымяненне беларускай навуковай тэрміналогіі,

выпрацоўку уменняў правільна ўспрымаць розную інфармацыю на

беларускай мове, а таксама дакладна і асэнсавана выказваць любую думку,

спрыяць павышэнню грамадскага прэстыжу беларускай літаратурнай мовы

як мовы тытульнай нацыі ў Рэспубліцы Беларусь.

Асноўныя мэты выкладання дысцыпліны:

- выпрацаваць і замацаваць практычныя ўменні і навыкі

граматнага карыстання вуснай і пісьмовай мовай;

- пашыраць і ўзбагачаць прафесійны лексічны запас будучых

спецыялістаў, выпрацаваць уменне практычнага карыстання

тэрміналогіяй і прафесійнай лексікай па абранай спецыяльнасці;

- фарміраваць устаноўкі на практычнае прымяненне

атрыманых ведаў у прафесійнай дзейнасці і іншых сферах

сацыяльнай актыўнасці.

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і

нацыянальных каштоўнасцей

Паняцце мовы. У гісторыі навукі існуюць два асноўныя погляды на

мову: як з’яву біялагічную і з’яву псіхічную. Мова найважнейшы сродак

зносін паміж людзьмі. Дзеля таго каб існаваць людзі павінны дамовіцца

паміж сабою пра супольныя справы, размеркаванне абавязкаў, пра

вызначэнне агульных планаў. Ажыццяўленне падобнага тыпу патрэб і

дасягаецца пры дапамозе мовы. Мова ўзнікае з настойлівай патрэбы

грамадства і ў грамадстве, гэта – сацыяльная (грамадская) з’ява. Галоўная

функцыя мовы быць сродкам зносін у грамадстве. Рэалізацыя гэтай

функцыі адбываецца ў працэсе моўнай дзейнасці.

Мова складаецца з вялікай колькасці адзінак і правіл іх спалучэння ў

выказваннях. Каб служыць для перадачы інфармацыі ад аднаго чалавека да

другога мова павінна складацца з нейкіх матэрыяльных носьбітаў

інфармацыі. Такімі носьбітамі інфармацыі з’яўляюцца моўныя знакі. Таму

мова можа кваліфікавацца як знакавая сістэма асаблівага характару.

Моўныя знакі маюць план зместу і план выражэння. Таму і адзінкі мовы

суадносяцца з гэтымі паняццямі.

Слова мова выкарыстоўваецца і для абазначэння найважнейшага

сродку людскіх зносін, пэўнай, звычайна этнічнай, групы людзей:

беларуская мова, руская мова, мова беларускіх татараў, англійская мова.

Такія канкрэтныя мовы (французская, літоўская, цыганская і г.д.) можна

лічыць формай існавання агульначалавечай мовы, якая можа разглядацца

як навуковая абстракцыя. На свеце існуе некалькі тысяч моў. Кожная з іх –

вынік працы шматлікіх пакаленняў, часцінка таго стэрэаскапічнага

погляду на свет, які належыць усяму чалавецтву ў сукупнасці. У адной

мове людзі лепей адлюстравалі асаблівасці снегу, таму што іх продкі жылі

ў тундры на працягу стагоддзяў і адрозненне гэта было вельмі важным для

жыцця, у некаторых арабскіх дыялектах жыхароў пустыні шмат назваў

пяску, у трэцяга народа – падрабязная моўная класіфікацыя дажджу.

Кожная мова абслугоўвае пэўны калектыў, але заўсёды даводзілася

людзям уступаць у кантакты з суседзямі, а часам і з больш далёкімі

калектывамі. Прадстаўнікі аднаго племені авалодвалі не толькі сваёй

роднай мовай, але і мовай іншага племені. У такіх выпадках мы гаворым

пра моўныя кантакты, у выніку якіх магчыма замена адной мовы на

другую ці ўзнікненне новай мовы. Рассяленне пэўнага, не вельмі

кансалідаванага моўнага калектыву можа прывесці да ўзнікнення на аснове

адной мовы дзвюх ці нават некалькіх новых моў, гэта значыць да

дыферэнцыяцыі моў (так, з адносна адзінай старажытнарускай мовы

ўзніклі руская, беларуская і ўкраінская мовы). Ва ўмовах сумеснага

пражывання на адной тэрыторыі, цесных сувязей паміж мовамі такіх

калектываў не выключаецца і інтэграцыя моў, ўтварэнне адзінай мовы на

месцы папярэдніх некалькіх моў. Часцей пры гэтым адна з кантактуючых

моў становіцца асновай, на якую ўздзейнічаюць у той ці іншай меры

астатнія мовы. Напрыклад, асновай сучаснай румынскай мовы стала

народаная лацінская мова, якая ўвабрала ў свой слоўнік шматлікія

славянскія элементы, а таксама спазнала ўплыў іншых балканскіх моў.

Тэрмін мова дастасоўваецца не толькі да мовы чалавека наогул, не

толькі да мовы пэўных калектываў, але і да мовы асобнага чалавека –

індывіда. У гэтым сэнсе можна сказаць “Мова Янкі Купалы, мова Аляксея

Талстога ці мова Шэкспіра”. У такім выпадку гутарка ідзе пра тое, як у

тэкстах, якія стварае пэўны чалавек, адлюстроўваюцца не толькі

агульначалавечыя моўныя заканамернасці ці не толькі асаблівасці дадзенай

канкрэтнай нацыянальнай мовы, але і індывідуальныя асаблівасці.

У гэтым праяўляецца дваісты характар мовы: з аднаго боку, яна з’ява

індывідуальная, з другога - з’ява грамадская.

Побач з натуральнай гукавой мовай людзі карыстаюцца некаторымі

дапаможнымі сродкамі зносін, якія таксама называюць мовамі. Разгледзім

некаторыя з іх. Мова жэстаў – гэта сістэма дадатковых сігналаў рухамі

частак цела: выцягнутая рука ўказвае накірунак, нахіленне галавы азначае

ў нас згоду, а пакручванне галавой у бакі – адмову ( у балгараў –

наадварот) Назіранні над развіццём дзіцяці і светам жывёл даюць

некаторыя падставы для гіпотэзы пра першаснае прызначэнне мовы

жэстаў для перадачы інфармацыі, а гукавой мовы – эмоцый.

Яшчэ адна мова. Мова кветак – гэта ўмоўны дадатковы сродак

перадачы пэўнай (зместава абмежаванай) інфармацыі: чырвоныя ружы –

могуць, напрыклад, абазначаць каханне, а жоўтыя кветкі – здраду ці

хваробу. У гэтым сэнсе мовамі можна назваць і іншыя сістэмы знакаў,

напрыклад знакі дарожнага руху.. Звычайна ўсе такія мовы маюць

абмежаваны слоўнік і прымітыўную граматыку, абмежавана і сфера іх

ужывання; як правіла яны пазбаўлены самаразвіцця.

У працэсе свайго функцыянавання мова дастасоўваецца да перадачы

ўсяго таго, што патрэбна калектыву яе носьбітам. Патрэбнасці носьбітаў

мовы залежаць ад розных умоў жыцця, эканомікі, ступені развіцця

духоўнай культуры, яны змяняюцца. Змяняецца з імі і мова. У гэтым сэнсе

мову можна разглядаць як кібернетычную сістэму, якая няспынна

функцыяніруе і самарэгулюецца. У мове ўзнікаюць новыя словы,

фразеалагічныя адзінкі, новыя граматычныя сродкі.

Мова – гэта істотная адзнака этнічнага калектыву-народа, нацыі. У

тыповым выпадку мова народа, з аднаго боку, аб’ядноўвае прадстаўнікоў

дадзенага народа, а з другога – з’яўляецца адметнай адзнакай. Але нярэдка

на практыцы адной мовай карыстаюцца прадстаўнікі некалькіх этнічных

калектываў: нямецкая мова – родная для немцаў, аўстрыйцаў, для значнай

часткі насельніцтва Швейцарыі і Люксембурга; англійская мова – родная

для англічан і амерыканцаў, а таксама для насельніцтва былых калоній

Вялікабрытаніі; беларуская мова – родная не толькі для беларусаў, але і

для прадстаўнікоў іншых народаў, якія даўно жывуць на Беларусі,

напрыклад, беларускіх татараў, яўрэяў і інш. Разам з тым, напрыклад,

швейцарцы, якія карыстаюцца чатырма мовамі (нямецкай, французскай,

італьянскай, рэтараманскай) зліваюцца ў выніку працяглага сумеснага

пражывання ў адзіную нацыю.

Мова адчуваецца найбольш каштоўным скарбам народа, яго

відавочнай адзнакай; пачуццё адзінства мовы – адзін з асноўных

кампанентаў нацыянальнай свядомасці. Менавіта праз родную мову

адбываецца для кожнага чалавека знаёмства са светам, праз родную мову

ажыццяўляецца непарыўная сувязь чалавека са сваім народам. Разам з тым

– родная мова – гэта велізарны ўклад кожнага норода ў скарбніцу

агульначалавечай культуры.

Функцыі мовы ў грамадстве (соцыуме) . Соцыум (ад лац.

socium = агульнае, сумеснае) – грамадства, сацыяльнае акружэнне

чалавека, сукупнасць складзеных гістарычных форм дзейнасці людзей.

Мова ў жыцці чалавека выконвае розныя функцыі:

камунікатыўную;

пазнавальную;

намінатыўную;

экспрэсіўную;

эстэтычную.

Формы беларускай нацыянальнай мовы Як і многiя іншыя мовы

свету, беларуская мова існуе ў дзвюх разнавіднасцях:

дыялектная мова;

беларуская літаратурная мова.

Дыялектная мова – гэта сукупнасць мясцовых гаворак, што бытуюць (

у вуснай форме) на Беларусі.

На дыялекталагічных картах можна ўбачыць два проціпастаўленыя

адзін аднаму дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні.

Літаратурная мова – унармаваная, агульнапрынятая і абавязковая для

ўсіх членаў грамадства. Існуе ў вуснай і пісьмовай разнавіднасцях, мае

разгалінаваную сістэму стыляў.

У сістэму нормаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы ўваходзяць:

• арфаэпічныя;

• арфаграфічныя;

• лексічныя;

• граматычныя;

• пунктуацыйныя;

• стылістычныя.

Беларуская мова –форма нацыянальнай культуры беларусаў.

"Народ выражае сябе найпаўней i найдакладней у мове сваей. –

пісаў у XIX ст. вядомы pycкi лінгвіст І. Сразнеўскі, – Народ i мову нельга

ўявіць адно без аднаго". Калі грамадства параўнаць з жывым арганізмам,

то мову можна назваць нервовай сістэмай, якая наладжвае ў арганізме

сувязі паміж яго клеткамі. Але мова – гэта не толькі сродак, з дапамогай

якога людзі наладжваюць сувязі, абменьваюцца інфармацыяй, яна –

своеасаблівае люстэрка жыцця i працы народа, яго грамадскага i

культурнага развіцця. Мова адлюстроўвае жыццёвы вопыт народа,

асаблівасці яго мыслення i пcіxікі, маральна-этычныя i эстэтычныя нормы.

Ад пакалення да пакалення беларускі народ замацоўваў у слове

сваё бачанне свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпохі да эпохі ён

выпрацоўваў разнастайныя сродкі для перадачы думак, пачуццяў.

Прыродныя ўмовы i геаграфія краіны, узровень народнай гаспадаркі i

кантакты з іншымі народамі, характар грамадскай думкі, культуры,

мастацва – усе вялікія і малыя асаблівасці жыцця нашага народа

адлюстраваліся ў мове.

Моўная культура беларускага народа надзвычай багатая i

самабытная. Яна ўвасоблена ў поўных чароўнага хараства песнях, у

афарбаваных міфічнасцю легендах, паданнях i дасціпных, мудрых

прыказках, у адмысловых загадках і магічнатаямнічых замовах, у трапных

выслоўях i дасканалых па форме i мастацкіх якасцях казках, у творах

мастацкай, навуковай літаратуры i г.д. Гэтыя моўныя скарбы раскрываюць

нам гісторыю народа, сведчаць пра яго сацыяльны інтэлект, далучаюць нас

да маральных, эстэтычных каштоўнасцей, створаных народам за стагоддзі,

дапамагаюць зразумець яго філасофію, мастацкія вобразы, авалодаць

сакрэтамі яго моватворчай дзейнасці. Захоўваючы духоўную спадчыну

народа, замацоўваючы ў слове ўсё тое, што прынята называць культурай,

мова яднае нашчадкаў i продкаў, звязвае мінулае з сучасным i будучым.

Мова – гэта адна з найважнейшых прыкмет нацыі, падмурак

этнічнага самаўсведамлення народа. У сілу пэўных гістарычных,

сацыяльных і геапатычных прычын беларуская мова не стала пакуль

асноўным і адзіным сродкам камунікацыі ў нашай рэспубліцы. Для

большасці жыхароў Беларусі гэтую ролю выконвае руская мова.

Сучасны стан беларускай літаратурнай мовы – вынік працяглага і

складанага працэсу яе развіцця, які непарыўна звязаны з лёсам беларускага

народа, з плёнам і стратамі яго гісторыі. Таму звернемся да гісторыі,

высветлім, калі ўзнікла наша мова, дзе яна развівалася, якое яе месца сярод

іншых моў свету, як яна выкарыстоўвалася ў пісьменстве, у грамадскім і

культурным жыцці грамадства.

Паходжанне беларускай мовы. У залежнасці ад паходжання і

наяўнасці ці адсутнасці агульных рыс усе мовы свету падзяляюцца на

роднасныя і няроднасныя. Сярод роднасных моў адрозніваюцца моўныя

сем’і, групы і падгрупы. Беларуская мова належыць да славянскай групы

індаеўрапейскай сям’і.

Паводле тэорыі індаеўрапейскай расы, практычна ўсе еўрапейскія і

многія азіяцкія народы маюць адну прарадзіму, а іх мовы ўзыходзяць да

адзінай мовы-крыніцы, якую прынята называць “агульнаіндаеўрапейскай”,

ці “індаеўрапейскай прамовай”.

Сёння цяжка дакладна сказаць, дзе і калі існавала гэтая мова. Існуе

некалькі гіпотэз наконт прарадзімы індаеўрапейцаў. Адны даследчыкі

лічаць, што першапачаткова, прыкладна ў IV–III тыс. да н.э. яны займалі

прастору ад Дона і Паўночнага Каўказа да Дуная. Адсюль індаеўрапейцы

пайшлі у Еўропу, Сярэднюю Азію і праз Каўказ на Блізкі Усход і ў Індыю.

Згодна з іншымі гіпотэзамі, індаеўрапейская моўная супольнасць узнікла

на Блізкім Усходзе або ў Індыі і адкуль рушыла на ўсход і захад.

Выказваецца таксама меркаванне, што прарадзімай індаеўрапейцаў магла

быць тэрыторыя ад Урала да Каспійскага мора.

Нягледзячы на тое, што ў навуцы пакуль няма адзінства ў вызначэнні

першаснай лакалізацыі праіндаеўрапейскай мовы, вучоныя аднак не

сумняваюцца ў тым, што яна існавала.

Параўнальна-гістарычны аналіз фактаў розных моў дазваляе

рэканструяваць праіндаеўрапейскую мову.

Праіснаваўшы некалькі тысячагоддзяў, індаеўрапейская моўная

супольнасць распалася, і на аснове дыялектаў пачалі складвацца розныя

мовы (германская, раманская, славянская і інш.). Мовы, якія паходзяць ад

агульнаіндаеўрапейскай мовы, з’яўляюцца роднаснымі, і на гэтай падставе

іх аб’ядноўваюць у адну моўную сям’ю – індаеўрапейскую.

Індаеўрапейскія мовы – самая вялікая ў свеце моўная сям’я. У наш

час амаль кожны другі чалавек на планеце гаворыць на мове

індаеўрапейскага паходжання. Індаеўрапейскія мовы гучаць на велізарных

прасторах Еўразіі, на працягу апошніх пяці стагоддзяў яны пашырыліся

таксама ў Паўночнай і Паўдневай Амерыцы, Аўстраліі і часткова Афрыцы.

У складзе індаеўрапейскіх моў ёсць і так званыя “мёртвыя мовы”, якімі

ўжо ніхто не карыстаецца. Адны з іх збераглі толькі сваю назву ды

невялікую колькасць уласных імёнаў. Такімі з’яўляюцца, напрыклад,

старажытныя мовы Малой Азіі: хецкая, лувійская, палайская і пазнейшыя

лідзійская і лікійская. Ад другіх засталіся пісьмовыя помнікі. Напрыклад,

на ведыйскай мове ад II тыс. да н. э. захаваўся зборнік свяшчэнных

тэкстаў “Веды”; на санскрыце (у класічным яго варыянце) – эпічныя

паэмы “Махабхарата” і “Рамаяна”; на авестыйскай мове – зборнік

свяшчэнных тэкстаў сярэдзіны I тыс. да н.э. “Авеста”. Некаторыя

“мёртвыя” мовы выкарыстоўваюцца для богаслужэння:

царкоўнаславянская (змененая стараславянская – першая пісьмовая мова

славян) – у праваслаўнай царкве, лацінская – у каталіцкай царкве.

Па ступені роднасці індаеўрапейская сям’я подзяляецца на

асобныя группы моў. Вучоныя налічваюць 16 моўных груп

індаеўрапейскай сям’і: германская група (нямецкая, англійская,

ісландская, шведская, дацкая і інш. мовы), раманская (французская,

іспанская, італьянская, партугальская, румынская, малдаўская і інш.,

мертвая – лацінская), кельцкая (ірландская, шатландская, гэльская,

брэтонская і інш.), балтыйская (літоўская, латышская, а таксама

мертвыя мовы – пруская і яцвяжская), ірланская (персідская,

таджыкская, курдская і інш., мертвыя – авестыйская,

старажытнаперсідская), індыйская, ці індаарыйская (хіндзі, урду,

бенгалі і інш., а таксама мертвыя – ведыйская, санскрыт) і інш.

Беларуская мова разам з рускай, украінскай, польскай, чэшскай,

балгарскай і інш. належыць да славянскай групы моў індаеўрапейскай

сям’і.

Зараз індаеўрапейскія мовы вельмі адрозніваюцца паміж сабой, але

быў перыяд іх блізкасці, калі існавала адзіная індаеўрапейская мова, якая

толькі падзялялася на дыялекты. Ад тых часоў ва ўсіх індаеўрапейскіх

мовах застаўся даволі вялікі пласт слоў, якімі карысталіся тысячы гадоў

таму назад старажытныя індаеўрапейцы (арыі), у якіх замацоўвалі яны свае

веды аб навакольным свеце і аб сабе. Так, у беларускай мове

індаеўрапейскімі паводле паходжання з’яўляюцца тэматычныя групы слоў,

што абазначаюць паняцці духоўнага і культурнага жыцця: бог, вера, дух,

дзіва, бяда і інш.; часавыя паняцці: век, месяц, дзень, ноч, вечар і інш.;

назвы з’яў прыроды: агонь, вада, вецер, дым, неба, снег, холад і інш.;

тэрміны роднасці, сваяцтва і іншых адносін паміж людзьмі: маці, брат,

сястра, зяць, госць, друг і інш.; назвы частак цела чалавека: вока, вуха,

зуб, кроў, мозг, нос і інш.; найменні жывых істот, раслін: звер, алень, воўк,

вуж, каза, журавель, дуб, бяроза, вярба, лен, зерне, семя і інш.; назвы

прыкмет якасці: новы, стары, жывы, злы, сухі і інш.; назвы дзеянняў,

стану: быць, браць, будзіць, верыць, гарэць, драмаць і інш.

Індаеўрапеізмамі з’яўляюцца таксама некаторыя лічэбнікі (два, тры,

дзесяць, сто і інш.), займеннікі (ты, вы, сам), службовыя словы (без, да, а,

ды, не і інш.). Падабенства гэтых слоў выяўляецца ва ўсіх індаеўрапейскіх

мовах або ў асобных іх групах, што сведчыць, з аднаго боку, пра роднасць

гэтых моў, з другога – пра сам факт іх паходжання. Параўнаем: бел. –

дзень, рус. – день, польск. – dzien, балг. – ден, літ – deina, лац. – dies,

ірланд. – denus і г.д.

Беларуская мова атрымала ў спадчыну індаеўрапейскую лексіку з

мовы старажытных славянскіх плямёнаў, што вылучыліся з

агульнаіндаеўрапейскага этнічнага адзінства недзе на мяжы III і II тыс. да

н. э.

Беларуская мова як адна са славянскіх моў. Некаторы час славяне

жылі сумесна на адносна невялікай тэрыторыі. Праўда, вучоныя

спрачаюцца, дзе яна знаходзілася. Яе шукаюць на тэрыторыі сучаснай

Польшчы (паміж Одрай і Віслай), ля падножжа Карпат і ў стэпах

Паўднёвай Украіны. Але найбольш верагодна, што месцам першаснага

прыпынку славян стаў раён вярхоў Прыпяці, Буга, Віслы. Гэта быў

агульны перыяд гісторыі славян – агульнаславянскі. Мову славян гатага

перыяду называюць агульнаславянскай, або праславянскай.

Праславянская мова не была аднолькавай на ўсёй тэрыторыі. Яна

члянілася на дыялекты. Вучоныя вылучаюць тры асноўныя яе дыялекты,

якія ўмоўна называюць усходнім, заходнім, паўдневым. Носьбіты

славянскіх дыалектаў у старажытнасці былі ў асабліва блізкіх адносінах з

балтамі (носьбітамі балтыйскіх дыялектаў). Магчыма, нейкі час існавала

адзінства, якое дазваляе гаварыць пра агульную балта-славянскую мову–

продак славянскіх і балтыйскіх моў.

Паступова славяне пашыралі тэрыторыю свайго рассялення. У I

тысячагоддзі н.э. славянская гаворка ўжо гучала ў паўночных раенах

Усходняй Еўропы, на Балканах, на тэрыторыі сучаснай Чэхіі, Славакіі,

Венгрыі, Румыніі, у Малой Азіі. Славянская каланізацыя, асіміляцыя

неславянскага насельніцтва ішла ў гэты час даволі інтэнсіўна.

Але падчас вандровак славян па Еўропе сувязі паміж імі

паслабляліся. Гэта прывяло ўрэшце (прыкладна ў сярэдзіне 1 тыс. н.э.) да

распаду агульнаславянскага моўнага адзінства, якое мае гісторыю у

некалькі тясячагоддзяў. На аснове ўзаемадзеяння дыялектаў, што былі ў

недрах праславянскай мовы, і гаворак мясцовага асіміляванага

насельніцтва паступова пачалі складвацца славянскія моўныя групы і

асобныя мовы.

Такім чынам, падобна на тое, як дрэва расце з кораня, ствол яго

мацнее і галініцца, так і сучасныя славянскія мовы выраслі з

праславянскай мовы, карані якой ідуць у глыб вякоў, да мовы

праіндаеўрапейскай. Крона сучаснага славянскага “моўнага дрэва” мае

галіны, у якіх групуюцца: 1) усходнеславянскія мовы, 2) заходнеславянскія

мовы, 3) паўдневаславянскія мовы. Кожная з гэтых галін мае розную

колькасць адгаліванняў.

Беларуская мова разам з рускай і ўкраінскай належыць да группы

ўсходнеславянскіх моў Усходнеславянская група – самая малая па

колькасці моў, але самая вялікая па колькасці славян, што гавораць на

мовах гэтай групы (звыш 180 млн.чалавек).

Першы перыяд: 10–14 стст. Старажытнаруская літаратурная

мова. Носьбіты ўсходніх славянскіх дыялектаў, на аснове якіх

сфарміраваліся беларуская, руская і ўкраінская мовы, пачалі актыўна

засяляць Усходнюю Еўропу у сярэдзіне 1 тыс. н.э. Традыцыйна доўгі час

лічылася, што на базе гэтых дыялектаў, якія мелі высокую ступень

агульнасці, у XI ст. ўзнікла адзіная старажытнаруская літаратурная

мова. На гэтай мове былі створаны такія сусветна вядомыя помнікі, як

“Слова аб палку Ігаравым”, “Словы Кірылы Тураўскага,, летапіс

“Аповесць мінулых гадоў”, Супрасльскі рукапіс, “Астрамірава Евангелле”.

і інш. Гэты час быў пачаткам пісьмовага перыяду ў мастацкай славеснасці

будучых беларусаў, рускіх, украінцаў.

Аднак сёння тэзіс аб поўным дыялектным адзінстве ўсходнеславянскіх

моў і адзінай старажытнарускай мове падлягае сумненню. Вучоныя лічаць,

што можна гаварыць толькі пра адносна адзіную пісьмова-літаратурную

мову ўсходніх славян старажытнага часу (г. зн. яны пісалі амаль

аднолькава, на стараслявянскай мове – першай літаратурна-пісьмовай мове

славян, распрацаванай у IX ст.), але гаварылі па- рознаму. Моўныя продкі

беларускай, рускай, украінскай моў, відавочна, належалі да розных, хоць і

блізкіх, дыялектных груповак праславянскага свету. А гэта азначае, што

яны не мелі адзінай моўнай “калыскі”, кожная з іх развівалася сваім

шляхам з праславянскіх дыялектаў. Старажытныя пісьмовыя помнікі

ўсходніх славян выразна адлюстроўваюць адметныя рысы, уласцівыя

адпаведна будучым беларускай, рускай і ўкраінскай мовам. Разам з тым

можна гаварыць і пра шэраг істотных, агульных для гэтых моў

асаблівасцей, што адрозніваюць іх ад заходніх і паўдневаславянскіх моў:

напрыклад, поўнагалосныя формы голова – галава (у заходніх і паўдневых

славян – glova, glava); пачатковае о/а ў словах тыпу один-адзін, олень-

алень (замест е у заходне- і паўдневаславянскіх мовах) і інш.

Аднак у большасці выпадкаў узаемаадносіны паміж беларускай,

рускай і ўкраінскай мовамі маюць даволі складаны характар. Так, адны з

моўных рыс з’яўляюцца агульнымі для беларускай і ўкраінскай моў

(напрыклад, зацвярдзенне шыпячых (жыццё- життя), чаргаванне г, к, х з

свісцячымі з, ц, с (нага –назе, нозі, рука, руцэ, руці), пераход л у ў; в (воўк –

вовк, спаў– спав), падаўжэнне зычных і інш.), але іх няма ў рускай мове;

другія супадаюць толькі ў беларускай і рускай мовах ( наяўнасць парных

цвёрдых і мягкіх зычных, з’ява акання, ужыванне на месцы былога гука t

(яць) галоснага е (хлеб, лес) і інш.; асобныя рысы агульныя для рускай і

ўкраінскай моў (наяўнасць цвёрдага і мяккага р (резкій – різкій).

Некаторыя асаблівасці замацаваліся толькі ў адной з трох моў. У

беларускай мове, напрыклад, дзеканне і цеканне (дзень, ціхі), у рускай –

выбухны зычны [ г ] (горад, гора), спалучэнне ро, ло ( дрожать, глотать), ва

ўкраінскай – галосны і на месцы былога t (сіно, хліб), мяккі зычны ц (

жнець, палець) і інш.

Аналагічныя з’явы назіраюцца і ў граматычнай і лексічнай сістэмах

усходнеславянскіх моў, дзе побач з агульным, аднатонным для трох моў

выяўляюцца спецыфічныя рысы, уласцівыя адной ці дзвюм мовам.

Заходнеславянскую моўную групу ўтвараюць польская, чэшская,

славацкая, сербалужыцкая (верхня- і ніжнялужыцкая) і мёртвая

палабская (асімілявана нямецкай мовай да пачатку XVIII ст.). Носьбіты

гэтых моў, якіх больш за 50 млн. чалавек, жывуць цяпер пераважна на

тэрыторыі Польшы, Чэхіі і Славакіі.

Заходнеславянскія мовы сфарміраваліся на базе заходняга дыялекту

праславянскай мовы, паўночныя гаворкі якога – ляхіцкія – леглі ў аснову

польскай, сербалужыцкай і палабскай моў, а наўднёвыя – у аснову

чэшскай і славацкай.

Асноўныя харатэрныя рысы заходнеславянскіх моў склаліся пасля IV –

V стст. н.э., калі пачалася актыўная каланізацыя славянамі заходніх

зямель. У VI – VII стст. продкі заходніх славян займалі вялікую

тэрыторыю паміж Одрай і Лабай. На захадзе яны суседнічалі з германцамі.

Некаторыя з іх на працягу VIII - XIV стст. былі асіміляваны немцамі.

Заходнеславянскія мовы маюць некаторыя агульныя рысы, на

падставе якіх яны аб’яднаюцца ў адну групу. Напрыклад фіксаваны

націск, г.зн. на адным і тым жа складзе (у польскай мове на другім ад

канца, у чэшскай, славацкай, сербадужыцкай – на першым складзе;

старажытныя спалучэнні tl, dl (польск. mydlo ‘мыла’, чэш. кrydlo ‘крыло’);

адсутнасць спалучэння [ л ] з губнымі на месцы старажытных спалучэнняў

губных + [ j ] (польск. ziemia, чэшск. zeme ‘земля‘) і інш.

Некаторыя асаблівасці заходнеславянскіх моў з’яўляюцца агульнымі

з беларускімі. У фанетыцы, напрыклад, гэта такія з’явы, як дзеканне,

цеканне, зацвярдзелы гук [ p ]; мяккія з “шапялявым” адценнем свісцячыя.

Вучоныя разглядаюць іх як вынік агульных тыпалагічных працэсаў, што

адбываліся ў роднасных славянскіх мовах у старажытныя часы.

Да паўднёваславянскіх моў адносяцца балгарская, македонская,

сербская, харвацкая, славенская, а таксама мёртвая стараславянская.

Носьбіты паўднёваславянскіх моў, якіх больш за 30 млн. чалавек, жывуць

у асноўным на Балканскім паўвостраве – у Балгарыі, Македоніі, Сербіі,

Харватыі, Славеніі, Босніі і Герцагавіне, а таксама ў сумежных з імі

краінах (Грэцыі, Аўстрыі, Венгрыі і інш.). Славянскія плямёны з’явіліся на

Балканах у сярэдзіне I тысячагоддзя і ў параўнальна кароткі час засялялі

даволі вялікую тэрыторыю. Адзінай для паўднёвых славян прамовы ў

мінулым не існавала (інтэнсіўнасць рассялення не спрыяла развіццю

адзінай мовы). Моўны саюз паўднёвых славян складваўся на аснове

агульнасці гістарычнага лёсу балканскіх народаў, г.зн. ён фарміраваўся ў

межах т.з. балканскага моўнага саюза, які у сваю чаргу ўзнік у выніку

складанага ўзаемадзеяння розных моўных стыхій. З аднаго боку, гэта мовы

старажытных насельнікаў Балканаў (ілірыйская, фракійская, дакійская),

якія хоць і былі выцеснены славянскімі мовамі, але аказалі на іх моцны

ўплыў; з другога боку, гэта актыўнае ўзаемадзеянне з неславянскімі мовамі

(албанскай, грэчаскай, лацінскай), носьбіты якіх жывуць на Балканах. На

працягу некалькіх стагоддзяў асманскага іга на мовы балканскіх народаў

моцны ўплыў аказвала турэцкая мова. У выніку гэтага моўнага

ўзаемадзеяння, міжмоўных кантактаў паўднёваславянскія мовы набылі

агульныя рысы, т.зв. балканізмы. Найбольш характэрныя з іх наступныя:

поўная або частковая страта скланення і выражэнне адпаведных адносін

пры дапамозе прыназоўнікаў; страта інфінітыва; развіццё

постпазіцыйнага артыкля; развіццё апісальных форм будучага часу з

дзеясловам хацець і інш. У лексіцы ў выніку працяглых кантактаў з

іншамоўным насельніцтвам ёсць шэраг запазычанняў з грэчаскай,

турэцкай, раманскіх моў.

З уласна славянскіх рыс, агульных для ўсіх паўдневаславянскіх моў,

можна назваць няпоўнагалосныя формы тыпу славенскага grad, сербскага

влас пераход праслявянскага я (насавога) у е (балгарскае пет ‘пяць’,

месец ‘месяц’); не змякчэнне зычных перад е, і і інш.

На працягу апошняга тысячагоддзя славянскія мовы развіваліся ў

розных умовах. Тым не менш і сёння здзіўляе незвычайная блізкасць гэтых

моў у лексічным складзе і структуры слова, у агульнасці каранёў,

граматычных форм, сінтаксічных канструкцый.

Ва ўсіх славянскіх мовах амаль аднолькава гучаць старажытныя

словы, звязаныя з сямейнымі і вытворчымі адносінамі, з раслінным і

жывёльным светам, назвы пораў года, частак чалавечага цела і г. д.

Усё гэта – водгалас старажытных сувязей продкаў славян. Разам з тым

блізкасць славянскіх моў часткова тлумачыцца і агульнасцю гістарычнага

лёсу асобных груп славян.

На падставе вывучэння міжславянскіх моўных сувязей вучоныя

імкнуцца рэканструяваць малюнак узаемных адносін славян у глыбокай

старажытнасці. Лічыцца, што чым больш агульных старажытных рыс мае

пэўная славянская мова з астатнімі, тым бліжэй да цэнтра старажытнай

праславянскай моўнай прасторы знаходзіліся яе носьбіты, і наадварот, чым

менш такіх агульных рыс і з меншай колькасцю славянскіх моў яна

звязана, тым далей ад цэнтра былі яе носьбіты ў старажытнасці.

У сувязі з гэтым узнікае пытанне: якое месца займалі продкі беларусаў

у праславянскай моўнай прасторы? Адназначнага адказу пакуль няма.

Аднак многія даследчыкі лічаць, што мова продкаў беларусаў пэўны час

займала цэнтральнае месца ў праславянскім свеце. Так, рускі вучоны А.

Шахматаў меркаваў, што продкі беларусаў займалі прамежкавае

становішча паміж продкамі рускіх, украінцаў і прадстаўнікамі заходніх

славян. Сведчанне таму – шэраг агульных для беларускай і заходніх моў

працэсаў, сярод якіх найважнейшымі з’яўляюцца дзеканне, цеканне, страта

мяккага (р). Беларускі даследчык П. Бузук таксама лічыў, што беларуская

мова знаходзілася ў цэнтры праслявянскай моўнай прасторы, пра што

сведчаць шматлікія рысы, якія звязваюць беларускую мову з мовамі

ўсходніх і заходніх славян. Паводле А. Трубачова, продкі беларусаў разам

з украінцамі былі бліжэй да носьбітаў дыялектаў, якія леглі ў аснову

паўдневаславянскіх моў (сербскай, харвацкай, славенскай, лужыцкай).

Стан даследавання беларуска-іншаславянскіх сувязей старажытнай

пары не дазваляе канчаткова акрэсліць месца “прабеларусаў” у

праславянскай моўнай прасторы, але, на думку вучоных, “хутчэй за ўсё

яны размяшчаліся бліжэй да цэнтра, чым да пераферыі” (Г. Цыхун).

Ля вытокаў беларускай мовы. У розны час і рознымі шляхамі славяне

дасягнулі тэрыторыі сучаснай Беларусі. Археолагі вылучаюць некалькі

этапаў засялення славянамі беларускіх зямель, якія да гэтага ўжо былі

часткова асвоены такімі балцкімі і угра-фінскімі плямёнамі, як літва,

лотва, дайнова, яцвягі, голядзь, латыгода і інш. Апошняя хваля масавай

славянскай міграцыі на Беларусь прыпадае на VI ст. н.э. Аселі тут

пераважна плямёны крывічоў, палачан, дрыгавічоў, радзімічаў, якія мелі

многа агульнага ў культуры і мове. З VI–VII стст. пачынаецца доўгі і

няпросты шлях кансалідацыі гэтых славянскіх плямёнаў, а таксама балтаў і

угра-фінаў, якія жылі тут раней, у беларускую народнасць.

Славяне, на думку вучоных, прыйшлі на Беларусь хутчэй за ўсё з

захаду (з басейна Віслы і Одры) і, магчыма, з паўднёвага захаду (з берагоў

сярэдняга і ніжняга Дуная). Яны прынеслі з сабою свае племянныя

дыялекты праславянскай мовы, блізкія да гаворак заходніх суседзяў і

суродзічаў – будучых палякаў, чэхаў, славакаў, а таксама ўкраінцаў. Гэтыя

дыялекты актыўна ўзаемадзейнічалі з балцкімі і угра-фінскімі гаворкамі

мясцовага насельніцтва. Славянскія дыялекты паступова асімілявалі

(выцеснілі) балцкія. (параўн.: бел. – Лучоса і літ. – Laukesa, бел. – Нявежа і

літ. – Nevezis). Ад апошніх засталася ў беларускай мове толькі багатая

тапаніміка ды гідраніміка (напрыклад, большасць назваў рэк і вадаёмаў на

Беларусі балцкага паходжання).

Старажытныя крывіцкія і дрыгавіцкія племянныя саюзы паступова

перараслі ў дзяржаўныя супольнасці, феадальныя княствы, якія атрымалі

пазней назвы Полацкае, Турава-Пінскае, Смаленскае і інш. Ужо ў VIII ст.

ўзнік буйны на той час цэнтр крывічоў – Полацк (у пісьмовых помніках

упамінаецца з 862 г.). У ІХ ст. Полацк канцэнтруе вакол сябе велізарныя

тэрыторыі і становіцца адным з наймагутнейшых палітычных і культурных

цэнтраў ва Усходняй Еўропе.

Прыкладна ў гэты час умацоўвае свае пазіцыі і другі цэнтр усходніх

славян – Кіеў. Кіеўскім князям удаецца аб’яднаць большасць

усходнеславянскіх земляў у адзіную дзяржаву – Кіеўскую Русь

(праіснавала да ХІІІ ст.).

Моўнай адзінкай замест племянных дыялектаў у межах новай

моўнай тэрыторыі становяцца тэрытарыяльныя дыялекты – гаворкі

абласцей, якія аб’ядноўваліся ў эканамічных і палітычных адносінах вакол

пэўнага горада – маглі супадаць са старымі племяннымі дыялектамі, але

маглі і не супадаць, паколькі з утварэннем феадальных княстваў

адбывалася пэўная моўная перагрупоўка і нівеліроўка дыялектаў.

У выніку інтэграцыйных моўных працэсаў, на думку вучоных, пры

фарміраванні мовы беларускай народнасці сталі вядучымі два дыялекты –

паўднёва-заходні (гаворкі Турава-Пінскага княства і навагародска-

гродзенскія гаворкі) і паўночна-ўсходні (гаворкі Полацкай і Смаленскай

зямель).

Пытанне аб дыялектнай аснове мовы беларускай народнасці даволі

складанае і да канца не высветленае з-за слабой распрацаванасці

гістарычнай дыялекталогіі беларускай мовы. Аднак можна меркаваць, што,

напрыклад, характэрныя фанетычныя рысы беларускай мовы – дзеканне і

цеканне, цверды (р), фрыкатыўны (г) – спачатку маглі ўзнікнуць на захадзе

былой тэрыторыі дрыгавічоў і пашырацца з захаду на ўсход. З’ява акання,

якая ў наш час з’яўляецца агульнанацыянальнай нормай, была больш

пашырана на паўночным усходзе Беларусі.

Але перш чым утварылася беларуская народнасць і сфарміравалася

яе мова, у жыцці ўсходняга славянства адбылося многа важных падзей,

якія паўплывалі на развіцце мовы. Да такіх падзей адносіцца далучэнне

славян у X ст. да хрысціянскай цывілізацыі (пераважна ў яе грэка-

візантыйскіх формах). Разам з хрысціянствам на ўсходнеславянскія землі

прыйшла пісьменнасць на стараславянскай (старабалгарскай) аснове. Гэтая

хрысціянска-пісьмовая культура паступова выцесніла язычніцкую

культуру і іншыя сістэмы літарнага пісьма, што існавалі ва ўсходніх

славян у IX ст. і, магчыма, раней.

Увогуле многія даследчыкі лічаць, што да афіцыйнага хрышчэння

Русі (988 г. н.э) усходнія славяне не карысталіся якой-небудзь

упарадкаванай сістэмай пісьма. Пісьменнасць з’явілася і стала пашырацца

з прыняццем хрысціянства. Некаторыя вучоныя адносяць з’яўленне

пісьменнасці ва ўсходніх славян з канца X ст. на больш ранні час. Пры

гэтым яны абапіраюцца на старажытны летапіс, дзе ёсць звесткі аб тым,

што філосаф Канстанцін навучыўся грамаце “рускай” ад нейкага русіна ў

Карсуні (Херсоне) перад тым, як пісаць свае кнігі. Недзе каля 860 г. ён быў

у Карсуні і набыў там “Евангелие и псалтырь руськы письмены писано”.

Пра выкарыстанне ўсходнімі славянамі нейкіх пісьмовых знакаў

згадваюць у сваіх нататках арабскія падарожнікі X ст. Эль Масурадзі,

Ахмені Ібн-Фадлан і інш. Паводле падання чарнарызца Храбра, які жыў у

X ст., усходнія славяне карысталіся сваей пісьменнасцю “чертами и

рьзами” (магчыма, старажытная пісьменнасць ў форме клінапісу).

Аднак пытанне аб усходнеславянскай пісьменнасці ў дахрысціянскі

перыяд канчаткова не высветлена. Да нас дайшло нямала пісьмовых

знакаў, якія пакуль што ўвогуле застаюцца нерасшыфраванымі. Тым не

менш гаварыць пра шырокае распаўсюджанне пісьма ва ўсходніх славян

магчыма, відаць, толькі з часу прыняцця хрысціянства.

Разгляд гісторыі беларускай літаратурнай мовы (як і рускай і

украінскай) звычайна пачынаецца з часоў узнікнення пісьменнасці і

першых літаратурна-пісьмовых твораў ва ўсходніх славян. Беларусы, як і

іншыя ўсходнеславянскія народы, яшчэ з дапісьмовых часоў валодалі

самабытнай культурай слова, якая асабліва ярка выяўляецца ў

фальклорных творах. Разам з тым існавала традыцыя выкарыстання

разнастайных формул дагавораў, пагадненняў, т.зв. звычаевага права з

уласцівымі ім зваротамі, выразамі. Пазней гэтыя традыцыі вуснай

моватворчасці народа сутыкнуліся са стараславянскай кніжнай мовай, якая

прыйшла з прыняццем хрысціянства. У выніку сінтэзу гэтых дзвюх

моўных стыхій паступова выпрацоўваецца свой варыянт пісьмовай

(кніжнай) мовы, якая існуе паралельна са шматлікімі мясцовымі гаворкамі

ўсходніх славян. Яе традыцыйна называюць старажытнай

усходнеславянскай (старажытнарускай) літаратурнай мовай. На гэтай

мове былі створаны такія сусветна вядомыя помнікі, як “Слова аб палку

Ігаравым”, творы Уладзіміра Манамаха, летапіс “Аповесць мінулых

гадоў” і інш. Гэты час быў пачаткам пісьмовага перыяду ў мастацкай

славеснасці будучых беларусаў, рускіх, украінцаў.

XI–XII стст. былі надзвычай плённымі ў гісторыі беларускай

кніжнасці. Значная колькасць пісьмовых помнікаў, створаных на Беларусі

ў той час, былі на царкоўнаславянскай (стараславянскай у яе ўсходнім

варыянце) мове. Гэта пераважна творы богаслужэбнай літаратуры

(евангелле, псалтыры і інш.). З арыгінальных рэлігійных твораў

старажытнай эпохі дайшлі да нас творы епіскапа Кірылы Тураўскага

(словы, казанні, павучанні, малітвы), пісьменнікаў-асветнікаў Клімента

Смаляціча і Аўраама Смаленскага, якія дасканала валодалі

царкоўнаславянскай мовай, ці, як тады называлі, “языком словенским”. У

XII ст. вялікую асветніцкую працу вяла Ефрасіння Полацкая. Яе жыцце і

дзейнасць апісаны ў “Жыціі”, складзеным пасля смерці асветніцы адным з

яе вучняў. Старажытныя беларускія пісьменнікі-асветнікі былі людзьмі

высокай культуры, якія добра ведалі не толькі Біблію, але і антычную

літаратуру – Гамера, Платона, Арыстоцеля.

На тэрыторыі Беларусі існавалі такія буйныя цэнтры старажытнай

пісьменнасці, як Полацк, Тураў, Пінск, Смаленск, Слуцк, Мазыр. Тут

перапісваліся не толькі царкоўныя творы і іншая папулярная ў тыя часы

літаратура, але ствараліся і арыгінальныя творы. Аднак іх захавалася

невялікая колькасць і пераважна ў пазнейшых спісках. Многае з пісьмовай

спадчыны нашых продкаў згублена. Дастаткова сказаць, што не захавалася

ў арыгінале нават ніводнага з надзвычай папулярных у свой час твораў

Кірылы Тураўскага.

Значна больш помнікаў пісьменнасці не толькі рэлігійнага, але і

свецкага характару дайшло ад XIII ст. Гэта шматлікія гандлевыя дагаворы,

надпісы на прадметах матэрыяльнай культуры, разнастайныя граматы,

знойдзеныя ў Віцебску, Смаленску, Мсціславе. Гэтыя помнікі шырока

адлюстроўваюць асаблівасці жывой народнай гаворкі таго часу.

Напрыклад, у адным з першых дакладна датаваных помнікаў –

“Дагаворнай грамаце Смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча з Рыгай і

Гоцкім берагам” ад 1229 г., у якім знайшлі адбітак многія працэссы

агульнаўсходнеславянскага характару (падзенне рэдукаваных галосных ь,

ь, супадзенне гукаў і і е, пераход злучэнняў гы, кы, хы ў гі, кі, хі і інш.),

шырока прадстаўлены мясцовыя (полацка-смаленскія) рысы (змяшэнне ч і

ц, пераход в у ў (нескладовае) ( у Рызе, у верхь, у нізь), іменная частка

выказніка выражана поўнай (займеннай) формай прыметніка. Многія з

моўных з’яў адлюстраваных у тагачасных помніках, сталі спецыфічнымі

рысамі сучаснай беларускай мовы. Такім чынам, у помніках, створаных на

Беларусі ў X–XIII стст., выразна акрэсліліся рысы беларускай моўнай

сістэмы. На падставе пісьмовых сведчанняў вучоныя мяркуюць, што

гаворкі будучых беларусаў, рускіх, украінцаў мелі к XIII ст. столькі

адметнага ў фанетычным і граматычным ладзе, што можна гаварыць аб

трох самастойных усходнеславянскіх мовах – беларускай, рускай,

украінскай.

Жыхары ўсходнеславянскіх зямель у XIII ст. апынуліся ў розных

палітычных і эканамічных умовах. Большая частка былой Кіеўскай Русі

трапіла пад уладу татара-манголаў. На тэрыторыі ж будучай Беларусі,

свабоднай ад татара-манголаў, набывае эканамічную і палітычную

магутнасць Новагародская зямля (вядомая таксама пад назвамі “Чорная

Русь”, “этнічная Літва”). Полацкае княства, якое дасягнула найбольшай

магутнасці ў часы княжання Усяслава (XI ст.), к гэтаму часу страчвае сваю

моц і распадаецца на дробныя ўдзельныя княствы. Цэнтр палітычнага і

эканамічнага жыцця пераходзіць з Падзвіння ў Панямонне, якое

становіцца ядром кансалідацыі беларускіх, часткова ўкраінскіх зямель і

балцкіх плямёнаў (жмудзі, аўкштайтаў – продкаў сучасных літоўцаў,

літвы, яцвягаў і інш.) у адзіную дзяржаву – Вялікае княства Літоўскае.

Другі перыяд: 14–18 стст. Старабеларуская літаратурная мова.

Беларуская мова часоў Вялікага княства Літоўскага Вялікае княства

Літоўскае ўзнікла ў XIII ст. як саюз усходнеславянскіх княстваў

(Наўгародскае, Полацкае, Пінска-Тураўскае, Берасцейскае і інш.), і на

працягу XIV ст. уся тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў яго склад. Гэта была

дзяржава шматэтнічная (яе насялялі, паводле сучаснай тэрміналогіі,

беларусы, украінцы, літоўцы, палякі, яўрэі, татары), рознаканфесіянальная

(тут жылі праваслаўныя, католікі, іудзеі, мусульмане, пратэстанты) і

шматмоўная (акрамя ўсіх этнічных моў выкарыстоўваліся лацінская і

стараславянская).

Этнічную большасць у Вялікім княстве Літоўскім складалі нашчадкі

былых усходнеславянскіх пляменаў (крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў),

якія не растварыліся ў вялікай дзяржаве, а захавалі свае традыцыі, звычкі,

веру, культуру, сваю мову, атрыманую ў спадчыну з даўніх часоў. На базе

гэтай часткі ўсходнеславянскага насельніцтва на працягу XIV–XV стст.

склалася беларуская народнасць і сфарміравалася беларуская

літаратурна-пісьмовая мова (у навуковай літаратуры яе прынята

называць старабеларускай). Вядучую ролю ў яе фарміраванні адыгралі, на

думку вучоных, хутчэй за ўсе гаворкі Віленшчыны і паўночных гарадоў

Вялікага княства Літоўскага–Віцебска, Полацка, Смаленска.

Старабеларуская мова з’яўлялася асноўнай літаратурна-пісьмовай у

Вялікім княстве Літоўскім. У той час яе называлі “проста мова” (тэрмін

“беларуская мова” ўзнік пазней). У пісьмовых помніках сустракаюцца

таксама назвы “проста молва”, “рускій язык” (у адрозненне ад “языка

словенского” – царкоўнаславянскай мовы). Па-за межамі Княства гэтую

мову часам называлі “літоўскай”.

“Проста мова” склалася як літаратурная мова ў актавай пісьменнасці

на аснове мясцовых гаворак і пісьмова-моўных традыцый папярэдніх

стагоддзяў. Яна выкарыстоўвалася ў наддыялектных пісьмовых зносінах

на тэрыторыі ўсёй дзяржавы. Гэтая мова мела статус афіцыйнай,

дзяржаўнай мовы ў Вялікім княстве Літоўскім, таму ўжывалася ва ўсіх

сферах грамадскага жыцця. На беларускай мове ўпершыню ў гісторыі

ўсходніх славян на пачатку XVI ст. з’явіліся друкаваныя кнігі. На ей

існавала багатая літаратура, навуковая і мастацкая, летапісы, а з сярэдзіны

XVI ст. – і тэксты Св. Пісання. Гэта была мова законаў, суда, канцылярый.

У вялікакняжацкай канцылярыі на ёй ствараліся дакументы дзяржаўнага

значэння. На беларускай мове пісаліся і найважнейшыя юрыдычныя

дакументы ў каралеўскіх канцылярыях Кракава і Варшавы, прызначаныя

для Вялікага княства Літоўскага. Актавыя дакументы, выдадзеныя вялікімі

князямі, каралямі, сеймамі, рознымі ўрадавымі асобамі, склалі гістарычны

архіў, вядомы пад назвай Метрыка Вялікага княства Літоўскага (Літоўская

метрыка). Ен змяшчае больш за 600 тамоў дакументаў, якія не толькі

даюць уяўленне пра розныя бакі палітычнага, эканамічнага, культурнага

жыцця Вялікага княства Літоўскага на працягу амаль чатырох стагоддзяў,

але і з’яўляюцца крыніцай вывучэння стану тагачаснай беларускай мовы,

шляхоў яе развіцця.

Дзелавыя дакументы даволі паслядоўна адлюстроўвалі асаблівасці

народнай гаворкі – яе багатую лексіку, фанетычныя і граматычныя з явы.

Разам з тым у іх выпрацоўваліся і спецыфічныя прыёмы выказвання,

юрыдычныя формулы, стандартныя канцылярскія звароты, сваеасаблівыя

сінтаксічныя канструкцыі. У практыцы справаводства і заканадаўства

складваліся характэрныя рысы старабеларускай мовы, ішло папаўненне яе

слоўніка грамадска-палітычнай, юрыдычнай тэрміналогіяй.

Лепшыя моўныя здабыткі канцылярска-юрыдычнага пісьменства

адлюстраваны ў Статуце Вялікага княства Літоўскага – зводзе законаў

дзяржавы і кодэксе феадальнага права, які меў тры рэдакцыі – 1529, 1566,

1588 гг. (Статут юрыдычна замацоўваў прававое становішча беларускай

мовы як дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім). У гэтым унікальным

помніку пісьменства даволі паслядоўна адлюстраваны найбольш

характэрныя рысы беларускай фанетыкі і граматыкі, праведзена пэўная

уніфікацыя графікі і арфаграфіі. Надзвычай шырока прадстаўлены тут

амаль усе тэматычныя пласты тагачаснай беларускай лексікі – ад назваў

дзяржаўных рэлігій, службовых асоб да найменняў прадметаў і з’яў

бытавога характару.

Высокі ўзровень мела ў XV–XVII стст. беларускае свецкамастацкае

пісьменства, якое існавала ў такіх жанравых формах, як летапісы

(афіцыйныя і прыватныя хронікі), мемуары, творы мастацкай літаратуры –

перакладной (гістарычна-прыгодніцкія, рыцарскія аповесці і раманы) і

арыгінальнай (вершы, творы палітычнай сатыры і інш.). У моўных

адносінах свецка-мастацкая літаратура даволі стракатая. Творы ўзнікалі ў

розны час, і аўтарамі іх былі людзі розных густаў, рознай манеры пісьма.

Таму побач з жывой народна-гутарковай моўнай стыхіяй тут можна

сустрэць традыцыйныя, часам архаічныя, кніжна-пісьмовыя спосабы і

прыёмы апісання, царкоўнаслявянскую і г.д. Аднак у цэлым, як адзначае

Я.Ф.Карскі, творы, і арыгінальныя, і перакладныя, самых разнастайных

жанраў старажытнай беларускай літаратуры пісаліся, па сутнасці, на той

жа мове, што і розныя юрыдычныя і дзелавыя помнікі.

Паступовая дэмакратызацыя старабеларускай свецкай пісьменнасці,

якая выяўлялася ў замене архаічных моўных элементаў адпаведнымі

элементамі жывой народнай мовы, пашырылася і на рэлігійную

літаратуру, якая традыцыйна стваралася на царкоўнаславянскай мове.

Увогуле выкарыстанне старабеларускай мовы ў творах рэлігійнай

літаратуры – даволі цікавая старонка ў гісторыі літаратурнай мовы. Як

вядома, гісторыя Беларусі мае тую адметнасць, што хрысціянства сюды

прыйшло не толькі ў грэка-візантыйскіх, але і ў рымска-каталіцкіх формах.

Шматвякавая барацьба праваслаўя і каталіцызму ў цэлым паслабляла

кніжна-хрысціянскую культуру беларусаў на царкоўнаславянскай мове.

Пранікненне беларускай мовы ў канфесійную літаратуру паступова

звужала сферу выкарыстання царкоўнаславянскай мовы. Спачатку

асаблівасці мясцовых беларускіх гаворак пранікалі ў некананічныя

рэлігійныя творы, затым царкоўна-славянскія рысы стыхійна замяняюцца

беларускімі і ў тэкстах Св. Пісання. К XVI ст. гэты працэс набывае такія

памеры, што асобныя помнікі рэлігійнай літаратуры можна разглядаць не

проста як узоры беларускай рэдакцыі царкоўнаславянскай мовы, а як

самастойныя пераклады на беларускую літаратурную мову.

Пераклад і выданне на Беларусі рэлігійнай літаратуры звязаны з

дзейнасцю такіх выдатных пісьменнікаў-асветнікаў, як Францыск

Скарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Мялецій Сматрыцкі, кнігі якіх

увасобілі дэмакратызацыю царкоўна-славяншчыны ў напрамку больш

зразумелага для чытача пісьма. Напрыклад, выданні Ф. Скарыны настолькі

насычаны беларусізмамі, што паміж вучонымі ўзніклі рознагалоссі

адносна іх моўнай асновы. Адны вучоныя лічаць яе беларускай, другія

сцвярджаюць пра перавагу царкоўнаславянскай іх асновы. Аднак як бы

гэта не называлі – беларуская рэдакцыя царкоўнаславянскай мовы ці

“высокі стыль” старабеларускай мовы – важна, што Ф. Скарына першы

свядома сінтэзаваў у сваіх выданнях элементы мёртвай

царкоўнаславянскай мовы і жывой беларускай гаворкі. На літаратурнай і

мовазнаўчай ніве Беларусі Ф. Скарына распачаў тую ж самую працу, якую

ў велікарускай літаратуры двума стагоддзямі пазней пачне М. В.

Ламаносаў, дбаючы пра “равность” паміж кніжнаславянскай і рускай

гутарковай мовамі. Моватворчую дзейнасць Ф. Скарыны можна зразумець

і апаніць на агульнаеўрапейскім фоне эпохі Адраджэння, якой паасобныя

еўрапейскія мовы і абавязаны ўзыходжаннем з простых “гаворак” да

ўзроўню нацыянальных моў. Нагадаем вялікіх італьянскіх гуманістаў –

Дантэ, аўтара “Боскай камедыі”, які першым гаворку сваёй Бацькаўшчыны

– Тасканскай вобласці – імкнуўся ўзняць да агульнаітальянскай

нацыянальнай свядомасці, Петрарку, Бакачыо, якія шырока спалучалі ў

сваіх творах лацінскую мову з жывой народнай гаворкай. Перакладаючы

“Біблію”, Скарына дастасоўваў беларускае слова да высокіх мерак Св.

Пісання, суадносіў беларускую мову з іншымі мовамі свету – халдзейскай,

яўрэйскай, лацінскай, грэчаскай, царкоўнаславянскай.

Увядзенне ў сакральную мову народных элементаў адыграла важную

ролю ў гісторыі беларускай мовы. У другой палове XVI ст., у разгар

Рэфармацыі на Беларусі, паслядоўнікі Ф. Скарыны – Сымон Будны,

Васіль Цяпінскі і інш. давялі справу да канца, даўшы народу рэлігійныя

творы на беларускай мове.

Такім чынам, на ранніх этапах сваей гісторыі беларускі народ

ажыццяўляў пісьмовыя зносіны на мове, якая значна адрознівалася ад

сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Як і ўсякая іншая літаратурная

мова данацыянальнай эпохі, яна была да канца арганізаванай структурай,

не мела сталых, зафіксаваных у граматыках норм. Тагачасныя аўтары

апіраліся на традыцыі старажытнага пісьменства, асабліва ў галіне графікі,

арфаграфіі, статыстыкі. Гэта ў пэўнай ступені архаізавала літаратурную

мову, аддаляла яе ад народнай гаворкі. Разам з тым пісьменнікі

неабмежавана карысталіся лексікай і фразеалогіяй народнай мовы, якая

з’яўлялася для іх узорам моватворчасці і невычэрпнай крыніцай

выяўленчых сродкаў. Спалучэнне гэтых рознародных моўных элементаў

не было, аднак, механічным, не надавала цалкам штучны характар мове

старабеларускага пісьменства. Яна мела адзнакі літаратурнасці і

адпавядала тым патрабаванням, якія ставіліся перад ею як сродкам

пісьмовых зносін і літаратурнай творчасці.

Літаратурная мова часоў ВКЛ, можна сказаць, была

“нацыянальнай” літаратурнай мовай у тым сэнсе, што ў яе аснове

ляжала беларуская мова (а не царкоўнаславянская ці якая іншая).

Аднак далейшае развіццё беларускай народнасці і яе мовы адбывалася ў

неспрыяльных умовах. Утварэнне феадальнай федэратыўнай дзяржавы –

Рэчы Паспалітай у выніку аб’яднання Вялікага княства Літоўскага з

Польшчай (Люблінская унія 1569г.), хоць і з захаваннем напачатку

юрыдычнай роўнасці абедзвюх дзяржаў, мела вынікам значэнне польскага

палітычнага і культурнага ўплыву. Польшча ў гэты час мела лепшае

эканамічнае і палітычнае становішча, чым аслабленае ў Лівонскай вайне

Вялікае княства Літоўскае. Валодаючы ўнутрапалітычнай ініцыятывай у

дзяржаве, Польшча пачала ажыццяўляць вялікадзяржаўную палітыку ў

адносінах да Вялікага княства Літоўскага. Яна выяўлялася найперш ў

імкненні падпарадкаваць гэты край Кароне, у пашырэнні каталіцызму,

польскай культуры, мовы.

Памеры таго як Княства паступова траціла палітычную

самастойнасць і з раўнапраўнага суб’екта шматэтнічнай дзяржавы

ператваралася ў нацыянальна залежны край польскай улады, пагаршаліся

ўмовы для развіцця пісьменнасці на беларускай мове.

З канца XVI ст. на Беларусі распаўсюджваецца лацінская мова –

афіцыйная пісьмовая на той час мова Польскай дзяржавы. Яна пачынае

выкарыстоўвацца (часта паралельна з беларускай мовай) у судовай

практыцы, навуковым ужытку, становіцца прадметам школьнага

вывучэння. І хоць глыбокіх каранёў латынь на Беларусі не паспела

пусціць, але яна рыхтавала глебу да пранікнення ў пісьменнасць польскай

мовы. Экспансія польскай мовы асабліва пашыраецца на пачатку XVII ст.

Калі дакументы Літоўскай метрыкі на працягу XV–XVI стст. напісаны на

беларускай мове, то ў XVII–XVIII стст. – пераважна на польскай і часткова

лацінскай. Польская мова становіцца мовай канфесійнай палемікі, свецкай

літаратуры. Паступова беларуская мова выцясняецца з прыватнага

пісьмовага ўжытку. У выніку дэнацыяналізацыі і апалячвання ў новых

палітычных умовах беларускай шляхты, магнатаў (чые патрэбы найперш

абслугоўвала беларуская літаратурная мова) гутарковай мовай гэтых

сацыяльных груп таксама становіцца польская. Яна часта выступае як

сваеасаблівы сацыяльны жаргон, у якім польскія рысы перамешваюцца з

беларускімі мясцовымі моўнымі асаблівасцямі.

Творы, якія выходзяць на беларускай мове ў канцы XVI–XVII стст.,

беспадстаўна напаўняюцца паланізмамі, прычым не толькі лексічнымі, але

і граматычнымі, словаўтваральнымі. Часта ўсе выказванне афармляецца на

ўзор польскай статыстыкі. Паводле слоў Я.Ф. Карскага, беларуская

літаратурная мова к канцу XVII ст. так паланізавалася, што па сваім

лексічным складзе стала мала адрознівацца ад польскай гаворкі.

Такім чынам, працяглая паланізацыя, вынікам якой стала звужэнне

сацыяльнай базы беларускай мовы (складу яе носьбітаў), абмежаванне яе

жанравай структуры, нематываванае пранікненне ў беларускі слоўнік

паланізмаў, а з другога боку, архаізаванасць самой структуры

граматычных і правапісных норм старабеларускай мовы, часта далёкіх ад

жывой народнай мовы – усё гэта прывяло да заняпаду беларускай

літаратурнай мовы старой традыцыі. Яна ўжо не магла задаволіць

камунікатыўныя патрэбы тагачаснага грамадства.

Засмечаная і сацыяльна непрэстыжная, беларуская літаратурная мова

ўступае пазіцыі польскай мове. І калі яшчэ ў 1621 г. беларускі паэт Ян

Казімір Пашкевіч з захапленнем пісаў, што “Полска квітнет лаціною, Літва

квітнет русчізною…”, то ў 1696 г. Варшаўскі сейм канстатуе, што ў

справаводстве Княства ўсе рашэнні павінны складацца на польскай мове. З

гэтага часу афіцыйная пісьменнасць на беларускай мове спрыняецца. Але

беларуская мова прадаўжае выкарыстоўвацца ў штодзённым ўжытку сялян

і інш. ніжэйшых колаў грамадства (якіх польская асіміляцыя амаль не

закранула), г.зн. яна працягвае функцыянаваць і развівацца як народна-

дыялектная мова.

Ад XVII–XVIII стст. дайшло да нас зусім мала помнікаў на

беларускай мове. Гэта асобныя мастацкія творы – ананімныя, бурлескна-

сатырычныя вершы, нешматлікія драматычныя творы – камедыі,

інтэрмедыі да школьных драматычных твораў. Спецыфіка гэтых твораў у

тым, што яны напісаны ліцінкай, у аснове якой ляжаў фанетычны

прынцып правапісу. У адрозненне ад традыцыйна-этымалагічнага

правапісу кірылаўскіх старабеларускіх выданняў, дзе многія спецыфічныя

рысы беларускай фанетыкі (аканне, цеканне і інш.) звычайна не

адлюстроўваліся, фанетычны прынцып пісьма лацінкай вельмі дакладна

перадаваў ўсе асаблівасці беларускага вымаўлення.

Мова драматычных твораў надзвычай блізкая да сучаснай

беларускай мовы. Тут не сустракаюцца царкоўнаславянізмы, не

выяўляюцца якія-небудзь кніжныя, архаічныя элементы, тыповыя для

старабеларускай пісьменнасці. Гэтыя творы створаны цалкам на аснове

народнай гаворкі, у гэтым сэнсе даюць уяўленне аб тагачасным яе стане.

Драматычныя творы XVII–XVIII стст., цесна звязаны з

моватворчасцю народа, стаяць на мяжы мовы народнасці і нацыянальнай

літаратурнай мовы, якая пачала фарміравацца на народна-дыялектнай

аснове.

Трыці перыяд 19 – пачатак 21 ст. Новая (нацыянальная)

беларуская літаратурная мова. У канцы XVIII ст. беларускі народ

апынуўся ў новых гістарычных абставінах. Некалі Вялікая Рэч Паспалітая

пасля трох падзелаў паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй у 1795 г. перастала

існаваць. Беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Але ў

складзе Расіі Беларусь канчаткова страціла дзяржаўнасць і нават сваю

этнічную назву, ператварыўшыся ў “Северо-Западный край” імперыі.

Царскі ўрад ігнаруе не толькі дзяржаўную самастойнасць, але і

этнічную, моўную, культурна-рэлігійную адметнасць беларускага народа.

У 1839 г. ліквідуецца унія – уняты далучаюцца да Рускай праваслаўнай

царквы. Афіцыйная навука разглядае беларускую мову як дыялект

(“наречие”) рускай мовы, а беларусаў разглядае як рускую народнасць.

Гэта адпаведна адкрывала дарогу рускаму заканадаўству, рускім школам,

афіцыйнай рускай мове. Загадам Мікалая I у 1840 г. на Беларусі ў якасці

афіцыйнай уводзіцца руская мова: “Все дела, как правительственной, так и

по судебной части, не исключая и дел дворянских, депутатских собраний и

предводителей производить на русском языке”. Беларуская мова ў гэты і

пазнейшыя часы ў афіцыйны ўжытак, пісьменнасць, школы не

дапускалася. Усё, што знаходзілася над беспісьмовым сялянскім бытам

(царква, школа, канцылярыя), павінна было быць рускім.

Менавіта ў гэты час нацыянальна-культурнага заняпаду ў асяроддзі

навукоўцаў – беларусаў, выхаванных на традыцыях польскай і рускай

культур, умацоўваецца разуменне самабытнасці беларускага народа,

прызнанне гістарычнай ісціны, што толькі на аснове нацыянальных

традыцый можна стварыць каштоўнасці агульначалавечага значэння, што

пытанні “быць ці не быць беларускай культуры?”, “быць ці не быць самім

беларусам?” вырашаюцца праз лёс роднай мовы.

Гэтую ісціну першымі ўсвядомілі прадстаўнікі беларуска-польскага

асветніцтва першай паловы XIX ст. Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-

Марцінкевіч і інш. Свядома праводзілі яе ў жыцце ў другой палове XIX ст.

К. Каліноўскі, Ф. Багушэвіч, пазней – Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч,

Цётка, А. Гарун, С. Палуян і інш. пісьменнікі і публіцысты “нашаніўскага”

курунку. Іх творчасць, увабраўшая духоўныя здабыткі беларускага народа,

і ёсць пачатак новай беларускай нацыянальнай літаратурна-

пісьмовай мовы.

Такім чынам, сучасная літаратурная беларуская мова пачынае

складвацца амаль праз два стагоддзі пасля спынення старабеларускай

пісьмовай традыцыі – у мастацкай творчасці, прызначанай найперш

селяніну, “мужыку”, які заставаўся адзіным, па сутнасці, захавальнікам

сваёй спрадвечнай мовы і нацыянальнай культуры. Менавіта на аснове

жывой мовы народа і пачала фарміравацца беларуская літаратурная мова

(без якой-небудзь сувязі з культурай старога беларускага пісьменнства).

Працэс фарміравання новай беларускай літаратурнай мовы супаў з

перыядам т. зв. Славянскага Адраджэння, калі адбывалася фарміраванне

славянскіх нацый і новых славянскіх нацыянальных моў. Але ў адрозненне

ад іншых славянскіх моў, ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці,

забароны беларускай мовы ў грамадскім жыцці, працэс складвання яе

літаратурнай формы працякаў вельмі запаволена і расцягнуўся больш чым

на стагоддзе. У XX ст. беларуская мова ўступіла неўнармаванай і

некадыфікаванай, негледзячы на спробы выкарыстання яе на працягу XIX

ст. у белетрыстыцы и публіцыстыцы, не маючы распрацаванай навуковай

тэрміналогіі, кніжна-пісьмовых стыляў.

Асноўныя нормы літаратурнай мовы пачалі складвацца стыхійна

толькі ў першым дзесяцігоддзі (1906–1915) легальнага функцыянавання

беларускага друку. Выданне першай беларускай газеты “Наша ніва”, вакол

якой згуртаваліся нацыянальныя культурныя сілы, удзел у ёй

карэспандэнтаў з розных мясцовасцей Беларусі стваралі магчымасць

замацаваць у якасці норм найбольш пашыраныя моўныя з’явы. Аднак

гэтыя нормы не былі апісаны і замацаваны адпаведным чынам, а таму

часта парушаліся. На старонках “Нашай нівы”, як і ў іншых тагачасных

выданнях, свабодна суіснавалі розныя варыянтныя формы, вытокамі якіх

былі паўднева-заходні і паўночна-ўсходні беларускія дыялекты.

Першыя спробы кадыфікаваць правапісныя і граматычныя нормы былі

зроблены братамі А. і Я. Лесікамі, якія ў 1917 г. апублікавалі лацінскім

шрыфтам дапаможнік “Як правільна пісаць па-беларуску”, а ў 1918 г. на

яго аснове выдалі “Беларускі правапіс”. У гэты час выходзяць і іншыя

дапаможнікі “Беларускі правапіс” А. Луцкевіч і Я. Станкевіч, дапаможнік:

Р. Абіхта і Я. Станкевіча “Просты спосаб стацца ў кароткім часе

граматным” і інш. Але найбольш значнай і ўдала распрацаванай сярод іх

стала “Беларуская граматыка для школ” Б. Тарашкевіча, выдадзеная

кірыліцай і лацінкай у Вільні ў 1918 г. Граматыка мела пяць раздзелаў:

гукі, часціны мовы, падзел слова, правапіс, сказ. Б. Тарашкевіч выйшаў за

межы ўласна граматыкі і апісаў усе ўзроўні моўнай сістэмы з пункту

погляду іх нарматыўнасці, правіл перадачы на пісьме. Ён здолеў акрэсліць

асноўныя заканамернасці беларускай літаратурнай мовы, выявіць

гістарычна абумоўленую сувязь яе фанетыка-граматычных асаблівасцей з

цэнтральнымі (сярэднебеларускімі) гаворкамі, якія аб’ядноўваюць у сабе

найбольш агульныя і пашыраныя рысы абодвух дыялектаў.

З выхадам граматыкі Б. Тарашкевіча пачаўся працэс стабілізацыі

правапісных норм беларускай літаратурнай мовы. На падставе граматыкі

ствараюцца іншыя падручнікі і навучальныя дапаможнікі.

Уздым у 20-я гады беларускай культуры, якая выкарыстала часовую

магчымасць развіцця, прывеў да ўзнікнення вялікай колькасці беларускіх

тэкстаў і далучэння да беларускага пісьмовага слова мільёнаў людзей. У

выніку ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі беларуская мова набыла

статус дзяржаўнай, г.зн. на ёй працавалі ўрад і іншыя дзяржаўныя і

грамадскія ўстановы, вялося навучанне ў школах, тэхнікумах, ВНУ.

Упершыню ў гісторыі былі створаны на беларускай мове падручнікі для

школ па ўсіх прадметах, шматлікія слоўнікі. К канцу 20-х гг. каля 90

працэнтаў літаратуры, якая выпускалася, была беларускай, звыш 80

працэнтаў школ мелі беларускую мову навучання. Беларуская мова стала

мовай справаводства, навукі.

Аднак усталяванне сталінскага таталітарнага рэжыму ў 30-я гг.

гвалтоўна спыніла працэс беларусізацыі. На Беларусі пачалася кампанія па

“выкрыццю” т.з. “нацыял-дэмакратаў”, да якіх былі аднесены амаль усе,

хто працаваў на ніве роднай культуры, навукі, асветы. У выніку рэпрэсій

загінулі многія тысячы грамадскіх дзеячаў, вучоных, пісьменнікаў,

работнікаў культуры і асветы, г.зн. уся нацыянальна арыентаваная

інтэлігенцыя. Беларусізацыя стала кваліфікавацца партыйнымі органамі як

памылка, і беларуская мова паступова замяняецца рускай мовай у

дзяржаўных установах, інстытутах. У 1938 г. выходзіць пастанова СНК і

ЦК ВКП (б) «Аб абавязковым вывучэнні рускай мовы ў школах

нацыянальных рэспублік і абласцей» З гэтага часу пачынаецца

мэтанакіраванае выцясненне беларускай мовы са сферы навучальна-

выхаваўчага працэсу ў школе.

Асаблівасці развіцця беларускай літаратурнай мовы ў другой палове

XX ст. ў значнай ступені абумоўлены яе функцыянаваннем ва ўмовах

канкурэнцыі з рускай мовай. Да апошняга часу ў афіцыйнай навуцы

панавала тэорыя “росквіту” нацыянальных моў у сацыялістычным

грамадстве, было прынята гаварыць аб “гарманічным” беларуска-рускім

двухмоўі. Аднак на самой справе нацыянальна-моўная палітыка, якую

праводзіла партыўна-дзяржаўная наменклатура,мела яўна русіфікатарскі,

антыбеларускі характар. На працягу 50-80-х гг., калі працэсы

дэнацыяналізацыя грамадскага і культурнага жыцця набылі надзвычай

шырокі характар, сферы выкарыстання беларускай мовы хутка звужаліся:

скарачаліся тыражы беларускамоўных выданняў, беларускія школы

пераводзіліся на рускую мову навучання (к 80-м гг. у гарадах Беларусі не

засталося ніводнай беларускай школы, а большая частка сельскіх школ

лічылася беларускімі толькі намінальна). Беларуская мова была

выключана са сферы афіцыйнага ўжытку. Асноўнымі сферамі яе

прымянення заставаліся мастацкая літаратура, публіцыстыка, у той ці

іншай ступені яна выкарыстоўвалася ў гуманітарнай навуцы, адукацыі. Не

абароненая дзяржавай, беларуская мова ўступала адну пазіцыю за другой

рускай мове, якая, па сутнасці, са сродку міжнацыянальных зносін

ператварылася ў дзяржаўную мову рэспублікі.

Русіфікатарская палітыка органаў улады (разам з інтэнсіўнай

урбанізацыяй Беларусі, з пашырэннем руска-моўных каналаў інфармацыі)

мела вынікам не толькі звужэнне сфер выкарыстання беларускай мовы, але

і прывяла да страты ў значнай часткі насельніцтва пачуцця каштоўнасці

нацыянальнай моўнай спадчыны, да дэфармацыі нацыянальнай

свядомасці.

Сітуацыя змянілася ў канцы 80-х – пачатку 90-х гг., калі ўзніклі

новыя фактары, здольныя ўплываць на моўную сітуацыю. Працэсы

дэмакратызацыі грамадства, набыццё нашай рэспублікай суверэнітэту

абвастрылі, як ніколі раней, моўную праблему і абумовілі пачатак

адраджэння беларускай мовы. У 1990 г. беларускай мове, у адпаведнасці з

прынятым Вярхоўным Саветам Беларусі Законам аб мовах, быў нададзены

статус дзяржаўнай, які прадугледжваў найперш аднаўленне яе ў сферы

афіцыйна-справавога ўжытку і адукацыі. Дзякуючы намаганням

інтэлегенцыі дзейнасці ўстаноў асветы, культуры, творчых саюзаў роля

беларускай мовы ў жыцці грамадства значна ўзрасла. Пашырыліся яе

функцыі ў сістэме адукацыі – спынена практыка пераводу школ на рускую

мову навучання, пачалі адкрывацца дзіцячыя дашкольныя ўстановы і

школы з беларускай мовай навучання. Дзяржаўная падтрымка

беларускамоўных выданяў, сродкаў масавай інфармацыі значна

павялічыла аб’ём камунікацыі на беларускай мове.

Аднак юрыдычная нераспрацаванасць, невыразнасць многіх

палажэнняў Закона аб мовах, а таксама новыя рэаліі, якія ўзніклі пасля

рэферэндуму (1995 г.), дзе большая частка насельніцтва выказалася за

дзяржаўнае двухмоўе ў рэспубліцы. (а г.зн. за захаванне ранейшых

тэндэнцый у моўнай сітуацыі), маюць вынікам тое, што беларуская мова

пакуль не выкарыстоўваецца як дзяржаўная у розных сферах жыцця

рэспублікі, не з’ўляецца рэальным сродкам зносін нацыі.

Аднак, нягледзячы на неспрыяльныя сацыяльна-палітычныя ўмовы,

у якіх часта аказвалася беларуская літаратурная мова, развіцце на ей

розных жанраў мастацкай, публіцыстычнай, навуковай літаратуры не

спынялася на працягу ХХ ст. Дзякуючы шматграннай, рознабаковай

творчасці майстроў слова, вучоных, узбагаціўся слоўнікавы запас

беларускай літаратурнай мовы, удасканаліліся яе выяўленчыя сродкі і

прыёмы літаратурнага выказвання, кадыфікаваны нормы. Беларуская

літаратурная мова набыла неабходную культуру, “інтэлектуальнасць”,

стала здатнай для таго, каб ствараць на ёй самыя разнастайныя па

характары і змесце творы. На беларускай мове выдадзены шматтомныя

галіновыя энцыклапедыі, слоўнікі (тлумачальныя, перакладныя,

гістарычныя, этымалагічныя і інш.), граматыкі, манаграфіі, на ёй існуе

багатая і самабытная мастацкая і публіцыстычная літаратура. Інакш

кажучы, сёння беларуская літаратурная мова – адна з багатых і развітых

моў, прадстаўленая ўсімі функцыянальнымі стылямі і жанрамі.

Т э м а 2 . Л е к с і ч н а я с і с т э м а б е л а р у с к а й л і т а р а т у р н а й

м о в ы .

Тэрмiн лексiкалогiя ўзнiк на аснове спалучэння двух элементаў lexis і

logos, якiя ў старажытнагрэчаскай мове мелi значэнне “слова” і “вучэнне”.

Такiм чынам, лексiкалогiя ў самым шырокiм разуменнi – гэта навука аб

словах, аб слоўнiкавым складзе мовы.

Слова – гэта фанетычна i граматычна аформленая адзiнка мовы з

пэўным значэннем. Кожнае слова мае лексiчнае i граматычнае значэнне.

Лексiчнае значэнне слова – гэта яго суаднесенасць з тымi цi iншымi

з’явамi або прадметамi, рэчаiснасцю (тое, што слова абазначае: дом –

будынак для жылля, размяшчэння ўстаноў і прадпрыемстваў.

Граматычнае значэнне слова – тыя агульныя значэннi, якiя ўласцiвы

розным разрадам слова ў мове i на аснове якiх гэтыя разрады вылучаюцца

(дом – назоўнiк, мужчынскага роду 1-га скланення, неадушаўлёны).

Адрознiваюць прамое i пераноснае лексiчнае значэнне слова.

Iснуюць тры спосабы ўзнiкнення пераносных значэнняў.

Спосабы ўзнікнення пераносных значэнняў слова

Назва

пераносу

Шлях

пераносу Прыклады

Метафара

Па форме Іголка (хвойнага дрэва)

Іголка (якой шыюць)

Па колеру Залатыя завушніцы – залатыя каласы

Па

функцыі Крыло птушкі – крыло самалета

Па месцы

знаходжання Галава рыбы – галава клана

Метанімія

Па

сумежнасці ў

прасторы

Цынкавае вядро – разліць вядро

Па

сумежнасці ў

часе

Пераклад кнігі – чытаюць пераклад

Назва

матэрыялу -

на выраб

Злітак срэбра – есці са срэбра

Назва

дзеяння – на

выраб

Займацца шытвом – на стале ляжыць шытво

Імя ўласнае

– на выраб Рудольф Дызель – магутны дызель

Сінекдаха

Назва

часткі-

на цэлае

Галава каровы

Статак у 200 галоў

Назва

агульнага -

на

канкрэтнае

Зброя (прылада да нападу ці абаронцы) –

зброя (пісталет)

Родавая

назва -

на відавую

Дзічка (яблыня) – дзічка (плод яблыні)

Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адназначнымі.

Гэта пераважна словы, якія абазначаюць навуковыя і тэхнічныя паняцці, а

таксама некаторыя назвы раслін, жывёл, птушак, прадметаў (бульдозер,

кісларод, ёлка, алень, аловак і інш.).

Большасць слоў беларускай мовы маюць не адно, а некалькі

значэнняў, такія словы называюцца мнагазначнымі.

З’ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак

называецца аманіміяй.

У адрозненні ад мнагазначнага слова, у якім паміж значэннямі

захоўваецца семантычнае адзінства, амонімы – словы зусім розныя, якія па

тых ці іншых прычынах супалі ў гучанні.

Амонімы – словы, якія аднолькава гучаць і пішуцца, але маюць

розныя значэнні. Выдзяляюць лексічныя, марфалагічныя (амаформы)

фанетычныя (амафоны) і графічныя (амографы) амонімы

Поўныя лексічныя амонімы – словы, якія супадаюць у гучанні і

напісанні ва ўсіх сваіх граматычных формах. (пад’ёмны кран –

вадаправодны кран)

Марфалагічная амонімы

Амаформы – словы, у якіх супадаюць у вымаўленні і напісанні

толькі асобныя формы (не маюць супадзенняў у пачатковай форме).

Амаформы – гэта, як правіла, словы розных часцін мовы. (пчаліныя

соты – соты чалавек)

Фанетычныя амонімы

Амафоны – гэта словы, якія гучаць аднолькава, але пішуцца па-

рознаму (драўляны плот – сакавіты плод).

Графічныя амонімы

Амографы – гэта словы, якія пішуцца аднолькава, але адрозніваюцца

ў вымаўленні месцамі націску (му́ка – мука́, па́даць – пада́ць).

Сінонімы – словы, якія абазначаюць адзін і той жа прадмет, якасць,

дзеянне, але пішуцца і вымаўляюцца па-рознаму.

Група з двух ці больш сінонімаў называецца сінанімічным радам,

пры запісе якога на першым месцы ставіцца слова дамінанта (слова, якое

шырэй за іншыя выкарыстоўваецца ў мове і больш дакладна выражае

агульнае значэнне):

Крэпасць Ісці Мала

Цвярдыня

Бастыён

Цытадэль

Крочыць

Маршыраваць

Цягнуцца

Плесціся

Нямнога

Троху

У некаторых сінанімічных радах могуць аб’ядноўвацца словы

розных часцін мовы.

Калі слова з’яўляецца мнагазначным, то яно можа ўваходзіць у

розныя сінанімічныя рады:

Прыняць – залічыць на першы курс.

Прыняць – сустрэць гасцей.

Ціхі чалавек – спакойны, смірны.

Ціхі чалавек – слабы, нячутны.

Некаторыя рады сінанімічных слоў складаюцца са слоў і

спалучэнняў слоў:

Драмаць – кляваць носам.

Мала – як кот наплакаў.

Сінонімы ўзніклі пры абазначэнні аднаго і таго ж прадмета з’явы,

прыметы, паняцця. Выкарыстоўваюцца:

а) агульнаўжывальныя і дыялектныя словы;

б) агульнаўжывальныя і прастамоўныя;

в) словы сучаснай мовы і ўстарэлыя словы;

г) спрадвечнабеларускія і запазычаныя словы.

Сінонімы бываюць:

а) семантычныя – якія адрозніваюцца сэнсавым адценнем;

б) стылістычныя – адрозніваюцца рознай стылістычнай афарбоўкай

(выкарыстоўваюцца ў розных стылях).

Кантэкстуальныя – словы, якія з’яўляюцца сінанімічнымі толькі ў

пэўным кантэксце.

Антонімы – словы з супрацьлеглым значэннем:

- рознакарэнныя (добры – дрэнны, халодны - гарачы);

- аднакарэнныя (закрыць – адкрыць, прывязаць – адвязаць).

Прыстаўкі не-, без-, анты-, контр- надаюць слову супрацьлеглае

значэнне:

добры – нядобры, ціхі голас – гучны голас.

Прыёмы выкарыстання антонімаў наступныя:

Антытэза – ярка выражанае супастаўленне кантрастных з’яў,

паняццяў, вобразаў (Песня, любоў і нянавісць, будзьце заўсёды са мной.

Стук радасны ў грудзях не змоўк, жыццё і плача і смяецца.).

Аксюмаран – наўмыснае спалучэнне слоў, якія выражаюць

процілеглыя, лагічна несумяшчальныя паняцці (салодкі сум, цёплы

халадок, гарачы снег, страшная прыгажосць).

Паронімы – словы з блізкім гучаннем, але розным лексічным

значэннем (аператыўны і аперацыйны, атамнік і атамшчык, вытворны і

вытворчы).

Паронімамі бываюць:

назоўнікі (нявеста - нявестка);

прыметнікі (ласкавы - ласкальны);

дзеясловы (чырванець - чырваніць).

Паранімічнымі парамі выступаюць спрадвечна беларускія словы

(сыты- сытны) і запазычаныя (абанент – абанемент,эфектны - эфектыўны)

Словы-паронімы адрозніваюцца паміж сабою прыстаўкамі

(павіннасць – правіннасць, надзвычайна – незвычайны ) або суфіксамі

(слоўны – слоўнікавы, малаважны – малаважкі).

Лексіка беларускай мовы паводле паходжання. Лексіка беларускай

мовы развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле

паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і

лексіка іншамоўнага паходжання.

Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду

агульнаславянскага, агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама

ўласнабеларускія, называюцца спрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі

носьбіты беларускай мовы здаўна – спрадвеку.

Акрэсліць час узнікнення спрадвечна беларускіх слоў, выявіць іх

сувязі з блізкародаснымі мовамі дапамагаюць слоўнікі (“Этымалагічны

слоўнік беларускай мовы”, “Гістарычны слоўнік беларускай мовы”.

Запазычаная лексіка – гэта вынік эканамічных, палітычных і

культурных сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных

кантактаў.

Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:

1) наяўнасць у слове літары ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф′я;

2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака,

Аляксей;

3) спалучэнні ге, ке, хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;

4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет,

капюшон, камюніке, фюзеляж;

5) спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;

6) цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў,

дывідэнт, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;

7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.:

амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя,

дыспрапорцыя, амфітэатр;

8) суфіксы -ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм,

сацыяліст, капіраваць.

Лінгвістычнае запазычанне заўсёды было нармальнай функцыяй

лінгвістычнага жыцця любой мовы. Гэта даволі працяглы моўны працэс,

вынікам якога з’яўляецца паступовае засваенне слоў і структурных

элементаў адной мовы іншай. Апраўданае выкарыстанне слоў іншамоўнага

паходжання, правільнае іх асваенне не толькі не парушае нацыянальнай

самабытнасці беларускай мовы, але і ўзбагачае яе лексічную сістэму.

Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання.

Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання

падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без

выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання

(ужывальную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай

групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца:

прафесіяналізмы, тэрміны, дыялектызмы, жарганізмы.

Наменклатура – гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў,

прысвоеных разнастайным рэаліям і аб’ектам навукі і тэхнікі (лазер

“Дыполь”, Стрымер-499, суперкамп’ютэр “Скіф” ).

Прафесіяналізмы – гэта спецыяльныя словы і выразы, якія

ўжываюцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў,

шахцёраў, пчаляроў і інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі –

назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г.д.).

Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.

Тэрміны (лац. terminus – мяжа) – словы або словазлучэнні, якія

абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл,

сінус – у матэматыцы, марфема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г.д.).

Дыялектызмы – гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на

пэўнай тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля –

бульба, тавар – карова на Палессі і г.д.).

Жарганізмы (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта сукупнасць слоў,

зразумелых вузкаму колу людзей, аб’яднаных пэўнымі інтарэсамі (“дзед” –

салдат апошняга году службы, “хвост” па лабах, атрымаць “пару” у

студэнтаў і г.д.).

Аргатызмы (франц. argot. – замкнуты, нядзейны) – спецыяльны

моўны код, незразумелы для іншых людзей, адна з разнавіднасцей

жаргоннай лексікі, умоўная, тайная мова, характарызуецца

вузкаспецыяльнай накіраванасцю, штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха –

хачу, шывар – тавар, бан – вакзал).

У Расіі і ў Беларусі аргатычная лексіка пачала складвацца ў другой

палавіне ХІХ ст.

Актыўная і пасіўная лексіка. Паводле ступені ўжывальнасці

лексіка беларускай мовы падзяляецца на актыўную і пасіўную.

Большасць слоў беларускай мовы адносіцца да актыўнай лексікі.

Гэта словы агульнавядомыя і шырокаўжывальныя. Пасіўную лексіку

складаюць словы, якія носьбіты мовы ўжываюць рэдка. Гэтыя лексемы

маюць адценне ўстарэласці або навізны.

Паняцце тэрміна і тэрміналогіі. Тэрмін – гэта спецыяльнае слова ці

спалучэнне слоў, створанае (прынятае, запазычанае і пад.) для дакладнага

выражэння спецыяльных паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў.

Слова тэрміналогія мае два асноўныя значэнні: 1) сістэма тэрмінаў

адной галіны навукі, тэхнікі, мастацтва і 2) сукупнасць усіх тэрмінаў

пэўнай мовы. Так, можна гаварыць аб біялагічнай, лінгвістычнай,

правазнаўчай, сельскагаспадарчай, эканамічнай, медыцынскай,

матэматычнай і іншых тэрміналогіях і аб тэрміналогіі беларускай мовы.

Тэрміналогія – замкнуты слоўны кантэкст. Тэрміналогія пэўнай

навукі - гэта штучна створаны лексічны пласт, кожная ідзінка якога мае

пэўныя абмежаванні для свайго ўжывання і аптымальныя ўмовы для

свайго існавання і развіцця.

Асноўнымі асаблівасцямі тэрміна з’ўляюцца дакладнасць,

адназначнасць, кароткасць і сістэмнасць.

Асноўная прыкмета тэрміна – дэфініцыя (апісанне). Дэфініцыі

бываюць наступных відаў – пераліковая, апісальная і родавідавая.

Тэрмінасістэма – сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай галіны навукі.

У межах пэўнай тэрмінасістэмы тэрміны могуць уступаць у

сінанімічныя адносіны, а таксама мець лексічныя дублеты або варыянты.

Узнікненне тэрмінаў-варыянтаў і тэрмінаў-сінонімаў у беларускай мове

тлумачыцца нераспрацаванасцю многіх тэрмінасістэм, абмежаванасцю

ўжыванння беларускамоўных тэрмінаў і стыхійнасцю моўных кантактаў.

У выніку можна выдзеліць некалькі груп такіх тэрмінаў-сінонімаў:

два іншамоўныя тэрміны: гавань – порт, відэатэрмінал – дысплей,

кадзіраванне – шыфраванне, камкордэр – відэакамера і інш.;

іншамоўны і ўласны тэрмін: квазістатычны працэс – раўнавагавы

працэс, імпульс – колькасць руху, полісемія – мнагазначнасць і інш.;

поўны тэрмін і скарочаны ці аднаслоўны: намінальная цана –

намінал, крыптаграфічны дакумент – крыптаграма, заработная плата

– зарплата і інш.

У тэрміналагічных сістэмах тэрміны могуць абазначаць супрацьлеглыя

паняцці, што дазваляе вылучыць тэрміны-антонімы. Сустракаюцца

тэрміны-антонімы практычна ў кожнай галіне навуковай дзейнасці і

паводле спосабу ўтварэння падзяляюцца на лексічныя (розныя лексемы з

супрацьлеглым значэннем): актыў - пасіў, бедная руда - багатая руда, дэ-

юрэ - дэ-факта, лізіс - крызіс і інш.; словаўтваральныя (з антанімічнымі

часткамі слоў - запазычанымі ці ўласнабеларускімі асновамі і прэфіксамі):

інтэрпаляцыя - экстрапаляцыя, баланс - дэбаланс, гіпертанія - гіпатанія,

увод - вывад , гашаная вапна - нягашаная вапна і інш.

Тэрміны-амонімы часцей за ўсё адносяцца да розных тэрміналагічных

сістэм (іх называюць міжнавуковымі амонімамі). Так, слова марфалогія

вядома некалькім тэрміналагічным сістэмам. Напрыклад, у мовазнаўстве -

гэта `раздзел граматыкі, які вывучае формы слова, у анатоміі - `навука аб

форме і будове чалавека і жывёл, у батаніцы - `навука, якая вывучае

будову і формаўтварэнне раслін і пад.

Паводле ўжывання тэрміналагічная лексіка падзяляецца на

агульнаўжывальную, якая ўваходзіць у лексіку агульналітаратурнай мовы,

і вузкаспецыяльную, вядомую толькі спецыялістам пэўнай галіны ведаў.

Агульназразумелыя, шырокаўжывальныя тэрміны дамінуюць у мове

спецыялістаў “шырокага профілю”, занятых у сферы спорту, музыкі,

выяўленчага мастацтва і пад., таму сэнс іх вядомы і неспецыялісту:

электрон, атам, кісларод, жанр, арыя, аэробіка. У асяроддзі т. зв.

спецыялістаў “вузкага профілю” (дакладныя навукі, асобныя галіны

мовазнаўства, эканоміка, права і інш.) пераважаюць вузкаспецыяльныя

тэрміны (элятыў, семіётыка, інтэрфейс, інварыянт, субморф, валіза і інш.).

Распаўсюджванне навуковых і тэхнічных ведаў сярод людзей вядзе да

таго, што некаторыя вузкаспецыяльныя тэрміны паступова становяцца

агульназразумелымі і пераходзяць у агульнаўжывальную лексіку.

Узаемадзеянне тэрмінаў і агульнаўжывальнай лексікі адбываецца ў

выглядзе двух працэсаў: тэрміналагізацыі (напрыклад, жытнёвае поле -

магнітнае поле, ільняны пояс - экватарыяльны пояс) і дэтэрміналагізацыі,

калі тэрмін пачынае ўжывацца па-за межамі вузкай спецыяльнасці і

набывае агульналітаратурны статус. Напрыклад, слова рэйтынг спачатку

ўжывалася як спартыўны тэрмін, зараз шырока выкарыстоўваецца ў

агульнанароднай мове.

Ад агульнаўжывальных тэрмінаў трэба адрозніваць словы

агульнанавуковага выкарыстання з адцягненым, абстрактным значэннем,

напрыклад, назоўнікі тыпу аперацыя, гіпотэза, мадэль, працэс, праблема,

дослед, праграма, функцыя і інш., а таксама дзеясловы тыпу існаваць,

характарызаваць, прадугледжваць, абгрунтоўваць, даказваць, вызначаць,

функцыянаваць і інш., якія выкарыстоўваюцца для азначэння паняццяў,

сцвярджэння думкі, актывізацыі мыслення, пабуджэння да дзеяння і

шырока распаўсюджаны ў розных галінах навукі, тэхнікі і культуры.

Значны пласт тэрміналагічнай лексікі складаюць тэрміны-

інтэрнацыяналізмы - словы або спалучэнні слоў, пашыраныя ў многіх

няроднасных мовах і агульнапрынятыя ў міжнароднай тэрміналогіі, якія

супадаюць па сваёй знешняй форме і лексічным значэнні (Internet

(Інтэрнэт), Word, ноўтбук, паскаль, камп'ютэр, ват і інш.). Шматлікія

навуковыя тэрміны не з'яўляюцца “чыстымі” інтэрнацыяналізмамі, а

маюць у складзе інтэрнацыянальныя словаўтваральныя элементы тыпу: а-,

астра-, мікра-, бія-, дэ-, лог-, ультра-, супер- і інш., напрыклад, апазіцыя,

астраномія, мікраструктура, біясфера, дэмантаж, марфалогія, ультрагук,

суперфасфат і інш.

Тэрміналагічная лексіка неаднародная паводле паходжання. У яе

склад уваходзяць уласнабеларускія і запазычаныя з іншых моў словы.

Сярод запазычанняў - лексемы лацінскай (аўдыт, актава, адсарбент,

абсцыса, арксінус, аргумент, постфікс, канцэпцыя, дэпазіт), грэчаскай

(гіпербалоід, гіпатэнуза, апафема, гематыт, графіт, амонімы, антытэза,

стыль, аналогія), англійскай (медыкамент, маркетынг, прынтэр, фальклор,

бестселер, тэкст, вестэрн, мюзікл, дылер, блок), нямецкай (біржа, андэзіт,

кварцавы, дызель, дросель, вінт), французскай (бюджэт, дэмантаж, рэле,

жанр, верлібр, мадэрнізм, каларыт), італьянскай (адажыо, валюта, піяна,

гальванометр, фірма, сола - вэксаль, банк) і іншых моў.

Асноўнымі прыкметамі запазычаных слоў з'яўляюцца:

- нязменнасць назоўнікаў: табло, рэферы, ралі;

- наяўнасць у слове гука [ф]: фізіка, фтор, нафталін, фактар;

- наяўнасць не характэрных для беларускай мовы спалучэнняў

галосных: ідэал, дуэт, кансіліум, бібліятэка;

- спалучэнне ге, ке, хе: агент, схема;

- спалучэнне бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, капюшон,

фюзеляж, рэвю;

- прыстаўкі а-, анты-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі-: амаральны,

архіважны, антыцыклон, амфітэатр;

- спалучэнне дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дыван, дывідэнт, тыгр, тэрмін;

- суфікс -ізм-(-ызм-), -іст-(-ыст-), -ір-(-ыр-): арганізм, сацыяліст,

капіраваць і пад.

Пры запазычванні слоў-тэрмінаў з іншых моў адбываецца адаптацыя,

частковае падпарадкаванне іх законам беларускай мовы:

а) гукі [ж], [дж], [р], [ў], [ч], [ш] вымаўляюцца цвёрда (брызент,

джоўль, журы, чартар і інш.);

б) фрыкатыўны гук [г] (гігіена, гіпотэза);

в) аканне (геаметрыя, фальклор);

г) дзеканне-цеканне (гандзізм, дзюбель, траверцін);

Словы іншамоўнага паходжання падпарадкоўваюцца графіцы і

правілам арфаграфіі беларускай мовы (рус. фьючерс - бел. ф'ючарс, рус.

география - бел. геаграфія, рус. автограф - бел. аўтограф, рус. биограф -

бел. біёграф). Але не ўсе іншамоўныя тэрміны асвойваюцца ў беларускай

мове, многія з іх складаюць выключэнні з правілаў напісання, напрыклад:

дактыль, верлібр, камп'ютэр, рэфрэн і многія іншыя.

Пры перакладзе іншамоўных слоў на беларускую мову:

- не адбываецца пераход е ў я: перыметр, аперацыя;

- э пішацца незалежна ад націску: дэтэрмінант, эксперымент;

- пішуцца спалучэнні: -іо – у пачатку і ў канцы слоў (іон, Токіо); -іё-, -ія- -ыя- - у сярэдзіне слоў (аксіёма, дыяганаль);

- гукі [д], [т] перад суффіксамі -ір-, -ін-, -ёр-, -еец-, -ейск-, -ік-

перадаюцца літарамі дз, ц: камандзіроўка, валанцёр, арыенцір (гл.: Азарка,

2004, 39).

Паводле будовы тэрміны могуць быць аднаслоўныя (джоўль, прамая,

прынтэр) і шматслоўныя, тэрміны-словазлучэнні (дысперсія хвалі,

інфрачырвонае выпраменьванне, апрацоўка ў акісляльным асяроддзі).

Адметнасцю сучаснай тэрміналогіі з'яўляюцца трох- і большкампанентныя

тэрміны, якія абазначаюць цэласнае паняцце.

Усе тэрміны паводле свайго ўтварэння падзяляюцца на некалькі груп у

залежнасці ад спосабаў утварэння, да якіх адносяць лексіка-семантычны,

сінтаксічны, суфіксальны, прэфіксальны, прэфіксальна-суфіксальны,

аснова- і словаскладанне, складанасуфіксальны і абрэвіятурны.

Спосабы ўтварэння тэрмінаў

1. Лексіка-семантычны спосаб звязаны з т. зв. тэрміналагізацыяй

агульналітаратурных слоў, якія шляхам пераасэнсавання набываюць новае

тэрміналагічнае значэнне. Гэты спосаб даволі прадуктыўны пры

станаўленні беларускай тэрміналагічнай лексікі: ячмень (бат.) і ячмень

(медыц.), калена (с.-г.) і калена (металург.) , барабан, валік, вочка

(металург.), парасонік просты (бат.).

2. Сінтаксічны спосаб – спосаб утварэння тэрмінаў шляхам рознага

тыпу спалучэнняў – самы прадуктыўны амаль ва ўсіх галінах навукі і

тэхнікі. Найбольшая колькасць тэрмінаў утворана па мадэлях:

прыметнік+назоўнік, назоўнік+назоўнік і назоўнік+прыметнік+назоўнік,

хоць у беларускай мове пашыраны і большкампанентныя словазлучэнні:

патэнцыяльная энергія, дысперсія хвалі, рэгрэсіўная асіміляцыя,

вільготнасць паветра, генератар пераменнага току, накапляльнік паласы на

выхадзе з агрэгата і пад.

3. Суфіксальны (у тым ліку нульсуфіксальны) з'яўляецца вельмі

пашыраным спосабам утварэння тэрмінаў:

- ад уласных імёнаў і назваў з дапамогай суфіксаў -ізм-(-ызм-), -эізм-, -

янств-(-іянств-), -ій (-ый), -іт-, -еўск- (-ск-), -ўств-, -ав-(Гандзі - гандзізм,

Канфуцый – канфуцыянства, Хрыстос – хрысціянства, Эйнштэйн –

эйнштэйній, Калумбія – калумбіт, Брайль – брайлеўскі шрыфт, Талстой –

талстоўства, Дыяфант – дыяфантавы ўраўненні);

- пры дапамозе прадуктыўных для беларускай тэрміналогіі суфіксаў -нн,

-енн-, -энн-, -онн- для абазначэння працэсаў (даследаванне, акругленне,

вылічэнне і інш.), суфікса -к- для абазначэння прадметнасці (насадка,

наметка, наладка), суфікса -нік- (апыляльнік, карыстальнік);

- пры дапамозе нулявога суфікса для ўтварэння аддзеяслоўных

назоўнікаў (накіп, абмер, зрэз, напуск);

- пры дапамозе інтэрнацыянальных суфіксаў -ізм-, -ізафікацы-(я),

- фікацы-(я), -іст-, -аж-, -ацы-(я) і інш. (гістарызм, газіфікацыя,

праграміст, мантаж, хімізацыя ).

4. Прэфіксальны спосаб (прыставачны спосаб):

- пры дапамозе інтэрнацыянальных прэфіксаў: ультра-, экстра-, супер-,

інтэр-, анты- і інш. (ультрагук, экстраардынарны, інтэрпаляцыя,

суперфасфат, антыцелы);

- пры дапамозе ўласнабеларускіх прэфіксаў без-, проці-, звыш-, не-, у-,

ва-, за-, ад-, якія часта служаць і для ўтварэння тэрмінаў-антонімаў

(звышпрыбытак, процідзеянне, уваходны бок - выходны бок).

5. Прэфіксальна-суфіксальны спосаб характэрны адначасовым

далучэннем да асновы прыстаўкі і суфікса (міжрэчча, зазямленне,

накаленнік).

6. Аснова і словаскладанне - таксама пашыраны спосаб папаўнення

тэрміналагічнай лексікі:

- пры дапамозе грэка-лацінскіх і інтэрнацыянальных элементаў: -граф, -

графія, -лог, -логія, макра-, мікра-, -фон, бія-, аэра-, астра-, -мер, -трон,

аўта-, -фон, -стат, электра-, авія-, метр-, відэа- і інш. (хранометр,

храналогія, гідрастат, гекельфон, авіялайнер, аўтограф, відэазапіс);

- пры дапамозе ўласнабеларускіх асноў (землеўтваральнік,

кормаздабыча, вільгацеізаляцыя, архівасховішча).

7. Складанасуфіксальны – асноваскладанне з адначасовым далучэннем

суфіксаў: шматразовы, аднатыпны, вадакачка, фарбацёрка і інш.

8. Абрэвіятурны спосаб – утварэнне складанаскарочаных слоў шляхам

складання назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, цэлага слова і

назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, спалучэннем частак слоў

або цэлага слова і часткі, цэлага слова і назваў першых літар астатніх слоў,

а таксама некаторых іншых спалучэнняў: ТЭІ (тэхніка-эканамічная

інфармацыя, бэр - біялагічны эквівалент рэнтгена, перфакарты, міні-ЭВМ,

персанальная ЭВМ і інш.

Неўласцівыя для беларускай мовы суфіксы -ірава-(-ырава-) у

іншамоўных дзеясловах ужываюцца, калі:

а) без гэтага суфікса ўзнікае аманімія дзеясловаў з суфіксамі -ава-(-ява-): суміраваць - сумаваць;

б) дзеяслоў без суфікса -ір-(-ыр-) губляе сваю семантычную

акрэсленасць: лакіраваць;

в) дзеяслоў мае вузка тэрміналагічнае значэнне: юсціраваць (гл.:

Маршэўская, 2003, с. 62).

У беларускай тэрмінасістэме ўтварэнні з суфіксамі -цель- не маюць

пашырэння, ім адпавядаюць лексемы з суфіксамі -нік-, -льнік-: показатель -

паказнік, а не паказацель, преобразователь – пераўтваральнік, а не

пераўтварацель.

У некаторых прыметніках замест запазычаных -аль(н)-, -яль(н)-, -іль(н)-

выкарыстоўваецца суфікс -н-: функциональный - функцыйны,

полиноминальный - паліномны. Пераважна выкарыстоўваюцца суфіксы -

ав- (-ов-, -ев-) (параўнальна з суфіксам -н-): выборочный - выбаркавы

(выбарачны); блочный - блокавы (блочны) (гл.: Маршэўская, 2003, с. 42).

Шырокаўжывальныя суфіксы дзеепрыметнікаў -ущ-, -ющ-, -ем-, -им-

пры перакладзе з рускай мовы на беларускую часцей перадаюцца:

суфіксам --льн-, калі тэрмін-словазлучэнне, абазначае пэўную якасць

(возрастающая функция – нарастальная функцыя; интегрируемая функция

- інтэгравальная функцыя); суфіксам -ан-, калі названы аб'ект знаходзіцца

ў працэсе аперацыі (аннулируемый – ануляваны); суфіксам -оўн-, калі

тэрмін абазначае функцыю наймення (интегрирующий множитель –

інтэгроўны множнік, нормирующий множитель - нармоўны множнік).

У сувязі з неканчатковай распрацаванасцю гэтага пытання ў беларускай

тэрміналогіі адначасова можна сустрэць побач з беларускімі тэрмінамі

словаўтваральныя калькі з рускай мовы: интегрируемый – інтэгруемы,

интегрирующий – інтэгруючы (інтэгравальны), нормирующий – нармуючы

(нармавальны).

Сярод тэрмінаў розных галін навукі і тэхнікі часта сустракаюцца

наступныя варыянты: фанетычныя (лагарытм - лагарыфм, жэнератрыса -

генератрыса), сінанімічныя (ЭВМ - электронная вылічальная машына) і

словаўтваральныя, якія з'яўляюцца ўласнабеларускімі тэрмінамі і калькамі

з рускай мовы (дзеліва - дзялімае, астача - астатак, блокавы - блочны,

функцыйны - функцыянальны).

Лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў

Словы-тэрміны не могуць існаваць па-за межамі часцін мовы, але у

якасці слоў-тэрмінаў выкарыстоўваюцца толькі назоўнікі, прыметнікі,

дзеясловы, прыслоўі.

Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць назоўнікі, як правіла,

агульныя. Так, напрыклад: авуары, акрэдытыў, акцыз, акцыя, арэнда,

асацыяцыя, аўдыт, аўдытар, аўкцыён.

У якасці аднаслоўных тэрмінаў досыць часта выкарыстоўваюцца

ўласныя імёны, якія, перайшоўшы ў разрад тэрмінаў, становяцца

агульнымі назоўнікамі. Да такіх тэрмінаў можна аднесці адзінкі

вымярэння фізічных велічынь, названыя ў гонар іх адкрывальнікаў

паводле прозвішча.

Прыметнікі ў якасці слоў-тэрмінаў ужываюцца даволі рэдка,

паколькі прыметнік, як правіла, спалучаецца з назоўнікам, утвараючы

словазлучэнне. Але і асобна прыметнікі выкарыстоўваюцца ў многіх

галінах навукі і тэхнікі, напрыклад: у эканоміцы - бюджэтны, валютны,

дэпазітны, клірынгавы, ліцэнзійны, падатковы, уліковы.

У навуковай літаратуры, тэрміналагічных слоўніках фіксуюцца і

дзеясловы, праўда, іх значна менш. Напрыклад, экспартаваць,

фрахтаваць, рэкламаваць, забяспечваць, ацэньваць, выплочваць, заніжаць,

павышаць, вызначаць, маркіраваць, ліквідаваць, рэалізаваць, выручыць,

інфармаваць, разлічыць, планаваць, прагназаваць, канверсаваць,

інвеставаць i інш.

Што датычыць прыслоўяў у ролі слоў-тэрмінаў, то іх няшмат, але ўсё

ж і яны выкарыстоўваюцца ў некаторых галінах навукі, культуры і тэхнікі.

Напрыклад, у архіўнай і справавой тэрміналогіі: беражліва, дакладна,

дапушчальна, добрасумленна, недакладна, пераканальна, пісьмова; у

медыцыне: унутрывенна, абвострана, рэгрэсіўна, дысперсійна, дынамічна.

Словазлучэнні-тэрміны надзвычай шырока выкарыстоўваюцца ва

ўсіх галінах навукі і тэхнікі. Напрыклад: рынак пакупніка, рынак прадаўца,

сегмент рынку, ёмкасць рынку, бацькоўская фірма, рэвізія кладовак, белы

тавар, вільготнасць паветра, ціск святла, задача пра коміваяжора,

задача аб назначэннях, адмаўленне ад іску, размеркаванне па працы,

асігнаванні на сродкі рэкламы, вывядзенне на рынак, выдаткі на

захаванне, забарона на перадачу, заканадаўства па абароне інтарэсаў

спажыўцоў, заяўка на паслугу, кансалтынг па менеджменту, кантора

вытворцы па збыту, кіраўніцтва па закупках, націск з боку канкурэнтаў i

інш.

З ГІСТОРЫІ ФАРМІРАВАННЯ І РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Фарміраванне беларускай тэрміналогіі адбывалася непасрэдна ў

працэсе развіцця пэўных галін навукі і ўласна тэрміналагічнай работы. У

ХІV–XVI стст., калі беларуская мова мела статус дзяржаўнай у ВКЛ,

найбольш развітымі тэрміналагічнымі сістэмамі былі грамадска-

палітычная, юрыдычная, сельска-гаспадарчая, прамысловая, гандлёвая,

ваенная, філалагічная. Ролю тэрміналагічных слоўнікаў у гэты час

часткова выконвалі глосы, якія змяшчаліся на палях ці паміж радкамі

рукапісу або друкаванага выдання, часткова слоўнікі Л. Зізанія (“Лексіс”,

1596 г.) і П. Бярынды (“Лексікон”, 1624). Аднак спецыяльных

тэрміналагічных слоўнікаў не было. Забарона беларускай мовы ў значнай

ступені разарвала пісьмовую традыцыю, адмоўна сказалася на пераемнасці

ў тэрміналогіі. Беларуская навуковая тэрміналогія пачала фарміравацца ў

самым пачатку ХХ стагоддзя, калі адрадзілася кнігадрукаванне, з'явіліся

кнігі, газеты, навуковыя і навукова-папулярныя брашуры на беларускай

мове.

У лютым 1921 г. пачала працу Навукова-тэрміналагічная камісія, у

склад якой уваходзілі тры секцыі: гуманітарных, прыродазнаўчых і

матэматычных навук. Камісія павінна была апрацаваць беларускую

тэрміналогію па ўсіх галінах ведаў у аб'ёме сярэдняй школы. За час працы

камісіі было створана і прапанавана для ўжывання каля 2500 слоў-

тэрмінаў, якія друкаваліся на старонках “Весніка Народнага камісарыята

асветы ССРБ” у 1921-1922 гг., а ў стане распрацоўкі знаходзіліся яшчэ

4184 тэрміналагічныя найменні. Аднак у працэсе такой дзейнасці

высветлілася, што праца камісіі не адпавядае моўнай практыцы і для

стварэння беларускай тэрміналогіі патрэбны былі іншыя маштабы, якія б

ахапілі ўсю тэрміналагічную лексіку. Таму 30 студзеня 1922 г. быў

заснаваны Інстытут беларускай культуры. У выніку тэрміналагічнай працы

ў перыяд з 1922 па 1930 гг. было апублікавана больш за 30

тэрміналагічных слоўнікаў па розных галінах навукі.

Галоўным прынцыпам працы камісіі было ўвядзенне слоў, якія бытавалі

ў жывой народнай мове. Так, у сферу навукі былі ўведзены

агульнаўжывальныя словы бялок, сцябло, , ланцуг, ціск, сіла ды іншыя,

якія страчвалі сваю бытавую выразнасць, набывалі строга акрэсленае

спецыяльнае значэнне.

Другі напрамак - стварэнне неалагізмаў згодна законаў беларускай

мовы. Ва ўжытак уводзіліся калькі з рускай мовы: азначэнне, вочка,

суквецце. Узмацненне пурыстычных тэндэнцый прывяло да таго, што

часам неалагізмы пачалі стварацца без уліку пашырэння таго ці іншага

слова ў мове, толькі каб пазбавіцца чужых слоў: замест гібрыд - мяшанец,

пейзаж - краеабраз, песіміст - смутнаглядзец, пралетарый - бабыль,

прафесійны - умецкі, фокус - вогнішча і пад. У пэўнай ступені штучнымі

былі наватворныя пустаслоўе (дыялектыка), вызыск (эксплуатацыя),

пашыршчык (прапагандыст), споказ (дэманстрацыя), пераносня

(метафара), кантаслуп (прызма), старчак (перпендыкуляр) і пад.

Іншамоўныя тэрміны ўжываліся вельмі рэдка і, як правіла, у выпадках, калі

ў народнай мове не было адпаведнага беларускага тэрміна.

Значная праца па стварэнні беларускай навуковай тэрміналогіі вялася не

толькі тэрміналагічнай камісіяй. У 1923-1927 гг. былі выдадзены

наступныя тэрміналагічныям слоўнікі: “Слоўнік геаметрычных і

трыганаметрычных тэрмінаў і сказаў” К. Душ-Душэўскага і В.

Ластоўскага, “Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік”

Зоські Верас, “Спіс назваў птушак і некаторых рыб” А.В. Фядзюшына ды

інш.

У 1929 г. быў створаны Інстытут мовазнаўства АН БССР, які распачаў

работу па ўкладанні больш вузкіх тэрміналагічных слоўнікаў. У 1932 г.

выйшаў з друку першы выпуск “Слоўніка тэхнічнай тэрміналогіі” А.

Гурло, у 1933 г. - “Ваенны руска-беларускі слоўнік”.

Аднак у 30-40-я гады праца па стварэнні беларускай тэрміналогіі амаль

спынілася. І пасля вайны не было агульнага цэнтра па распрацоўцы і

ўпарадкаванні тэрміналагічнай лексікі. Значную ролю ў нармалізацыі

беларускай тэрміналогіі адыгралі “Руска-беларускі слоўнік” (1953 г.),

“Беларуска-рускі слоўнік” (1962), “Тлумачальны слоўнік беларускай

мовы” (1977-1984) і некаторыя іншыя.

Аднак шэраг задач па-ранейшаму заставаўся не вырашаным. У

прыватнасці, вывучэнне практыкі ўжывання тэрмінаў у навуковых тэкстах

і выданне слоўнікаў, папаўненне паняційна-тэрміналагічнага фонду,

прывядзенне яго ў адпаведнасць з узроўнем развіцця сучаснай навукі. Для

вырашэння гэтых задач у 1980 г. была створана Рэспубліканская

тэрміналагічная камісія, якая складаецца з прэзідыума і дзевяці секцый

(грамадазнаўчай, навукова-тэхнічнай, фізічнай і матэматычнай, хімічнай,

біялагічнай, сельскагаспадарчай, геалагічнай і геаграфічнай, медыцынскай

і фізіялагічнай, секцыі па архітэктуры і будаўніцтве). З 1989 г. працуе

Тэрміналагічная камісія ТБМ імя Ф. Скарыны. (Азарка, 2004, 40).

З прычыны значнага перыяду заняпаду ў развіцці нацыянальнай

мовы беларуская навуковая тэрміналогія і на сённяшні дзень знаходзіцца

на стадыі фарміравання. Да ліку адносна ўпарадкаваных тэрміналагічных

сістэм можна аднесці гістарычную, грамадска-палітычную,

сельскагаспадарчую, лінгвістычную, літаратуразнаўчую і інш. Значна

менш распрацаваныя матэматычная, фізічная, тэхнічная, біялагічная і інш.

У сувязі з уплывам рускай мовы і неканчатковай упарадкаванасцю многіх

тэрмінасістэм у сучаснай беларускай навуковай тэрміналогіі асабліва

распаўсюджана сінанімія (назапашванне - накапленне, аналізаваць -

разглядаць, пытанне - праблема) і словаўтваральная варыянтнасць

тэрмінаў (дзеліва - дзялімае, нармуючы - нармавальны, блокавы - блочны).

Т ы п ы с л о ў н і к а ў . Лексікагарафія (грэч. lexikos – які датычыць

слова і grapho – пішу) – раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і

практыкай укладання слоўнікаў. Галоўнае іх размежаванне на

энцыклапедычныя і лінгвістычныя. Энцыклапедычныя падаюць звесті пра

з’явы, прадметы, падзеі, асоб, асоб, краіны і многае іншае, раскрываюць

змест не слоў, а названых імі паняццяў. У лінгвістычных слоўніках

аб’ектам вытлумачэння выступае слова. Інфармацыя аб ім падаецца ў

самых розных аспектах у залежнасці ад прызначэння слоўніка.

Т э м а 3 . Ф у н к ц ы я н а в а н н е б е л а р у с к а й м о в ы в а

ў м о в а х б і л і н г в і з м у

Паняцце білінгвізму. Праблема моўнага жыцця ў нашай рэспубліцы

сёння адносіцца да адной з найбольш актуальных і складаных. Разам з тым

гэта праблема існуе не толькі ў нашай краіне, але і ў гісторыі суіснавання

іншых народаў, іх культур і моў у шматнацыянальных краінах наогул.

Паводле даных Акадэміі навук Францыі, насельніцтва зямнога шара

гаворыць не менш чым на 2796 мовах, якія аб'ядноўваюцца ў 11 вялікіх і

каля 50 малых моўных груп, а ўсе, хто гаворыць на гэтых мовах,

выкарыстоўваюць ад 7 да 8 тысяч дыялектаў. Нямецкія ж вучоныя

сцвярджаюць, што сучасныя народы свету гавораць на мовах, колькасць

якіх перавышае 4000, а ўсяго навуцы вядома каля 6000 жывых і мёртвых

моў. Стварэнне моўнай карты свету з кожным днём становіцца справай

усё больш цяжкай, бо практычна на Зямлі няма аднамоўных краін і нават

буйных гарадоў. Напрыклад, Лондан англійскія вучоныя называюць

“лінгвістычным Вавілонам”, бо, паводле звестак міністэрства адукацыі

Вялікабрытаніі, у ім гавораць на 147 мовах, хоць, зразумела, найбольш на

англійскай. Тлумачыцца гэта тым, што выхадцы з былых брытанскіх

калоній прывезлі з сабой і свае мовы. Іншым прыкладам можа быць

Швейцарыя: краіна такая ёсць, а мовы швейцарскай няма. На захадзе гэтай

рэспублікі гавораць па-французску, на поўдні – па-італьянску, а ў

большасці кантонаў – па-нямецку, прычым у кожным “нямецкім” кантоне

свой дыялект.

Няма, як вядома, і амерыканскай мовы. Дзяржаўнай мовай 16 краін

Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыкі з'яўляецца іспанская мова. Дзве

буйнейшыя дзяржавы Новага Свету (Злучаныя Штаты Амерыкі і Бразілія)

- англа- і партугаламоўныя. Ні адна з краін Амерыкі не карыстаецца сваёй

спрадвечнай мовай. Арабская мова стала мовай рада культурна розных

народаў ад Індыйскага да Атлантычнага акіяна. Большасць былых калоній

прыняла мову колішніх каланізатараў, а Індыя з яе надзвычай багатай

культурай і вялікімі традыцыямі назвала англійскую мову адной з

дзяржаўных. Нават у Старым Свеце, у Еўропе рад краін не мае сваёй

спрадвечнай мовы. Няма мовы бельгійскай: у Фландрыі гавораць на

фламандскай, а ў Валоніі - на французскай мове. У Аўстрыі карыстаюцца

нямецкай мовай, у Люксембургу - нямецкай і французскай. Цікавае

становішча склалася ў былой шматнацыянальнай Югаславіі, дзе Сербія,

Харвація, Боснія, Герцагавіна і Чарнагорыя карыстаюцца адной мовай -

сербахарвацкай. З другога боку, не толькі народы Шатландыі, Уэлса, якія

ўваходзяць у склад Вялікабрытаніі, але і народ Ірландскай рэспублікі

перайшоў на англійскую мову. Зразумела, што зберажэнне сваёй

спрадвечнай мовы і спрадвечнай культуры - факт пазітыўны, але ў

рэальнай гісторыі чалавецтва ён хутчэй выключэнне, чым правіла. Народы

свету знаходзяцца ў пастаянным кантакце адзін з адным, асабліва этнасы

суседнія, якія часта маюць адну тэрыторыю пражывання або знаходзяцца ў

складзе адной дзяржавы. Моўныя кантакты, якія дыктуюцца эканамічнымі,

культурнымі і іншымі сувязямі, патрабуюць вывучэння і выкарыстання ў

моўнай практыцы дзвюх і больш моў. Існуюць і іншыя матывы

авалодвання дзвюма ці некалькімі мовамі (атрыманне адукацыі, патрэбы

навуковай дзейнасці і г.д.). Не з'яўляецца выключэннем і Рэспубліка

Беларусь, таму што яна таксама ўяўляе сабой шматнацыянальную

дзяржаву з шырока распаўсюджаным двухмоўем (білінгвізмам).

Звернемся, спачатку да азначэння паняцця двухмоўя. Білінгвізм (лац.

bilinguis – двухмоўны) – валоданне і папераменнае карыстанне асобай або

калектывам дзвюма мовамі.

Разнавіднасці двухмоўя:

1) індывідуальнае, калі дзвюма мовамі валодаюць толькі асобныя

члены калектыву;

2) групавое, калі двухмоўнымі з’яўляюцца цэлыя групы або

асобныя сацыяльныя слаі;

3) поўнае, калі двухмоўе з’яўляецца характэрным для ўсіх

сацыяльна-культурных груп народа.

Калі дзве мовы ўжываюцца ізалявана адна ад другой (напрыклад, на

працы - адна мова, дома - другая), то гаворка ідзе пра чысты білінгвізм,

калі ж дзве мовы ўжываюцца ўперамешку (залежыць ад камунікатыўнай

сітуацыі), то гэта змешаны білінгвізм. Змешаны ў сваю чаргу падзяляецца

ў залежнасці ад ступені разумення носьбітам мовы няроднай мовы на

рэцэптыўны (чалавек разумее другую мову, але не можа на ёй гаварыць),

рэпрадуктыўны (чалавек разумее другую мову, аднаўляе тэкст) і

прадуктыўны (чалавек разумее другую мову, аднаўляе тэкст і самастойна

будуе на ёй сказы).

Індывідуальнае двухмоўе не абавязкова абазначае масавае двухмоўе, і,

наадварот, нацыянальнае двухмоўе можа існаваць пры індывідуальным

аднамоўі. Напрыклад, Швейцарыя - шматмоўная краіна, у якой

дзяржаўнымі з'яўляюцца нямецкая, французская, італьянская і

рэтараманская мовы. Аднак большасць жыхароў гэтай краіны валодаюць

толькі якой-небудзь адной з названых вышэй моў. Двухмоўе - з'ява

складаная, шматбаковая. Яна можа разглядацца ў трох аспектах:

псіхалагічным, педагагічным і сацыялінгвістычным.

Псіхалагічны аспект двухмоўя звязаны з асаблівасцямі псіхалагічнага

складу індывіда, з яго разумовымі здольнасцямі, з праблемамі

пераключэння з аднаго моўнага кода на другі.

Педагагічны бок двухмоўя закранае розныя аспекты навучання другой

мове, у тым ліку і ўплыў адной мовы на працэс засваення другой.

Сацыялінгвістычны аспект грунтуецца на такіх параметрах, як:

- сфера выкарыстання першай і другой моў;

- ступень авалодання мовамі;

- набор сацыяльна-функцыянальных кампанентаў моў, якія

выкарыстоўвае двухмоўны індывід (літаратурная мова, дыялект, жаргон і

г.д.);

- размеркаванне камунікатыўных функцый паміж мовамі;

- кантынгент ахопленых двухмоўем членаў соцыуму і шырыня

выкарыстання другой мовы;

- ацэнка двухмоўнымі індывідамі ўласнага двухмоўя як сацыяльна-

лінгвістычнага феномена.

На тэрыторыі Беларусі, як сведчаць шматлікія факты, розныя тыпы

двухмоўя і нават шматмоўя заўсёды былі важнымі элементамі гісторыі

беларускага народа. Так, у перыяд Вялікага княства Літоўскага існавала

беларуска-царкоўнаславянскае пісьмовае і вуснае двухмоўе, якое ўзнікла

яшчэ ў старажытнарускую эпоху. Значна мацней праяўлялася беларуска-

польскае двухмоўе, што працягвалася амаль чатыры стагоддзі. Даволі

адчувальным было таксама беларуска-лацінскае двухмоўе, уласцівае

пераважна адукаваным колам насельніцтва. Практыкавалася беларуска-

татарскае, беларуска-яўрэйскае, беларуска-літоўскае двухмоўе і інш. Што

датычыцца беларуска-рускага двухмоўя, то ўмовы для яго зараджэння

ўзніклі некалькі пазней, у канцы XVIII ст., калі пасля далучэння Беларусі

да Расіі руская мова стала дзяржаўнай і на яе тэрыторыі. Такім чынам,

моўная сітуацыя на Беларусі ў пэўныя гістарычныя перыяды

характарызавалася як шматмоўная. Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі

характарызуецца пераважна суіснаваннем і выкарыстаннем беларускай і

рускай моў і можа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоўе.

Нацыянальнае беларуска-рускае двухмоўе прадстаўлена:

- індывідуальным беларуска-рускім двухмоўем, калі побач з роднай

беларускай мовай двухмоўны індывід выкарыстоўвае і рускую мову;

- руска-беларускім двухмоўем, калі побач з рускай мовай двухмоўны

індывід выкарыстоўвае беларускую мову;

- індывідуальным беларускім ці рускім аднамоўем.

Побач з беларуска-рускім двухмоўем на тэрыторыі Беларусі ў месцах

сумеснага пражывання беларусаў з палякамі, літоўцамі, латышамі,

украінцамі існуе беларуска-польскае, беларуска-літоўскае, беларуска-

латышскае, беларуска-ўкраінскае двухмоўе. Для небеларускага

насельніцтва яно мае характар польска-беларускага, літоўска-беларускага,

латышска-беларускага і г.д. Паколькі ў гэтых раёнах функцыянуе і руская

мова, можна гаварыць, напрыклад, пра мясцовае беларуска-польска-рускае

і г.д. шматмоўе.

Сёння і беларуская, і руская мовы выкарыстоўваюцца ў большасці

важнейшых сфер, аднак у колькасных адносінах пераважае ўсё ж руская.

Такое становішча ахарактарызаваў у свой час В. фон Гумбальт, які

зазначыў, што “мова народа ёсць яго дух, а дух народа ёсць яго мова, і

цяжка ўявіць сабе што-небудзь больш тоеснае”. У мове акумулюецца

духоўная энергія народа. Яна з'яўляецца галоўнай адзнакаю і сімвалам

нацыі. Мова - генетычны код нацыі, яна яднае мінулае з сучасным,

праграмуе будучыню і забяспечвае быццё нацыі ў вечнасці.

Моўная інтэрферэнцыя. У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне моў, якія

кантактуюць, прыводзіць да інтэрферэнцыі. Інтэрферэнцыя - (лац. inter –

паміж, ferens, ierentis – які нясе, пераносіць) узаемадзеянне элементаў

розных моўных сістэм ва ўмовах білінгвізму. Гэта ўзаемадзеянне

выражаецца ў адхіленнях ад нормаў іншай мовы, міжвольным

(несвядомым) перанясенні ў яе сістэму асаблівасцей роднай мовы.

Узровень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені авалодання другой мовай, ад

умення свядома адрозніваць факты розных моў і інш. Беларуска-руская і

руска-беларуская інтэрферэнцыя - з'ява даволі распаўсюджаная і закранае

ўсе сферы моўнай сістэмы:

- фанетыку (фанетычная інтэрферэнцыя), калі, напрыклад, у рускай

мове двухмоўнага індывіда сустракаюцца такія беларускамоўныя

фанетычныя рысы, як цвёрдыя [р] і [ч] на месцы рускіх мяккіх [р'] і [ч'],

дзеканне і цеканне, ярка выражанае аканне і г.д.;

- акцэнтуацыю (акцэнтная інтэрферэнцыя), калі двухмоўны індывід

размаўляе, напрыклад, на беларускай мове, а выкарыстоўвае націск рускай

мовы: за? борт (замест за бо?рт), глі?няны (замест гліня?ны), адзі?наццаць

(замест адзіна?ццаць), спіна? (замест спі?на) і г.д.;

- лексіку (лексічная інтэрферэнцыя), калі білінгв, напрыклад, у

беларускай мове ўжывае выразы тыпу васкрасенне (бел. нядзеля),

благадару (дзякуй) ці калі білінгв у рускай мове ўжывае выразы тыпу

“сегодня сильная завея” (рус. метель);

- словаўтварэнне (словаўтваральная інтэрферэнцыя), калі білінгв

ужывае словы, у якіх назіраецца несупадзенне словаўтваральных сродкаў,

напрыклад, у рускім маўленні такімі інтэрферэмамі з'яўляюцца;

безлюдность (рус. безлюдие), атлетичный (атлетический), вишняк

(вишенник), по-человечьи (по-человечески) ці ў беларускім маўленні

білінгваў вымакшы (бел. вымаклы), ахрыпшы (ахрыплы), кантраліраваць

(кантраляваць).

- марфалогію (марфалагічная інтэрферэнцыя), калі граматычнае

афармленне рускіх і беларускіх лексем не адпавядае норме. Напрыклад,

білінгв, гаворачы па-руску, можа няправільна ўжываць родавыя формы

назоўнікаў (золотой медаль замест золотая медаль, порванный шинель

замест порванная шинель), канчаткі назоўнікаў множнага ліку (озёры

замест озёра, окны замест окна) і г.д.

- сінтаксіс (сінтаксічная інтэрферэнцыя), калі пры карыстанні рускай

мовай білінгв уводзіць у яе сінтаксічныя канструкцыі беларускай мовы,

напрыклад, дочкина сумка замест сумка дочери, сынов костюм замест

костюм сына, смеяться с него замест смеяться над ним і г.д.

Блізкароднасны характар беларускай і рускай моў абумоўлівае

шматлікасць і ўстойлівасць памылак пры маўленні ў той ці іншай мове.

Аднак яны, як правіла, не ўплываюць на працэс разумення выказванняў як

на беларускай, так і на рускай мовах. Таму праблема інтэрферэнцыі для

беларуска-рускага двухмоўя стаіць, пераважна, як праблема культуры

беларускай і рускай моў ва ўмовах двухмоўя.

Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы

Назоўнік

Несупадзенне ў ліку, родзе і скланенні

І. Большасць назоўнікаў маюць два лікі – адзіночны (горад, вуліца,

студэнт) і множны (гарады, вуліцы, студэнты).

Назоўнікі змяняюцца па ліках.

Аднак ёсць назоўнікі, якія маюць або толькі адзіночны, або толькі

множны лік. Да назоўнікаў, якія заўсёды ўжываюцца ў формах

адзіночнага ліку, адносяцца:

а) уласныя: Мінск, Нёман, Віцебшчына, “Полымя” (часопіс);

б) абстрактныя: радасць, сумленне;

в) зборныя: зерне, насенне, лісце, сялянства;

г) рэчыўныя: цукар, масла, чай, пшаніца.

Да назоўнікаў, якія маюць толькі формы множнага ліку, належаць

назвы:

а) парных і непадзельных прадметаў: дзверы, акуляры, нажніцы;

б) рэчываў ці прадуктаў: духі, дрожджы, кансервы, крупы;

в) адрэзкаў часу: суткі, канікулы, прыцемкі;

г) дзеянняў, гульняў, народных звычаяў: выбары, шахматы, гарадкі,

дажынкі, вячоркі.

Форму множнага ліку маюць і некаторыя ўласныя назоўнікі

(геаграфічныя назвы): Баранавічы, Дубкі, Каралішчавічы, Альпы.

Назоўнікі грудзі, дзверы, крупы, каноплі ў беларускай мове

ўжываюцца толькі ў форме множнага ліку (русск. грудь, дверь, крупа,

конопля),

а назоўнікі бяліла, чарніла – толькі ў форме адзіночнага ліку (русск. эти

белила, синие чернила).

ІІ. Кожны назоўнік у форме адзіночнага ліку належыць да аднаго з трох

родаў:

мужчынскага: край, падручнік, бізнес;

жаночага: кніга, дарога, лабараторыя;

ніякага: падарожжа, сонца.

Ёсць назоўнікі, якія могуць адносіцца і да мужчынскага, і да жаночага

роду. Гэта – назоўнікі агульнага роду: няўмека, стыляга, плакса, забіяка,

непаседа, сірата, ціхоня, ляўша, запявала, старшыня і г.д.

АДРОЗНІВАЙЦЕ РОД У РУСКАЙ І БЕЛАРУСКАЙ МОВАХ

Па-руску Па-беларуску

Моя боль Мой боль

пуговица гузік

дробь дроб

живопись жывапіс

запись запіс

медаль медаль

мозоль мазоль

летопись летапіс

насыпь насып

полынь палын

подпись подпіс

рукопись рукапіс

пыль пыл

россыпь россып

продажа продаж

степь стэп

собака сабака

остановка прыпынак

тень цень

прибыль прыбытак

тяжесть цяжар

вилка відэлец

шинель шынель

мой округ мая акруга

простор прастора

кафель кафля

пар пара

пол падлога

тополь таполя

источник крыніца

салат салата

гусь гусь

жираф жырафа

моё время мой час

воспоминание успамін

яблоко яблык

Рознаскланяльныя назоўнікі

1) Тры назоўнікі на –мя: імя, племя, стрэмя;

2) Мужчынскага роду з канч. –а, (-я): стараста, дзядуля, дзядзька,

старшыня;

3) Назвы маладых істот: дзіця (ё), бусляня (ё), птушаня (ё);

4) Агульнага роду з канчаткамі –а (-я): сірата, ціхоня, сведка, калега,

запявала, суддзя, гарэза і г.д.

Нескланяльныя назоўнікі

1) Агульныя і ўласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія

канчаюцца на галосны гук: журы, лэдзі, пано, метро, фае, таксі,

Дзюма, Гюго, Перу, Чылі, Чыкага, лібрэта, рагу, меню;

2)Славянскія і неславянскія прозвішчы на зычны і адносяцца да асоб

жаночага полу: у Ганны Станкевіч, сустрэў Таню Русак, кніга Веры

Гурэвіч;

3)Прозвішчы беларускага, рускага і ўкраінскага паходжання на –о, -

іх: з Аленай Баравых, Хілько, у Пеці Баравых, Хілько;

4)Складанаскарочаныя словы, утвораныя з пачатковых літар поўнай

назвы і змешанага характару: БДУ, ВНУ.

Правапіс некаторых канчаткаў назоўнікаў

Склонавыя канчаткі назоўнікаў залежаць ад характару асновы.

Асновы назоўнікаў могуць канчацца:

а) на мяккі зычны: песня, радасць, пытанне;

б) на зацвярдзелы зычны: мара, мяжа;

в) на цвёрды зычны: радзіма, краіна, дом;

г) на г, к, х: дарога, рука, стог, страха.

Для большасці назоўнікаў у Д. і М. склонах характэрны наступныя

канчаткі:

-і для назоўнікаў з мяккай асновай:

радасць – радасці – у радасці,

зямля – зямлі – на зямлі;

-ы маюць назоўнікі з асновай на зацвярдзелы зычны і на –к, які

чаргуецца з ц:

кніжка – кніжцы – у кніжцы,

мара – мары – у мары,

мяжа – мяжы – на мяжы;

-э – уласцівы назоўнікам з асновай на –к, які чаргуецца з ц (толькі пад

націскам):

рука – руцэ – у руцэ;

-е – для назоўнікаў з асновай на цвёрды зычны і на –г, -х, якія

чаргуюцца з з, с:

краіна – краіне – у краіне,

радзіма – радзіме – на радзіме,

дарога – дарозе – па дарозе;

-у – маюць назоўнікі мужчынскага роду, якія абазначаюць асобу

чалавека:

бацька – бацьку – пры бацьку,

Міхаська – Міхаську – пры Міхаську;

назоўнікі на г, к, х:

пясок – пяску – на пяску,

пух – пуху – у пуху.

Канчаткі назоўнікаў II скланення ў родным склоне адзіночнага

ліку

Усе назоўнікі ніякага роду маюць канчатак -а, -я: вядра, сяла, сонца,

золата, поля, галля, жыцця;

адушаўлёныя назоўнікі маюць канчатак -а,-я: дразда, пеўня, салаўя,

пастуха, каваля, Алега, Мікалая Міхася;

неадушаўлёныя назоўнікі – канчаткі -а,-я ці -у,-ю ў залежнасці ад

лексічнага значэння.

Канчатакі – а (-я) маюць назоўнікі, якія называюць:

- канкрэтныя прадметы (алоўка, пня);

- асоб, жывых істот, часткі цела чалавека і жывёл ( брата, салаўя,

носа; але: твару);

- прадпрыемствы, установы, аб’яднанні ( завода, клуба);

- уласныя геаграфічныя і астранамічныя назвы, агульныя назвы

населеных пунктаў (Мінска, Марса, горада, пасёлка);

- грашовыя адзінкі ( рубля, долара);

- адзінкі вымярэння (сантыметра, кілаграма);

- адрэзкі часу ( года, месяца, тыдня; але: ранку, абеду, веку).

- навуковыя і тэхнічныя тэрміны (прыметніка, сінуса).

Канчаткі – у (- ю) , калі словы абазначаюць:

- разумовыя паняцці, пачуцці ( прынцыпу, розуму, спакою);

- грамадскія фармацыі, тэорыі, навуковыя плыні (капіталізму,

дарвінізму);

- з’явы прыроды ( ветру, грому);

- прасторавыя і часавыя паняцці ( часу, краю, небасхілу);

- зборныя прадметы ( лесу, хвойніку);

- рэчывы, хімічныя элементы і злучэнні (мёду, кіслароду; але: аўса,

хлеба);

- дзеянні, стан ( крыку, сну).

Некаторыя назоўнікі могуць ужывацца з абодвума канчаткамі:

стаяць каля дуба (канкрэтны прадмет, дрэва) і стол з дубу (матэрыял).

Скланенне ўласных назоўнікаў

Прозвішчы на -а (-я) скланяюцца, як назоўнікі агульнага роду.

Калі носьбітам прозвішча з'яўляецца асоба жаночага полу, яно

мае канчаткі першага скланення:

Р. скл. Д.скл. В.скл.

Якіменкі Надзі, Якіменцы Надзі, Якіменку Надзю,

Петручэні Веры, Петручэні Веры, Петручэню Веру,

- калі ж гэта асоба мужчынскага полу, то прозвішча скланяецца, як

назоўнікі мужчынскага роду з канчаткамі -а (-я):

з Іванам Сарокам,

Алесем Рыбкам,

Жэнем Пратасенем,

- жаночыя прозвішчы на -ла тыпу Ліпіла, Дзюбайла і інш. на -а,-

я не скланяюцца.

- прозвішчы тыпу Лужанін, Якаўлеў, Лынькоў, Пятроў,

Жураўлеў

у творным склоне маюць канчатак - ым: Пятровым,

Лыньковым, Кармуніным.

Іншамоўныя прозвішчы тыпу Дарвін, Вірхаў у творным

склоне маюць канчатак - ам: Дарвінам, Вірхавам.

Назвы населеных пунктаў на -оў, -аў, -еў, -ёў, ын,-ін у

творнымсклоне маюць канчатак -ам: Крычэвам, Рагачовам, Шчучынам,

Лоевам, Жлобінам

у месным склоне: у Рагачове, Крычаве, Шчучыне, Жлобіне.

.

Прыметнік. Разрады прыметніка. Паводле значэння, граматычных

асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на якасныя, адносныя і

прыналежныя.

Якасныя прыметнікі абазначаюць разнастайныя прыметы

прадметаў непасрэдна праз лексічнае значэнне прыметніка. Найчасцей

яны называюць уласцівасці і якасці прадмета, якія ўспрымаюцца органамі

пачуццяў: салодкі чай, горкі палын, гарачы пясок, сіняе неба, звонкі голас,

нізкі куст, тонкая бярозка;

уласцівасці характару чалавека: добры, ласкавы хлопчык;

выражаюць агульную ацэнку: выдатны вучань, цудоўны дзень.

Якасныя прыметнікі характарызуюцца наступнымі лексічнымі,

граматычнымі і словаўтваральнымі асаблівасцямі:

- абазначаюць такую прымету, якая можа праяўляцца ў прадметах

у большай ці меншай ступені, і ўтвараюць ступені параўнання:

светлы дзень, сонца святлейшае за месяц, найпрыгажэйшы горад,

самыя высокія горы;

- спалучаюцца з прыслоўямі меры і ступені: вельмі здольны вучань,

надта прыгожы клён, надзвычай лёгкае пытанне;

- ужываюцца з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі: бялюткі снег,

сіненькія вочы, зялёненькі, зелянюсенькі ліст;

- абазначаюць непаўнату якасці: белаваты, паўнаваты,

шыракаваты;

- могуць утвараць антанімічныя пары: белы — чорны, мяккі — цвёрды,

далёкі — блізкі;

- ад большасці якасных прыметнікаў могуць утварацца якасныя

прыслоўі: светла, хораша, па-маладому, па-геройску і назоўнікі з

адцягненым значэннем: белізна, блакіт, сінеча, маладосць.

Адносныя прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў праз іх

адносіны да іншых прадметаў і з'яў: залаты пярсцёнак (пярсцёнак з

золата), драўляныя лыжкі (лыжкі з дрэва), школьная парта (парта для

школьнікаў), зарэчныя лугі (лугі за ракой).

Адносныя прыметнікі маюць свае спецыфічныя асаблівасці: абазначаюць

пастаянную, нязменную прымету прадмета і не ўтвараюць ступеней

параўнання: бярозавы сок, цагляны дом;

паводле паходжання яны вытворныя – утвараюцца ад назоўнікаў:

бярозавы сок – сок з бярозы, каменны падмурак – падмурак з каменю;

ад дзеясловаў: чытальная зала—зала, у якой чытаюць,

віншавальны адрас — адрас, якім віншуюць;

ад прыслоўяў: сённяшні дзень — дзень сёння, учарашняя газета —

газета, што выйшла ўчора.

Адносныя прыметнікі ў сказе могуць ужывацца з пераносным

значэннем і пераходзіць у якасныя; параўн.: залаты гадзіннік і залаты

лістапад, залаты чалавек, сонечны прамень і сонечны ўспамін.

У сваю чаргу, якасныя прыметнікі могуць набываць значэнне

пастаяннай прыметы і пераходзіць у разрад адносных; параўн,: звонкі

голас і звонкі зычны (гук), глухі стук і глухі зычны, лёгкі пух і лёгкая

прамысловасць.

Прыналежныя прыметнікі абазначаюць прыналежнасць прадмета

пэўнай асобе (жывой істоце): маміна кніга, бабуліна хустка, бацькаў

партфель, буслава гняздо, лісіная нара, вавёрчыны арэхі.

Прыналежныя прыметнікі ўтвараюцца ад асновы назоўнікаў

мужчынскага роду пры дапамозе суфіксаў -оў(-ов-), -ёў(-ёв-), -аў(-ав-), -

еў(-ев-): леснікоў дом, леснікова служба, старшынёў партфель,

старшы+нёва шапка, братаў сшытак, братава кніга, Віцеў дзённік,

Віцева сачыненне, мядзведзеў бярлог, зайцавы вушы;

ад асновы назоўнікаў жаночага роду пры дапамозе суфіксаў -ін(-ын):

мамін пярсцёнак, бабчын фартух;

ад некаторых асноў пры дапамозе суфіксаў -яч-(-ач-), -эч-: дзіцячы смех,

старэчы ўздых і нулявога суфікса (з чаргаваннем дз у дж, к у ч у аснове):

мядзведзь — мядзведжы, чалавек — чалавечы, воўк — воўчы.

Пры пераносна-вобразным ужыванні прыналежныя прыметнікі

набываюць значэнне адносных або якасных; параўн.: мядзведжы бярлог і

мядзведжая сіла, воўчы след і воўчы апетыт, лісіная нара і лісіны каўнер,

лісіны характар.

Поўныя і кароткія прыметнікі . Прыметнікі бываюць поўныя і

кароткія.

Якасныя прыметнікі ў беларускай мове ўжываюцца пераважна ў

поўнай форме: у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду

яны маюць канчатак -ы(-і): ясны, далёкі; жаночага роду — -ая(-яя):

вясёлая, сіняя; ніякага роду - -ое,-ае (-яе): густое, сіняе,

бязмежнае; у назоўным склоне множнага ліку – ыя(-ія): далёкія,

бязмежныя.

Поўныя прыметнікі скланяюцца. У сказе бываюць азначэннем і

выказнікам: Я чытаў гонкім соснам просты шчыры свой верш. У познюю

восень вада пад мастком чыстая і халодная.

Кароткую форму маюць прыналежныя прыметнікі ў назоўным і

вінавальным склонах: матчын спеў, бабуліна ласка, бабуліну ласку.

Кароткія прыметнікі ў беларускай мове ўжываюцца рэдка; у форме

адзіночнага ліку мужчынскага роду яны маюць нулявы канчатак: рад,

повен, дуж, смуцен; жаночага і ніякага роду — канчатак -а: рада,

шчасліва, поўна, чыста; у множным ліку — канчатак -ы(-і): рады, поўны,

чысты, шчаслівы.

Кароткія прыметнікі не скланяюцца, змяняюцца толькі па родах і

ліках. У сказе выконваюць ролю выказніка: Край ты наш! Як міл ты

сэрцу. Даль імгліста, нерухома — не відна нічога.

Ступені параўнання якасных прыметнікаў

Пераважная большасць якасных прыметнікаў маюць ступені

параўнання — вышэйшую і найвышэйшую, якія могуць мець простую і

складаную формы.

Прыметнікі вышэйшай ступені параўнання абазначаюць прымету,

якая ўласціва пэўнаму прадмету ў большай ці меншай ступені ў

параўнанні з іншымі прадметамі.

Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры

дапамозе суфіксаў -эйш-, -ейш-, -ш-, якія далучаюцца да асновы

прыметніка: светлы — святлейшы, прыгожы — прыгажэйшы, малы —

большы, добры — лепшы (суфікс -ш- ужываецца тады, калі прыметнікі і

форма вышэйшай ступені параўнання ад яго маюць розныя асновы):

Няма чысцейшай вадзіцы, як з роднай крыніцы (прыказка) Няма на

свеце прыгажэйшага і мілейшага краю, чым той, дзе ты нарадзіўся (К

Крапіва)

Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам

далучэння да прыметніка слоў больш (болей), менш (меней): больш

прыгожы, менш светлы, больш дужы, болей цікавы.

Форма прыметнікаў вышэйшай ступені параўнання ў беларускай

мове ўжываецца з назоўнікам ці займеннікам у вінавальным склоне з

прыназоўнікам за: дужэйшы за таварыша, святлейшы за сонца, а

таксама з параўнальнымі зваротамі са злучнікамі як, чым. Напрыклад: У

аднастайны посвіст ветру ўрываліся гукі, мацнейшыя за вецер.

(Пестрак) Шчасця большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарасці.

(В. Тарас) І нараджаецца праўда, яшчэ болей цікавая часамі, чым сама

казка. (Я. Колас)

Да формы вышэйшай ступені параўнання могуць далучацца часціцы

яшчэ, куды з узмацняльным значэннем: яшчэ бялейшы снег, куды смялейшы

хлопчык, яшчэ спрытнейшая дзяўчынка.

Прыметнікі найвышэйшай ступені параўнання абазначаюць самую

высокую ці самую нізкую ступень якасці, уласцівай прадмету.

Простая форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры

дапамозе прыстаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай

ступені параўнання: весялейшы — найвесялейшы, святлейшы —

найсвятлейшы, лепшы — найлепшы. Найвышэйшая прыгажосць тая, што

пазнаецца з дзяцінства, бо яна глыбей западае ў душу (I. Навуменка)

Найсаладзейшыя — у лесе маліны, а найгарчэйшыя — дні на чужыне (М.

Танк)

Простая форма найвышэйшай ступені параўнання можа часам утварацца

прыставачна-суфіксальным спосабам: новы — найноўшы, вялікі —

найвялікшы.

Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца

шляхам далучэння слоў самы, найбольш, найменш да прыметніка: самы

прыгожы, самы шчаслівы, самы старанны, найбольш плённы. Самыя раннія

— веснія воды, самыя познія — цені змяркання, самыя лёгкія — шчасныя

годы, самыя цяжкія — слёзы расстання, самыя ціхія — сцежкі дубровы,

самыя звонкія — родныя гукі, самыя чэрствыя — крыўдныя словы, самыя

чулыя — матчыны рукі (М. Танк).

Значэнне ступені якасці перадаецца і спалучэннем прыметніка з

прыслоўямі меры і ступені вельмі, надта, надзвычай: вельмі кемлівы хлопчык,

надта старанны вучань, надзвычай цёплы дзень. Надзвычай ясная,

спакойная раніца выдалася ў гэты дзень (Я. Колас).

У беларускай мове ёсць якасныя прыметнікі, якія не ўтвараюць ступеней

параўнання. Гэтыя прыметнікі абазначаюць:

стан чалавека (жывы, дарослы, нямы);

колер прадметаў праз адносіны да іншых прадметаў (бэзавы, вішнёвы,

васільковы, ліловы, залацісты);

масць жывёл (вараны, гняды, буланы);

знешнюю фізічную прымету чалавека (барадаты, вусаты, кульгавы).

Не ўтвараюць ступеней параўнання і якасныя складаныя прыметнікі:

сінявокі, чарнабровы, светла-сіні, бела-чырвоны.

Значэнне высокай меры якасці, яе непаўнаты можа быць выражана і

без параўнання — формамі ацэнкі і меры якасці: завысокае (дрэва),

завялікі (касцюм), велізарны (горад), белаваты (туман), сіняватыя (вочы),

бялявы (хлопчык).

Утвараюцца такія прыметнікі з дапамогай суфіксаў і

прыставак. Прыметнікі, утвораныя з дапамогай прыставак за-,

звыш-, ультра-, абазначаюць меру якасці, блізкую да найвышэйшай

ступені: замалады (хлопец) — надта малады, завысокі, звыштэрміновы,

ультрафіялетавы.

Прыметнікі з суфіксамі -ізн-, -эзн-, -эразн-, -энн- маюць павелічальна-

ўзмацняльнае значэнне: вялізны, даўжэзны, таўшчэразны, страшэнны;

з суфіксамі -еньк~, -аньк-(-эньк-), -юсеньк-(-юсенечк-), -явеньк-, -ютк-

выражаюць памяншальна-ласкальнае значэнне: вясёленькі, даражэнькі,

прыгожанькі, малюсенечкі, драбнюткі;

з суфіксамі -ав-(-яв-), -ават-(-яват-) абазначаюць непаўнату якасці:

смуглявы, танклявы, белаваты, сіняваты.

Такія прыметнікі маюць значэнне ацэнкі якасці і выражаюць адносіны да

яе. Ацэначныя формы прыметнікаў шырока выкарыстоўваюцца ў жывой

мове і ў мастацкіх творах: Дымок танюткі, белаваты павіваецца над хатай

(Я. Колас) А знізу гэты лес кашлаты меў зелянюсенькія шаты (Я. Колас)

Значэнне высокай меры якасці можа перадавацца падваеннем

прыметніка: светлы-светлы, добры-добры, высокі-высокі. Снег дасвеццем

перапаў рана-рана, і ляжыць ён на дварах, на парканах... чысты-чысты (Н.

Гілевіч) Цёмная-цёмная вада... Шуміць Вілія, адклікаючыся здалёку-здалёку

(І. Пташнікоў)

Простая і складаная формы найвышэйшай ступені параўнання

могуць абазначаць гранічную ( самую высокую ці самую нізкую) ступень

якасці прадмета без параўнання з якасцю іншых прадметаў. Такія формы

прыметніка называюць элятывам ( лац. еlativus – узвышаны,

пераўзыдзены) : найстаражытнейшы горад, самы мудры чалавек, адзін з

найцікавешых твораў. У рускай мове элятыўнае значэнне выражаецца

таксама формай найвышэйшай ступені, якая ўтвараецца з дапамогай

суфіксаў –айш-, -ейш_: богатейшие запасы, величайший ученый. Часам

пад уплывам гэтых рускіх форм і ў беларускай мове ўжываюцца формы

тыпу цікавейшы твор, старажытнейшы горад. Але такія формы –

адхіленне ад літаратурнай нормы, якое ўзнікае ў выніку зблытвання

спосабаў утварэння найвышэйшай ступені параўнання ў беларускай і

рускай мовах.

Займеннік

Паводле лексічнага значэння займеннікі падзяляюцца на разрады:

асабовыя – я, мы, ты, вы, ён(а,о), яны;

зваротны – сябе;

прыналежныя – мой, твой, свой, наш, ваш, іхні;

указальныя – гэты, той, такі, гэтакі, столькі, гэтулькі;

азначальныя – увесь (уся, усё, усе), усякі, кожны, сам, самы, іншы;

пытальныя – хто? што? які? чый? каторы? колькі?

адносныя – хто, што, які, чый, каторы, колькі;

адмоўныя – ніхто, нішто, ніякі, нічый;

неазначальныя – нехта, нешта, нейкі, некаторы, нечы, (нейчы),

хтосьці, штосьці, сёй-той, сёе-тое, чыйсьці, якісьці, хто-небудзь,

што-небудзь, які-небудзь, абы-хто, абы-што, абы-чый, абы-які,

некалькі.

Усе займеннікі змяняюцца па склонах, а некаторыя змяняюцца яшчэ па

родах і ліках.

Правапіс займеннікаў

Часціца не пішацца пад націскам, ні – без націску: нехта, ніхто,

нешта, але: некаторы.

- Неазначальныя займеннікі з прыстаўкай абы- і суфіксам –небудзь

пішуцца праз дэфіс (злучок): абы-хто, абы-які, хто-небудзь.

- Калі абы аддзяляецца ад займенніка прыназоўнікам, то пішацца

асобна: абы з кім, абы пра каго, абы пра што.

- Не, ні з займеннікамі пішуцца разам, калі з’яўляюцца прыстаўкамі, і

асобна, калі аддзяляюцца ад іх прыназоўнікамі і з’яўляюцца часціцамі:

нехта, нешта, ніхто, нішто, не з кім, не з чым, ні з кім, ні з чым.

ЗВЯРНІЦЕ ЎВАГУ!:

некого – няма каго

нечего – няма чаго

некем – няма кім

нечем – няма чым

не с кем – няма з кім

не с чем – няма з чым

- Да адмоўных займеннікаў часам далучаецца часціца а, якая пішацца

разам: аніхто, анішто, аніякі.

- Складаныя неазначальныя займеннікі пішуцца праз злучок: сёй-той,

сёе-тое, сякі-такі, хто-хто.

- Пры ветлівым звароце да адной асобы ўжываецца займеннік Вы,

Ваш: Дзякуй Вам за Ваша віншаванне.

Скланенне асабовых займеннікаў

Склон Адзіночны лік Множны лік

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

я

мяне

мне

мяне

мной(ою)

(па) мне

ты

цябе

табе

цябе

табой(ою)

(па)табе

Ён, яно, яна

Яго, яе

Яму, ёй

Яго, яе

Ім, ёй, ёю

(па) ім, ёй

Мы, вы,

яны

Нас, вас, іх

Нам, вам, ім

Нас, вас, іх

Намі, вамі,

імі

(па) нас, вас,

іх

Зваротны займеннік сябе не мае назоўнага склону і скланяецца як

асабовы ты.

Лічэбнік

Л і ч э б н і к — самастойная часціна мовы, якая абазначае адцягнены лік

(пяць, сем, дзесяць), колькасць аднародных прадметаў (пяць кніг, тры

алоўкі, чатыры бярозы), парадак іх пры лічэнні (шосты вучань, пяты

дзень). Лічэбнікі адказваюць на пытанні колькі?, я к і?, к ат о р ы?.

Лічэбнікі, якія называюць адцягнены лік, маюць значэнне адцягненай

колькасці, якая перадаецца без сувязі лічэбніка з назоўнікам: дваццаць

дзеліцца на пяць, тры плюс два — пяць,

Значэнне канкрэтнай колькасці, парадкавага нумару пры лічэнні

выяўляецца толькі пры спалучэнні лічэбнікаў з назоўнікамі: сем дзён, восем

студэнтаў, пяць экзаменаў; пяты год, дзевяты кіламетр.

Як самастойная часціна мовы лічэбнік мае адметныя марфалагічныя і

сінтаксічныя прыметы. Усе лічэбнікі (акрамя дзевяноста і паўтара)

скланяюцца. Лічэбнікі (за выключэннем адзін, тысяча, мільён, мільярд) не

маюць граматычнага значэння ліку; яно выражаецца лексічным значэннем

самога лічэбніка. Лічэбнік адзін мае форму множнага ліку ў спалучэнні з

назоўнікамі, што абазначаюць парныя прадметы (адны рукі, адны боты,

адны вочы), а таксама ў спалучэнні з назоўнікамі, якія маюць форму толькі

множнага ліку (адны сані, адны дзверы, адны вароты, адны акуляры).

Не змяняюцца лічэбнікі і па родах, акрамя лічэбнікаў адзін, два, абодва

(адзін, адна, адно; два, дзве; абодва, абедзве), паўтара (паўтары), тысяча,

мільён, мільярд. Лічэбнікі два, дзве, абодва, абедзве захоўваюць родавыя

адрозненні ва ўсіх склонавых формах: Родны склон- двух (абодвух)

вучняў, дзвюх (абедзвюх) вучаніц; Давальны склон - двум (абодвум)

вучням, дзвюм (абедзвюм) вучаніцам; Творны склолн - двума (абодвума)

вучнямі, дзвюма (абедзвюма) вучаніцамі. Родавыя адрозненні гэтых

лічэбнікаў выражаюцца не канчаткамі (як, напрыклад, у назоўнікаў ці

прыметнікаў), а асноваю: у формах мужчынскага і ніякага роду аснова

цвёрдая, а ў формах жаночага роду--мяккая. Значэнне мужчынскага роду

маюць лічэбнікі мільён, мільярд, значэнне жаночага — тысяча.

3 а ў в а г а. Ад лічэбнікаў трэба адрозніваць словы двойка, адзінка,

тройка... дзесятак, сотня. Яны маюць значэнне апрадмечанай колькасці і

з'яўляюцца назоўнікамі. Як і назоўнікі, яны змяняюцца па ліках,

адрозніваюцца ў родзе: заслужаная пяцёрка і заслужаныя пяцёркі; тая

пяцёрка і той дзесятак; могуць спалучацца з лічэбнікамі і мець пры сабе

азначэнні: дзве, тры тройкі, пяць дзесяткаў, поўны дэесятак.

Ужыванне лічэбнікаў з назоўнікамі

1. Пры колькасных лічэбніках два, дзве, абодва, абедзве, тры, чатыры

назоўнікі ставяцца ў назоўным склоне множнага ліку. Такую ж форму

маюць прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеннікі, якія

ўтвараюць словазлучэнні з гэтымі лічэбнікамі: два (тры, чатыры) лепшыя

сябры, тры спякотлівыя дні, дзве новыя хаты.

Лічэбнікі два, абодва ўжываюцца з назоўнікамі мужчынскага і

ніякага роду, а лічэбнікі дзве, абедзве – з назоўнікамі жаночага роду: два

ложкі, дзве часткі.

2. Пры зборных лічэбніках назоўнікі маюць форму роднага склону

множнага ліку: двое пасажыраў, трое студэнтаў, пяцёра дзяцей.

Зборныя лічэбнікі могуць спалучацца не з усімі назоўнікамі. Яны

ўжываюцца:

а) з назвамі маладых істот: двое качанят, трое парасят;

б) з назоўнікамі, якія маюць форму толькі множнага ліку або

абазначаюць назвы парных прадметаў, прычым лічэбнікі двое, трое,

чацвёра выступаюць як адзіна магчымыя: двое акуляраў, трое сутак,

чацвёра нажніц, а лічэбнікі пяцёра – дзесяцера – як паралельныя: пяць

сутак і пяцёра сутак;

в) з назвамі асоб мужчынскага полу: трое партызан, васьмёра

мужчын;

г) з асабовымі займеннікамі, з прыметнікамі, якія перайшлі ў

назоўнікі: іх было двое, чацвёра рабочых, трое хворых;

д) са словамі людзі, коні, гусі, свінні і г.д.: трое свіней, шасцёра

дзяцей.

Да зборных адносяцца лічэбнікі абодва, абедзве, абое.

Правапіс лічэбнікаў

Лічэбнікі ад 11 да 20 і 30 пішуцца з двума ц (цц) у сярэдзіне слова:

адзінаццаць, дванаццаць, дзевятнаццаць, трыццаць;

У колькасных лічэбніках 5, 6, 9–20, 30 мяккі знак пішацца на канцы

слова: шэсць, дзевяць, семнаццаць, васемнаццаць, трыццаць;

У лічэбніках 50, 60, 500, 600, 900 пасля першага кораня пішацца

мяккі знак: пяцьдзесят, шэсцьдзесят.

ЗАЎВАГА:

1) Мільён, мільярд;

2) Лічэбнікі 7, 8, 70, 80, 700, 800 у беларускай мове пішуцца без

мяккага знака: восемдзесят, сем, семсот.

г) у лічэбніку 8 ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасля с

пішацца ь: васьмі, васьмю;

д) у лічэбніках 5, 9–20, 30 у творным склоне падаўжаецца апошні зычны

асновы: пяццю, дзевяццю, трыццаццю;

е) колькасныя лічэбнікі два (абодва), дзве (абедзве), тры, чатыры ў

творным склоне маюць на канцы –ма: двума (абодвума), дзвюма

(абедзвюма), трыма, чатырма;

ж) складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай –тысячны, -

мільённы, -мільярдны пішуцца ў адно слова: стотысячны,

пяцьсотдваццацімільённы;

АЛЕ! 100-тысячны, 30-мільярдны ( колькасць абазначана лічбай).

ЗАЎВАГА:

Какое число? – пятое, шестое.

Каторага сёння ( каторага дня)? – пятага, шостага.

Пры абазначэнні даты лічэбнікі ставяцца ў родным склоне:

першага верасня, другога лістапада.

Скланенне лічэбнікаў

Скланенне лічэбнікаў два, тры, чатыры

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М

два

двух

двум

два

двума

(аб) двух

тры

трох

тром

тры

трыма

трох

чатыры

чатырох

чатыром

чатыры

чатырма

чатырох

дзве

дзвюх

дзвюм

дзвюх

дзвюма

дзвюх

Падвойнае цц пішацца у лічэбніках

Н.

Адзінаццаць, дванаццаць, трынаццаць, чатырнаццаць,

пятнаццаць, шаснаццаць, семнаццаць, васемнаццаць,

дзевятнаццаць, дваццаць, трыццаць

Т.

Адзінаццаццю, дванаццаццю, трынаццаццю,

чатырнаццаццю, пятнаццаццю, шаснаццаццю, семнаццаццю,

васемнаццаццю, дзевятнаццаццю, дваццаццю, трыцаццю, а

таксама пяццю, дзевяццю, дзесяццю

Скланенне лічэбнікаў 5–20,30

Н.пяць дванаццаць трыццаць

Р. пяці дванаццаці трыццаці

Д. пяці дванаццаці трыццаці

В. пяць дванаццаць трыццаць

Т пяццю дванаццаццю трыццаццю

М(аб) пяці дванаццаці трыццаці

Скланенне лічэбнікаў тысяча, мільён, мільярд

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

тысяча

тысячы

тысячы

тысячу

тысячай

(у) тысячы

мільён

мільёна

мільёну

мільён

мільёнам

(пры) мільёне

мільярд

мільярда

мільярду

мільярд

мільярдам

(аб) мільярдзе

Лічэбнік тысяча скланяецца, як назоўнік 1-га скланення з

асновай на зацвярдзелы зычны, а мільён, мільярд - як назоўнік 2-га

скланення з асновай на цвёрды зычны.

Лічэбнікі 40, 100, 90

Н.В.

Р.Д.Т.М.

сорак

сарака

сто

ста

дзевяноста

дзевяноста

Скланенне лічэбнікаў 50–80

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

пяцьдзесят шэсцьдзесят восемдзесят

пяцідзесяці шасцідзесяці

васьмідзесяці

пяцідзесяці шасцідзесяці

васьмідзесяці

пяцьдзесят шэсцьдзесят восемдзесят

пяццюдзесяццю шасцюдзесяццю

васьмюдзесяццю

(аб) пяцідзесяці шасцідзесяці

васьмідзесяці

У складаных лічэбніках 50–80 змяняюцца абедзве часткі па тыпу

назоўнікаў 3-га скланення.

Скланенне лічэбнікаў 200-900

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

дзвесце трыста восемсо

двухсот трохсот

васьмісот

двумстам тромстам

васьмістам

дзвесце трыста

восемсот двумастамі

трымастамі васьмюстамі

(аб) двухстах трохстах

васьмістах

У складанных лічэбніках 200-900 абедзве часткі скланяюцца па сваіх

правілах. Другая частка захоўвае форму множнага ліку ад ста.

Скланенне састаўных колькасных лічэбнікаў

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

шэсцьсот семдзесят

тры

шасцісот сямідзесяці

трох

шасцістам сямідзсяці

тром

шэсцьсот семдзесят

тры

шасцюстамі сямюдзесяццю

трыма

(аб) шасцістах сямідзсяці

трох

У састаўных колькасных лічэбнікаў змяняецца кожнае слова.

Дробавыя лічэбнікі

Скло

н

паўтара паўтары паўтараста

м.і н.р. ж.р. м.,н.,ж.р.

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

паўтара літра

паўтара літра

паўтара літрам

паўтара літра

паўтара літрамі

(аб) паўтара

літрах

паўтары мінуты

паўтары мінуты

паўтары мінутам

паўтары мінуты

паўтары мінутамі

(аб) паўтары мінутах

паўтараста метраў

паўтараста метраў

паўтараста метрам

паўтараста метраў

паўтараста метрамі

паўтараста метрах

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

адна трэцяя

адной трэцяй

адной трэцяй

адну трэцюю

адной трэцяй

(аб) адной трэцяй

пяць сёмых

пяці сёмых

пяці сёмым

пяць сёмых

пяццю сёмымі

(аб) пяці сёмых

У дробавых лічэбніках скланяюцца абодва словы: лічнік змяняецца,

як цэлы лік, а назоўнік – як прыметнік.

Скланенне зборных лічэбнікаў

Н. двое сямёра

абодва абедзве абое

Р. дваіх семярых абодвух абедзвюх

абаіх

Д. дваім семярым

абодвум абедзвюм абаім

В. дваіх семярых

абодвух абедзвюх абаіх

Т. дваімі семярымі абодвума абедзвюма

абаімі

М. (у дваіх семярых абодвух

абедзвюх абаіх

Зборныя лічэбнікі скланяюцца, як прыметнікі множнага ліку. Але ва

ўскосных склонах замест іх частка ўжываецца звычайныя колкасныя

лічэбнікі.

Скланенне парадкавых лічэбнікаў

Н. першы сёмае шаснаццатая пяцідзесятыя

Р. першага сёмага шаснаццатай пяцідзесятых

Д. першаму сёмаму шаснаццатай пяцідзесятым

В. як Н.або Р. сёмае шаснаццатую як Н. або Р.

Т. першым сёмым шаснаццатай

пяцідзесятымі

М. (аб)першым сёмым шаснаццатай пяцідзесятых

Парадкавыя лічэбнікі скланяюцца, як прыметнікі.

Н. тысяча сто дваццаць восьмы год

Р. тысяча сто дваццаць восьмага года

Д. тысяча сто дваццаць восьмаму году

В. тысяча сто дваццаць восьмы год

Т. тысяча сто дваццаць восьмым годам

М. тысяча сто дваццаць восьмым годзе

У састаўных парадкавых лічэбніках скланяецца толькі апошняе

слова.

Дзеяслоў. Спецыфіка спражэння.

Да ІІ спражэння адносяцца дзеясловы з асновай на –іць, -ыць,

акрамя аднаскладовых (біць, мыць), і дзеясловы на – эць, -ець, калі э (-е)

не захоўваецца ў 1-й асобе адзіночнага ліку цяперашняга часу: сядзець –

сяджу. Выключэнне: хацець , гудзець (1), гнаць , спаць , стаць, баяцца,

належаць (2).

Дзеясловы бегчы, есці, даць - рознаспрагальныя.

Адзіночны лік Множны лік

1. бягу, ем, дам 1. бяжым, ядзім, дадзім

2. бяжыш, ясі, дасі 2. бежыцё, ясцё, дасцё (ясце,

дасце)

3. бяжыць, есць, дасць 3. бягуць, ядуць, дадуць

Канчаткі дзеясловаў І спражэння

Асоба Адзіночны лік Асоба Множны лік

1. (я) - у (-ю) 1. (мы) - ём (- ем, -ом., - ам )

2. (ты) -еш (-эш, -аш ) 2. (вы) - еце ( - яце, - аце )

3. (ён) -е ( -э, - а) 3. (яны) - уць ( -юць)

Канчаткі дзеясловаў ІІ спражэння

Асоба Адзіночны лік Асоба Множны лік

1. (я) - у (-ю) 1. (мы) - ім ( -ым)

2. (ты) - іш (-ыш) 2. (вы) - іце ( -ыце)

3. (ён) - іць (-ыць) 3. (яны) - аць (-яць)

Напісанне галосных у канчатках дзеясловаў 1 спражэння залежыць

ад асновы і месца націску. Пішацца о, э пасля зацвярдзелых зычных пад

націскам ( сячом, сячэш) і а не пад націскам ( сечаце, пішаце). Пішацца ё

пасля мяккіх зычных і пасля галосных пад націскам ( нясём, ідзём), у

першым складзе перад націскам – я ( несяце, ідзяце).

Дзеепрыметнік. Дзеепрыметнік — форма дзеяслова, якая абазначае

прымету або ўласцівасць прадмета (асобы) паводле дзеяння: Нямераная,

няходжаная тайга жыве, шуміць, стракоча і дыхае далёкім, прыглушаным

водгуллем (С. Грахоўскі) Табе, з прытомленым сэрцам, прысыпанаму

сівізной, хочацца зноў сустрэцца з далёкай сваёй вясной (П. Панчанка)

Дзеепрыметнікі маюць асаблівасці дзеяслова і прыметніка.

Дзеепрыметнікі ўтвараюцца толькі ад дзеясловаў, маюць з імі агульную

аснову і агульнае лексічнае значэнне: вывучыць верш — вывучаны верш,

пажаўцелі лісты — пажаўцелыя лісты, звіць вянок — звіты вянок.

Дзеепрыметнікі, як і прыметнікі, дапасуюцца да назоўніка ў родзе, ліку і

склоне: зжатая ніва, зжатае поле, зжаты ячмень; зжатыя палі, зжатымі

палямі, на зжатых палях.

Дзеепрыметнікі адказваюць на тыя самыя пытанні, што і прыметнікі

— які?, якая?, якое?, я к і я?. Як і прыметнікі, дзеепрыметнікі маюць

поўную і кароткую форму: адноўлены край і край адноўлен, прачытанае

апавяданне і апавяданне прачытана. Кароткую форму маюць толькі

дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу; яны змяняюцца па родах і

ліках, але не скланяюцца: верш вывучан, сачыненне напісана, лугі скошаны.

Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад

асновы інфінітыва непераходных дзеясловаў закончанага трывання пры

дапамозе суфікса -л-: пасталець — пасталелы, пасінець — пасінелы.

Разамлелае сонца як быццам застыла ў нерухомай вышыні. (I. М.) Ноч над

лугамі, расою намоклымі, хмаркі рассоўвае (Г. Бураўкін)

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу могуць утварацца і з

дапамогай суфіксаў -ш-, -ўш- ад асновы інфінітыва пераходных і

непераходных дзеясловаў: узнікнуць — узнікшае (пытанне), прыехаць —

прыехаўшая (сястра). Нерасквітнеўшыя родныя ліпы попел ад спаленых

вёсак абсыпаў.

Дзеепрыметнікі залежнага стану п р о ш л а г а часу ўтвараюцца ад

асновы інфінітыва пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры

дапамозе суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т-: Я люблю тваю чудную зімнюю ціш,

мой абсыпаны зоркамі горад (Г. Бураўкін) Слава летнім яркім дням, і

засеяным палеткам, і пакошаным лугам. (Гл.) Непатрывожаная

жнівеньская ноч усё кружыла над саламянымі стрэхамі стоенай вёскі, як

зацяты птах (І. Чыгрынаў)

У беларускай літаратурнай мове не ўсе дзеепрыметнікі аднолькава

ўжывальныя. Найбольш пашыраныя дзеепрыметнікі прошлага часу

залежнага і незалежнага стану з суфіксамі -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-: Пад

майскім лёгкім сонейкам маўклівы, зачараваны ў мураве стаю. (В. Жуковіч)

Я вершы пішу, бо душа ўстрывожана любоўю і болем за кожнага з вас (П.

Панчанка) Прытоеная цішыня чутка вартавала кожны гук, кожны нясмелы

шолах (Я. Колас). Наўздагон за зніклай чародкай высока ляцеў падбіты

журавок (В. Быкаў)

Дзеепрыметнікі з суфіксамі -ўш-, -ш- у беларускай мове ўжываюцца

абмежавана, у форме мужчынскага роду яны .супадаюць з

дзеепрыслоўямі і ўспрымаюцца двухсэнсоўна. Параўн.: Паспакайнеўшы

вучань пачаў адказваць упэўнена (вучань які? — паспакайнеўшы) —

дзеепрыметнік. Паспакайнеўшы, вучань пачаў адказваць упэўнена (пачаў

адказваць калі? — паспакайнеўшы) — дзеепрыслоўе.

Рэдкасныя ў беларускай мове дзеепрыметнікі незалежнага і

залежнага стану цяперашняга часу. Утвараюцца яны ад асновы

дзеясловаў цяперашняга часу незакончанага трывання з дапамогай

суфіксаў -уч-(-юч-), -ач-(-яч-), -ем-, -ім-. Ужываюцца ў навуковых

працах, у мове газет, пераважна ў складзе тэрмінаў: бастуючыя рабочыя,

рухаючыя сілы гісторыі. Большасць з іх страцілі дзеяслоўныя адзнакі,

набылі якаснае значэнне і перайшлі ў прыметнікі: неўміручы подзвіг,

гаючая вада, кіпучая кроў, стаячая вада, ляжачы камень, дрымучы лес,

любімы горад, вядомы вучоны.

Няма ў беларускай мове зваротных дзеепрыметнікаў.

У беларускай мове ёсць сродкі замены неўласцівых ёй

дзеепрыметнікаў пры перакладзе з іншых моў (у першую чаргу з рускай).

Неўжывальную ў беларускай мове форму рускага дзеепрыметніка

можна замяніць:

– даданым сказам (азначальным, дапаўняльным, дзейнікавым): Мы шли

обочиной дороги, сплошь покрытой бурыми прошлогодними ластьями, еще

не высохшими после снега (А. Купрын). Мы ішлі ўскрай дарогі, усцеленай

бурым леташнім лісцем, якое яшчэ не высахла пасля снегу. (Пераклад Л.

Салаўя);

– дзеепрыслоўем, дзеепрыслоўным зваротам: «Стучит кто-то?» — сказал

остановившийся Чуб (Н. Гоголь). «Стукае нехта?» — спытаў Чуб

спыніўшыся (Пераклад М. Лужаніна);

– прыметнікам: Он [Лермонтов] был счастлив своими мыслями, их силой,

широтой, своими замыслами, всёпроникающим присутствием поэзии (К.

Паустовскнй). Ён быў шчаслівы сваімі думкамі, іх сілай, шырынёй, сваімі

задумамі, усёпранікальнай прысутнасцю паэзіі. (Пераклад А. Марціновіча);

– назоўнікам: будущее — будучыня, купающиеся — купальшчыкі,

рассказывающий —апавядальнік. «Неправда!» — выговорила она тихо и

умоляющим голосом (А. Чехов). «Няпраўда!» — вымавіла яна ціха, з

мальбой у голасе. (Пераклад I. Грамовіча);

– дзеясловам: Ночные костры, светившиеся там и сям по лагерю...

увеличивали темноту своим неярким багровым светом (Л. Толстой).

Начныя вогнішчы свяціліся там і сям па лагеры... павялічвалі змрок сваім

нязыркім барвовым святлом. (Пераклад Я. Шарахоўскага);

– развітым прыдаткам: вещества, стимулирующие рост растений —

рэчывы, стымулятары росту раслін.

Дзеепрыметнікі, дзеепрыметныя звароты, якія ўваходзяць у загалоўкі

твораў, назвы прац, звычайна не перакладаюцца; пры неабходнасці

захоўваюцца яны і ў навуковай, грамадска-палітычнай літаратуры.

ЗАЎВАГА!

У суфіксах дзеепрыметнікаў поўнай і кароткай формы пішаца адно –н- :

выкананае заданне, планы выкананы.

У беларускай літаратурнай мове ўжыванне дзеепрыметнікаў з суфіксамі

– ач-, -яч-, -уч-, -юч-, -ем-, -ім- абмежавана.

Прыклады перакладаў дзеепрыметнікаў і дзеепрыметных

словазлучэнняў:

увянувшая трава – завялая трава;

разбушевавшееся море – усхваляванае мора;

работающий мотор – матор, які працуе;

купающиеся – купальшчыкі;

зреющая рожь – жыта, якое спее;

будущая жизнь – будучыня;

звезды, светившиеся на небе – зоркі свяціліся на небе;

вещества, стимулирующие рост растений – рэчывы – стымулятары

росту раслін.

Дзеепрыслоўе.

Д з е е п р ы с л о ў е — асобая нязменная форма дзеяслова, якая

абазначае дадатковае дзеянне і паясняе дзеяслоў-выказнік. Напрыклад:

Дарога знікла з вачэй, не дайшоўшы да гасцінца, абапал якога стаялі

парадзелыя бярозы. Дзеепрыслоўе не дайшоўшы абазначае дадатковае

дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне,выражанае дзеясловам-выказнікам

(знікла калі? — не дайшоўшы да гасцінца).

Дзеепрыслоўі маюць прыметы і дзеяслова, і прыслоўя.

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца ад дзеяслоўных асноў, захоўваюць

іх лексічнае значэнне: чытаць — чытаючы, апрануцца —

апрануўшыся, заўважыць — заўважыўшы;

– маюць граматычныя прыметы дзеяслова: бываюць закончанага і

незакончанага трывання (яно залежыць ад трывання ўтваральнага

дзеяслова); будаваць дом — будуючы дом, пабудаваць школу —

пабудаваўшы школу; несці кнігі — носячы кнігі, прынесці сшыткі —

прынёсшы сшыткі;

могуць быць незваротныя і зваротныя: прывітаць настаўніка —

прывітаўшы настаўніка, прывітацца з таварышам —прывітаўшыся з

таварышам, вяртаць кнігі — вяртаючы кнігі, вяртацца са школы —

вяртаючыся са школы.

Дзеепрыслоўі захоўваюць кіраванне таго дзеяслова, ад якога

ўтвораны: прачытаць апавяданне — прачытаўшы апавяданне, атрымаць

падручнікі — атрымаўшы падручнікі; да дзеепрыслоўяў, як і да дзеясловаў,

могуць прымыкаць прыслоўі, якія паясняюць іх: слухаць уважліва —

слухаючы ўважліва, зрабіць старанна — зрабіўшы старанна.

Дзеепрыслоўі маюць і прыметы прыслоўяў: не змяняюцца, прымыкаюць

да дзеяслова і выконваюць сінтаксічную ролю акалічнасці: Спіць,

стаіўшыся, вецер ля імшарнай крыніцы (М. Танк). Мароз — штукар і жарты

любіць, не раз, штукуючы, загубіць таго, хто ў рукі пападзецца (Я. Колас).

Ужыванне дзеепрыслоўяў

Існуюць пэўныя правілы ўжывання дзеепрыслоўяў.

У сказе дзеепрыслоўе абазначае дадатковае дзеянне той самай

асобы ці прадмета, што ўтварае дзеянне, названае дзеясловам-

выказнікам, да якога гэта дзеепрыслоўе адносіцца: Адышоўшы з

паўвярсты, Сцёпка яшчэ раз назад азірнуўся, спыніўся (Я. Колас). Буслы

падымаліся высока ў неба і доўга-доўга кружыліся пад аблокамі,

выпрабоўваючы сілу сваіх крылаў (Я. Колас). Дрэвы раскідвалі свае

галіны, як крылы, нібы збіраючыся паляцець (I. Мележ).

Нельга ў адным сказе ўжываць дзеепрыслоўе і дзеяслоў-выказнік, якія

абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў; такія сказы сэнсава і

граматычна няправільныя, гэта парушэнне літаратурнай нормы. Ня-

правільная, напрыклад, будова такога сказа: Ідучы дадому са станцыі, у

яго часам з'яўлялася жаданне хутчэй зноў вярнуцца туды, бо дзеяслоў-

выказнік з'яўлялася адносіцца да дзейніка жаданне, а дзеепрыслоўе да

гэтага дзейніка не адносіцца, абазначае дзеянне асобы (ён ішоў). Сказ

можна перабудаваць так: Ідучы дадому са станцыі, яму часам хацелася

хутчэй зноў вярнуцца туды. Калі ён ішоў са станцыі, у яго часам

з'яўлялася жаданне хутчэй зноў вярнуцца туды. Патрабуе перабудовы і

такі сказ: Пераглядаючы гэтыя здымкі, успамінаюцца мае аднакласнікі.

Дзеяслоў-выказнік успамінаюцца адносіцца да дзейніка аднакласнікі, а

дзеепрыслоўе пераглядаючы абазначае дзеянне другой асобы. Можна

сказаць так: Калі пераглядаю гэтыя здымкі, успамінаюцца мае

аднакласнікі. Пераглядаючы гэтыя здымкі, успамінаю маіх

аднакласнікаў.

У сказе можа ўжывацца не адно, а некалькі дзеепрыслоўяў (з

паясняльнымі словамі і без іх), якія адносяцца да аднаго дзеяслова-

выказніка і абазначаюць дзеянні той самай асобы ці прадмета:

Налюбаваўшыся баравікамі, Лабановіч не спяшаючыся прыступіў да

збору (Я. Колас). Лісточкі на дрэвах быццам прыхарошваліся,

выпростваючыся і вызваляючыся ад ранішняй расы (Я. Брыль).

У абагульнена-асабовых сказах асноўнае і дадатковае дзеянні,

абазначаныя дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, таксама адносяцца

да адной асобы, але яна ўяўляецца абагульнена — як любы, кожны (у

такіх выпадках можна ўставіць займеннік ты): Не хваліся сеўшы, а хваліся

з'еўшы (прыказка). Гуляючы, розуму не прыдбаеш (прыказка).

Утварэнне дзеепрыслоўяў

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў

незакончанага трывання, дзеепрыслоўі закончагнага трывання – ад

дзеясловаў закончанага трывання.

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтварюцца ад асновы

цяперашняга часу дзеясловаў І спражэння з дапамогаю суфіксаў –учы (-

ючы), ад дзеясловаў ІІ спражэння – з дапамогай суфіксаў –ачы (-ячы):

пішуць –пішучы, ідуць –ідучы, косяць – косячы, бачаць – бачачы.

Заўвага. У беларускай і рускай мовах дзеепрыслоўі незакончанага

трывання ўтвараюцца з дапамогай розных суфіксаў; параўн.: чытаючы –

читая, гаворачы – говоря.

Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад асновы

інфінітыва ( або прошлага часу) з дапамогаю суфіксаў – ўшы (пасля

галосных) і –шы (пасля зычных): раскінуць – раскінуўшы, прынесці –

прынёсшы.

Сінтаксічныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы.

Асаблівасці дзеяслоўнага кіравання ў беларускай мове

Для беларускай мовы характэрны шматклікія спецыфічныя рысы ў

будове словазлучэння. Вось некаторыя з іх.

1. Дзеясловы смяяцца, кпіць, здзекавацца, глуміцца, насміхацца,

жартаваць, рагатаць, цешыцца, дзівіцца кіруюць родным склонам

з прыназоўнікам з: смяяцца з яго, жартаваць з сябра, дзівіцца з

надвор’я.

2. Дзеясловы ветлівасці дзякаваць, падзякаваць, дараваць, прабачыць

кіруюць давальным склонам: дзякаваць брату, прабачыць суседцы,

дараваць студэнту.

3. Дзеясловы руху ісці, хадзіць, бегчы, ехаць, плыць, ляцець, выправіць,

паслаць кіруюць вінавальным склонам з прыназоўнікам па ( у

значэнні мэты). Назоўнікі арэхі, грыбы, ягады, кветкі ў падобных

словазлучэннях звычайна ставяцца ў вінавальным склоне з

прыназоўнікам у: пайсці па ваду, ехаць па брата, ісці ў арэхі.

4. Дзеясловы маўлення, думкі, пачуцця гаварыць, казаць, распытваць,

разважаць, думаць, клапаціцца кіруюць вінавальным склонам з

прыназоўнікам пра: думаць пра работу, непакоіцца пра дзяўчыну,

марыць пра адпачынак.

5. Дзеясловы хварэць, захварэць кіруюць вінавальным склонам з

прыназоўнікам на: хварэць на ангіну, хворы на сухоты.

6. Дзеясловы ажаніць, ажаніцца кіруюць творным склонам з

прыназоўнікам з: ажаніцца з Кацяй.

І V . П Р А К Т Ы Ч Н Ы Я З А Н Я Т К І

Т э м а 1 . Б е л а р у с к а я м о в а і я е м е с ц а ў с і с т э м е

а г у л ь н а ч а л а в е ч ы х і н а ц ы я н а л ь н ы х к а ш т о ў н а с ц е й .

Практыкаванне 1. Прачытайце выказванні пра мову на рускай мове, перакладзіце на

беларускую. Пра якія функцыі мовы ідзе размова? Якая роля роднай мовы?

I. Природа страны и история народа, отражаясь в душе человека,

выражались в слове. Человек исчезал, но слово, им созданное, оставалось

бессмертной и неисчерпаемой сокровищницей народного языка, каждая

его форма есть результат мысли и чувства человека, через которые

отразились в слове природа страны и история народа (К. Ушинский).

II. Наш язык - это важнейшая часть нашего общего поведения в

жизни. И по тому, как человек говорит, мы сразу и легко можем судить о

том, с кем имеем дело: мы можем определить степень интеллигентности

человека, степень его психологической уравновешенности...

Учиться хорошей, спокойной, интеллигентной речи надо долго и

внимательно - прислушиваясь, запоминая, замечая и изучая. Но хоть и трудно

- это надо. Наша речь - важнейшая часть не только нашего поведения, но и

нашей личности, нашей души, ума (Д. Лихачев).

Практыкаванне 2.

Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Аб якой функцыі мовы вы

даведаліся?

Со школьной скамьи каждому известно выражение: «Труд создал

человека». Этот классический философский афоризм с необходимостью

предполагает, что труд создал и язык. Ведь именно в процессе

общественной трудовой деятельности у человека возникла потребность

сказать что-то другим членам сообщества, потребность питать отдельного

человека...

Вспомните, как часто преподаватель задает вопрос аудитории,

учащиеся поднимают руки, преподаватель говорит: «Ну, пожалуйста!»,

смотря на одного из учащихся, а встает не только тот, к кому обращается

преподаватель, но и его сосед. Тогда преподаватель уточняет по имени,

кого он желает выслушать. Следовательно, чтобы уточнить подзыв

(обращение) взглядом, необходимо, чтобы особь (индивид) находилась на

определенном расстоянии и чтобы рядом не было соседа...

Не намного более точным является и указующий жест рукой,

пальцем, так как и он зависит от тех же условий, что и взгляд. Несколько

возрастает лишь дистанция между зовущим и тем, кого зовут. Не на длину

ли протянутой руки?

Однако в процессе усложнения форм трудовой деятельности жестов

оказалось недостаточно. Переход на звуковой язык принес новую,

удивительную возможность создания личного имени. Ведь теперь можно

было позвать человека, находясь на расстоянии и не видя его, что

жизненно необходимо на новом этапе развития человеческого общества.

Можно и говорить о «соплеменниках» отвлеченно, не указывая на каждого

пальцем. Может быть, с того времени и ведет свое начало запрет указы-

вать пальцем на человека? (В. Ивашко).

Практыкаванне 3.

Параўнайце беларускі тэкст з перакладам яго на рускую,

украінскую, балгарскую і польскую мовы. Назавіце рысы, агульныя для

ўсіх славянскіх моў. Знайдзіце рысы, характэрныя толькі для беларускай

мовы. Якое месца займае беларуская мова сярод іншых славянскіх моў?

Без мовы не можа быць народа. Калі памірае мова, памірае народ,

сыходзіць з гістарычнай сцэны. Добра ведаючы гэта, ад бязроднага

нігілізму перасцерагаў Францішак Багушэвіч. “Не пакідайце ж мовы

нашай беларускай, каб не ўмерлі!” – пісаў ён у прадмове да свае кнігі.

Яшчэ больш энергічна такую самую думку выказаў ірландскі вучоны

Дэві. “Кожны народ павінен зберагаць сваю мову больш чым граніцы, бо

мова – галоўная яго абарона, куды больш моцная, чым усе яго цытадэлі”, -

сказаў ён (Я. Скрыган).

Без языка не может быть народа. Если умирает язык, умирает народ,

сходит с исторической сцены. Хорошо зная это, от безродного нигилизма

предостерегал Франтишек Богушевич. «Не оставляйте язык наш

белорусский, чтобы не умерли!» - писал он в предисловии к своей книге.

Еще более энергично такую же самую мысль высказал ирландский

ученый Деви. «Каждый народ должен сберегать свой язык больше, чем

границы, так как язык – главная его оборона, намного сильнее, чем

цитадели» - сказал он ( Я.Скриган).

Без мови не може бути народу. Якщо вмирае мова, то вмирае народ,

сходить з історичноі сцени. Добре це знаючи, від безродного нігілізму

застерігав Францішек Богушевич. « Не залишайте ж мови нашоі

білоруськоі, щоб не вмерли!» - писав він у передмові до своеі книги.

Ще більш енергійно таку ж саму думку висловив ірландський учений

Деві. «Кожний народ повинен зберігати свою мову більше, ніж граніци,

тому що мова – гловна його оборона, набагато сильніша, ніж всі його

цитаделі” – сказав він ( Я.Скриган).

Без език не може би народ. Като умира езикът, умира народът, слиза

от историческия сцена. Франтишек Богушевич, знаейки добре мова,

предпазваше от безродния нигилизъм. « Не изоставяйте нашият белоруски

език, без него да умрем!» - пишеше той.

Ирландски учен Деви изказа най-енергично такавата сама мисъл. «

Всякият народ длъжен да запазва езикът си повече, отколкото границите,

тъй като изикът (той) е главната отбрана му, посилна, колкото всички

неговите крепости» - каза той (Я.Скриган).

Bez jezika ne moze da bude narod. Kad umira jezik, pogine narod, otide

sa istorijskog prizora. To dobro znajuci od siroceg nigilizma upozoravao je

Frantisek Bogusevic. “ Ne ostavite pak nas jezik beloruski, da ne biste

poginuli!” – pisao je u predgovoru kod svoje knjige.

Jos vise energieno istu misao izrekao je irski naucnik Devi. “ Svaki narod

treba da cuva svoj jezik vise nego granice, jer jezik je glavna njegova odbrana,

ona je vise snazna nego sve njegove tvrdave”, - rekao je ( Jan Skrigan).

Практыкаванне 4.

Прачытайце ўрывак з артыкула «Метрыка Вялікага княства

Літоўскага» (энцыклапедыя «Беларуская мова», Мн., 1994, с. 346).

Метрыка Вялікага княства Літоўскага (іншая назва — «Літоўская

метрыка») - дзяржаўны архіў Вялікага княства Літоўскага XIV—XVIII

стст. Яна змяшчае акты, якія выдаваліся ад імя вялікіх князёў літоўскіх і

каралёў польскіх, разнастайныя дакументы сеймаў, урадавых і прыватных

асоб, судовыя рашэнні, запаветы, інструкцыі і справаздачы паслоў, воінскія

і казначэйскія рэестры. Метрыка — першаступенная крыніца для

вывучэння гісторыі Беларусі, Літвы, Украіны і Польшчы, унікальны помнік

пісьмовай прававой культуры Беларусі і Літвы эпохі Вялікага княства

Літоўскага. У яе аснове - дакументы прыватных канцылярый літоўскіх

князёў Вітаўта, Свідрыгайлы і Жыгімонта. Пры Казіміру Ягелончыку

(1427—1492) ужо існавалі кнігі, куды запісвалі копіі выдадзеных

прывілеяў. Пазней стала традыцыяй, што ў час пераездаў Вялікага князя

яго пісар і дзяк вялі рэестры ўсіх велікакняжацкіх падараванняў і пастаноў,

потым здавалі іх у архіў Метрыкі, дзе іх упісвалі ў адпаведныя кнігі. (...)

Паводле спецыяльнага рашэння Сейма 1538 г. кнігі Метрыкі вяліся і

захоўваліся з асаблівай акуратнасцю. (...)

Значная частка матэрыялаў Метрыкі загінула падчас вялікіх войнаў.

Арыгінальных кніг захавалася мала. (...) У наш час вядома больш за 600

тамоў Метрыкі, большая частка іх захоўваецца ў дзяржаўным архіве

старажытных актаў у Маскве. (...)

Матэрыялы Метрыкі ад пачатку яе стварэння прыкладна да сярэдзіны

XVII ст. напісаны пераважна на беларускай мове, пазнейшыя — на

польскай і лацінскай. (...) Для гісторыі беларускай мовы першаступеннае

значэнне маюць матэрыялы, напісаныя на беларускай мове. 3 іх асабліва

каштоўныя судовыя справы, дзе нярэдка змяшчаюцца выдатныя ўзоры

гісторыі беларускай мовы таго часу. (...) Матэрыялы Метрыкі практычна не

адлюстроўваюць мясцовых дыялектных моўных асаблівасцей. У іх

увасобілася беларуская мова як дзяржаўная мова Вялікага княства

Літоўскага. (...) Дзяржаўнае значэнне мовы садзейнічала пераўтварэнню

жывых народных гаворак у моцную і высокаразвітую дзяржаўна-

літаратурную. Яна жывілася прытокам розных народных элементаў,

шляхам пераносу і асэнсавання адпаведных уласных слоў, выпрацоўвала

новыя словы і тэрміны тэарэтычнай і адцягненай думкі, душэўных эмоцый,

права і адміністрацыі, рамяства і тэхнікі, промыслу і гандлю.

Заданні да практыкавання 4.

Карыстаючыся «Слоўнікам іншамоўных слоў » (1993) А.М. Булыкі,

высветліце паходжанне слова Метрыка. Пісьмова адкажыце на пытанні:

а) Што такое Літоўская метрыка?

б) На якой мове напісаны дакументы, якія ўвайшлі ў Метрыку?

в) Якое навуковае і практычнае значэнне мае Метрыка ў нашы дні?

г) Дзе захоўваюцца матэрыялы Метрыкі?

Практыкаванне 5.

Пазнаёмцеся з поўным тэкстам артыкула «Метрыка Вялікага княства

Літоўскага» ў энцыклапедыі «Беларуская мова».

Практыкаванне 6.

У «Энцыклапедыi лiтаратуры i мастацтва Беларусi» або ў

энцыклапедыi «Беларуская мова» прачытайце артыкулы, прысвечаныя

беларускiм першадрукарам Ф. Скарыну, С. Буднаму, В. Цяпiнскаму, П.

Мсцiслаўцу. Падрыхтуйце паведамленне на тэму «З гiсторыi беларускага

кнiгадрукавання».

Практыкаванне 7.

Прачытайце ўрывак з артыкула У. Конана (энцыклапедыя «Беларуская

мова», с.360). Складзiце план вуснага пераказу урыўка.

Беларуская лiтаратура, фалькларыстыка i публiцыстыка XIX – пачатку

XX ст. былi асноўнымi фактарамi развiцця лiтаратурнай мовы беларускага

народа i адраджэння яго нацыянальнай культуры… У гэты час не было

яшчэ адзiнай нацыянальнай мовы. Мовамi «вярхоў» былi русская i

польская. Беларуская – у якасцi мовы працоўнага народа, пераважна

сялянства. У другой палове XIX ст. В. Дунін-Марцінкевіч, К. Каліноўскі,

Ф. Багушэвіч, Я. Лучына і інш. фактычна заснавалі новую беларускую

літаратуру і літаратурную мову, на аснове якой Я. Купала, Я. Колас, М.

Багдановіч, М. Гарэцкі стварылі нацыянальную літаратурную класіку.

Выключная роля літаратурнай нармалізацыі ў развіцці беларускай мовы

належыць беларускаму друку, найперш газеце «Наша ніва» і

кнігавыдавецтвам. Аднак у царскай Расіі за беларускім народам не

прызнавалася нацыянальная самастойнасць, а ў яго літаратуры бачыўся

«сепаратысцкі» радыкалізм, «падрыў адзінства рускага народа». У выніку

беларуская літаратурная мова развівалася як мова мастацкай літаратуры і

публіцыстыкі. Такім чынам, склалася выключнае значэнне нацыянальнай

літаратуры ў развіцці беларускай мовы, яе гістарычным лёсе.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі заканадаўчымі актамі беларускай

мове быў нададзены статус дзяржаўнай мовы, у выніку чаго значна

пашыралася яе сфера выкарыстання ў асвеце, культуры, грамадскім жыцці,

дзяржаўным кіраванні. Адмаўленне ад палітыкі нацыянальна-культурнага

адраджэння ў перыяды сталінізму і застою прывяло да крызісу грамадскага

бытавання роднай мовы. Сёння высокаразвітая нацыянальная літаратура

поруч з фальклорам ды іншымі галінамі нацыянальнай культуры застаецца

найважнейшай крыніцай і гарантам прынцыповай магчымасці адраджэння

беларускай гутарковай і літаратурнай мовы, а літаратурная творчасць —

пераважнай сферай нацыянальнай моватворчасці (Паводле У. Конана).

Практыкаванне 8.

Карыстаючыся эцыклапедычнымі даведнікамі, падрыхтуйце кароткія

выступленні пра ролю Яна Чачота, Францішка Багушэвіча, Вінцэнта

Дуніна-Марцінкевіча ў працэсе адраджэння беларускай мовы.

Практыкаванне 9.

Прачытайце тэкст. Як адзначанае ў тэксце звязана з геаграфічным

становішчам Беларусі і яе гісторыяй?

Значная колькасць прозвішчаў трапіла да нас з суседніх моў. На

працягу многіх стагоддзяў побач з беларусамі пражывалі рускія, палякі,

яўрэі, літоўцы, украінцы, татары, латышы, немцы, чэхі, цыганы і інш.

Землі сучаснай Беларусі ў мінулыя стагоддзі ўваходзілі ў склад Вялікага

княства Літоўскага, затым Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі. Усе

названыя дзяржавы былі многанацыянальнымі, што, безумоўна, адбілася

на складзе лексікі беларускай мовы, у тым ліку і на складзе імёнаў,

прозвішчаў, тапанімічных назваў. Пад уплывам моў суседніх народаў, што

здаўна жылі па суседству або сярод беларусаў, у нашай анамастычнай

сістэме замацаваліся прозвішчы і імёны гэтых народаў. У наш час многія

беларусы маюць тыповыя рускія, польскія, нямецкія, цюркскія, літоўскія

прозвішчы: Сярэбранікаў, Козыраў, Дзёмін; Альшэўскі, Зелянкоўскі,

Стахоўскі, Станіслаўскі, Янкоўскі, Трэмбіцкі, Яблонскі, Панятоўскі;

Фурман, Цандзер, Шанц, Фунт, Хільман, Кошман; Кардаш, Бесан, Бут-

Гусаім, Басалык, Султан, Шарып; Каўрус, Мальдзіс, Тунас, Мажэйка,

Лукас, Судас, Пунтус, Вількс і іншыя (В. Шур).

Практыкаванне 10.

Заканспектуйце артыкул “Беларусы” з “Беларускай энцыклапедыі”

(Мінск, 1996, т 2, с. 5 – 12). Звярніце ўвагу на тое, як сацыяльна-

эканамічныя, палітычныя і этнічныя працэсы на Беларусі ўплывалі на

ўтварэнне і развіццё мовы беларускай народнасці і мовы беларускай

нацыі.

Практыкаванне 11.

Спішыце тэкст, расстаўце знакі прыпынку, дапоўніце яго звесткамі аб

жыцці і дзейнасці Францыска Скарыны.

Беларусы як і ўсе народы свету маюць сваіх выдатных сыноў.

Фізічна адыходзячы ад нас у вечнасць яны духоўна застаюцца з намі.

Прыкладам свайго жыцця сваім існаваннем яднаюць жывую повязь

пакаленняў вечнасць і неўміручасць народа. Яны духоўныя павадыры і

павадыры нацыі яе гонар і сумленне шчасце і радасць надзея і боль.

Пакуль будзе існаваць жыццё на зямлі датуль сэрца кожнага беларуса

будзе саграваць вечнае сонейка імя якому Францыск Скарына.

У нашым уяўленні Францыск Скарына першы беларускі Апостал. Гэтае

званне надавалася людзям якія мелі вялікія заслугі перад хрысціянскай

верай. Як і многія паплечнікі ён абраў сваім ідэалам Ісуса Хрыста вечны

сімвал самаахвярнасці ў імя народа.

Менавіта такой постаццю для беларускага народа з’яўляецца Францыск

Скарына. Гэта маральны прапаведнік настаўнік жыцця прарок

бескарыслівы падзвіжнік самаадданы служка народа які нясе яму веды

святло ісціну.

Т э м а 2 . Л е к с і ч н а я с і с т э м а б е л а р у с к а й л і т а р а т у р н а й

м о в ы .

Практыкаванне 1. Растлумачце пісьмова лексічнае значэнне

наступных слоў.

Мараторый, крэдыт, інтэрферэнцыя, скептык, манаграфія, канвенцыя,

алегорыя, сімпозіум, фешэнебельны, суверэнітэт, эмбарга, рарытэт,

сертыфікат, цынізм, менеджэр, акрэдытыў, нігілізм, рэмарка, утылітарны,

інфраструктура, бюджэт, імідж, адаптацыя, перспектыва, філантроп,

трэнінг, баланс, мемарандум, этнаграфія.

Практыкаванне 2. Вытлумачце прамое і пераноснае значэнні

наступных прыметнікаў.

1. Прамы чалавек, прамы шлях, прамы цягнік, прамы выклік. 2. Тонкі

памол, тонкі густ, тонкі сшытак, тонкі водар. 3. Сумная кніга, сумная

жанчына, сумная вестка. 4. Недалёкі тэрмін, недалёкі чалавек, недалёкі

дом. 5. Мяккі дотык, мяккі зычны, мяккі ложак. 6. Ледзяны панцыр,

ледзяны вецер, ледзяны позірк. 7. Светлы чалавек, светлая аўдыторыя,

светлыя валасы. 8. Сакавіты голас, сакавіты яблык, сакавітыя фарбы.

Практыкаванне 3. З пяццю словамі ( на выбар) складзіце

словазлучэнні або сказы, ужываючы словы ў прамым і пераносным

значэннях.

Бура, вага, лавіна, зубок, калыска, блукаць, касмічны, маляўнічы,

Афрыка, выбух, стол, кола, залаты, шышка, рэакцыя.

Практыкаванне 4. Якім з ніжэйпрыведзеных слоў рускай і

ўкраінскай мовы адпавядаюць уласнабеларускія.

Быстро – швидко; красивый – гарний; подсолнечник – соняшник;

одеваться – одягатися; ветка – гилка; ужас – жах; торопить – квапити;

путешественник – мандривець; подчеркивать – пидкреслювати;

совершенный – досконалий.

Практыкаванне 5. Раскрыйце значэнне запазычаных слоў

шляхам падбору беларускіх адпаведнікаў.

Мемуары, асістэнт, інтэграцыя, мараторый, ілюзіі, турнэ, ліцэнзія,

пенснэ, эскорт, энтузіязм, ідэал, манускрыпт, альманах, апатыя, камуфляж,

імпарт, экспарт, вердыкт, стацыянар, бард, арбітр, інтэрвал, баталія,

антыкварны, інцыдэнт, ландшафт, аратар, вакантны, традыцыя, контур,

манумент.

Практыкаванне 6. З дзеяслоўнымі сінонімамі складзіце словазлучэнні,

выбіраючы неабходныя словы з пададзеных у дужках.

Браць – прымаць ( абавязацельствы, пробу, удзел, ванну, прысягу,

падарунак, разгон, лякарства, уладу, адпачынак, ягады, таксі, хабар).

Выявіць – высветліць ( талент, злачынцу, факт, характар, ісціну,

злоўжыванне, акалічнасці, недастачу, справу).

Захаваць – зберагчы ( здароўе, незалежнасць, вернасць, успамін, умовы,

дысцыпліну, каханне, парадкі, спакой).

Практыкаванне 7. Замяніце фразеалагізмы сінанімічнымі дзеясловамі.

Узор: пусціць з дымам – спаліць.

Браць да сэрца, абвесці вакол пальца, перавесці дух, выкінуць з

галавы, кінуць вокам, не спускаць вачэй, падымаць гвалт, набрацца страху,

стаяць у вачах, даць маху.

Практыкаванне 8. Растлумачце сэнс паранімічных пар, складзіце з

імі словазлучэнні.

Адукаваны - адукацыйны.

Балотны - балоцісты.

Бялець - бяліць.

Паважаны - паважны.

Суседні - суседскі.

Расчыніць - рашчыніць.

Цікавы - цікаўны.

Асабісты – асабовы.

Гутарковы – гутарлівы.

Бескарыслівы – бескарысны.

Давераны – даверлівы.

Генеральны – генеральскі.

Пісьмовы – пісьменны.

Надзвычайны – незвычайны.

Чалавечы – чалавечны.

Геройскі – гераічны.

Практыкаванне 9. Складзіце рэкламную аб’яву, выкарыстоўваючы

патрэбныя паронімы.

Адзінкавы/ адзіночны, аснашчэнне/ аснашчанне, аздоблены/ аздобны,

вітамінны/ вітамінізаваны, вытворны/ вытворчы, гаспадарчы/ гаспадарскі,

эканомны/эканамічны, дзейны/дзейсны, індывідуальны/індывідуалізаваны,

кваліфікаваны/кваліфікацыйны, цэласны/цэльны, рэальны/ рэалістычны,

тыпавы/ тыповы, фасонны/фасоністы, эфектны/ эфектыўны.

Практыкаванне 10. Да прыведзеных слоў падбярыце словы з

процілеглым значэннем.

Святочны, запознены, штучны, шчодры, замежны, памылковы,

гарачы, плакаць, цвісці, знайсці, працаваць, сумаваць, пачынаць, любіць,

дазволіць.

Практыкаванне 11. Дапішыце антонімы ў прыказках.

1. Не адкладвай на заўтра, што паспееш зрабіць ... . 2. Рыхтуй летам

сані, а ... калёсы. 3. Новых сяброў набывай, а ... не забывай. 4. Сыты ... не

спагадае. 5. Лепей трошкі зрабіць, чым ... нагаварыць.

Практыкаванне 11. Выпішыце словазлучэнні, у якіх падкрэсленыя

словы – амонімы і вызначце іх тып.

1. Вадаправодны кран – пад’ёмны кран.

2. Гарачы прыхільнік – гарачы чайнік.

3. Бракаваць сілы – бракаваць тавар.

4. Спартыўныя гонкі – гонкі лес.

5. Гранатавы сок – гранатавы бранзалет.

6. Глыбокая рака – глыбокая думка.

7. Страшэнная бура – бура пачуццяў.

8. Зімовая шапка – шапка снегу.

9. Добрыя парады – ваенныя парады.

10. Група крыві – партызанская група.

11.Выйсці на двор – слугі царскага двара.

12.Глухі голас – глухі куток.

13. Соты чалавек – пчаліныя соты.

14. Шэрыя папахі – ісці ўброд па пахі.

15. Хварэць на грып – белы грыб.

Практыкаванне 12. Складзіце спалучэнні з дадзенымі амонімамі.

Узор: маладыя асіны – асіны рой.

Журавель, зоркі, грызлі, рана, каралі, урад, даволі, любы, брылі,

сталы.

Практыкаванне 13. У прыведзеных сказах падкрэсліце адной

рыскай – дыялектызмы, дзвюма рыскамі – жарганізмы, трыма

рыскамі – прафесіяналізмы.

Падкопваюць, выбіраюць картоплю, зносяць у кучкі ці ў кашы на

вазах. Праўда, меў спраўную рыбацкую гаспадарку: два чаўны і розныя

там сеткі, мярэжы, бучы, перамёты і шмат іншага, чаму Мікола і назвы не

ведаў. Труцікава і яна слухае, - здаволена сказаў Ладуцька, - хоць цяпер

ужо нікога не саджае на губу. Уперадзе, быццам не разведку, бяжыць

сабачка, абнюхваючы кожны кусцік шчавука ці асоту. Папярэдзіў, што

ніхто не павінен ведаць, што ён дома, ні адна жывая душа, а іначай усім

будзе каюк. На верстаку ляжалі рубанкі, шархебелі, фуганкі, акатнікі,

далаты розных памераў.

Практыкаванне 14. Вызначце сярод прыведзеных словазлучэнняў

са словам стан тэрміналагічныя.

Залежны стан дзеяслова, узрушаны стан, аўтаматычны стан, дзявочы

стан, тонкі стан, балачны стан, бронепракатны стан, стройны стан,

эканамічны стан, акты грамадзянскага стану.

Практыкаванне 15. Да прыведзеных тэрмінаў розных галін навукі

падбярыце антанімічныя і вызначце тып антоніма.

Знешні гандаль-..., дапаможны цэх-..., ускосныя выдаткі-...,

закончанае трыванне-..., адназначнасць-..., адзіночны лік-..., сыры мацунак-

..., сушаны стрыжань-..., пераменны ток-..., гарачая трэшчына-..., цвёрды

прыпой-..., горны рэльеф-..., вадкае паліва-..., закрытая станіна..., адкрытая

форма-..., ласось высакародны-..., луг высокага ўзроўню-..., муха капусная

вялікая-..., пазітыўны-.... .

Практыкаванне 16. Перакладзіце з рускай мовы на беларускую

наступныя тэрміны.

І. Возместить-..., взаиморасчёт-..., заемщик-..., задолженность-...,

истечение срока-..., наращенные проценты-..., оборот-..., обязательство-...,

ордер расходный-..., платёж-..., сделка-..., счётчик (личность)-... .

ІІ. Расчётная цена, государственный кредит, акционер, земельный

налог, имущество предприятия, индекс, кредитоспособность, эмиссия,

ценные бумаги, процент за кредит, рентабельность производства,

основные фонды, купля-продажа, концессия, денежные средства, дебитор,

ассортимент, банковская ссуда, бухгалтер, авансовый отчёт, фонды

экономического стимулирования.

Практыкаванне 17. Прачытайце літаратуразнаўчыя і эканамічныя

тэрміны і вызначце, як яны ўтвораны.

Александрыйскі верш, анегінская страфа, эзопава мова, манілаўшчына,

базараўшчына, хлестакоўшчына.

Дэцэнтралізацыя, еўравалюта, ліквіднасць, пазыкадавец,

рэнтабельнасць, спагнанне, рэкламаваць.

Практыкаванне 18. Ад прыведзеных уласных імёнаў утварыце

тэрміны з дапамогай указаных суфіксаў.

1. Суфікс -ізм- (-ызм-).

J. Dalton (Дальтан); J. Lamark (Ламарк); S. Freud (Фрэйд).

2. Суфікс -іянств-, -янств-.

C. Lambroso (Ламброза); F. Lassale (Ласаль); J. Кeyns (Кейнс).

3. Суфікс -іт- (-ыт-).

S. Boulanger (Буланжэ); Hastings (Гастынг); L. Bohm. (Бём)

4. Суфікс -ыст-.

Donat (Данат); J. Hebert (Эберт).

5. Суфікс -ід-ы.

J. Dalton (Дальтан); Theiler (Тэйлер).

Практыкаванне 19. Вызначце часткі і іх значэнне ў прыведзеных

іншамоўных тэрмінах.

Дэцыметр, дэцыбел; дэцыграм, дэцылітр, дэцымоль,

дэцэнтралізацыя, дэшыфратар, дээскалацыя;

дыяпазітыў, дыяграма, дыяпраектар, дыяхранія;

біяграфія, біядынаміка, біяфізіка, біягенез, біяграма, біястымулятар,

біякаталізатар біяпалімеры, біядоза;

аўтавакзал, аўтатранспарт,аўтабаза, аўтагенез, аўтаўкладчык, аўтаралі,

аўтакарэкцыя.

Для даведак:

дэцы (лац. decem - десять),

метр ( грэч. metreo – вымяраю),

літр (грэч. litra – фунт),

дэ- (лац. de – з, на),

цэнтраліз (лац. centralis – які знаходзіцца ў сярэдзіне),

дыя- (грэч. dia - праз, прэфікс, які абазначае раздзяленне,

узаемассувязь,

бія- (грэч. bios –жыццё),

-грама (грэч. gramma - запіс),

- генез (грэч. genesis - паходжанне),

-графія (грэч. grapho - пишу),

доза (грэч. dosis – порцыя, прыём),

дынаміка (грэч. dinamikos - моцны),

аўта- (грэч. autos - сам),

база (грэч. basis – аснова, фундамент).

Т э м а 3 . Ф у н к ц ы я н а в а н н е б е л а р у с к а й м о в ы в а

ў м о в а х б і л і н г в і з м у .

Н а з о ў н і к .

Практыкаванне 1. Перакласці словы на беларускую мову. Паставіць

націскі ў рускіх і беларускіх варыянтах.

Не был, четырнадцать, кто-нибудь, восьмеро, знахарь, проходить,

девятеро, взволнованный, укомплектованный, обеспечение, разогнутый,

задолго, безвыходный, ненадеванный, чихает, волосы, шестеро,

приносить, позвала, мудрено, экзаменованный, ржаветь, ветры, деды,

лоси, дочиста, звонит, поровну, воспринял, старенький, обходиться,

отскочить, громы, стоптанный, пережитое, плести.

Практыкаванне 2. Падзяліце словы на тры групы: 1) назоўнікі з формамі

адзіночнага і множнага ліку; 2) назоўнікі з формамі толькі адзіночнага

ліку; 3) назоўнікі з формамі толькі множнага ліку:

Моладзь, заява, студэнцтва, мастацтва, бізнес, архітэктура, ельнік,

джунглі, нафта, бензін, крухмал, таксі, п’еса, чалавецтва, дрэва,

рамантызм, філасофія, Урал, цымбалы, Есентукі, шашкі, шасі, арэшнік,

Сібір, Ждановічы, сасна, сонца, медзь, алюміній, воцат, бярэзнік, срэбра,

гурток, гіпс, вароты, гуслі, варэнне, Венера, Марс, лабараторыя,

будаўніцтва, правазнаўства.

Практыкаванне 3. Перакласці выразы. Звярнуць увагу на граматычны род

назоўніка і яго ўтварэнне.

I. Охотничья собака. Красивый пион. Солдатская шинель. Острая

боль. Полевая ромашка. Новый жилет. Золотая медаль. Маленький

ягнёнок. Пачка пе-ченья. Левая бровь. Вкусное яблоко. Гроздь винограда.

Весёлая гармонь. Ло-шадиное копыто. Чистый пол. Мой ребёнок. Белый

гусь. Серебряная посуда. Автобусная остановка. Деревянное коромысло.

II. Большой зал, горькая полынь, злая собака, чудесная степь,

красное яблоко, золотая пыль, моя тень, следующая неделя, последняя

запись, стройный тополь, выгодная продажа, серая шинель, большая

тяжесть, директорская подпись, песчаная насыпь, любимая мозоль,

простая дробь, резиновая калоша, избирательный округ, густой пар,

вкусное яблоко.

Практыкаванне 3. Падбярыце прыметнікі да нескланяльных назоўнікаў.

Кенгуру, аташэ, жэле, дэндзі, мадам, кашнэ, лібрэта, шымпанзэ,

алібі, фламінга, калье, табу, манпасье, сабо, парцье, метро, какаду, трыко,

табло, буржуа, імпрэсарыо, місіс, бра, ранцье, кімано, цэцэ, пано, таксі,

івасі, дынга, мікада, журы, сальта, сальда, эскімо, гну.

Практыкаванне 4. Вызначце род назоўнікаў і запішыце іх парамі на

беларускай і рускай мовах.

Вага, выраз, доказ, дотык, колькасць, напрамак, справаздача, паўтор,

плынь, прымета, прастора, роўнасць, вынік, падзея, адпаведнасць, кошт,

лік.

Практыкаванне 5. Запісаць назоўнікі ў родным склоне адзіночнага ліку.

Растлумачыць канчаткі.

І. Рынак, аналіз, дэбітор, эфект, стандарт, табель, лізінг, іск, выраб,

эканаміст, даход, графік, вэксаль, час, брыгадзір, бартэр, аўкцыён, банк,

бюджэт, экспарт, заказчык, брокер, акт, аванс, канцэрн, улік, дыспетчар,

рэестр.

ІІ. Пракурор, закон, здзек, крадзёж, хабарнік, заложнік, паклёп, суд,

кодэкс, пералік, уцёк, загад, артыкул, саўдзел, вышук, адвакат, рэжым,

нагляд.

ІІІ. Брат, гром, грам, малюнак, канчатак, малаток, палец, дзень, цукар,

сорам, позірк, дождж, цень, край, поўдзень, колер, выгляд, ход, сын, холад,

боль, натоўп.

ІУ. Бор, кісларод, цэмент, боль, рух, друк, цукар, адбой, чалавек, азот,

акцёр, спорт, бокс, балет, возік, вугаль, гнеў, гром, гурт, дожджык, жаль,

ельнік, фронт, след.

Практыкаванне 6. Назоўнікі, што ў дужках, пастаўце у патрэбнай форме.

Растлумачце канчаткі меснага склону.

І. У (гушчыня) лесу, знікнуць у (туман), расказаць аб (бацька), у

прыгожым (край), на густой (хвоя), весці бой на (рынг), у (гушчар) пушчы,

ехаць на (конь), расці на (паляна), пры ўмелым (цырульнік), аб яго (дачка),

прачытаць у (кніга), жыць у (дом), у наступным (год), выступаць на (сход),

машына на (дарога), любавацца (Свіслач), пер’е на (птушка), развітацца з

(Беларусь), прачытаць у (аповесць).

ІІ. З крутой (гара), пад ценем (ясень), у тваім (погляд), да пачатку

(сеанс), жыць пры (сын), вучыцца ва (універсітэт), ткаць з (лён), паявіцца

на (гарызонт), пах (мёд), прачнуцца на (досвітак), цацкі на (ёлка), у

народным (звычай), лячыцца ў (бальніца), пачуццё (гумар), ён выйшаў з

(ліфт), жыць у (Мінск), ісці па (тратуар), каля (гандляр), літр (бензін),

убачыць (зубр).

Практыкаванне 7. Пастаўце назоўнікі ў творным і месным склонах

адзіночнага ліку, растлумачце правапіс канчаткаў.

Нарач, плынь, арэх, паверх, зелень, маладосць, любоў, звычай, шыр,

боль, радасць, млын, рэвізор, поплаў, міліцыянер, карусель, світанак,

поспех, крок, вучань.

Практыкаванне 8. Праскланяйце сваё прозвішча і імя.

Прыметнік

Практыкаванне 1. Да наступных прыметнікаў падбярыце адпаведныя

назоўнікі. Вызначце разрады прыметнікаў, складзіце 5-6 сказаў з гэтымі

прыметнікамі (на выбар)

Лясны, лясісты(дарога, гушчар, сцежка, кветкі, бераг, мясціна, раён,

масіў); балотны, балоцісты (прастор, трава, яліна, бераг, птушка, асака,

край, мясцовасць); вадзяны, водны, вадзяністы (снег, прастор, шлях, пара,

гладзь, паверхня); гліністы, гліняны (посуд, ток, зямля, глеба, падлога);

цікавы, цікаўны (артыкул, апавяданне, пытанне, хлопчык); ганарысты,

ганаровы ( госць, месца, званне, чалавек, абавязак, прэзідыум, грамата,

вахта); чалавечы, чалавечны (род, учынак, жыццё, адносіны, голас,

жыллё);эфектыўны, эфектны (вынікі, праца, слова, поза).

Практыкаванне 2. Ад прыметнікаў утварыце ўсе магчымыя формы

ступеняў параўнання. Ад якіх прыметнікаў утвараюцца толькі складаныя

формы ступеней параўнання?

І.Смелы, старанны, шчаслівы, сумленны,прыгожы, прынцыповы,

гераічны, дакладны, карысны, складаны, вялікі, прыемны, таварыскі,

бадзёры, задумлівы, сакавіты, гнуткі, смуглявы, агністы, лясісты, смачны.

ІІ. Новы, дзіравы, гняды, босы, светла-шэры, здаровы, стары,

прыгожы, шчаслівы, лёгкі, урачысты, шэравокі, барадаты, вялікі,

бронзавы, дужы, горды, светлы, марозны, пяціпавярховы, васільковы.

Практыкаванне 3. Ад пачатковай формы прыметнікаў, што ў дужках,

утварыце адпаведныя формы ступеней параўнання. Запішыце сказы.

Маці з шафы дастае настольнік (добры), сэрцу дарагі. (Панч.) 2.

Хоць і разлукі горкія былі, а толькі ўспамінаюцца сустрэчы і (шчаслівы)

часы, што і цяпер здаюцца нам вясною. (Грах.) 3. Хоня таксама, хоць і

здаваўся (спакойны) за бацьку, запаліўся спрэчкаю... (І.М.) 4. Дваццаць

чацвёрты год пайшоў з той раніцы, а вось яна жыве, зноў ажывае ў памяці

сэрца, як непаўторны, адзін з (светлы) момантаў жыцця. (Б.) 5. На всеце

(добры) кутка няма, чым той куток, дзе маці нарадзіла. (Гіл.) 6. Таму і

смутак нам патрэбен, каб радасць (вялікі) была ( Я.С.) 7. У гэтым гуле, у

гэтым сонцы, помніцца, сосны былі незвычайныя - мусіць, (прыгожы) у

маім жыцці. (Б.) 8. Выходзячы ад Шабеты, поўная вялікай трывогі за

Васіля , які зноў зрабіўся (дарагі) у свеце, Ганна раптам на ганку ўбачыла

яго самога. (І.М.) 9. Ночка цёмная глядзела ды (цемны) стала, адна зорка

мігацела, і тая прапала. (Куп.) 10. Наталька ў весцы між сваімі (прыгожы)

была. (Куп.) 11. Была відная зімовая ноч, снег перестаў сыпаць, нібыта

(ціхі) стаў вецер, трошкі марозіла. (В.Б.)

Практыкаванне 4. Знайдзіце памылкі ў выкарыстанні форм ступеней

параўнання прыметнікаў. Запішыце сказы правільна.

1. Насця была для мяне самай прыгажэйшай. 2. Нарач – адно з самых

найпрыгажэйшых азёраў Беларусі. 3.Добрае імя дабрэй за багацце. 4.

Сёлятняя вясна цяплей мінулагодняй. 5. Старэйшыя мяне сёстры ўжо

замужам. 6. Нікога, даражэй маці, няма. 7. Сяброўства часам мацней

сваяцтва. 8. Самаму наймаладзейшаму з нас было дванаццаць гадоў. 9.

Продкі нашы былі, відаць, мудрэйшыя нас. 10. Жаночая доля звычайна

больш гарчэйшая, чым ваша, мужчынская. 11.Сённяшні дзень на падзеі

багаты. Заўтрашні будзе яшчэ багацей.

Практыкаванне 5. Перакладзіце сказы на беларусскую мову, запішыце

іх. Параўнайце ўтварэнне формаў ступеней параўнання прыметнікаў ў

беларусай і рускай мовах.

1. Бывает так, что нечаянному спутнику открывают то, что не открыл

бы и лучшему другу. (Г.Николаева) 2. В детстве все было другим.

Светлыми и чистыми глазами мы смотрели на мир, и все нам казалось

гораздо более ярким. (К.Паустовский) 3. Ярче было солнце, сильнее пахли

поля, громче был гром, выше трава. (К.Паустовский) 4. Сережа видел

ближайшую к окнам часть пола в первом этаже. (А.Фадеев) 5. Муж

хозяйки был моложе Филиппа Петровича лет на пятнадцать. (А.Фадеев) 6.

Видишь, что другие люди не боятся, и сам станешь посмелее. (А.Куприн)

7. Чем угрюмее были тучи, чем холоднее дожди, тем свежее становилось

на сердце, тем легче, как бы сами по себе, ложились на бумагу слова.

(К.Паустовский) 8. Наталья Алексеевна бесстрашно делала операции,

которые не решались делать и врачи-мужчины постарше и с большим

опытом... (А.Фадеев) 9. Воспользовавшись жаркими прениями, где каждый

считал себя умнее других и никого не слушал, Ливинсон подменил план

Метелицы своим - более простым и сложным. ( А.Фадеев)

Практыкаванне 6. Ад прыведзеных спалучэнняў утварыце

прыналежныя прыметнікі. Раскажыце, ад якіх суфіксаў утвараюцца

прыналежныя прыметнікі мужчынскага і жаночага роду.

Узор: ружжо дзеда – дзедава ружжо.

Хата сына, лялька Марыны, гняздо ластаўкі, сшытак Васіля, крыло

вароны, муж сяброўкі, галасы птушак, боты жонкі, клёкат бусла, кнігі

Міці, гняздо вавёркі, капялюш брата, пярсцёнак Алесі, машына Алеся.

Займеннік

Практыкаванне 1. Спішыце сказы, устаўце займеннікі сабе ці сябе.

1. Тут яна адчула ... гаспадыняй. 2. Хто людзям не верыць, той і ... веры

не дасць. 3. Поплаў краскамі прыбраўся яркімі, кліча ў госці да ... здалёк.

4.Жаласць да самога ... агарнула Пракопа. 5. Няма чаго кволіцца, песціць ...

.

6. Чаго ... не жадаеш, таго і другому не зыч. 7. Ад ... не ўцячэш, не

схаваешся.

8. Юнак так ... , жартам, падымаў руку, каб падвезлі на машыне. 9. Мы не

шукалі для ... лёгкіх шляхоў. 10. Нешта Валя не дагаворвала, нешта хавала

ў ... . 11. Жадаем вам таго, што вы жадаеце ... . 12. Іван Мележ быў вельмі

патрабавальны да ... .

Практыкаванне 2. Адзначце сказы з памылкамі пры ўжыванні

займеннікаў.

Я нідзе не мог знайсці сябе месца. Мікола не мог не абвінавачваць ва

ўсіх бедах сябе самога. Ну і хтосьці з вас адкажа мне на пытанне? Маці

папрасіла мяне наліць сабе кавы. Я ўяўляю сябя на міжнароднай выставе.

Мы ганарымся табой і тваімі дасягненнямі. Наш калектыў заўсёды будзе

памятаць аб цябе. Мы прыйдзем на дапамогу ў кожную гадзіну сутак. Як

да табе дазваніцца?

Лічэбнік

Практыкаванне 1. Раскрыйце дужкі, запішыце лічэбнікі словамі.

2 ( складаны экзамен), 4 (народны артыст), 3 (алімпійская вёска), 6

(кніжная паліца), 5 (цікавая кніга), 2 (маторны завод), 3 (прыгожая

піяністка), 4 (вялікая бібліятэка), 33 ( паштовая марка), 22 ( сонечны

дзень).

Практыкаванне 2. Перакладзіце на беларускую мову словазлучэнні з

лічэбнікамі.

Четыре студента, завтра – 12 апреля, два первых дня, четыре шестых

населения, шесть целых и две десятых килограмма, полторы копейки,

двести двадцать три километра, три пятых студенчества, семеро

космонавтов, пятеро спутников, полтора рубля, три окна, в трех

километрах от города, менее двухсот лет, хватит дня на три, в двадцатом

часу, половина пятого утра, целых три длинных года, ему более

пятидесяти лет, два лучших друга.

Практыкаванне 3. Запішыце лічбы словамі.

Каля 639, 250, 555, 11, 346, 2800, 200, 434, 358, 986.

Звыш 859, 3, 18. 300, 454, 33, 21, 574, 478, 3677.

Над 7, 998, 35, 70, 392, 43, 78,65, 80, 11.

Практыкаванне 4. Знайдзіце словазлучэнні, у якіх трэба ўжыць

зборныя лічэбнікі. Запішыце гэтыя словазлучэнні.

2 (тыдзень), 4 (нажніцы), 3 (цяля), 5 (метр), 6 (студэнт), 2 (прахожы),

4 (жанчына), 3 (падручнік), (мы) было 3, 7 (казляня), 5 ( мужчына), 7

(салдат), 2 (паверх), 3 (год), 9 (хлопец), 4 (камп’ютэр), 2 (настаўніца), 2

(дзверы), 5 (дзень), 4 (суткі).

Практыкаванне 5. Запішыце лічэбнікі словамі.

Перад 525 гледачамі. На 2 яблынях. З 700 рублямі. Не больш 3480 тон.

Каля 17 чалавек. 80-кілаграмовы груз. Вярнуліся з 18 медалямі. У 2 пакоях.

Праехалі 940 кіламетраў. 19-павярховы дом. Трактар з 4 вядучымі коламі.

Узнагароды ўручылі ўсім 11 спартсменам. Ад 39 да 70 градусаў. Сабралі

каля 600 кілаграмаў з гектара.

Практыкаванне 6. Запішыце юбілеі.

Узор: дваццацігадовы – дваццацігоддзе.

Трыццацігадовы, саракагадовы, пяцідзесяцігадовы, дзевяностагадовы,

стогадовы, пяцісотгадовы.

Практыкаванне 7. Перакажыце тэкст па-беларуску, выкарыстоўваючы

лічэбнікі.

Плошча Незалежнасці ў Мінску (да 1991 года - плошча Леніна)

размешчана ў пачатку галоўнага дыяметра і асноўнай магістралі горада -

праспекта Ф. Скарыны. Гэта адміністратыўна-грамадскі цэнтр сталіцы.

Мае прамавугольную форму (450х150 м), плошча 7га. Ва ўсходняй частцы

- ы забудоўваўся з другой паловы ХІХ - пачатку ХХ стагоддзя (захаваліся

Мінскі ксквер партэрнага тыпу. Раён плошчасцёл Сімяона і Алены, жылыя

будынкі канца 19 - пачатку20 стагоддзя паміж вуліцамі Берсана і

Свярдлова: усе ўваходзяць у ахоўную зону касцёла). У даваенныя гады

забудову паўднёвага боку плошчы фарміравалі 3-павярховыя карпусы

БДУ. У 1953 годзе з заходняга боку плошчы пабудавалі галоўны корпус

педагагічнага інстытута імя М.Горкага (архітэктар Г.Заборскі, у 1989 на

яго месцы ўзведзены новы вышынны будынак). У 1962 з паўднёвага боку

плошчы пабудаваны галоўны корпус БДУ, архітэктурнае вырашэнне

галоўнага фасада якога адпавядае характару Дома ўрада, размешчанага

насупраць. Паўднёва-ўсходні бок плошчы фарміруюць будынак гарсавета

(1964, архітэктары С. Мусінскі, Г.Сысоеў), інжынерны корпус Мінскага

метрапалітэна (1984, архітэктар Ю.Грыгор'еў, Дз. Кудраўцаў),

вертыкальныя чляненні якіх гарманіруюць з кампазіцыйным ладам Дома

ўрада і галоўнага корпуса БДУ. З усходняга боку на плошчу выходзяць

бакавыя фасады гасцініцы "Мінск" (1957, архітэктар Г.Багданаў; 1967,

архітэктар Г.Сысоеў) і будынка Мінскага паштамта (1953, архітэктар

У.Кароль).

(Энциклопедический справочник "Архітэктура

Беларусі").

Практыкаванне 8. Перакладзіце тэкст на беларускую мову.

"Толковый словарь живого великорусского языка " (вышел в свет

в 1863-1866 годах), состоящий из 4 томов, включает более 200000 слов

и 30 000 пословиц, поговорок, загадок, которые приводятся как

иллюстрации для пояснения значений слов.

Составитель этого словаря Владимир Иванович Даль (родился в

1801 году, умер в 1872 году) был талантливым и трудолюбивым

человеком. В 1814 году он поступает в Петербургский Морской корпус,

который заканчивает в 1819 году в звании морского офицера. С 1826 по

1829 год учится в Дерптском университете на медицинском факультете. С

1833 года Даль находится на государственной службе.

Интересы Даля разнообразны: он преуспел во многих областях

знаний: инженерии, ботанике, зоологии,этнографии, фольклоре. В 1861

году Даль издаёт сборник "Пословицы русского народа". Писатель Даль

под псевдонимом Казак Луганский создал множество произведений,

большей частью написанных в духе натуральной школы. Полное

собрание сочинений Даля составляет 10 томов.

Но главный научный подвиг В.И.Даля - словарь,который часто

образно именуют "энциклопедией народной жизни XIX века".

( По О. Кармаковой.)

Практыкаванне 9. Перакажыце тэкст па- беларуску

История музейного дела в Беларуси насчитывает почти четыре

столетия, со времен великого князя Жигимонта Августа (Ягайловича). На

волне европейского Ренессанса родилось и увлечение собиранием

произведений искусства, ювелирных ценностей, редких экспонатов

природы.

Первыми крупными частными белорусскими коллекционерами

в XVI столетии были берестейский староста Николай Радзивил Чёрный и

его сын Николай Кристофор, хозяин Логойска Василий Тышкевич и др. С

XVIII столетия в Беларуси образовались и более доступные музеи. Это -

открытый в 1856 году музей древностей в Вильне; Белорусский музей в

Вильне, открытый в 1910-1914 годах на основе частной коллекции

И.Луцкевича, выдающегося белорусского археолога, этнографа и

общественного деятеля.

Судьба наших древних музеев была незавидной: их порабощали

неприятельские войска с Запада и Востока, делили, закрывали, запрещали.

Вот почему большинство музеев в Минске молодые. Наиболее

молодой из них - Музей древностей белорусской культуры при Институте

искусствоведения, этнографии и фольклора НАН Республики Беларусь.

Ему немногим более 30 лет. Сейчас этот музей в своём арсенале

насчитывает более 20 тысяч экспонатов древней живописи и скульптуры,

чеканки и ткачества, в нём имеется богатый раздел народного искусства и

этнографии, археологическая экспозиция, фонды с механизированной

системой сохранения экспонатов на кассетах.

Практыкаванне 10. Перакладзіце тэкст на беларускую мову.

Это интересно.

История знает немало случаев, когда больших успехов в науке

добивались совсем юные исследователи.

Например, известный французский путешественник и учёный

Мишель Сиффр в 17лет стал участником кругосветного плавания на

океанологическом судне, в 20 - зарегистрировал 37 сообщений в Академии

наук, в 22- возглавил геологическую экспедицию на Цейлон.

Английский ученый и врач Т.Юнг в 2 года бегло читал на

родном языке, а в 14 знал 7 языков.

Знаменитый французский историк и филолог Жан-Франсуа

Шампольон в 12 лет написал свою первую книгу - "История знаменитых

собак".Ему было 16 лет, когда в свет вышла его вторая книга - "Египет

времён фараонов". Это был серьёзный научный труд, к которому

прилагалась первая географическая карта Древнего Египта. В 19 лет он

стал профессором истории, а ещё через несколько лет разгадал тайну

египетских иероглифов.

Русскому ученому П.Н.Яблочкову было 12 лет, когда он

сконструировал землемерный прибор, которым долго пользовались

крестьяне в его родных местах.

Великий французский философ и математик Блез Паскаль в те

же 12 лет совершенно самостоятельно открыл и доказал 32 основные

геометричекие теоремы - а ведь он даже не знал простейших

геометрических терминов и называл прямые "палками", а окружности -

"кольцами"!

Практыкаванне 11. Переведите на русский язык и обратите внимание

на грамматические особенности этих белорусских словосочетаний и им

подобных.

А дваццатай гадзіне. Дзён тры таму. Палова на пятую гадзіну. Першыя

пяць кіламетраў. На дзён тры хопіць. За паўсотні ці болей вёрст. Дзве

трэція выкладчыкаў – жанчыны. Паўсотні год прамінула. Разоў са тры ці

чатыры. Больш за сто тысяч. Кіламетры за тры ад горада. Менш за дзвесце

год. Тыдні са два не было яго. Тры невялікія пакоі. Цэлыя два доўгія гады.

Чалавек з пяць не прыйшло. Разы два бачыў, не больш. Гадоў яму за

пяцьдзесят ужо.

Практыкаванне 12. Да наступных слоў падбярыце адпаведнікі з

рускай мовы. Запішыце парамі.

Палова, чвэрць, двойчы, двайняты, удвая, у чатыры разы, удвух, упяцёх

(упяцярых), па-першае, першынец, перш-наперш, першакурснік,

першаступенны, першабытны, першасны, адзінка, адзінства, аднастайны,

аднойчы, аднагалосна, аднагодак, аднабакова, аднадумец, аднадушна,

другасны, аднаразовы.

Единодушно, вторичный, однократный, половина, вчетверо, первенец,

первостепенный, четверть, вдвоем, первокурсник, единство, дважды,

впятером, первобытный, однообразный, двойня, во-первых, первичный,

однажды, вдвое, прежде всего, единица, единогласно, однолеток,

односторонне, единомышленник.

Практыкаванне 13. Перакажыце тэкст па- беларуску.

" Телеграф" сердца

Пульс называют "телеграфом" сердца. Частота пульса у

здорового человека в спокойном состоянии 65-80 ударов в минуту у

мужчин и на 5-10

ударов больше у женщин. У детей пульс чаще, чем у юношей, а у

юношей чаще, чем у взрослых.

Пульс днем учащается, а вечеру снижается. Когда человек

лежит, частота пульса у него на 4-5 ударов в минуту меньше, чем в

положении сидя, в положении стоя увеличивается на 10-15 ударов.

Перед утренней зарядкой рекомендуется лечь на спину и после

пятиминутного отдыха подсчитать пульс в течение минуты. Затем встать и

снова подсчитать пульс. У здорового человека разница составит не более

10-12 ударов в минуту. Если разница превышает цифру 20, это

свидетельствует о нарушении сердечной деятельности. В таком случае

необходимо срочно обратиться к врачу.

( По А.Лаптеву.)

Дзеяслоў і яго формы

Практыкаванне 1.Вызначце спражэнне дзеясловаў.

Агледзець, класці, гнаць, абіраць, весці, абаперціся, жаць, клеіць,

абнадзеіць, адазвацца, араць, бегчы, вырашаць, малаціць, паведаміць,

празвінець, адкрыць, свістаць, стаць, заявіць.

Практыкаванне 2. Праспрагайце наступныя дзеясловы.

Ліць, пасвіць, адрачыся, віць, даследаваць, высветліць, глядзець,

дапамагчы.

Практыкаванне 3. Утварыце формы цяперашняга ці будучага часу 3 –

й асобы адзіночнага ліку. Вызначце спражэнне ўтвораных дзеясловаў.

Дыхаць, прасіць, мыць, гнаць, хацець, жыць, пайсці, лезці, паляцець,

лавіць, стрыгчы, ткаць, кінуць, хваліць.

Практыкаванне 4.Утварыце ад дзеясловаў уласцівыя беларускай мове

дзеепрыметнікі, запішыце.

Прыціхнуць, рассыпаць, развеяць, акрыліць, засеяць, парыжэць,

пасівець, зарасці, выцвісці, усвядоміць, застыць, вывучыць, накарміць,

упрыгожыць, расклеіць, аднавіць, скасіць, прапалоць, адрадзіць.

Практыкаванне 5. Падбярыце беларускія адпаведнікі ( не абавязкова

дзеепрыметнікі) да прыведзеных рускіх дзеепрыметнікаў.

Невидимый луч, трепещущие крылья, угрожающее положение,

протопленная печь, плачущий голос, развенчанный авторитет, шумящий

лес, осознанная ошибка, поклеванная шишка, выжатый лимон,

странствующий музыкант, невыносимая боль, трудящийся человек,

почитаемый коллега, выдающийся писатель, соответствующие выводы.

Практыкаванне 6. Знайдзіце памылкі ў выкарыстанні

дзеепрыслоўяў. Правільна пабудуйце сказы і запішыце іх.

1. Ідучы дадому, з’явілася жаданне наведаць сябра. 2. Успамінаючы

дарагія мясціны, смутак ахоплівае мяне. 3. Чуючы гэты востры боль у

кожнай песні, верылася, што нічога на свеце не знікае без следу. 4. Усю

дарогу, едучы дадому, чорныя думкі не давалі Сабаневічу спакою. 5.

Рыхтуючыся да экзамена, у нас былі незразумелыя пытанні. 6. Убачыўшы

Віктара, Маю быццам хто падмяніў. 7. Васю, уткнуўшыся тварам у

падушку, прысніўся старшны сон.

8. П’ючы чай, іх гутарка часта пераходзіла з тэмы на тэму. 9.

Выходзячы з пакоя, у вочы кінулася аб’ява. 10. Падыходзячы да школы,

мне стала страшна.

Практыкаванне 7. Ад наступных дзеясловаў утварыце дзеепрыслоўі

незакончанага трывання, запішыце іх, падбярыце адпаведныя дзеепрыслоўі

рускай мовы.

Чытаць, ісці, расстаўляць, асвятляць, заглядваць, расказваць,

прыносіць, рэзаць, мазаць, браць, шыць, мыць, віць, ліць, піць, жаць,

слухаць, спяваць, радавацца, уставаць, кіраваць, ехаць.

Практыкаванне 8. Перакладзіце на беларускую мову дзеепрыслоўныя

словазлучэнні.

Определяя стратегию, находя решение, описав событие, изучив

метод, расходясь в ответах, принимая во внимание, исходя из условия,

обратив внимание, суммируя вышесказанное, учитывая это, включая

полученные результаты.

Практыкаванне 9. Утварыце словазлучэнні.

Клапаціцца (малыя), спачуваць ( сябар), непакоіць (сястра),

спадзявацца ( таварыш), рыхтавацца (экзамен), пайсці (рэчы) смяяцца (

клоўн), дзякаваць (маці), думаць (канікулы), патрабаваць (дзіця),

прабачыць (брат), пісаць (бацька), любавацца (вы).

Практыкаванне 10. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую

мову.

І. Поехать за дровами, послать за сыном, пришить к платью, пойти за

доктором, читать по ночам, смеяться над соседом, рассказать о товарище,

идти по городу, извините меня за беспокойство, опоздать из-за тебя,

сказать сквозь смех, смеяться над бездельником, пойти за грибами, думать

о друге, болеть гриппом, жениться на Кате.

ІІ. Путешествие по странам Европы, извините меня, не приехать из-за

болезни, пойти за водой, болеть гриппом, жениться на Нине, пойти в

магазин за хлебом, благодарить родителей, заведующий кафедрой,

подготовиться к занятиям, шутить над другом, собираться за грибами,

смеялись надо мной, заботиться о матери.

Т э м а 4 . Ф у н к ц ы я н а л ь н ы я с т ы л і м а ў л е н н я

Стылі мовы

Стыль – гэта функцыянальная разнавіднасць мовы, якая

характарызуецца пэўным наборам моўных сродкаў і выкарыстоўваецца ў

палітычнай, навуковай, афіцыйна-справавай і іншых сферах грамадскага

жыцця. У залежнасці ад зместу і мэты выказвання, сферы зносін, характару

ўжывання моўна-выяўленчых сродкаў вылучаюцца наступныя стылі:

а) афіцыйна-справавы;

б) навуковы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

Існуючыя межы паміж стылямі з’яўляюцца досыць умоўнымі, паколькі

назіраецца ўзаемапранікненне стыляў. Аднак нельга казаць пра нейкі

працэс аб’яднання іх у адзін стыль, бо кожнаму з іх уласцівыя свая лексіка,

фразеалогія, пэўныя граматычныя прыметы.

АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫ СТЫЛЬ

Афіцыйна- справавы стыль – гэта стыль дзяржаўных дакументаў,

законаў, справаздач і г.д. Асаблівасці дадзенага стылю абумоўліваюцца

Беларуская літаратурная мова

Функцыянальныя стылі Пісьмовая

Вусная

Размоўны

Публіцыстычны Навуковы

Афіцыйна-справавы

Стыль мастацкай літаратуры

спецыфічнасцю яго ўжывання. Кожны дакумент патрабуе дакладнасці,

паслядоўнасці, адназначнасці фармулёвак, лагічнасці.

У афіцыйна-дзелавым стылі адсутнічаюць прастамоўныя, дыялектныя,

жаргонныя словы і выразы, мова пазбаўлена эмацыянальна-экспрэсіўнай

афарбоўкі.

Афіцыйна-дзелавы стыль характарызуецца:

1. Спецыфічнасцю лексікі: ніжэйназваны, наяўнасць, выяўлена,

адзначыць, запатрабаваць і г.д.;

2. Тэматычна абумоўленай тэрміналогіяй: кампенсацыя, персанал,

пацыент, койка-месца, стаж і г.д.;

3. Ужываннем аддзеяслоўных назоўнікаў: прымяненне,

выкарыстанне, знішчэнне, невяртанне і г.д.;

4. Выкарыстаннем дзеяслоўных словазлучэнняў: вырашаць –

прымаць рашэнне, дазваляць – даваць дазвол, удзельнічаць – прымаць удзел

і г.д.;

5. Складанымі канструкцыямі, дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі

зваротамі, складанымі злучнікамі: зыходзячы з таго, што...; улічваючы

сказанае...; з прычыны таго, што...;

Сферы ўжывання: афіцыйныя і службовыя дакументы, законы, статуты,

пастановы, указы, дагаворы, загады, рэзалюцыі, пратаколы, аўтабіяграфіі і

інш.

НАВУКОВЫ СТЫЛЬ

Навуковаму стылю ўласцівы лаканічнасць, інфарматыўная

насычанасць, нейтральныя словы з намінатыўным значэннем і

спецыяльная тэрміналогія. Большасць тэрміналагічнай лексікі

інтэрнацыянальна. Так медыцынская тэрміналогія мае ў асноўным

грэчаскае і лацінскае паходжанне, хаця і змяшчае досыць вялікі пласт

уласнай лексікі. Часам ў навуковым стылі прысутнічаюць словы з

іншамоўнай графікай, схемы, графікі, умоўныя абазначэнні.

Навуковы стыль характарызуецца:

1. Ужываннем формамі множнага ліку рэчыўных назоўнікаў: солі,

вапны, маслы і інш.;

2. Складаназалежнымі сказамі, даданая частка якіх нясе асноўную

інфармацыю, а галоўная часта пазбаўлена зместу: Неабходна

падкрэсліць, што...; Трэба адзначыць, што...; Можна сказаць, што... і г.д.

3. Значным пластом прафесійна-тэхнічнай тэрміналогіі.

Як разнавіднасць навуковага стылю можна назваць навукова-папулярны

стыль. Ён прызначаны для больш шырокага кола чытачоў, чым непасрэдна

навуковы стыль. Навукова-папулярныя выданні не ўжываюць вялікай

колькасці вузкапрофільнай тэрміналогіі і часта падаюць тлумачэнне рэдка

ўжываемых слоў. Для навукова-папулярнага стылю ўласцівы вобразнасць,

элементы гутарковай лексікі, словы абмежаванага выкарыстання.

Сфера ўжывання: даклады, лекцыі, навуковыя артыкулы, водгукі,

анатацыі, рэцэнзіі, манаграфіі, падручнікі і інш.

ПУБЛІЦЫСТЫЧНЫ СТЫЛЬ

Публіцыстычнаму стылю ўласцівы экспрэсіўнасць, эмацыянальнасць,

ацэначнасць. У мове часта ўжываюцца рытарычныя пытанні, сказы-

звароты, паўторы, сказы з інверсійным парадкам слоў і г.д. Мова

публіцыстыкі мае шмат агульнага з мовай мастацкай літаратуры. Тут

ужываюцца дыялектызмы, жарганізмы, словы і выразы з зніжанай

стылістычнай афарбоўкай.

Сфера ўжывання: газеты, часопісы, даклады, выступленні, рэцэнзіі,

арыткулы, рэпартажы і г.д.

ГУТАРКОВЫ СТЫЛЬ

Гутарковы стыль характарызуецца прастамоўнай лексікай,

дыялектызмамі, прафесіяналізмамі, жарганізмамі. Ён вельмі

індывідуалізаваны, што робіць дадзены стыль блізкім да публіцыстычнага

і мастацкага. Адметнымі асаблівасцямі гутарковага стылю з’яўляецца

дыялагічная мова, спрошчанасць, перарывістасць і экспрэсіўнасць.

Значную ролю тут адыгрываюць няпоўныя сказы, устаўныя

канструкцыі, пабочныя словы. Яшчэ адной прыкметай гутарковага

стылю можна назваць наяўнасць выклічнікаў, часціц, дзеяслоўных форм,

інфінітыва, форм цяперашняга часу дзеяслова ў значэнні прошлага часу:

“Пагаварыў бы са мной трошкі!”

Сферы ўжывання: дыялог, маналог, вітанне, запіска, ліст.

МАСТАЦКІ СТЫЛЬ

Мастацкі стыль вылучаецца адзінствам камунікатыўнай і эстэтычнай

функцый. Наглядаецца вялікая разнастайнасць вобразна-выяўленчых

адзінак, якія павышаюць дзейснасць мовы. Сюды адносяцца эпітэты,

параўнанні, метафары, гіпербалы і г.д. Да вобразна-выяўленчых сродкаў

належаць рытарычныя фігуры (рытарычныя пытанні, звароты, выклічнік) і

стылістычныя – сінтаксічныя фігуры, уласцівыя перш за ўсё паэзіі

(інверсія, падваенне, анафара і г.д.).

Мове мастацкай літаратуры ўласціва стылістычная незамкнутасць,

тут прысутнічаюць дыялектныя словы, тэрміналагічная лексіка,

неалагізмы і архаізмы, часам нават вульгарызмы.

Сфера ўжывання: апавяданні, аповесці, раманы, казкі, вершы, быліны і

г.д.

Практыкаванне 1. Прачытайце тэксты і вызначце іх стыль.

Тэкст 1. Закон Рэспублікі Беларусь

АБ ДЗЯРЖАЎНЫХ САЦЫЯЛЬНЫХ ІЛЬГОТАХ, ПРАВАХ І

ГАРАНТЫЯХ ПА АСОБНЫХ КАТЭГОРЫЯХ ГРАМАДЗЯН

ГЛАВА 1

АГУЛЬНЫЯ ПАЛАЖЭННІ

Артыкул 1. Паняцце дзяржаўных сацыяльных ільгот, правоў і

гарантый Для мэтаў гэтага Закона дзяржаўныя сацыяльныя льготы, правы і

гарантыі (далей – сацыяльныя льготы) – гэта прадугледжаныя

заканадаўствам перавагі, поўнае або частковае вызваленне ад выканання

ўстаноўленых абавязкаў або аблягчэнне ўмоў іх выканання ў сувязі з

асаблівым сацыяльна-прававым статусам грамадзяніна або асаблівасцямі

яго прафесійнай дзейнасці...

Тэкст 2. РЭЗЮМЕ

Плоцкі Андрэй Раманавіч

Дыягнастычнае значэнне вызначэння ўзроўню гомацыстэіна для

выяўлення парокаў развіцця плода.

Ключавыя словы: гомацыстэін, прыроджаныя парокі развцця плоду,

прэнатальная дыягностыка, плазма крыві, адмытыя эрытрацыты,

каляплодныя воды.

Мэта работы: выявіць дыягнастычную ролю вызначэння ўзроўню

гомацыстэіну і яго метабалітаў для выяўлення парокаў развіцця плода.

Метады даследавання: клінічны, ультрагукавы, хроматаграфічны.

Атрыманыя вынікі і іх навізна: праведзена вывучэнне ўзроўню

гомацыстэіну і яго метабалітаў у плазме крыві, адмытых эратрацытах і

каляплодных водах цяжарных жанчын пры нармальнай цяжарнасці і пры

пароках развіцця плода. Выяўлена, што мае месца сапраўднае павышэнне

ўзроўню гомацыстэіну ў плазме крыві пры пароках развіцця цэнтральнай

нервовай сістэмы, пароках пярэдняй брухавіннай сценкі, дыяфрагмальных

кілах, атрэзіях стрававода, полікістозе нырак, шыйнай гігроме і мностве

прыроджаных анамаліях плода. Высокі ўзровень гомацыстэіну ў

каляплодных водах асацыіруе з вялікай колькасцю прыроджаных парокаў

развіцця плода, а зніжэнне яго – з раскелінамі твара, шыйнай гігромай і

парокамі пярэдняй брушной сценкі плодаВызначэнне ўзроўню

гомацыстэіну ў плазме крыві дазваляе фарміраваць групы рызыкі сярод

цяжарных жанчын і жанчын групы “рэзерву родаў” па ўзнікненні

прыроджаных парокаў развіцця плода для правядзення паглыбленай і

своечасовай дыягностыкі.

Рэкамендацыі па прымяненні: паказальнікі ўзроўню гомацыстэіну

могуць быць выкарыстаны ў якасці дыягнастычнага маркера прыроджаных

парокаў развіцця плода ў медыцынскіх установах, якія займаюцца

прэнатальнай дыягностыкай. Узровень гомацыстэіну ў плазме крыві можа

быць крытэрыем адэкватнасці праводзімай прэканцэптыўнай падрыхтоўкі

сярод жанчын групы “рэзерву родаў”.

Галіна прамянення: акушэрства, прэнатальная дыягностыка.

Тэкст 3.

Паліноз – хвароба, якую выклікае пыленне раслін, прыносіць алергікам

нямала пакутаў. Аднак звычайны бытавы пыл, які заўсёды разам з намі,

бадай, яшчэ больш небяспечны алерген, чым пылок раслін. Калі ў вас

раптоўна з’яўляюцца кашаль, хрыпы, прыступы ўдушша, ноччу дрэнна

дыхаецца, то зусім верагодна, што так сябе праяўляе бытавая алергія.

Пакаёвы пыл, у якім жывуць кляшчы-сапрафіты, выклікае самую

цяжкую дыхальную алергію і можа справакаваць захворванне на

бранхіяльную астму. 1 грам пылу з падушкі ці коўдры можа ўтрымліваць

200 – 15000 кляшчоў-сапрафітаў.

Кніжны і газетны пыл выклікае так званую “бібліятэчную” алергію з

рознымі праявамі – ад чхання да прыступаў удушша.

(Вольга Шаўко)

Тэкст 4.

Харунжы ўспыліў:

- Сам супярэчыш сабе. Пры патуранні тваіх маленькіх вырастаюць

гітлеры!

- Яны вырастаюць патураннем дужа сквапных і багатых. І ўціскаюць

малых, Толя.

- Ну, а каб ты пры Гітлеру жыў? Галовы сякуць вакол, а ты стогнеш аб

адзінках, што не атрымліваюць лістоў. Так?

- Не трэба, Толя, - усё яшчэ спакойна сказаў Андрэй. – Я б не стагнаў, я

б сам, першы, страціў галаву. Я таксама не з дробных і ведаю, што права

здзекавацца з гонару і сумлення чалавека ні ў каго няма. І калі пачынаюць

рабіць такое – чалавек, грамадства мае права ўзяцца за зброю і паўстаць

супраць гэтага...

(У. Караткевіч)

Тэкст 5. КАРАНІ ПРОДКАЎ

Дрэва без каранёў не бывае. Ёсць свае каранi у кожнага з нас, і

ўваходзяць яны ў глыбіню стагоддзяў. Праўда, не заўсёды легка іх

адшукаць, дакапацца да іх, бо далека не ва ўсіх продкі чым-небудзь

вызначыліся або праславіліся. Ды і хто яны такія, каб патрапіць на

старонкі летапісаў? У большасці гэта былі звычайныя людзі, якія лавілі

рыбу, асочвалі звяроў, засявалі поле, даглядалі жывёлу, гадавалі дзяцей.

Словам, жылі ціха, малапрыкметна. Таму пра сваіх продкаў мы можам

меркаваць хіба што па ўспамінах бацькоў, дзядоў ды па тых паданнях і

былях, што дайшлі да нас з сівой мінуўшчыны. Нямала пра гэта могуць

расказаць помнікі матэрыяльнай і духоўнай культуры, звычаі, абрады, а

таксама апісанні родных мясцін пісьменнікамі мінулых стагоддзяў. Сёе-

тое можна дамаляваць, уявіць ці ўзнавіць, звязаць у адно цэлае.

Напрыклад, па рэштках лясоў і балот, што яшчэ захаваліся, па азёрах і

рэках, замках і храмах, валунах і высечаных камянях можна дадумаць,

якой была наша зямля калісьці, якія лясы і балоты былі тады, колькі і якая

там дзічына вадзілася, колькі ў рэках і азёрах было рыбы, колькі ў барах і

беразняках, на палянах і прагалах расло ягад і грыбоў - усё гэта карані

продкаў. Таму можна было заключыць: продкам нашым, вядома, калі яны

былі не гультаі, галадаць не даводзілася.

(Б. Сачанка)

Тэкст 6. РОДНАЕ СЛОВА

Роднае слова! Яно ўваходзіць у наша жыццё з вуснаў маці яшчэ ў

маленстве: у ціхім журчанні матчыных песень-калыханак, у яе

пяшчотных казках-баях, у наіўных дзіцячых загадках і забаўлянках. 3

першымі пробліскамі свядомасці (а гэта ў каго ў два ці тры гады, а ў

некага - раней або пазней) мы пачынаем улоўліваць яго гучанне. Ужо у

дзяцінстве роднае слова ўводзіць нас у таемны свет наваколля — людзей,

жывёл, прыроды. Як чароўны ключ, роднае слова адкрывае нам свае

дзівосныя таямніцы, уносіць нас у прывабную далячынь падзей. Спачатку

гэта робяць бабуліны казкі, потым дзіцячыя чытанкі, затым займальныя

фільмы і тэлеперадачы. А ў школе мы ўжо ў поўную сілу адчуем моц і

шматфарбнасць роднага слова, якое, як магнітам, будзе прыцягваць нас да

ўсяго нязведанага, загадкавага, яшчэ не спазнанага. Настаўнікі расчыняць

перад намі дзверы ў бяскрайняе мора родных слоў, і па яго прасторах мы

накіруемся ў блізкія і далёкія вандроўкі. Перад намі паўстануць не толькі

горад ці вёска, дзе мы нарадзіліся, але і наша краіна, і ўся зямля, і цэлая

планета. Мы пачуем шум гарадоў, гул фабрык і заводаў, людскія галасы,

непаўторную гукавую гаму навакольнай прыроды. За бясконцымі

шарэнгамі родных слоў у кнігах як бы пройдзе перад намі гісторыя

нашага народа, яго звычаі, шматвекавая барацьба, складаны і такі

пакручасты лёс роднай мовы. Як пісаў калісьці Францішак Багушэвіч:

«Яно добра, а нават і трэба знаць суседскую мову, але наперш трэба знаць

сваю». Кожны чалавек павінен ведаць родную мову, шанаваць і аберагаць

яе. Паняцце «родная мова» заўсёды стаіць побач з такімі паняццямі, як

«родная маці», «родная зямля», «родны кут», «Радзіма»... Яны аднолькава

павінны быць дарагімі і блізкімі кожнаму з нас - грамадзянам краіны, якая

завецца - Рэспубліка Беларусь.

(Паводле А. Крывіцкага, 229 слоў)

Тэкст 7. У Мінску закуплены унікальны апарат для дыягностыкі

астэапарозу. Ён устаноўлены ў 1-ай гарадской клінічнай бальніцы, у якой

дзейнічае гарадскі цэнтр прафілактыкі астэапарозу. Урачы змогуць

праводзіць хуткую, амаль імгненную дыягностыку захворвання і ацэньваць

рызыку пераломаў. Цяпер такі апарат ёсць у Рэспубліканскім цэнтры

медыцынскай рэабілітацыі і бальнеалячэння. Яшчэ адзін апарат ёсць у

Гомелі.

(“Звязда”)

Тэкст 8. Пячоначная недастатковасць з’яўляецца цяжкім ускладненнем

як да-, так і пасляаперацыйнага перыяду ў хворых на востры халангіт на

фоне механічнай жаўтачкі.

Прычынай механічнай жаўтачкі і вострага халангіту вы ўсіх выпадках

быў халедахалітыяз, а ў 12 хворых – у спалучэнні са стэнозам Фатэрава

сасочка. Пасля правядзення комплекснага абследавання ўсе хворыя

аперыраваны. Дыягназ вострага халангіту ў час аперацыі пацвярджаўся

наяўнасцю гною, хлоп’яў фібрыну ў прасвеце гепатыка халедоху. У

пасляаперацыйны перыяд праводзілі інфузійна-дэтаксікацыйную і

антыбактэрыяльную тэрапію, санацыю жоўцевыводзячых шляхоў,

прымянялі гепатапратэктары і антыаксіданты...

(М. Бала, Н. Бацвінкоў і інш.)

Тэкст 9. Вера Іосіфаўна ўжо даўно хварэла на мігрэнь, але ў апошні час,

калі Коцік кожны дзень палохала, што паедзе ў кансерваторыю, прыпадкі

пачалі паўтарацца ўсё часцей. У Туркіных перабывалі ўсе гарадскія ўрачы;

дайшла нарэшце чарга і да земскага. Вера Іосіфаўна напісала яму чуллівае

пісьмо, у якім прасіла яго прыехаць і аблягчыць яе пакуты. Старцаў

прыехаў і пасля гэтага стаў часта бываць у Туркіных, вельмі часта... Ён

сапраўды крыху дапамог Веры Іосіфаўне, і яна ўсім гасцям ужо гаварыла,

што гэта незвычайны, цудоўны доктар.

(А. Чэхаў)

Тэкст 10. І толькі тады Выліваха зразумеў, што перад ім таксама

жанчына, з нянавісцю да шчаслівейшых і зайздрасцю да іх.

Што, Выліваха, можа, згуляем на кветку? – спытала яна.

Я магу гуляць сабою. Але я не гуляю роднай зямлёй.

Што ж, - ужо абыякава сказала Смерць, тады ідзі да Арахны, дзяўчо.

Але я не хачу туды, - непаразумела сказала Бярозка.

Як я цябе ненавіджу, - сказаў Выліваха бязносай. – Зусім як нашых

радцаў і князей.

А між ты я добрая, - сказала Смерць. – Хочаце, ідзіце ўдвох.

(У. Караткевіч )

Практыкаванне 2. Прачытайце тэкст. Да якога стылю належыць?

Назавiце ў тэксце словы, якiя адносяцца да пэўных часцiн мовы.

Колькi ўciх часцiн мовы (самастойных i службовых) прадстаўлена ў

тэксце?

Зiхацела ранiца. Яна ужо змыла з берагоў i рэчкi апошнiя лахманы

ценяў, якiя трымалiся ад начы, раскатвала па небе ружовыя i блакiтныя

дарожкi. I нiякiя зямныя драмы як быццам не адбiвалiся на спаконвечным

раскладзе, па якiм жыло неба.

Ды i на зямлi, як на небе, усё цякло па спаконвечных законах ракi,

якая абыходзiла пясчаныя водмелi iўзгоркi , бары, вёскi. Назаўсёды

змаўкаў чыйсьцi голас? Але ўсе астатнiя галасы прачыналiся ў наканаваны

iм час, былi чыстыя , маладыя, поўнiлi жыццём лугi, палi, рэчку.

У небе, вольна i моцна раскiнуўшы крылы, нават не варушачы iмi, не

робячы нiводнага ўзмаху, плыла вялiкая прыгожая птушка (В. Карамазаў).

Тэма 5. Навуковы стыль.

Навуковы стыль абслугоўвае навуковую дзейнасць грамадства і

выкарыстоўваецца пераважна ў пісьмовай форме ў навуковай літаратуры –

манаграфіях, артыкулах, дысертацыях, дакладах, справаздачах аб

навукова-даследчай працы і інш.

Экстралінгвістычныя прыкметы навуковага стылю – гэта дакладнасць,

абстрактнасць, лагічнасць і аб'ектыўнасць. Яны арганізуюць усе моўныя

сродкі, якія фарміруюць навуковы стыль.

Мэта навуковых тэкстаў – данесці да чытача аргументаваную

інфармацыю, выкладзеную лагічна, ясна, дакладна і аб’ектыўна.

Лексічныя асаблівасці навуковага стылю

Аснову навуковага стылю складаюць агульналітаратурныя,

стылістычна нейтральныя словы- міжстылёвая лексіка. Пэўную частку

лексікі навуковых тэкстаў складаюць словы агульнанавуковага

выкарыстання. І самая спецыфічная група - тэрміны.

Марфалагічныя асаблівасці

У навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца амаль усе часціны мовы.

Выключэнне складаюць выклічнікі - гэта нязменныя словы, якія не

адносяцца ні да самастойных, ні да службовых слоў і служаць для

выражэння (але не для наймення) пачуццяў, экспрэсіўных ацэнак,

пабуджэнняў, закліку (эх, ох, ура, брава, гэй, біс, эге-ге-ге, бывай, калі

ласка, дзякуй, бах, хлоп і інш.).

Аналіз ужывання слоў самастойных часцін мовы і іх формаў дазваляе

заўважаць перавагу адных часцін мовы і іх формаў над другімі. У

параўнанні з гутарковым, публіцыстычным стылямі і мовай мастацкіх

твораў у навуковых тэкстах менш ужывальныя дзеясловы. Пры гэтым у

навуковых тэкстах боль-шасць дзеясловаў-выказнікаў ужываецца ў форме

3-яй асобы цяперашняга часу.

Дзеясловы ў форме прошлага часу незакончанага трывання

выкарыстоўваюцца для выражэння змены паслядоўнасці дзеянняў, часавай

паслядоўнасці.

Для навуковых тэкстаў характэрна ўжыванне аддзеяслоўных

назоўнікаў на -анне (-янне), -энне (-енне), -ка, -цыя, -цце з абстрактным

значэннем, пры гэтым ніякі род гэтых назоўнікаў пераважае, паколькі ён

найбольш адцягнена-абагульнены па сваім граматычным значэнні.

Пры дзеясловах-выказніках выкарыстоўваюцца займеннікі з

адцягнена-абагульненым значэннем — ён, яна, яно, яны, мы. Займеннік я

не выкарыстоўваецца ў навуковых тэкстах, ён апускаецца або замяняецца

займеннікам мы, так званае «аўтарскае мы» або «мы сціпласці».

У тэкстах навуковага стылю ўжываюцца прыметнікі, але як сродак

пераважна-класіфікацыйны, яны маюць інфармацыйны характар.

Шырока ўжываюцца прыметнікі, якія ўваходзяць у склад устойлівых

тэрміналагічных спалучэнняў, напрыклад, у эканоміцы: авансавая

справаздача, бюджэтнае фінансаванне, валютныя аперацыі, дэбіторская

запазычанасць, дэмаграфічная сітуацыя, занальныя цэны, знешні гандаль,

падатковыя льготы, прыватная ўласнасць, шахматны баланс,

эканамічная палітыка, эканамічнае стымуляванне і інш.

Для прыметнікаў характэрны складаныя формы ступеней параўнання

тыпу больш высокі, менш гучны.

Дзеепрыметнік як асобая форма дзеяслова ў беларускай мове значна

абмежаваны ва ўжыванні ва ўсіх стылях мовы ў параўнанні з рускай

мовай.

Вядома, выкарыстанне нехарактэрных для беларускай мовы формаў

дзеяслова ў навуковых тэкстах не адпавядае норме, больш за тое яно

шкоднае, бо, як лічаць даследчыкі мовы, «найбольш разбураюць лад мовы

неўласцівыя ёй афіксы».

Адзначаюцца ўтвораныя ад дзеепрыметнікаў на -уч-(-юч-) марфолага-

сінтаксічным спосабам прыметнікі, напрыклад, у тэрмінах тыпу бягучае

планаванне, бягучы рамонт, бягучы рахунак, бягучы продаж, бягучы

кошт, вядучы прэзентацыі і інш.

Сінтаксічныя асаблівасці

Спецыфіка навуковых тэкстаў выяўляецца і праз ужыванне розных

сінтаксічных сродкаў.

3 розных тыпаў сказаў паводле мэты выказвання менавіта

апавядальныя сказы характарызуюць навуковыя тэксты. Асноўная задача

такіх сказаў - паведамленне, якое выражаецца ў сцвярджальнай або

адмоўнай форме.

Пытальныя сказы, якія могуць ужывацца ва ўсіх стылях, у навуковым

абмежаваны ці маюць сваю спецыфіку: часцей за ўсё яны надаюць адценне

навукова-папулярнага выкладу ў пісьмовай форме.

Імі карыстаюцца і выкладчыкі, лектары ў вусным маўленні.

Абмежавана, але ў навуковых тэкстах выкарыстоуваюцца і

рытарычныя пытанні, мэта якіх - сканцэнтраваць увагу на якім-небудзь

палажэнні, пэўнай думцы, аргуменце.

Сказы у навуковых тэкстах, як правіла, двухсастаўныя, развітыя,

паколькі аднасастаўныя, напрыклад, назыўныя сказы, валодаюць вялікай

экспрэсіўнасцю і найбольш часта выкарыстоуваюцца ў тэкстах мастацкага

стылю.

У навуковых тэкстах, як правіла, выкарыстоўваюцца асабовыя сказы і

рэдка неазначальна-асабовыя, таму што мове навуковых твораў неўласціва

няпэўнасць.

Беларускай мове характэрны сказы, ускладненыя аднароднымi

членамi. Іх стылістычныя функцыі самыя рoзныя: дэталёвае апісанне,

дакладная замалёўка чаго-небудзь, узмацненне экспрэсіўнасці і

эмацыянальнасці, стварэнне рытмічнай прозы і інш. Для навуковых

тэкстаў характэрна выкарыстанне сказаў з аднароднымі членамі, якія

ўжываюцца для класіфікацыі або сістэматызацыі з'яў, прыкмет,

прадметаў..

Пабочныя словы, канструкцыі (надзвычай разнастайныя паводле

значэння, яго адценняў, экспрэсіўнасці) у навуковых тэкстах абмежаваны

тымі, якія ўказваюць на адносіны паміж часткамі выказвання, а ўстаўныя

словы і сказы нясуць дадатковыя звесткі, тлумачэнні, удакладненні,

папраўкі. Навуковым тэкстам не ўласцівы сказы з пабочнымі словамі, якія

выражаюць эмацыянальную ацэнку выказвання ці яго экспрэсіўны

характар

Выбар тыпу складанага сказа у навуковых тэкстах характарызуецца

логікай, зместам выкладу ў іх. 3 трох тыпаў - складаназалежных,

складаназлучаных і складаных бяззлучнікавых - тут найбольш

ужывальнымі з'яўляюцца складаназалежныя, што адпавядае патрабаванням

доказна-лагічнага выкладу ў навуковых тэкстах. У іх падпарадкавальная

сувязь, злучнікі ці злучальныя словы дазваляюць больш дакладна выразіць

адносіны паміж часткамі складанага сказа, выявіць і ўдакладніць гэтыя

адносіны -адносіны часу, умовы, прычыны, месца і т.д.

У тэкстах навуковага стылю выкарыстоўваюцца і спецыфічныя сродкі

міжфразавай сувязі тыпу злучнікаў і злучальных слоў: у сувязі з тым што,

па меры таго як, у той час калі, нягледзячы на тое што, разам з тым,

між тым, тым не менш.

Практыкаванне 1. Прачытайце навуковыя тэксты і вызначце іх

падстылі. СЛАВЯНСКІЯ МОВЫ, мовы славян. Належаць да

індаеўрапейскіх моў. Найбольш блізкія да іх балтыйскія мовы, з якімі

славянскія на раннім этапе развіцця ўтваралі моўную супольнасць.

Славянскія мовы падзяляюцца на 3 групы: усходнюю, заходнюю і

паўднёвую. Да ўсходняй адносяцца руская, беларуская і ўкраінская мовы;

да заходняй — чэшская, славацкая, сербскалужыцкія (ніжнелужыцкая і

верхнелужыцкая), палабская (мёртвая), польская, кашубская; да паўднёвай

— славенская, сербскахарвацкая, македонская, балгарская. На славянскіх

мовах гаворыць болей за 250 млн. чалавек. Славянскія мовы карыстаюцца

кірыліцай і лацінскім алфавітам. На раннім этапе развіцця стараславянскай

пісьменнасці ўжывалася і глаголіца. (БелСЭ)

2. Першапачатковая група, або сям'я, славянскіх моў складалася з пяці

моў-сясцёр — старажытнабалгарскай і старажытнасербскай на поўдні,

старажытначэшскай і старажытнапольскай на захадзе, старажытнарускай

на ўсходзе. Розніца паміж імі была яшчэ нязначнай. Славянскія народы

таго часу без цяжкасцей разумелі адзін другога.

Усе сучасныя славянскія мовы — гэта наступнае «пакаленне»

славянскіх моў. Яны складваліся ўжо ў нашым тысячагоддзі ў выніку

раздрабнення па розных гістарычных прычынах старажытнаславянскіх

моў.

Сучасныя славянскія мовы даволі выразна падзяляюцца на тры групы

— паўднёвую, заходнюю і ўсходнюю. Тут прасвечвае якраз раз'яднанне

славян у выніку вялікага рассялення.

У паўднёвую групу ўваходзяць дзве «дочкі» старажытнабалгарскай

мовы — балгарская і македонская. Заходняя група славянскіх моў

складаецца з родных паміж сабой польскай, кашубскай і сербскалужыцкай,

а таксама чэшскай і славацкай. Усходняя група славянскіх моў — самая

вялікая па колькасці гаворачых на ёй людзей, якія належаць да трох

славянскіх народаў (каля 200 мільёнаў чалавек). Яна складаецца з трох моў

— рускай, беларускай і ўкраінскай, звязаных паміж сабой

усходнеславянскім (старажытнарускім) моўным адзінствам. Ад гэтага

адзінства і пачынаецца гісторыя развіцця ўсходнеславянскіх моў, у тым

ліку і нашай беларускай мовы. (А. Крывіцкі. «Наша родная мова»)

Практыкаванне 3. Прачытайце адзначаныя ў слоўнiку значэннi

мнагазначных слоў. У якiм значэннi з пералiчаных можа ўжывацца

пэўнае слова ў навуковых тэкстах.

1. Курс 1. Аб’ём якога-небудзь навучання, лячэння.

2. Год навучання ў вышэйшай або сярэдняй спецыяльнай

навучальнай установе.

3. Сiстэматычны выклад якой-небудзь навукi ў вышэйшай школе, а

таксама падручнiк з такiм выкладам.

2. Парода 1. Разнавiднасць свойскiх жывёл, якiя чым-небудзь адрознiваюцца

ад iншых жывёл таго ж вiду.

2. Вiд, сорт раслiн.

3. Перан. Катэгорыя людзей з якiмi-небудзь характэрнымi рысамi.

4. Прыналежнасць да якога-небудзь роду, раднi.

5. Пласт карыснага выкапня ў зямной кары.

3. Шлiфаваць 1. Апрацоўваць паверхню чаго-небудзь, каб зрабiць гладкай, а

таксама даводзiць якую-небудзь дэталь да пэўных памераў тонкай

апрацоўкай.

2. Перан. Выпраўляць дробныя недахопы чаго-небудзь.

4. Ход 1. Рух у якiм-небудзь напрамку.

2. Перан. Развiццё чаго-небудзь.

3. Работа, якая ўтвараецца механiзмам.

4. Перамяшчэнне рухомай часткi механiзма ад аднаго крайняга

становiшча да другога, а таксама велiчыня гэтага перамяшчэння.

5. У шахматах, шашках, картачнай гульнi i iнш. : чарговае

выступленне партнёра.

6. Перан. Прадуманае дзеянне, учынак.

7. Разм. Магчымасць дасягнення чаго-небудзь.

8. Калёсы або палазы саней.

5. Страхаваць 1. Заключаць дагавор аб страхаваннi.

2. Папярэджваць няшчасныя выпадкi.

Род 3. У першабытным грамадстве: саюз некалькiх сем’яў, якiя звязаны

адносiнамi сваяцтва i агульнасцю гаспадаркi.

4. Пакаленнi, якiя паходзяць ад аднаго продка.

5. У навуцы: група, якая аб'ядноўвае некалькi блiзкiх вiдаў.

6. У граматыцы: катэгорыя, якая аб'ядноўвае тры разрады слоў (

мужчынскi, жаночы, нiякi род).

6. Марынаваць 1. Прыгатаўляць рыбу, грыбы, агароднiну ў марынадзе.

2. Перан. Свядома затрымлiваць каго-небудзь, дзе-небудзь, у якiм-

небудзь стане, званнi i пад.

3. Перан. Знарок затрымлiваць вырашэнне якой-небудзь справы.

4.

Практыкаванне 3. Прачытайце прыклады пабочных слоў i выразаў

i ўстанавiце iх значэнне:

1) ацэнка (выражэнне ўпэўненасцi, няўпэўненасцi, сумнення,

верагоднасцi);

2) эмацыянальная ацэнка (задавальненне, незадавальненне, здзiўленне);

3) крынiца паведамлення;

4) сувязь i парадак думак цi спосаб афармлення думак;

5) выражэнне ветлiвасцi, прыцягванне ўвагi субяседнiка да

паведамлення.

Калi ласка, нарэшце, на жаль, вiдаць, па-першае, такiм чынам,

згадзiцеся, аднак, несумненна, верагодна, на шчасце, як паведамлялi,

паслухайце, як вiдаць, па-другое, здаецца, праўда, адным словам,

мусiць, кажуць, вядома, зразумела, спадзяюся, бывала, натуральна, па-

мойму, бясспрэчна, наадварот, на маю думку, з аднаго боку, з другога

боку, помнiцца.

Практыкаванне 4. Прачытайце тэксты, выдзелiце прыметнiкi,

параўнайце iх ужыванне, ролю ў кожным.

I. Стаялi сухiя, сонечныя i ласкавыя кастрычнiцкiя днi, якiя бываюць на

поўднi ў гэтую пару, хаця i сюды ўжо дабiралася восень. Неўпрыкмет

парадзелi густыя шаты букавых вершалiн, i скрозь галлё свяцiлася

чыстае, сiняе неба. Пажаўцелi, набрынялi барвай i красавалiся, як

паўлiны, вастралiстыя клёны. Пад лёгенькiм ветрам серабрылася лiсце

таполяў, але i гэтага срэбра пачынала пакрысе ўбываць. У лагчыне, у

зацiшку, нетутэйша, жоўта, як аплыўшыя свечкi, стаялi тры бярозкi. З

магнолiй на бетонныя дарожкi грузна, з лубяным стукам падалi жоўтыя

блiскучыя лiсты (А. Жук).

II. Лес выхаваў характар беларуса. Наш чалавек i лес – родныя, i таму

беларус любiць яго. Любiць паўночныя саснякi з iмхом, што расшыты

каралямi бруснiц i чарнiц, што лiлавеюць верасам, у якiм сядзяць

сiмпатычныя таўстуны – карычнева-чырвоныя i карычнева-чорныя

баравiкi. Любiць змрочныя яловыя лясы з цэлымi бародамi сiвога iмху

на ствалах i з катлавiнкамi, напоўненымi празрыстай, але на выгляд

чорнай i блiскучай, як лак, вадою. Любiць сонечны россып папарацi i

зарасцi ляшчыны, i больш паўдзённыя лясы, дзе трапляюцца ўжо дубы,

грабы, лiпы. I, вядома ж, шырокалiстоўныя лясы поўдня з брызглiнай,

бружмелем, грабам, цiсам, рабiнай, калiнай i магутным разнатраўем ля

ступ лясных волатаў (У. Караткевiч).

III.Беларускi гуманiзм, найбольш выдатнымi прадстаўнiкамi якога ў 16 ст.

былi Ф. Скарына i М. Гусоўскi, узнiк як рух перадавых слаёў

тагачаснага беларускага грамадства, накiраваны на сцвярджэнне новых,

гуманiстычных iдэалаў i стварэнне свецкай культуры, больш

адпаведнай новым духоўным запатрабаванням часу.Яго зараджэнне

было падрыхтавана перш за ўсё мясцовымi культурна-гiстарычнымi

ўмовамi i адбывалася ва ўзаемасувязi з аналагiчнымi працэсамi ў iншых

народаў. Ён сiнтэзаваў i творча развiў лепшыя нацыянальныя традыцыi

i дасягненнi перадавой еўрапейскай думкi i культуры эпохі Адраджэння

(В. А. Чамярыцкi).

Сістэма жанраў навуковай літаратуры

Навуковая і навукова-інфармацыйная літаратура ўмоўна дзеліцца на

тры тыпы: 1) навукова-тэхнічная літаратура ( артыкулы, манаграфіі,

падручнікі і пад.); 2) прававая і палітычная літаратура ( пастановы, указы,

дагаворы і інш.); 3) дакументальная літаратура кіраўніцтва ( загады,

дэрыктывы, справавыя паперы і пад.).

Анатацыя

Анатацыя – гэта кароткая характарыстыка арыгінала, якая перадае

змест у выглядзе пераліку асноўных пытанняў, а часам дае і крытычную

ацэнку. Анатацыя павінна даць уяўленне аб: 1) характары арыгінала

(навуковы артыкул, тэхнічнае апісанне, навукова-папулярная кніга); 2) яго

будове ( якія пытанні і ў якой паслядоўнасці разбіраюцца, да якіх вывадаў

прыходзіць аўтар); 3) прызначэнні арыгінала ( на каго разлічаны, які аб’ём,

якасць выканання, абгрунтаванне, вывады).

Анатацыі бываюць трох відаў: інфарматыўная ( больш поўная),

індыкатыўная (больш скарочаная) і анатацыя, якая складаецца з аднаго

сказа ( анатацыя-бібліятэчная картка).

Сярэдні аб’ём індыкатыўнай анатацыі – 30 -40 слоў ( 3- 4 сказы).

Інфарматыўная, або апісальная, анатацыя ўключае ад 3 да 10 сказаў ( 60 -

100 слоў). Анатацыя, якая падсумоўвае тэматычны змест тэксту, можа

быць вельмі кароткай і складаецца з аднаго-двух сказаў.

Схема анатацыі

- Прозвішча, імя, імя па бацьку аўтара;

- Назва твора;

- Месца выдання, выдавецтва, год;

- Аб’ём ( колькасць старонак, малюнкаў, табліц);

- Кароткі змест (пералік асноўных палажэнняў тэксту-крыніцы,

можна па главах);

- Пытанні, разгледжаныя ў заключэнні і вывадах;

- Выкарыстанне ў тэксце літаратуры;

- Чытацкае назначэнне.

Лексічныя сродкі для напісання анатацыі

Структура тэксту: артыкул носіць назву ( называецца, прысвечаны;

нагадвае сабой аналіз, апісанне, выказванне, агляд, абагульненне), артыкул

дзеліцца на ( пачынаецца з; складаецца з; заканчваецца);

Агульная характарыстыка зместу: у артыкуле разглядаецца пытанне (

гаворыцца; даследуецца; паказваецца; робіцца спроба даказаць;

адзначаецца важнасць; звяртаецца ўвага; даюцца новыя звесткі;

разглядаюцца дыскусійныя пытанні );

Спасылка на аўтарскае выказванне: аўтар гаворыць ( аналізуе;

характарызуе; разглядае; указвае; адзначае; даказвае; прапаноўвае;

супрацьпастаўляе; падкрэслівае; апісвае);

Праблематыка: ставіць ( закранае; разглядае; асвятляе праблемы,

пытанні; закранае наступныя праблемы);

Паказ асобных палажэнняў: аўтар прыводзіць прыклад ( цытату;

факты; звесткі);

Вывад, заключэнне: аўтар прыходзіць да вываду ( да заключэння;

робіць вывад, заключэнне; у выніку, у заключэнне робіцца вывад);

Значэнне: артыкул мае навуковае значэнне (уносіць пэўны ўклад у

навуку,носіць навукова- папулярны характар, разлічаны на спецыялістаў,

на шырокае кола чытачоў).

Рэферат

Рэферат ( ад лац. – дакладаць, паведамляць) – кароткі выклад

зместу дакумента або яго часткі, які ўключае асноўныя фактычныя звесткі,

вывады, неабходныя для першапачатковага азнаямлення з дакуметнам і

вызначэння мэтазгоднасці звароту да яго.

У адрозненне ад анатацыі, якая адказвае на пытанне, аб чым

гаворыцца ў першасным дакуменце, і дае агульнае ўяўленне аб ім, яго

сціслую характарыстыку, рэферат дае адказ на пытанне, якая інфармацыя

ўтрымліваецца ў першакрыніцы, што новае, істотнае змяшчае першасны

дакумент.

У наш час у сферы навуковай дзейнасці рэферат з’яўляецца адным з

самых распаўсюджаных жанраў пісьмовага паведамлення.

Віды рэфератаў

Рэфераты падзяляюцца па паўнаце выкладу зместу на:

- інфарматыўныя ( рэфераты-канспекты), якія змяшчаюць у

абагульненым выглядзе ўсе асноўныя палажэнні першаснага

дакумента, іх ілюстрацыю, найважнейшую аргументацыю, звесткі

пра методыку даследавання, выкарыстанае абсталяванне, сферы

прымянення;

- індыкатыўныя ( указальныя, або рэфераты-рэмюмэ), якія

змешчаюць не ўсе, а толькі асноўныя палажэнні.

Па колькасці рэфераваных першасных дакументаў на:

- манаграфічныя, складзеныя на падставе аднаго дакумента;

- аглядныя (або агляд), складзеныя па некалькіх дакументах на адну

тэму.

Па чытацкім прызначэнні на:

- агульныя, у якіх пераказваецца змест у цэлым, разлічаны на

шырокае кола чытачоў;

- спецыялізаваныя, у якіх пераказ зместу арыентаваны на

спецыялістаў пэўнай галіны ведаў.

Патрабаванні да зместу рэферата

Спецыфіка апісання ў рэфераце заключаецца ў тым, што яно

вядзецца пры дапамозе ключавых слоў. Да ключавых слоў перш за ўсё

адносяцца аднаслоўныя тэрміны і тэрміны –словазлучэнні. Часцей за усё ў

рэфераце ключавымі словамі аказваюцца ўстойлівыя тэрміналагічныя

словазлучэнні адзенай галіны ведаў, напрыклад: рухавік унутранага

згарання, закон захавання масы рэчыва, абцяжваючыя абставіны.

Аднак варта заўважыць, што пры індэксаванні павінен улічвацца

менавіта ўвесь кантэкст, г.зн. апісанне ключавымі словамі павінна

грунтавацца не на тэрмінах, а на ідэях і паняццях, якія ўтрымліваюцца ў

рэфераце. Таму патэнцыяльна ключавым словам можа стаць любое значнае

слова, а не толькі тэрміны першакрыніцы.

Асноўныя патрабаванні да складання рэферата:

Аб’ектыўнасць ( дакладны выклад сутнасці рэфераванай работы і

погляду яе аўтара, фіксаванне толькі тых звестак, якія змяшчаюццца ў

першасным дакуменце, без ацэнкі выкладаемага матэрыялу, палемікі з

аўтарам);

Паўната ( выклад усіх істотных палажэнняў першаснага дакумента);

Адзінства стылю ( выкарыстанне тых жа слоўных сродкаў адзінай

тэрміналогіі, скарачэнняў);

Мова рэферата павінна быць літаратурнай, дакладнай, кароткай,

яснай і простай, без складаных граматычных канструкцый і складаных

стылістычных зваротаў;

Кампазіцыя рэферата павінна быць унутрана лагічнай і можа

адрознівацца ад кампазіцыі другаснага дакумента;

Аб’ём ( ад 500 да 12 тыс. друкаваных знакаў і больш).

У заключэнні прыводзяцца вывады аўтара першаснага дакумента,

абагульненні.

Студэнты ў ВНУ даволі часта пішуць рэфераты-даклады, якія

чытаюцца ў аўдыторыі. Тэмы для рэфератаў-дакладаў падбіраюцца

індывідуальна, з улікам выбранай спецыяльнасці і схільнасцей студэнта.

Праца над рэфератам-дакладам пачынаецца з прагляду анатацый

літаратуры па выбранай тэме, у якіх змест работы даецца ў асноўным.

Беглы прагляд анатацый шматлікай літаратуры дазваляе выбраць

неабходныя працы, якія заслугоўваюць больш уважлівага чытання і

глыбокага вывучэння.

Адабраную літаратуру неабходна заканспектаваць у асобным

сшытку, абавязкова запісаўшы бібліяграфічныя дадзеныя канспектуемых

прац. Пасля асэнсавання заканспектаванага варта прыступіць да

складання плана свайго дакладу. Палан звычайна складаецца з трох частак:

уводзін, асноўнай часткі, заключэння.

Ва ўводзінах трэба зрабіць абгрунтаванне актуальнасці выбранай

тэмы, яе тэарэтычнай і практычнай значнасці. Таксама фармулюецца

асноўная мэта і задачы рэферата-даклада.

У асноўнай частцы раскрываецца сутнасць асноўных пытанняў

плана, сутнасць асноўных сучасных напрамкаў у разглядзе абранай тэмы.

Прычым аўтар павінен абавязкова ў сваім дакладзе выказаць свае

меркаванні наконт разглядаемых пытанняў.

У заключэнні даюцца ў кароткай форме асноўныя вывады па

разглядаемай працы.

У канцы рэферата-даклада прыводзіцца спіс прачытанай або

выкарыстанай літаратуры.

Паміж рэфератам і анатацыяй існуюць пэўныя адрозненні:

1) у рэфераце інфармацыя выкладаецца з пазіцый аўтара арыгінала

без ацэнкі рэферэнтам выкладаемага, у анатацыі – фармулёўкамі

рэферэнта;

2) рэферат знаёміць чытача з асноўнымі пытаннямі, праблемамі, дае

адказ на пытанне, менавіта якая інфармацыя змяшчаецца ў тэксце,

анатацыя ж толькі павярхоўна дае ўяўленне, аб чым гаворыцца ў

арыгінале, аблягчае пошук неабходнай інфармацыі;

3) рэферат будуецца на аснове ключавых фрагментаў тэксту,

анатацыя ж пішацца сваімі словамі.

Рэфераванне навуковага тэксту

Перад тым, як рабіць рэферат навуковага тэксту, неабходна

прачытаць тэкст рэфератыўным відам чытання. Пры рефератыўным

чытанні неабходна праводзіць сэнсавы аналіз, згодна з якім кожнае

выказванне дзеліцца на дзве часткі: першая частка ўяўляе сабой адпраўны

пункт выказвання і , як правіла, з’яўляецца знаёмай для аўтара і чытача.

Яна называецца тэматычнай часткай або тэмай, другая частка ўводзіць

новую інфармацыю. Гэты кампанент называецца рэматычнай часткай або

рэмай.

Тэму або рэму лёгка вызначыць, паставіўшы наступныя пытанні:

- пра што ідзе гаворка ў дадзеным выказванні?

- што новага паведамляецца аб тэме?

Тэма праходзіць па ўсім тэксце або яго частцы ў форме паўтораў

дадзенага словазлучэння. Пры ўважлівым чытанні мы заўсёды яе

заўважым, калі будзем звяртаць увагу на паўтаральныя словы і

словазлучэнні, якія маюць абагульняючы характар.

Пры развіцці тэмы ў розных частках тэксту прыводзіцца новая

інфармацыя, якая характарызуе дадзеную тэму ў розных планах. У кожным

выпадку, калі тэма дапаўняецца адпаведнай рэмай, мы атрымаем сказ або

выказванне.

Аўтар, спрабуючы найлепшым чынам скласці рэферат, часта

перафразуе выражэнне адной і той жа думкі. Перафразаванне часцей за ўсё

звязана з абагульненнем думкі, г.зн. заменай шырокага выказвання

кароткім выразам.

Розныя часткі тэксту нясуць розны аб’ём інфармацыі. Пры чытанні,

калі мэтай з’яўляецца выкрыццё асноўнай інфармацыі, у першую чаргу

варта выдзеліць ключавыя фрагменты. Ключавыя фрагменты – гэта

найбольш інфарматыўныя элементы тэксту.

Схема інфарматыўнага рэферата (рэферата-канспекта)

Рэферат уяўляе сабой кароткі вусны або пісьмовы выклад зместу

навуковай працы.

Інфарматыўны рэферат будуецца па пэўнай схеме:

1) уступ або загаловачная частка;

2) апісанне або ўласна-рэфератыўная частка;

3) заключная частка.

Уступ. Ва ўступнай частцы даецца характарыстыка зыходных даных

артыкула: аўтар, крыніца, раскрыццё сэнсу артыкула, назва, чаму

прысвячаецца, вызначэнне характару артыкула.

Апісанне, або ўласна-рэфератыўная частка, уключае ў сябе кароткі

змест асноўных пералічаных пытанняў і праблем, закранутых у артыкуле,

вынікі дасаледаванняў, аналіз двух-трох пытанняў, якія, на думку

рэферэнта, з’ўялюцца асноўнымі, выклад пазіцыі аўтара, даведкавую

частук, у якой указваецца колькасць ілюстарцый, табліц, бібліяграфія.

Заключная частка змяшчае вывад аўтара, заўвагі рэферэнта аб

значэнні артыкула, ацэнку паўнаты своечасовасці разгляду праблем.

Лексічныя сродкі для напісання рэферата:

- артыкул называецца ( мае назву, носіць назву), тэма артыкула

ўяўляе сабой ( абагульненне, пераказ, адбор, аналіз, апісанне);

- у артыкуле разглядаецца, абагульняецца, даецца ацэнка, аналіз;

- у артыкуле, навуковай працы, даследаванні, нарысе, урыўку, главе

аўтар ставіць (закранае, асвятляе, падымае) пытанні (праблемы).

Лексічныя сродкі для апісання аўтарскага тэксту і аналізу

асноўных пытанняў артыкула:

- у артыкуле пададзеныа пункт гледжання на ...; змяшчаюцца

дыскусійныя палажэнні, супярэчлівыя сцвярджэнні, даказаана што

...;

- улічваць, прымаць да ўвагі, звяртаць увагу на ..., наводзіць на

думку, важна адзначыць, сутнасць гэтага зводзіцца да наступнага,

неабходна падкрэсліць, што ...

Лексічныя сродкі для заключэння:

- аўтар прыходзіць да вываду, заключэння, у заключэнне можна

сказаць, што, сутнасць ранейшага выкладу зваодзіцца да

наступнага; абагульняючы сказанае; у выніку можна прыйсці да

вываду;

- аўтар пераканаўча даказвае, прытрымліваецца пункту гледжання,

упэўнены, перакананы, думае, што ...;

- падзяляе пункт гледжання, прытрымліваецца падобнай думкі

(меркавання), прызнае заслугі ( добрыя якасці, вартасці);

- адзначае недахопы, папракае ў недакладнасці, разыходзіцца ў

поглядах, крытыкуе, пярэчыць;

- аўтар не раскрывае зместу, супярэчыць, ставіць невыканальную

задачу, крытычна ставіцца (адносіцца).

Схема рэферата-рэзюмэ

Індыкатыўны рэферат, або рэферат-рэзюмэ, указвае на асноўныя

аспекты зместу першаснага дакумента. Змест навуковага артыкула ў

рэфераце гэтага тыпу максімальна сціслы, пададзены ў выглядзе

абагульнення асноўных палажэнняў і яго вывадаў.

Рэферат-рэзюмэ мае наступную схему:

а) загаловачная частка ( складаецца з дакладнага бібліяграфічнага

апісання крыніцы);

б) рэфератыўная частка (змяшчае асноўную інфармацыю);

в) даведачны апарат (колькасць ілюстрацый, табліц, бібліяграфія).

Лексічныя сродкі сувязі тыя ж, што і ў рэфераце-канспекце.

Рэзюмэ навуковай працы

Рэзюмэ ( resume - выкладаць коратка) – кароткае выкладанне

маўлення, артыкула, кароткі вывада.

Асноўныя патрабаванні да напісання рэзюмэ навуковай працы

Рэзюмэ пішацца на трох мовах: беларускай, рускай і англійскай;

Спачатку ўказваюцца ключавыя словы (15-30), якія вызначаюць

паняційны апарат працы;

Вызначаюцца аб’ект даследвання, мэта і метады;

Вызначаюцца навуковая навізна работы і яе тэарытычнае і

практычнае прымяненне.

Рэцэнзія – гэта пісьмовы разбор тэксту, які ўтрымлівае:

1) каменціраванне асноўных палажэнняў (тлумачэнне

аўтарскай

думкі; уласнае стаўленне да думкі, выказанай аўтарам;

выказванне свайго стаўлення да пастаноўкі праблемы і г.д.);

2) абагульненую аргументаваную ацэнку;

3) высновы пра значнасць работы.

У адрозненне ад рэцэнзіі, водзыў дае самую агульную характарыстыку

работы без падрабязнага аналізу, але ўтрымлівае практычныя

рэкамендацыі, напрыклад: аналізуемы тэкст можа быць прыняты да

работы ў выдавецтве ці на атрыманне вучонай ступені.

Тыповы план напісання рэцэнзій і водзываў 1. Прадмет аналізу (У рабоце аўтара... У рэцэнзуемай працы... У

прадмеце аналізу...).

2. Актуальнасць тэмы (Работа прысвечана актуальнай тэме...

Актуальнасць тэмы абумоўлена... Актуальнасць тэмы не патрабуе

дадатковых доказаў (не выклікае сумненняў)...).

3. Фармулёўка асноўнага тэзіса (Цэнтральным пытаннем работы, дзе

аўтар дасягнуў найбольш значных вынікаў, з’яўляецца... У артыкуле

абаснавана на першым плане пастаўлена пытанне аб...).

4. Кароткі змест работы.

5. Агульная ацэнка (Ацэньваючы работу цалкам... Такім чынам,

работа... Аўтар, безумоўна, паглыбляе наша ўяўленне пра з’яву, якую

даследуе, адкрывае новыя яе рысы... Работа, безумоўна, адкрывае...).

6. Недахопы, пралікі (Разам з тым, выклікае сумненні тэзіс пра тое...

Да недахопаў работы трэба аднесці недастатковую яснасць пры

выкладанні... Работа пабудавана нерацыянальна, трэба было б

скараціць... Адзначаныя недахопы маюць лакальны характар і не

ўплываюць на канчатковы вынік работы).

7. Вывады (Уяўляецца, што цалкам артыкул... мае вялікае значэнне...

Работа адпавядае ўсім патрабаванням...).

Рэзюмэ – сціслы выклад зместу, сутнасці, асноўных палажэнняў,

вывадаў артыкула, даклада, прамовы, паведамлення.

Тэзіс (гр. thesis) – 1) палажэнне, якое коратка перадае адну з асноўных

думак лекцыі, даклада; 2) сцверджанне, якое патрабуе абгрунтавання.

Даведачна-бібліяграфічны апарат навуковай літаратуры

Элементы бібліяграфічнага апісання

1. Загаловак апісання – прозвішча, імя, імя па бацьку аўтара.

2. Загаловак – назва твора.

3. Выданне – звесткі пра адрозненне дадзенага твора ад іншых

выданняў гэтага ж твора.

4. Выхадныя дадзеныя – месца, выдавецтва, час выдання.

5. Колькасная характарыстыка дадзеных – фактычная колькасць

старонак.

Умоўныя раздзяляльныя знакі.

Паслядоўнасць размяшчэння 1. Загаловак апісання. Асноўны загаловак.

2. : Другі загаловак.

3. / Звесткі пра аўтарства (аўтары, складальнікі, рэдактары).

4. // Назва дакумента, зборніка, часопіса, газеты, у якіх змешчана

складаная частка.

5. . – Месца выдання.

6. : Выдавецтва (кніга).

7. , Год выдання (кніга).

8. . – Год выдання (часопіс, газета).

9. . – Нумар (часопіс), дата (газета).

10. . – Колькасць старонак (у кнізе: 143 с.; старонкі, на якіх

размешчана складаная частка: С. 117–125).

Напрыклад:

Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. – Мінск: Нар. асвета, 1993. –

398 с.

Соломахин Д. Проблемы формирования менеджеров нового типа //

Проблемы теории и практики управления. – 1993. – № 2. – С. 56–62.

Организация Объединенных Наций: Краткий справочник. – 3 изд.,

перераб. и доп. – М.: Междунар. отношения, 1980. – 143 с.

Афармленне цытат

1. Цытата як самастойны сказ (пасля кропкі, якой заканчваецца

папярэдні сказ) павінна пачынацца з вялікай літары, нават калі першае

слова крыніцы пачынаецца з маленькай літары.

Напрыклад:

Імкненне зразумець законы існага вядзе не да разгляду выпадковасці ў

якасці аб’ектыўнай рэальнасці, але да яе вытлумачэння ў якасці пачатковай

стадыі пазнання аб’екта, абумоўленай недасканаласцю нашых ведаў.

“Няма нічога больш процілеглага розуму і прыродзе, чым выпадковасць”

(Цыцэрон). (У крыніцы: “...няма нічога...”).

2. Цытата, якая ўключана ў тэкст пасля падпарадкавальнага злучніка

(што, калі, таму што і г.д.), бярэцца ў двукоссе і пішацца з маленькай

літары, нават калі цытуемы тэкст у крыніцы пачынаецца з вялікай літары.

Напрыклад:

М. Горкі пісаў, што “у прастаце слова – найвялікшая мудрасць:

прымаўкі і песні заўсёды кароткія, а розуму і пачуццяў укладзена ў іх на

цэлыя кнігі”. (У крыніцы: “У прастаце слова...”).

3. Цытата, якая змешчана пасля двукроп’я, пачынаецца з маленькай

літары, калі ў крыніцы першае слова цытаты пачыналася з маленькай

літары (у гэтым выпадку перад цытуемым тэкстам абавязкова ставіцца

шматкроп’е), і з вялікай літары, калі ў крыніцы першае слова цытаты

пачыналася з вялікай літары (у гэтым выпадку шматкроп’е перад

цытуемым тэкстам не ставіцца).

Напрыклад:

З пункту гледжання гістарычнага прыцягнення, культурных пераваг,

сістэмы каштоўнасных арыентацый, з пункту гледжання цывілізацыйнага,

руская нацыя ёсць нацыя еўрапейская: “...як руская літаратура, з усёй сваёй

арыгінальнасцю, ёсць адна з еўрапейскіх літаратур, так і сама Расія з усімі

сваімі асаблівасцямі ёсць адна з еўрапейскіх нацый”. (Ул. Салаўёў). (У

крыніцы: “...і як руская...”).

4. У цытатах захоўваюцца тыя ж знакі прыпынку, што і ў крыніцы,

якая цытуецца. Калі сказ цытуецца часткова, то замест прапушчанага

тэксту перад пачаткам цытуемага сказа ці ў сярэдзіне яго, ці ў канцы

ставіцца шматкроп’е. Знакі прыпынку, якія стаяць перад

прапушчаным тэкстам, не захоўваюцца. Напрыклад:

Сіла і прыгажосць, ператвораныя ў самамэту, згубныя. Узятыя як

самамэта, яны становяцца варожымі маральнасці. Ул. Салаўёў звяртае

ўвагу на гэты бок праблемы: “Сіла і прыгажосць боскія, толькі не самі праз

сябе... а калі непадзельныя з дабром”.

5. Калі сказ заканчваецца цытатай, прычым у канцы цытаты стаіць

шматкроп’е, пытальнік ці клічнік, то пасля двукосся не ставяць ніякага

знака, калі цытата з’яўляецца самастойным сказам; ці ставяць кропку (ці

іншы неабходны знак), калі цытата не з’яўляецца самастойным сказам

(уваходзіць у тэкст аўтарскага сказа).

Напрыклад:

Пра свабоду асобы можна гаварыць, толькі калі прызнаваць права

асобы на самабытнасць. У гэтых адносінах знамянальным з’яўляецца

вокліч М. Гумілёва: “Я не хачу, каб мяне змешвалі з іншымі – а гэта

патрабуе, каб і я сам не змешваў сябе з іншымі!”

Пры цытаванні не па першакрыніцы неабходна ўказваць “Цыт. па:”

Напрыклад:

Для цывілізацыйнага плюралістычнага грамадства жыццёва

неабходнай з’яўляецца палітычная культура кампрамісу. Пра гэта добра

сказаў у свой час Сяргей Булгакаў: “Грамадства не можа развівацца і жыць

без вядомага этычнага мінімуму салідарнасці, узаемнага разумення, якім

бы ні было яно складаным і разнастайным па сваім складзе, інакш яно

распадзецца на некалькі варожых целаў, а ў рэшце рэшт атамізуецца”.

(Цыт. па: Коликов Н. Россия в контексте глобальных перемен // Свободная

мысль. – 1994. – № 2–3. – С. 3–18.)

Тэкст № 1.Заручыны

Сярод усіх свят, якія ладзілі нашы продкі, найбольш маляўнічым,

насычаным абрадамі было вяселле.

Вяселле – гэта сямейнае свята, якое ўключае цэлы комплекс

рытуалаў, звязаных з заключэннем шлюбу. У вясельную ўрачыстасць

уключалася амаль уся вёска.

Калі юнаку спаўнялася 18-20 гадоў, яго бацькі пачыналі шукаць

працавітую і багатую дзяўчыну, якая магла б стаць нявесткай. Спрабавалі

дазнацца пра пачуцці да яе хлопца, але яны не заўсёды ўлічваліся.

Ініцыятыва заключэння шлюбу зыходзіла з боку хлопца. Сватанню іншы

раз папярэднічала неафіцыйнае высвятленне, ці можна прыходзіць у сваты.

Звычайна маці жаніха ( хросная маці або цётка) ішла ў аўторак ці чацвер у

хату аблюбаванай дзяўчыны і садзілася на лаву пад ручнік, што азначала

мэту прыходу.

Потым адбывалася сватанне. У сваты да дзяўчыны ішлі ўдвух-утрох:

хросны бацька або дзядзька жаніха, яго бацька, іншы раз старэйшы брат.

Прысутнасць самаго жаніха была неабавязковай, хоць у пазнейшы час без

маладога не абыходзіліся.

Адвячоркам, каб ніхто не сурочыў, на месяцавай поўні, каб было

поўнае шчасце, ішлі ў хату да дзяўчыны і выдавалі сябе за падарожнікаў,

купцоў або паляўнічых. Пыталіся, ці ёсць што прадаць. Наогул, гаварылі

іншасказальна: “ Прыйшлі па тую кветку, што цвіце зімой і ўлетку”. Калі з

адказу гаспадароў вынікала, што перагаворы могуць адбыцца, старшы сват

пачынаў невялікі пачастунак. Найбольш важным пытаннем было

абмеркаванне пасагу. Калі гэта пытанне вырашалася, клікалі дзяўчыну і

пыталіся ў яе згоды. Яна чырванела і маўчала, а потым гаварыла: “ Калі

маўчу, значыць, хачу”.

Пасля бацькі засватанай дзяўчыны або сама маладая ішлі да жаніха

паглядзець, як ён жыве і ці ёсць на што ісці.

Праз адзін-два тыдні былі заручыны. Звычайна яны адбываліся

вечарам за тыдзень да вяселля ў хаце маладой. Прыязджалі сват, жаніх і

яго бацька, везлі з сабой хлеб, сыр, мёд і іншае. Аб прыездзе сватоў вёску

ўведамлялі бомы, якія вешалі каню на шыю.

Пад’язджалі да хаты маладой, але іх ніхто не сустракаў. Брама была

зачынена, часам нават былі зашчэпленыя і дзверы ў сенцы. «Купцы” або

«паляўнічыя” прасіліся, каб іх пусцілі пагрэцца.

Ім адчынялі дзверы і высвятлялася, што іх чакалі, што радня

маладой у зборы. Пасля “спрэчак” сватоў садзіліся за стол. Мэта заручын –

прылюдная абвестка пра сватанне і згоду нявесты і яе бацькоў на шлюб.

Сваты садзіліся на пасланых на лаве ручніках, частаваліся. З

найбольш істотных абрадаў трэба адзначыць злучэнне рук маладых і абмен

пярсцёнкамі. Старшага свата перавязвалі праз правае плячо ручніком, а на

Лепельшчыне заручаная галасіла. У канцы заручын маладая дарыла жаніху

хустачку, а ён даваў ёй грошай. Старшаму свату падавалі бутэльку жыта,

абвязаную ручніком і поясам, – сімвал поўнай згоды на шлюб. Жыта сваты

забіралі з сабою.

Напярэдадні вяселля была зборная субота. Заручаная склікала да

сябе сябровак віць вянок. Дзяўчаты збіраліся, садзіліся вакол стала. Са

стужак, каляровай паперы, а часам і з жывых кветак вілі вянок, пры гэтым

спявалі песні. У песнях апяваліся іх дзеянні: “Пачынаем вянок віць”,

“Падай, мама, іголку”, “Ужо ж мы звілі вяночак”. Музыка, якога запрашалі

на гэты вечар, акампанаваў ім, а пасля іграў для моладзі танцы. Песні, якія

спяваліся на “вяночках”, былі журботныя...

Звіўшы вянок, яго прымяралі на маладую, а тая ў вянку кланялася і

цалавалася з бацькамі, сяброўкамі і ўсімі прысутнымі. Пасля кожная

дзяўчына прымярала той вянок, а ўсе разам скраналі з месца стол, ламалі

іголкі, выкідалі за дзверы абрус, якім быў пакрыты стол, тым самым

выказвалі магічнае жаданне хутчэй выйсці замуж.

Кавалерскі вечар спраўлялі ў хаце жаніха, ён запрашаў сваіх сяброў і

дзяўчат.

Звычайна перад вяселлем, у суботу, пяклі каравай. Каравай –

цэнтральная страва на вяселлі, пяклі яго спецыяльна запрошаныя

жанчыны. Кожнае дзеянне з караваем суправаджалася песнямі. Караваем і

песнямі пачыналі і канчалі вяселле.

(Паводле А. Лакоткі і С. Барыса)

Тэкст №2. Копныя суды старажытнай Беларусі

Судовая ўлада - адна з трох улад, якая з'яўляецца важнейшай

установай, што забяспечвае прававую ахову інтарэсаў грамадзян,

грамадства і ўсёй дзяржавы. У старажытныя часы не існавала практыкі

падзелу ўлад на заканадаўчую, выканаўчую і судовую, бо звычаёвае права,

якое было асноўнай крыніцай, выпрацоўвалася практычнай дзейнасцю

ўсяго народа. Юрыдычную фармулёўку яно атрымоўвало ў пастановах

народных сходаў - соймаў і судоў. Тым самым суды ўдзельнічалі ў

праватворчасці. На выпрацоўку звычаёвага права значны ўплыў аказвалі

службовыя асобы дзяржаўнага апарата: князі, пасаднікі, ваяводы, тысяцкія

і іншыя, а таксама языцкія жрацы-крэвы, якія захоўваліся на значнай

тэрыторыі Беларусі яшчэ ў сярэдзіне 15 ст. У 15-16 ст.ст. у судовую

сістэму Вялікага княства Літоўскага былі ўнесены значныя змены.

Граматай вялікага князя Андрэя Казіміра выдадзенай у 1447 г., юрыдычна

было замацавана права феадалаў Беларусі судзіць залежных ад іх людзей.

Але большасць судовых спраў простых людзей разглядаліся копнымі

судамі. Суддзямі копнага суда былі простыя людзі - копныя мужы і

копныя старцы. Гэта, як правіла, сяляне-домаўласнікі Колькасць суддзяў

на копным судзе не была пастаяннай. Часцей за ўсё на капу збіралася 10-20

копных мужоў і старцаў, але іх магло быць і значна больш. Апрача таго, на

капу запрашаліся сведкі, падазроныя, абвінаваўца і абвінавачаны або ісцец

і адказчык, зацікаўленыя асобы, а таксама маглі прыходзіць усе жадаючыя,

бо копны суд з'яўляўся своеасаблівай школай звычаёвага права, дзе

ажыццяўляўся прававы ўсевобуч насельніцтва, пераймаліся і засвойваліся

копныя звычаі і звычаёвае права.

Копны суд па адной і той жа справе мог збірацца да трох раз. Першая

капа збіралася адразу, як стала вядома аб злачынстве, з мэтаю выявіць і

затрымаць злачынца. Называлася яна гарачая капа, у ёй удзельнічалі

копныя мужы, якія жылі паблізу і маглі неадкладна па гарачых слядах

пачаць пошук і прыследаванне. Пры затрыманні злачынца яны маглі

асудзіць яго і тут жа выканаць прысуд, нават пакараць смерцю. Калі ж на

першай капе пошук злачынцы не даў вынікаў, то праз некаторы час

збіралася другая капа ў поўным складзе, на якой абмяркоўваліся ўсе

магчымыя версіі злачынства, дапытваліся падазроныя асобы, выяўляліся

магчымыя сведкі і правяраліся іншыя доказы. Калі і на другой капе не быў

выяўлены злачынца, то праз пэўны час, адзін або два тыдні, збіралася

трэцяя "завітая" або "прысяжная" канчатковая капа. На ёй копны суд

павінен быў збірацца ў поўным складзе, а копныя мужы прыносілі прысягу

аб тым, што ім нічога невядома аб злачынцы.

Згодна з народнай мудрасцю ад суда патрабуецца, каб ён быў

скорым, справядлівым, міласцівым, даступным кожнаму, чые правы

парушаны, і танным. Копны суд адпавядаў гэтым патрабаванням, ён быў

самым скорым і пачынаў дзейнічаць па крымінальных справах неадкладна,

а па грамадзянскіх таксама хутка, як толькі была магчымасць сабраць капу.

Копны суд адрозніваўся ад дзяржаўнага суда, дзе справы ляжалі гадамі.

Напрыклад, у арт. 14 раздз. 1 Статута 1529 г. гаварылася, што вялікі князь

Жыгімонт Казіміравіч абяцае разгледзець справы, што былі пачатыя пры

яго бацьку, а гэта, значыць, самае малое 37 гадоў таму. Звыш аднаго года

маглі праляжаць справы і ў Галоўным трыбунале. Кожны суд, як правіла,

адпавядаў патрабаванню справядлівасці, бо згодна з копным правам усе

ўдзельнікі копнага судаводства разглядаліся як роўнапраўныя суб'екты,

копнае права не прызнавала саслоўнага падзелу грамадства.

( Паводле Я. Юхо)

Практыкаванне 1.

Напісаць анатацыю на артыкул з бухгалтарскага ці юрыдычныга

часопіса.

Практыкаванне 2.

Напісаць рэферат на першы ці другі тэкст ( на выбар) ужываючы

цытаты.

Практыкаванне 3.

Напісаць рэзюмэ па тэксце №1 ці № 2.

Практыкаванне 4.

Напісаць рэцэнзію ці водзыў на рэферат свайго сакурсніка.

Практыкаванне 5.

Скласці бібліяграфію да рэферата па тэксце №1 ці № 2.

Тэма 6. Стылістыка афіцыйна-справавых папер

Афіцыйна-справавы стыль абслугоўвае афіцыйна-справавую,

канцылярскую, юрыдычную, дыпламатычную сферы грамадскай дзейнасці

чалавека. Рэалізуецца ён у дзяржаўных дакументах, указах, дагаворах,

законах і кодэксах, актах, даверанасцях, пратаколах, аб’явах, заявах,

справаздачах і інш.

ДАКУМЕНТ

Слова дакумент паходзіць з лацінскага documentum, што значыць

доказ, сведчанне.

Дакумент – сродак замацавання разнастайнымі спосабамі на

спецыяльным матэрыяле інфармацыі пра факты, падзеі, з’явы аб’ектыўнай

рэчаіснасці і разумовай дзейнасці чалавека.

Дакументы забяспечваюць захаванне і назапашванне інфармацыі, а

таксама магчымасць перадачы яе іншай асобе, шматразовы паўторны

зварот да інфармацыі.

Вызначэнне службовы дакумент размяжоўвае дзве сферы

грамадскай практыкі: адміністрацыйна-кіраўніцкую, дзе

выкарыстоўваюцца службовыя дакументы, і навукова-тэхнічную, дзе

ўжываецца тэхнічная ці навуковая дакументацыя.

Паняцце службовы дакумент ахоплівае перш за ўсё:

1) дырэктыўныя і распарадчыя дакументы (законы, пастановы, загады);

2) адміністрацыйна-арганізацыйныя дакументы (планы, статуты, акты,

пратаколы);

3) дакументы па асабовым складзе працуючых (асабовыя дакументы)

(заява, аўтабіяграфія);

4) фінансавую дакументацыю;

5) уліковую дакументацыю.

Кожны службовы дакумент складаецца з асобных элементаў –

рэквізітаў (аўтар, адрасат, подпіс, дата і г.д.). Сукупнасць рэквізітаў,

пэўным чынам размешчаных у дакуменце, складае яго фармуляр. Розныя

віды дакументаў маюць розны набор рэквізітаў, які абумоўліваецца

прызначэннем дакументаў. Фармуляр, характэрны для пэўнага віду

дакументаў, называецца тыповым фармулярам.

Службовыя дакументы, як правіла, складаюцца на бланку –

стандартным аркушы паперы, на якім узнаўляецца сталая інфармацыя

дакумента і адводзіцца месца для пераменнай інфармацыі. У бланк

уваходзіць шэраг рэквізітаў, якія наносяцца друкарскім спосабам.

Існуюць два віды бланкаў: бланк ліста і агульны бланк на ўсе іншыя

віды дакументаў. Бланк ліста і агульны бланк адрозніваюцца дзвюмя

парамі рэквізітаў. Гэта – адрас установы-аўтара (індэкс, паштовы і

тэлеграфны адрас, нумар тэлефона, нумар рахунку ў банку) у бланку ліста і

від дакумента (або месца для гэтага рэквізіта) у агульным бланку – першая

пара; спасылка на індэкс і дату ўваходнага дакумента ў бланку ліста і

месца складання дакумента ў агульным бланку – другая пара.

Тэкст службовага дакумента Кожны дакумент мае пэўную тэкставую форму. Па спосабу

сінтаксічнай арганізацыі маўлення, а таксама па яго пунктуацыйным і

прасторава-графічным афармленні могуць быць выдзелены наступныя

тыпы тэкстаў: лінейны запіс (аўтабіяграфія, заява, даверанасць), трафарэт

(даведкі, кантракты, дамовы), табліца (фінансавыя ведамасці), анкета

(асабовы лісток па ўліку кадраў).

1. Традыцыйны, лінейны запіс звязнай мовы.

10 кастрычніка а 14 гадзіне ў аўдыторыі № 16 адбудзецца сход

студэнтаў І курса сацыяльна-эканамічнага факультэта ІПП. Пры сабе

мець студэнцкія білеты і заліковыя кніжкі...

– дадзены тэкст уяўляе сабой паслядоўнасць цалкам сінтаксічна

аформленых сказаў, якія адпавядаюць па стылі выкладання традыцыі

службовай перапіскі.

2. Трафарэт – традыцыйны, лінейны запіс, але з прабеламі, якія

запаўняюцца пераменнай інфармацыяй. Трафарэт уяўляе сабой від

фармалізаванага тэксту: у ім загадзя прадугледжаны і тыповая сітуацыя, у

межах якой будзе выкарыстаны службовы дакумент, і моўная форма, у

якой гэта сітуацыя адлюстроўваецца.

Даведка

№______Выдадзена_________________________________________

У тым,

што________________________________________________________

Даведка выдадзена для прадстаўлення

________________________________

Калі мы запоўнім прагалы, можам атрымаць прыблізна такі тэкст:

Даведка № 141. Выдадзена Аляксандраву В.П.

У тым, што ён пражывае па Зялёнай вуліцы, д. 7, кв. 41 і мае сына 1988

г. нараджэння.

Даведка выдадзена для прадстаўлення па месцы працы.

3. Анкета.

Безумоўна, у анкеты ёсць падабенства да трафарэта, але ёсць і

адрозненні. Перш за ўсё, неаднолькавая сінтаксічная арганізацыя мовы.

Анкета – гэта пералік загадзя падрыхтаваных пытанняў. Пытанне і адказ –

два звязаных па сэнсе самастойных сказа. Яны могуць мець аднолькавую

форму (Прозвішча – Савіцкі, Імя – Іван), але гэта не абавязкова (Служба ў

войску – не служыў). Тэкст анкеты размяшчаецца па вертыкалі.

Прозвішча______________________________

Імя_____________________________________

Імя па бацьку____________________________

Год і месца нараджэння__________________ і г.д.

4. Табліца – гэта сукупнасць дадзеных, прадстаўленых у лічбавай ці

слоўнай форме і змешчаных у графах вертыкальнай і гарызантальнай

плоскасцей.

Вытворчасць асобных відаў прадукцыі прамысловасці

будаўнічых матэрыялаў

Віды

прадукцыі

2005г. 2006г. 2007г.

цэгла 359 353 299

сценавыя панэлі 1,7 1,8 1,9

У адным дакуменце дапускаецца сумяшчаць тэксты розных тыпаў.

Традыцыйны запіс звязнай мовы можа быць ілюстраваны таблічным

матэрыялам, можа папярэднічаць анкеце і г.д.

Некаторыя правілы выкарыстання скарачэнняў

у тэкстах дакументаў

У тэкстах дакументаў не павінна быць разнабою ў напісанні назваў

асоб, пасад, устаноў, геаграфічных назваў, тэрмінаў і г.д. Не пажаданы і

спантанныя (аўтарскія) скарачэнні.

Усе скарачэнні слоў і найменняў у дакументах павінны быць

агульнапрынятымі і зразумелымі.

1. Назвы геаграфічных паняццяў, прамежкаў часу, колькасных

азначэнняў і да т.п. скарачаюць:

а) перад словам, да якога яны адносяцца, напрыклад: воз. (возера)

Сіняе, г. (горад) Мінск;

б) пасля лічэбнікаў, напрыклад: 8 тыс. (тысяч) станкоў, 10 млн.

(мільёнаў) кніг.

2. Назвы вучоных ступеняў, званняў ці прафесій могуць скарачацца ў

тэксце непасрэдна перад прозвішчамі (акад. (акадэмік) Марозаў, інж.

(інжынер) Сямёнаў).

3. Складанаскарочаныя назвы, утвораныя з пачатковых літар, пішуцца

вялікім літарамі (ААН). У назвах, утвораных па змешаным прынцыпе,

літарныя скарачэнні пішуцца вялікімі літарамі, складовыя скарачэнні –

маленькімі (НДІБуддормаш – Навукова-даследчы інстытут будаўнічага і

дарожнага машынабудавання).

4. Неабходна памятаць, што насычанасць тэксту скарачэннямі зніжае

афіцыйны тон дакумента.

5. Скарочанае слова павінна мець запас трываласці, каб пры

расшыфроўцы яго разумелі адназначна.

6. Скарачэнне павінна быць зразумелым усім, хто чытае дакумент. Таму

пры першым ужыванні ў тэксце яно павінна быць расшыфравана ў дужках,

а затым прадстаўлена ў скарочаным выглядзе.

7. Нельга скарачаць ключавыя словы. Напрыклад, калі размова ў

дакуменце ідзе пра камандзіроўку, то гэта слова не скарачаецца.

8. Напісанне скарачэнняў павінна быць уніфікавана ў межах аднаго

тэксту. Напрыклад, нельга абазначаць адно слова раён то літарай р., то

камбінацыяй р-н.

Практыкаванне 1.

Скласці дакумент, які б утрымліваў розныя віды запісу тэксту.

Практыкаванне 2.

Скласці дакумент з лінейным запісам тэксту, ужываючы разнастайныя

скарачэнні.

Асабістыя дакументы

Заява – гэта дакумент, які ўтрымлівае просьбу якой-небудзь асобы.

Адрасуюць заяву арганізацыі ці службовай асобе ўстановы.

Размяшчэнне частак заявы:

1) найменне пішацца зверху з водступам на трэць радка;

2) прозвішча, імя, імя па бацьку заяўніка – пад адрасатам;

3) тэкст пішацца з чырвонага радка;

4) дата ставіцца злева, подпіс – справа.

Афармленне наймення адрасата:

калі яно ўяўляе сабой назву арганізацыі, то ставіцца ў В. скл., калі гэта

назва пасады службовай асобы – у Д. скл.

Клішыраваныя формы

1) Просьба выражаецца:

прашу + inf. (дазволіць, дапусціць і г.д.)

Прашу Вашага дазволу (згоды) + на што?

2) Канструкцыі ўводу аргументацыі:

у сувязі з тым, што...; на падставе таго, што...; таму што... .

Дэкану гістарычнага факультэта

Беларускага дзяржаўнага

універсітэта

праф. Камароўскаму А.Е.

аспіранткі кафедры гісторыі

Беларусі

Тамашовай Вольгі Іванаўны

заява.

Прашу камандзіраваць мяне ў Санкт-Пецярбург у бібліятэку Акадэміі

навук тэрмінам на 10 дзён дзеля азнаямлення з архіўнымі матэрыяламі па

тэме дысертацыі.

Дата (подпіс)

У аддзел фотакопій

Беларускай дзяржаўнай бібліятэкі

акад. Жураўлёва В.П.,

які пражывае па адрасу:

г. Мінск, вул. П. Броўкі, д. 6, кв. 13

заява

Прашу зрабіць мне фотакопію кнігі Выгоцкага Л.С. “Пытанні тэорыі і

гісторыі псіхалогіі”, т. 2. – М., 1982, неабходную для навуковай работы.

Дата (подпіс)

Даверанасць – дакумент, з дапамогай якога адна асоба прадастаўляе

другой асобе паўнамоцтвы зрабіць за яе якое-небудзь дзеянне (часцей за

ўсё – атрымаць што-небудзь).

Размяшчэнне частак даверанасці:

1) тэкст пішацца з чырвонага радка;

2) дата ставіцца злева, подпс – справа;

3) пад датай i подпiсам неабходна прадугледзець месца, каб засведчыць

дакумент.

Клішыраваныя формы

Хто? + давяраю + каму? + іnf. (атрымаць...).

Даверанасць

Я, студэнт другога курса сацыяльна-эканамічнага факультэта ІПП

Белікаў Іван Іванавіч, давяраю студэнту першага курса Кісялёву Сяргею

Аляксандравічу атрымаць мае падручнікі ў бібліятэцы інстытута.

Дата (подпіс)

Подпіс студэнта Белікава А.І. сведчу

Дата (подпіс)

ДАВЕРАНАСЦЬ

20.01.2009.

Я, Гуськова Ганна Мікалаеўна, давяраю атрымаць маю заработную

плату за жнівень месяц у памеры 200 000 (дзвесце тысяч) руб. галоўнаму

інжынеру МАЗа Капко Мікалаю Пятровічу.

Лабарант Г.М. Гуськова (подпіс)

Подпіс Гуськовай Г.М. сведчу

Інспектар АК (подпіс) Р.Т. Калініна

Распіска – дакумент, які сцвярджае, што ва ўстанове ці ад прыватнай

асобы атрыманы рэчы, дакументы, грошы.

Размяшчэнне частак распіскі:

1) слова распіска пішуць з вялікай літары пасярэдзіне радка;

2) тэкст распіскі пішуць з чырвонага радка;

3) дата – злева, подпіс – справа.

Клішыраваныя формы

Я, + прозвішча, імя, імя па бацьку + пасада + атрымаў...

Распіска

Я, Барысюк Павел Сямёнавіч, студэнт 3 курса эканамічнага

факультэта Мінскага інстытута кіравання 18 чэрвеня 2009 года атрымаў ад

загадчыцы склада інстытута Навіцкай Тамары Сяргееўны 1 (адну)

брызентавую палатку і 5 (пяць) рукзакоў.

Пасля 28 чэрвеня ўсё атрыманае вярну на склад.

18 чэрвеня 2009 г. (подпіс)

Аўтабіяграфія – кароткі расказ пра свой жыццёвы шлях, які пішацца ад

першай асобы.

У пачатку тэксту трэба назваць сваё прозвішча, імя, імя па бацьку, час і

месца нараджэння, сказаць пра заняткі бацькоў. Пасля гэтага коратка

гавораць пра гады вучобы, называюць асноўнае з працоўнай і грамадскай

дзейнасці. У канцы тэксту ставяць дату і подпіс.

Аўтабіяграфія

Я, Герасімовіч Тамара Пятроўна, нарадзілася 15 сакавіка 1990 г. ў г.

Масты Гродзенскай вобласці. Мой бацька, Пётр Міхайлавіч, працуе

інжынерам на мэблевай фабрыцы, маці, Ганна Антонаўна, – настаўніца

беларускай мовы і літаратуры.

У 1996 г. я паступіла ў сярэднюю школу № 2 г. Масты, якую

закончыла ў 2006 г. У тым жа годзе паступіла ў Мінскі інстытут кіравання

на эканамічны факультэт. Цяпер займаюся на трэцім курсе.

Дата (подпіс)

Практыкаванне 1.

Напісаць заяву з просьбай: а) паслаць на практыку ў той раён, дзе

жывуць родныя; б) дазволіць датэрмінова здаць экзамены (прычына –

работа летам у будаўнічым атрадзе).

Практыкаванне 2.

Напісаць аўтабіяграфію.

Практыкаванне 3.

Скласці распіску на атрыманне: а) фотаматэрыялаў для студэнцкай

газеты; б) грошай ад прыватнай асобы.

Практыкаванне 4.

Напісаць даверанасць на атрыманне: а) каштоўнай бандэролі, дасланай

на групу; б) зарплаты за летнія месяцы.

Распарадчыя дакументы

Пастанова – прававы акт, што прымаецца вышэйшымі і некаторымі

цэнтральнымі органамі кіравання з мэтай вырашэння найбольш важных і

прынцыповых задач, якія стаяць перад гэтымі органамі.

Распараджэнне – акт кіравання дзяржаўнага органа. Мае ўладны

характар і абавязковую сілу для грамадзян і ўстаноў, якім распараджэнне

адрасавана.

Распараджэнні з’яўляюцца падзаконнымі актамі і падзяляюцца на 2

групы:

1) распараджэнні канкрэтнага і агульнага характару доўгатэрміновага

дзеяння;

2) распараджэнні, што тычацца канкрэтнага вузкага пытання, разавага

выпадку.

Загад з’яўляецца самым распаўсюджаным відам распарадчага

дакумента, які выкарыстоўваецца ў практыцы кіравання. Ён выдаецца па

асноўных пытаннях:

– унутранага жыцця ўстановы;

– стварэння, ліквідацыі, рэарганізацыі ўстаноў і іх структурных

частак;

– зацвярджэння палажэнняў, інструкцый, правіл;

– па кадравых пытаннях прыёму, перамяшчэння, звальнення

работнікаў і г.д.

Тэкст распарадчага дакумента павінен мець загаловак. Загаловак

пачынаецца з прыназоўніка аб і фармулюецца з дапамогай назоўнікаў, якія

называюць асноўную тэму дакумента: Аб прызначэнні...; Аб

зацвярджэнні...; Аб выніках...

Тэкст складаецца з 2-х частак – канстатуючай і распарадчай.

Канстатуючая частка – гэта ўводзіны ў сутнасць разглядаемага

пытання. У ёй могуць быць пералічаны факты, падзеі, дадзена ацэнка.

Распарадчая частка выкладаецца ў загаднай форме. У залежнасці ад

віду дакумента яна пачынаецца словамі: пастанаўляе – у пастанове; рашае

– у рашэнні; прапаноўваю – у распараджэнні; загадваю – у загадзе.

Мінскае гарадское гандлёвае аб’яднанне

кніжнага гандлю “Мінсккніга”

ЗАГАД 15.05.2009 г. № 37

Аб актывізацыі работы па прапагандзе і распаўсюджванню

друкаваных выданняў сярод моладзі

У мэтах выканання рашэння Урада г. Мінска ад 24.04.2009 г. № 4281

“Аб актывізацыі работы па прапагандзе і распаўсюджванню сярод моладзі

друкаваных выданняў, якія раскрываюць унутраную і знешнюю палітыку

беларускай дзяржавы”

ЗАГАДВАЮ

1. Дырэктарам магазінаў гарадскога падпарадкавання арганізаваць

кніжныя выставы, якія б раскрывалі ролю моладзі ў палітыцы дзяржавы, да

01.07.2009.

2. Дырэктарам раённых кніжных аб’яднанняў зацвердзіць планы

прапаганды і распаўсюджвання кніг сярод моладзі праз народныя кніжныя

крамы і аддзелы Беларускага таварыства аматараў кнігі да 15.07.2009.

3. Кантроль за выкананнем загада ўскласці на начальніка аддзела

арганізацыі гандлю Пятрова І.В.

Генеральны дырэктар (асабісты подпіс) А.В.

Гарбуноў

Практыкаванне 1.

Напісаць загад: а) аб звальненні работніка; б) аб правядзенні “дзён

завочніка”.

Інфармацыйна-даведачныя дакументы

Даведка – дакумент, які ўтрымлівае апісанне і пацвярджэнне тых ці

іншых фактаў і падзей.

Даведкі падзяляюцца на дзве групы:

1) даведкі з інфармацыя пра факты і падзеі службовага характару;

2) даведкі, якія выдаюцца зацікаўленым грамадзянам і ўстановам і

сведчаць які-небудзь юрыдычны факт (пацвярджэнне месца працы і

вучобы, пасады, месца жыхарства і г.д.).

ДАВЕДКА

Дата Нумар

Куракова Ганна Іванаўна сапраўды вучыцца на ІІІ курсе дзённага

аддзялення эканамічнага факультэта Мінскага інстытута кіравання.

Даведка выдадзена дзеля прадстаўлення ў паліклініку.

Дэкан эканамічнага факультэта ( подпіс)

Дакладная запіска – дакумент, адрасаваны кіраўніку дадзенай ці

вышэйшай установы, які інфармуе пра сітуацыю, што склалася ва

ўстанове, здзейснены факт, утрымлівае высновы і прапановы складальніка.

Тэкст дакумента дзеліцца на дзве часткі. У першай, канстатуючай,

пераказваюць факты ці апісваюць сітуацыю; у другой выкладаюць

прапановы, просьбы.

Унутраныя дакладныя запіскі, якія падаюцца кіраўніку ўстановы,

афармляюцца на простым аркушы паперы. Машынапісным спосабам

узнаўляюцца рэквізіты бланка, найменне структурнага падраздзялення, від

дакумента, дата. Падпісвае ўнутраную дакладную запіску складальнік.

Знешняя дакладная запіска, якая адрасуецца ў вышэйшыя інстанцыі,

афармляецца на агульным бланку ўстановы і падпісваецца яе кіраўніком.

Тэксту дакладной запіскі абавязкова папярэднічае загаловак. Як і ў

іншых дакументах, у дакладной запісцы ён пачынаецца з прыназоўніка аб і

фармулюецца з дапамогай назоўнікаў (Аб прызначэнні...; Аб праверцы...).

ДАКЛАДНАЯ ЗАПІСКА10.06 2009

Аб прызначэнні дакументальнай рэвізіі

ў магазіне № ...

Пры правядзенні 09.04.2009. інвентарызацыі таварных фондаў

магазіна № ... выяўлена нястача розных тавараў на суму ... руб.

Прашу Вас прызначыць дакументальную рэвізію таварных аперацый

магазіна № ... за перыяд з 01.01.2009 па 09.04.2009г.

Нам. начальніка

аддзела (подпіс)

Кантрольна-рэвізійны

аддзел

Генеральнаму дырэктару

аб’яднання

Іванову І.І.

Службовая запіска – гэта дакумент, аналагічны дакладной запісцы, але

накіраваны адной службовай асобай іншай службовай асобе ў межах

установы (за выключэннем непасрэдных кіраўнікоў).

Практыкаванне 1.

Напісаць даведку.

Практыкаванне 2.

Напісаць дакладную запіску аб: а) праверцы камерцыйнай дзейнасці

фірмы; б) прызначэнні рэвізіі гандлёвага прадпрыемства.

Практыкаванне 3.

Напісаць службовую запіску аб прызначэнні куратара.

Адміністрацыйна-арганізацыйныя дакументы

Гэта планы, статуты, правілы, справаздачы, кантракты, дамовы і інш.

У справаздачы расказваюць, што і як выканана за адпаведны тэрмін.

Гэты дакумент не мае строгай формы. Кожны, хто піша справаздачу,

павінен паказаць, як выконвалася заданне, якія цяжкасці давялося

пераадолець і што дала праца. У канцы справаздачы добра зрабіць

высновы і даць свае прапановы.

Як і кожны афіцыйны дакумент, справаздача павінна мець дату і

подпіс.

Статут – гэта прававы акт, які рэгулюе дзейнасць арганізацый,

прадрыемстваў, устаноў і грамадзян, іх узаемаадносіны з іншымі

структурамі і грамадзянамі, правы і абавязкі ў пэўнай сферы дзяржаўнага

кіравання ці гаспадарчай дзейнасці.

Найменне міністэрства

Найменне прадпрыемства

ЗАЦВЯРДЖАЮ

Кіраўнік прадпрыемства

СТАТУТ _____________________ (подпіс) (расшыфроўка подпіса)

________№________

____________ (месца выдання)

Структура тэксту

Агульныя палажэнні

Асноўныя задачы

Функцыі

Правы і абавязкі

Кіраўніцтва

Узаемаадносіны. Сувязі

Вытворча-гаспадарчая дзейнасць

Маёмасць і сродкі

Кантроль, праверка і рэвізія дзейнасці

Рэарганізацыя і ліквідацыя

Правілы рубрыкацыі

У тэксце дакумента звычайна выдзяляюць дзве сэнсавыя часткі. У

першай частцы называюць падставу стварэння дакумента, а ў другой –

высновы, прапановы, рашэнні, распараджэнні ці просьбы.

Тэксты вялікіх па памеры дакументаў могуць падзяляцца на

складаныя часткі: раздзелы, падраздзелы, пункты, падпункты. Нумар

кожнай часткі павінен утрымліваць нумары адпаведных складаных частак

больш высокай ступені падзелу.

1. Раздзел

1.1. Падраздзел

1.1.1. Пункт

1.1.1.1. Падпункт

1. Для абазначэння частак пераліку выкарыстоўваюць вялікія літары (А,

Б, В і г.д.) і рымскія лічбы (І,ІІ,ІІІ і г.д.) – у якасці вышэйшага ўзроўню

члянення; арабскія лічбы (1, 2, 3 і г.д.) – у якасці сярэдняга ўзроўню

члянення; арабскія лічбы з дужкамі (1) 2) 3) і г.д.) і маленькія літары з

дужкамі (а) б) в) і г.д.) у якасці ніжэйшага ўзроўню члянення.

2. Пасля маленькіх літар і арабскіх лічбаў з дужкамі не ставіцца кропка,

а пасля вялікіх літар і рымскіх лічбаў ставіцца кропка (а), 1), А., І.).

3. Пры рубрыкацыі з дужкамі часткі тэксту аддзяляюцца або коскамі,

або кропкамі з коскамі (1)...; 2)...;). Кропка ставіцца ў канцы рубрык, якія

аформлены без дужак (1. ... . 2. ... .).

4. Вялікія літары пачынаюць тэкст рубрык, якія афрмлены лічбамі і

літарамі з кропкамі, маленькія ўжываюцца пасля рубрык, што аформлены

лічбамі і літарамі з дужкамі (І. С... .

ІІ. П... .

1) і...;

2) б...;).

Практыкаванне 1.

Напісаць справаздачу: а) пра заняткі гуртка; б) пра выкананне

гармадскага даручэння.

Практыкаванне 2.

Напісаць статут: а) гандлёвай фірмы; б) дабрачыннай арганізацыі.

Справавыя лісты: моўнае афармленне і рэдагаванне

Сучасныя формы перапіскі склаліся каля 150 гадоў назад. Радзіма іх

– Англія, менавіта адтуль вядуць пачатак асноўныя правілы этыкету,

складання карэспандэнцыі. Выкананне гэтых правілаў сведчыць аб

ветлівасці, павазе да партнёра.

Лісты, накіраваныя адной арганізацыяй (асобай) у другую з мэтай

высветліць пэўныя пытанні, называюцца справавымі. Яны могуць мець

асабісты характар ці службовы.

Справавыя лісты звычайна падзяляюць на дзве вялікія групы: 1)

лісты – канстатацыя фактаў; 2) лісты – папераджальнікі фактаў.

Справавыя лісты пішуцца на спецыяльных бланках, якія

адпавядаюць стандарту і маюць пэўны парадак іх размяшчэння. Кожнаму

віду дакументаў адпавядае пэўная колькасць неабходных рэквізітаў і

пэўны парадак іх размяшчэння.

Рэквізіты – гэта абавязковыя прыкметы, якія ўстаноўлены законам ці

распарадчымі пастановамі для асобных відаў дакументаў.

Для справавых лістоў рэкамендуецца наступны набор рэквізітаў:

1. Назва арганізацыі-адправіцеля.

2. Указанне на спасылку. У ёй могуць быць ініцыялы складальніка

ліста, лічбавыя ці літарныя абазначэнні фірмы, аддзела.

3. Дата напісання ліста. У нашай краніне прыняты запіс лічбамі,

напрыклад 30.04.2005. У міжнароднай практыцы такі запіс не

ўжываецца, таму назву месяца неабходна пісаць літарамі.

4. Адрас атрымальніка ліста.

5. Нумар тэлефора і факса.

6. Банкаўскія рэквізіты.

7. Уступны зварот.

8. Указанне на агульны змест ліста. Найбольш сучасным лічыцца

спосаб, пры якім тэма ліста падкрэсліваецца ці пішацца цалкам

вялікімі літарамі.

9. Асноўны тэкст ліста. Калі ў лісце шмат старонак, усе, акрамя

першай, павінны быць пранумараваны.

10. Заключная формула ветлівасці. Ліст, які пішацца ў адказ, павінен

змяшчаць тую ж формулу ветлівасці, што і ў дасланым.

11. Подпіс.

12. Указанне на прылажэнні.

13. Указанне на рассылку копій.

14. Прозвішча, імя, імя па бацьку выканаўцы.

15. Спасылка на зыходны нумар і дату паступіўшага дакумента ў

абавязковым парадку ўказваецца на дакументах-адказах.

Мова і кампазіцыя справавых лістоў

Афіцыйна-справавы стыль звязаны з прававымі нормамі жыцця

грамадства, таму ён характарызуецца аб’ектыўнасцю, адсутнасцю эмоцый,

наяўнасцю своеасаблівага этыкету.

Этыкет мае надзвычай важнае значэнне для афіцыйнай

карэспандэнцыі, якая з’яўляецца асноўным сродкам сувязі прадпрыемства,

установы з навакольным светам. Прадпрыемствы зацікаўлены ў збыце

сваёй прадукцыі, і таму часам рэзкі стыль афіцыйнага ліста шкодзіць

партнёрскім адносінам.

Для афіцыйных лістоў характэрны спецыфічныя формулы этыкету.

Напрыклад, клічнік пасля зваротка падкрэслівае значнасць і афіцыйнасць

пісьма: Паважаныя калегі! Выкарыстанне пабочных канструкцый са

значэннем эмоцый пазбаўляе выклад катэгарычнасці. Параўн.: Мы

вымушаны Вам адказаць. – На жаль, мы вымушаны Вам адказаць.

У адпаведнасці з этыкетам замест займенніка я выкарыстоўваюцца

пасіўныя канструкцыі: Параўн.: Я выканаў – Мною выканана. Рэдка

ўжываецца займеннік ён. Параўн.: Да нас прыехаў прафесар Пятроў. Ён

зараз прачытае нам лекцыю.... – Да нас прыехаў прафесар Пятроў.

Прафесар зараз прачытае нам лекцыю ... .

У сістэме моўных сродкаў справавых лістоў назіраюцца наступныя

асаблівасці:

1) шырокае ўжыванне назоўнікаў са зборным значэннем: дырэкцыя,

адміністрацыя, кіраўніцтва, камісія і пад.;

2) выкарыстанне назоўнікаў-назваў людзей па іх спецыяльнасці:

аўтар, пакупнік, кліент, заказчык і пад.;

3) пашыранае функцыянаванне колькасна-іменных спалучэнняў:

шэсць супрацоўнікаў, 10 кліентаў нашага банка і інш.;

4) ужыванне замест дзеясловаў сінанімічных спалучэнняў назоўніка

з дзеясловам: дапамагчы – аказаць дапамогу, праверыць – правесці

праверку, адрамантаваць – выканаць рамонт;

5) напісанне колькасных лічэбнікаў арабскімі лічбамі: Было

забракавана 35 машын; парадкавыя лічэбнікі даюцца з абавязковым

склонавым канчаткам: Выраб 3-га гатунка. Лічэбнік у табліцах, анкетах

звычайна ставіцца пасля назоўніка: Колькасць штатных адзінак – 10;

6) выкарыстанне тэрмінаў: дэфект, грузападымальнасць;

7) ужыванне назоўнікаў з прыстаўкамі не-, неда- : недавыкананне,,

недапрацоўка, непералічэнне, непрыняцце, нявыплата.

Справавыя лісты рэкамендуецца складаць толькі па аднаму

пытанню. Пры складанні ліста неабходна спачатку зрабіць “лагічную

схему” яго зместу. Найбольш рацыянальнай прадстаўляецца структура

тэксту, якая складаецца з дзвюх частак: у першай выкладаюцца матывы,

якія сталі прычынай для складання ліста; у другой – просьбы, рашэнні,

распараджэнні. Выклад кожнага новага аспекту зместу неабходна

пачынаць з новага абзаца. Разбіваючы тэкст афіцыйнага ліста на абзацы,

мы паляпшаем яго ўспрыманне адрасатам.

Тыпы справавых лістоў

Лісты-просьбы выражаюць просьбу аб выкананні якога-небудзь

дзеяння, атрыманні дакументацыі ці матэрыяльных каштоўнасцей.

Звычайна пачынаюцца словамі Прашу; Просім.

Схема ліста-просьбы:

1) выклад прычыны, якая выклікала неабходнасць звярнуцца з

просьбай ( часам гэты пункт можа адсутнічаць);

2) выклад просьбы;

3) чакаемы вынік у выпадку, калі просьба будзе задаволена;

4) гатоўнасць да далейшага супрацоўніцтва.

Лісты-напаміны напамінаюць пра выкананне пэўных дзеянняў і

меры, якія будуць прыняты ў выпадку невыканання гэтых дзеянняў.

Лісты-запрашэнні звычайна адрасуюцца пэўным асобам,

канкрэтным арганізацыям і інш.

Лісты-пацвярджэнні пацвярджаюць атрыманне дакументаў і

матэрыялаў, тэлеграм і телефонных паведамленняў.

Ліст-запыт(анне) складаецца звычайна з дзвюх частак: 1) уводзіны,

дзе выкладаецца сутнасць пытання; 2) заключэнне, дзе ставяцца тыя

пытанні, на якія чакаюць адказу.

Лісты-паведамленні аб нечым (пра нешта) паведамляюць ці нешта

сцвярджаюць. Звычайна яны пачынаюцца словамі Паведамляем Вам.

Даводзім да Вашага ведама.

Суправаджальныя лісты пішуцца пры адпраўцы пэўных дакументаў

ці матэрыяльных каштоўнасцей. Складаюцца з дзвюх частак: 1)

паведамленне пра матэрыял, які высылаецца; 2) звесткі, якія маюць

удакладняльны характар.

Дагаворныя лісты пацвярджаюць факт адпраўкі пагадненняў.

Гарантыйныя лісты маюць на мэце пацвердзіць пэўныя абяцанні ці

ўмовы; адрасуюцца канкрэтнай асобе або цэламу прадпрыемству.

Інфармацыйныя лісты выступаюць разнавіднасцю пісем-

паведамленняў; яны інфармуюць установу ці канкрэтную асобу аб пэўнай

сітуацыі ( часта мэтай такіх лістоў з’яўляецца прапаганда дзейнасці пэўнай

установы ці арганізацыі або рэклама пэўнай прадукцыі).

Цыркулярныя лісты – гэта звычайна дырэктыўныя распараджэнні,

якія рассылаюцца падведамасным установам ці падначаленым службовым

асобам.

Камерцыйныя лісты маюць юрыдычную сілу, складаюцца ад імя

юрыдычнай асобы пры заключэнні і выкананні пагаднення.

Адрозніваюць тры віды камерцыйнай перапіскі: запыт – адказ на

запыт; прапанова – адказ на прапанову; прэтэнзія – адказ на прэтэнзію.

Лісты, у якіх змяшчаюцца адказы-адмаўленні на запыт ці прапанову,

звычайна будуюцца па схеме: 1) паўтарэнне запыту (просьбы); 2)

прычыны, на аснове якіх запыт (просьба) не можа быць выкананЫ або

прапанова не прымаецца; 3) канстатацыя адмаўлення ці непрыняцця

прапановы.

Усе справавыя лісты рэкамендуецца пісаць не больш чым на адной

старонцы.

Скарачэнне P.S. (пасля напісанага) у сучаснай афіцыйнай

карэспандэнцыі не выкарыстоўваецца.

Моўныя канструкцыі справавых лістоў

Выразы, якія пацвярджаюць атрыманне ліста, дакументаў,

тавараў.

- Мы атрымалі Ваш ліст ад ...;

- Ваш ліст ад ... атрыманы намі ...;

- Паведамляем Вам, што мы атрымалі Ваш ліст ад ...;

- (Сапраўдным) пацвярджаем ( з падзякай) атрыманне + назоўнік у

родным склоне ( ... ліста, новага прэйскуранта і г.д.).

Выражэнне падзякі

- Дзякуем Вам за + назоўнік у вінавальным склоне ( ... Ваш ліст);

- Мы Вам вельмі ўдзячны за + назоўнік у вінавальным склоне (...

Ваш своечасовы адказ); Загадзя дзякуем за + назоўнік у

вінавальным склоне (... Ваш удзел);

- Мы былі б Вам вельмІ ўдзячны, калі б Вы + дзеяслоў ( даслалі нам

..)

Выразы, якія тлумачаць матывы

- У парадку аказання дапамогі ...;

- У сувязі з цяжкім становішчам ...;

- У адпаведнасці з ...;

- У мэтах узмацнення аховы дзяржаўнай маёмасці ...;

- У адказ на вашу просьбу...;

- У пацвярджэнне нашай тэлефоннай размовы ...;

- Спасылаючыся на + назоўнік у вінавальным склоне (Вашу

тэлеграму)...;

- На падставе + назоўнік у родным склоне (гандлёвага пагаднення)....

Выражэнне просьбы

- Просім ... (...Вас праверыць ход выканання працы, прыняць меры);

- Прашу ... (паведаміць аб выкананні).

Пацвярджэнне

- З удзячнасцю пацвярджаем ... ( атрыманне Вашага запрашэння).

Паведамленне

- Паведамляем, што ... ( на жаль, не можам Вам выслаць..., затрымка

адбылася ў сувязі з ...);

- Даводзім да Вашага ведама, што ... (Ваша прапанова прынята).

Прапанова

- Мы можам прапанаваць Вам ...;

- Прапануем Вам ...;

- Мы можам рэкамендаваць Вам ... .

Запрашэнне

- Запрашаем ... (прадстаўніка Вашай установы наведаць ..., ... Вас

прыняць удзел у ...).

Разгледзім некаторыя прыклады справавых лістоў.

Суправаджальны ліст – пісьмовы тэкст, які інфармуе адрасата аб

накіраванні дакументаў, прыкладзеных да ліста.

“Накіроўваем Вам на рэцэнзаванне рукапіс падручніка “Эканоміка

прадпрыемства”. Падручнік прапаноўваецца як тыповы для ўсіх вну па

эканамічных спецыяльнасцях. Водзыў просім даслаць да 12 лістапада 2009

г.

Дадатак: на 120 с. у 1 экз.”.

Ліст-запрашэнне – пісьмовае запрашэнне адрасату прыняць удзел у

якім-небудзь мерапрыемстве. Можа адрасавацца як канкрэтным асобам,

так і ўстановам. У ім раскрываецца характар будучага мерапрыемства,

называюцца тэрміны правядзення і ўмовы ўдзелу.

Беларускі дзяржаўны універсітэт (БДУ) 24-27 лістапада праводзіць

шырокае абмеркаванне мадэлі спецыяліста “эканаміст-менеджэр”. Просім

вас узяць удзел у рабоце канферэнцыі, выказаць свае прапановы па

карэкціроўцы вучэбнага плана.

Пасяджэнне адбудзецца у памяшканні галоўнага корпуса БДУ

(г.Мінск, пр-т Ф.Скарыны, 4). Пачатак работы ў 1000. Іншагароднія

ўдзельнікі забяспечваюцца інтэрнатам.

Прарэктар па вучэбнай рабоце БДУ

праф. В.Ю.

Рахманаў

Гарантыйны ліст – дакумент, які забяспечвае выкананне

выкладзеных у ім абавязацельстваў. Гэтыя лісты маюць павышаную

прававую функцыю, таму выклад тэксту павінен быць надзвычай

выразным і адназначным.

Просім Вас аказаць дапамогу ва ўстаноўцы і наладцы машын

вылічальнага цэнтра інстытута.

Аплата гарантуецца з рахунку № … у … аддзяленні Дзяржбанка.

ці:

Завод гатовы прыняць на працу выпускніцу інстытута па

спецыяльнасці эканаміст-менеджэр. Яе муж таксама можа разлічваць на

працаўладкаванне ў горадзе па сваёй спецыяльнасці.

Ліст-адказ па сваім змесце мае залежны характар ад ініцыятыўных

лістоў, бо тэма яго тэксту ўжо зададзена і застаецца толькі выкласці

характар рашэння пастаўленага ініцыятыўным лістом пытання: прыняцце

ці адмаўленне ад прапановы, выкананне просьбы.

220422, Мінск,

вул. Зялёная, д. 5,

кв.38

Іванкіну М.П.

Паведамляем Вам, што дакументы Пятроўскай МТС Калінкавіцкага

раёна Гомельскай вобласці за 1934–1935 гг. у архіў на захаванне не

паступалі, у сувязі з чым пацвердзіць стаж Вашай працы ў названай МТС

за ўказаныя гады немагчыма.

Дырэктар Дзяржархіва Н.К.

Крымкіна

Ліст-запытанне – камерцыйны дакумент, які ўяўляе сабой зварот

імпарцёра да экспарцёра з нейкай просьбай.

Што тычыцца: альбома ўзораў

Гэтым просім даслаць нам Ваш апошні альбом узораў баваўняных,

шарсцяных і віскозных тканін, а таксама прэйскурант на 200... г.

З павагай Экспартлен (подпіс)

Практыкаванне 1. Спішыце, выправіўшы дапушчаныя памылкі.

Растлумачце правільнасць напісання.

1. Да 20 лютага выканаў план камбінат будматэрыялаў. 2.

Прапрацаваўшы толькі два месяцы, у яго ўзнікла ўскладненне з

начальнікам цэха. 3. Гэта паказвае на тое, што мы цярпліва адносімся да

недахопаў. 4. Кіраўніцтва вытворчай практыкі ажыццяўляецца лепшымі

спецыялістамі прадпрыемства. 5. Кожны член брыгады адказен за якасць

прадукцыі. 6. На завод было дастаўлена да восемсот пяцьдзесят тон

металалому. 7. Забяспечце дзіцячаму садку пастаянную няню і

шасцімесячную прыбіральшчыцу. 8. Размясціце камандзіровачных у

нашай гасцініцы. 9. На прадмет Вашага пісьма паведамляем, што мы

скарацілі тэрмін дастаўкі дэталей на 1 месяц. 10. Накіроўваем Вам варыянт

праекта. Просім яго абмеркаваць і зацвердзіць. 11. Просім выказаць

заўвагі, якія, магчыма, будуць карысныя для работы. 12. У гэтым месяцы

прэмію атрымалі 23 рабочых з горнага цэха і 27 рабочых з электрацэха.

Практыкаванне 2. Прачытайце наступныя тэксты справавых лістоў.

Якія моўныя памылкі вы заўважылі ў гэтых тэкстах? Прачытайце яшчэ раз,

выправіўшы памылкі.

1. Пісьмом № 25 ад 23 сакавіка 2009 г. мы Вам напаміналі, што ў

сувязі з павелічэннем вытворчых магутнасцей наш завод мае магчымасць

дадаткова вырабіць і даставіць Вам ... .

Чакалі Вашага адказу як салавей лета. Але не дачакаліся.

Паўторна дасылаем Вам звесткі пра... .

Пераканаўча просім пацвердзіць факт іх атрымання як можна хутчэй.

2. Шаноўны Сяргей Эдуардавіч Іваноў!

1 красавіка 2009 г. у 16 гадзін у другім корпусе Мінскага інстытута

кіравання адбудзецца скурпулёзнае абмеркаванне праекта ... .

Улічваючы Ваш найвялікшы ўклад у развіццё ..., прад’яўнік

дадзенага ліста накіроўвае Вам праект ... і запрашае ўзяць чынны ўдзел у

ягоным абмеркаванні.

Практыкаванне 3. Якім тыпам справавых лістоў належаць наступныя

сінтаксічныя канструкцыі?

1. Просім Вас ... праверыць ход выканання работ; даслаць на наш

адрас больш падрабязную інфармацыю; прыняць меры.

2. Пацвярджаем ... атрыманне спецыфікацый на ...; атрыманне

Вашага заказу і прыступаем да яго выканання; умовы пастаўкі

абсталявання.

3. Накіроўваем (высылаем) ... падпісанае з нашага боку пагадненне;

чарцяжы зборкі машыны.

4. Напамінаем Вам, што ... у адпаведнасці з ... Вы павінны ...; Ваша

запазычанасць па аплаце складае ... ; тэрмін прадстаўлення рукапісу

заканчваецца.

5. Аплату ( якасць вырабаў, тэрмін выканання ) ... гарантуем.

6. Ваша прапанова не прынята ( мы не можам даставіць дэталі) з

наступных прычын: 1) ...; 2) ... .

7. Запрашаем (просім прыняць удзел) ... у абмеркаванні пытання;

прадстаўніка Вашай фірмы паведаміць ... .

Практыкаванне 4. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую

мову.

Адресат, адресант, аспект, бланк, виза, внутренний документ,

входящий документ, выписка, дата, гриф, деловое письмо,

делопроизводство, досье, дубликат, извещение, контрольный лист,

корреспондент, опись, оригинал документа, подпись на документе,

предложение, регистрационная карточка, резолюция на документе,

сопроводительное письмо, факсимиле, нормативные документы,

исходящий документ, подлинник документа.

Практыкаванне 5. Перакладзіце з рускай мовы на беларускую. Для

якіх частак ліста выкарыстоўваюцца дадзеныя канструкцыі ( у пачатку

ліста, для сувязі элементаў ліста, у канцы ліста)?

Уважаемые господа, мы получили Ваше письмо от …; благодарим за

письмо от …; в ответ на Ваше письмо от …; в подтверждение нашего

телефонного разговора сообщаем, что …; рады сообщить Вам, что …; к

сожалению, вынуждены напомнить Вам, что …; из Вашего письма мы

узнали, что …; приносим извинения за некоторую задержку с ответом на

Ваше письмо; к сожалению, мы не можем удовлетворить Вашу просьбу о

…; в дополнение к нашему письму от …; мы вынуждены напомнить Вам,

что …; в связи в Вашей просьбой; что касается Вашего заказа …; мы не

согласны с Вашей точкой зрения; в случае Вашего отказа; в случае

неуплаты …; надеемся получить Ваш ответ в ближайшем будущем;

просим сообщить нам как можно скорее; надеемся поддерживать

сотрудничество с Вами; будем признательны за быстрое выполнение

нашего заказа; ждем приезда Ваших представителей для дальнейших

переговоров; ожидаем Вашего согласия.

Практыкаванне 6. Напішыце справавыя лісты: а) ліст-

пацвярджэнне аб атрыманні дакументаў; б) ліст-папярэджанне аб

адказнасці за затрымку аплаты паслуг; в) ліст-адказ на просьбу аб

адтэрміноўцы аплаты.

Тэма 7. Культура прафесійнага маўлення.

Спосабам існавання і праяўлення мовы з’яўляецца маўленне. Тэрмін

“маўленне” абазначае вуснае і пісьмовае валоданне моваю. Мова і

маўленне – паняцці блізкія, узаемазвязаныя, але розныя. Маўленне ў

параўнанні з мовай вызначаецца большай рухомасцю, большай свабодай у

выбары і канкрэтным выкарыстанні моўных сродкаў, у спалучэнні моўных

адзінак. Калі мова – гэта сістэма сродкаў зносін, то маўленне – рэалізацыя

гэтай сістэмы. Выдзяляюць вуснае і пісьмовае маўленне.

Вуснае маўленне адбываецца ва ўмовах непасрэднага кантакту

суразмоўнікаў, таму значнае месца адводзіцца тэмпу, тону, мелодыі,

тэмбру голасу, паўзам, лагічнаму націску і іншым маўленчым якасцям.

Пэўную ролю адыгрываюць і іншыя нямоўныя сродкі: жэсты, міміка. Усім

відам вуснага маўлення ўласціва экспрэсія непасрэднасці і высокі ўзровень

эмацыянальнасці. Нездарма Бернард Шоу гаварыў, што ёсць пяцьдзесят

спосабаў сказаць “так” і пяцьсот спосабаў сказаць “не”, але ёсць адзін

спосаб напісаць гэта.

Пісьмовае маўленне , паводле Пяшкоўскага, характарызуецца

наступнымі асаблівасцямі: 1) адсутнасць агульных для удзельнікаў зносін

жыццёвых абставін і агульнага жыццёвага вопыту, што на 9\10 палягчаюць

узаемаразуменне ў размоўным маўленні; 2) адсутнасць дапамогі з боку

жэстаў, мімікі, інтанацыі; 3) максімальна ўзбагачаны слоўнік і пры гэтым

пераважна за кошт адцягненых паняццяў; 4) максімальна ўскладнены

сінтаксіс.

Маўленне носіць індывідуальны характар, заўсёды належыць пэўнай

асобе. Так, для вуснага маўлення, якое скіравана на непасрэднае

ўспрыманне, характэрна ўвага таго, хто гаворыць, да гучання яго

маўлення, непасрэднасць, экспрэсіўнасць. Пісьмовае маўленне

адрозніваецца тым, што ў гэтай форме маўленчай дзейнасці знаходзяць

адлюстраванне ўмовы і мэта зносін, а як вынік – адбор маўленчых сродкаў

для стварэння тых ці іншых тэкстаў.

Адрозніваюць унутранае і знешняе маўленне. Калі афармленне думкі

адбываецца без выказвання – гэта ўнутранае маўленне, а з выказваннем

(вусным ці пісьмовым) – гэта знешняе маўленне.

Унутранае маўленне характарызуецца фрагментарнасцю, хуткасцю

мыслення, сцісласцю. Сам сабе чалавек не будзе апісваць падрабязна,

напрыклад, складаназалежны сказ, ён выдзеліць асноўнае: дзве часткі,

падпарадкавальны злучнік або адна частка залежыць ад другой. Для

ўнутранага маўлення не характэрны строгія правілы. Іншы раз узнікаюць

такія сітуацыі, калі чалавек лічыць, што ведае ( на ўзроўні ўнутранага

маўлення), але аформіць, выказаць на ўзроўні знешняга маўлення не можа.

Знешняе маўленне можа быць вусным ці пісьмовым, маналагічным

ці дыялагічным, можа адрознівацца паводле стылявой, жанравай

прыналежнасці.

Маналог ( ад грэч. Монос – адзін, логос – слова, маўленне) – форма

маўлення, якая ўтвараецца ў выніку актыўнай маўленчай дзейнасці,

разлічанай на пасіўнае ўспрыманне.

Дыялог (ад грэч. Діалогос – гутарка, размова двух) – форма

маўлення, якая заключаецца ў абмене выказванняў-рэплік, што звязаны па

сэнсу і будове, але характарызуюцца непасрэднасцю, непадрыхтаванасцю.

Вынікам маўлення з’яўляецца тэкст. Тэкст – гэта аб’яднаная

сэнсавай сувяззю паслядоўнасць знакавых адзінак, асноўнымі якасцямі

якой з’яўляюцца звязнасць, цэльнасць і закончанасць. Тэкс заўсёды мае

адну галоўную тэму. У залежнасці ад спосабу перадачы зместу і

арганізацыі тэксту адрозніваюць такія тыпы тэкстаў ці маўлення, як

апісанне, апавяданне, разважанне:

Тып маўлення Схема пабудовы Аб чым гаворыцца ў

тэксце

Апісанне 1. Агульнае

ўражанне

2. Асобныя

прыкметы,

уласцівасці

3. Вывад

Аб прыкметах

чалавека, прадмета,

з’явы і г.д.

Апавяданне 1. Пачатак

2. Развіццё падзей,

дзеянняў

3. Заканчэнне

Аб падзеях і дзеяннях

Разважанне 1. Тэзіс

2. Доказы,

аргументы

3. Вывады

Аб прычынах падзей,

дзеянняў, прыкмет,

з’яў

Апісанне ўжываецца для характарыстыкі прадметаў, з’яў, асоб. У ім

пералічваюцца прыкметы ў пэўнай паслядоўнасці. Найбольш важнай

прыкметай апісання з’яўляецца статыстычнасць, таму найбольшае

выкарыстанне займаюць назоўнікі, прыметнікі, радзей дзеясловы-

выказнікі.

Напрыклад:

Глог, род сямейства ружакветных.Калючыя кусты або невялікія

дрэвы, вышынёй да 12 м. Лісце цэласнае, зрэдку лопасцевае ці раздзельнае,

сядзіць кучкамі. Кветкі белыя ці ружовыя, сабраныя ў шчыткі. Плод

яблыкападобны, чорны або жоўты (БелСЭ).

Апавяданне служыць для перадачы падзей, якія разгортваюцца ў

часе, маюць дынаміку. Менавіта гэта прадвызначае значную ролю

дзеясловаў. Напрыклад:

Узяўшы стрэльбу , ляснік з каморы яшчэ ўдзень пайшоў пільнаваць

капцы, якія ён сам і пастаўляў. А стаўляў ён іх у надзеі заблытаць Васіля і

замяшаць яго ў справу, бо ведаў гарачую натуру хлопца. Васіль жа,

убачыўшы рана капцы, зразу здагадаўся , чыя гэта работа і для чага яна

зроблена. Абодва хлопцы бачылі адзін адного наскрозь. (Я.Колас).

Разважанне – выклад думкі, да якого найбольш характэрна

лагічнасць і аргументаванасць. Разважанне найбольш пашырана ў

навуковых тэкстах, публіцыстыцы. Будуецца разважанне сінтэтычна і

аналагічна, калі ад агульных палажэнняў аўтар ідзе да прыватных і

наадварот. Напрыклад:

На геаграфічнай карце Беларусі няма недахопу ў назвах

этнанімічнага паходжання, якія маюць дачыненне да Латвіі, што вынікае

з суседства двух народаў, цесных этнічных кантактаў паміж імі ў

мінулым. У якасці доказу могуць служыць назвы гарадскога пасёлка

Браслаўскага раёна Відзы, вёсак Відзішкі, Відзеўшчына (Маладзечанскі

раён), Відзейкі (Свіслацкі), Відзенічы (Талачынскі). Іх найменні некаторыя

нашы вучоныя не без падстаў выводзяць ад назвы жыхароў гістарычнай

вобласці Латвіі – Відземе.

Тэрмін “культура маўлення” азначае якасць маўлення і навуку аб

якасці маўлення. Асноўнымі кампанентамі културы маўлення з’яўляюцца

правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чыстата, выразнасць, дарэчнасць.

Правільнасць маўлення прадугледжвае захоўванне носьбітамі мовы

літаратурнай нормы, што забяспечвае адзінства моўных сродкаў і

ўзаемаразуменне паміж тымі, хто вядзе гаворку.

Правільнасць маўлення выяўляецца ў разнастайнасці літаратурнай

нормы, сярод якой выдзяляюцца:

арфаэпічныя нормы, паводле якіх неабходна аднастайна вымаўляць

гукі, спалучэнні іх, словы, выказванні. Так, гукі [ч ], [ р] заўсёды цвёрдыя;

акцэнталагічныя нормы ўстанаўліваюць месца націску ў слове і

спалучэнні слоў, бо націск можа ў розных словах ( параўн: добры, дабрэць,

дабрыня), нават у розных формах аднаго і таго ж слова ( рука – рукі, рукі)

быць на розным месцы, рознамясцовым;

арфаграфічныя нормы ўстанаўліваюць адзінства напісання слоў, іх

частак, напрыклад, пэўныя прыметнікі з суфіксам –ск у залежнасці ад

апошняй літары ўтваральнай асновы могуць падпадаць пад розныя правілы

напісання ( параўн.: Адэс а + -ск = адэскі; сусед + -ск = суседскі;

Баранавічы + -ск = баранавіцкі);

лексічныя нормы рэгулююць правільнасць выбару слова для пэўнага

кантэксту. Напрыклад, з рада сінінімічных слоў : перапынак, паўза, антракт

чалавек выбірае адно, якое найбольш дакладна адпавядае кантэксту,

спалучаецца з іншымі;

марфалагічныя нормы патрабуюць адзінства ва ўтварэнні і ўжыванні

словаформ. Напрыклад, у беларускай мове назоўнікі дроб, шынель, медаль

мужчынскага роду, таму спалучэнні з іншымі словамі адметныя ў

параўнанні з рускай мовай, дзе гэтыя назоўнікі жаночага роду.

сінтаксічныя нормы вызначаюць межы спалучальнасці слоў,

рэгулююць правільнае спалучэнне слоў у словазлучэнні. Напрыклад,

дзеясловы ветлівасці (дзякаваць, падзякаваць, прабачыць) кіруюць

назоўнікамі ў форме давальнага склону ( дзякаваць сябру, прабачыць

сястру), а ў рускай мове адпаведныя дзеясловы кіруюць назоўнікамі ў

форме роднага склону ( благодарить друга, извинить сестре).

Толькі валодаючы літаратурнай нормай, можна павышаць культуру

маўлення.

Дакладнасць маўлення заключаецца ў адпаведнасці сэнсу слоў,

выказванняў рэаліям, сітуацыям ці ў выкарыстанні пэўных слоў з пэўнымі,

уласцівымі ім значэннямі, якія зафіксаваны ў слоўніках і даведніках.

Дакладнасць маўлення асабліва цесна звязана з лексічнай нормай.

Дакладнасць маўлення забяспечваецца добрым валоданнем прадмета

маўлення – гэта пазамоўныя ўмовы, а таксама : 1) веданне сінанімічных

магымасцей і ўменне выбраць з сінанімічнага рада найбольш дакладнае

для пэўнага выпадку слова, 2) веданне і дакладнае размежаванне полісеміі,

3) уменне размяжоўваць паронімі а таксама амонімы – гэта лінгвістычныя,

ці моўныя, умовы дакладнасці. Асаблівую ролю дакладнасць адыгрывае ў

афіцыйна-справавым і навуковым стылях, дзе асаблівае значэнне надаецца

выкладу думак, меркаванняў, дзе, як правіла, адназначная лексіка,

дакладна вызначаныя паняцці.

Лагічнасць маўлення цесна звязана з дакладнасцю, аднак лагічнасць

найбольш праяўляецца ў сінтаксісе маўлення, якое будуецца як

паслядоўнае, несупярэчлівае выказванне, дзе часткі звязаны паміж сабой.

Так, у сказе важна правільна, лагічна спалучаць адно слова з другім, каб

яны не супярэчылі адно аднаму, правільна выбіраць парадак слоў.

Напрыклад, звычайна суб’ект дзеяння знаходзіцца на першым месцы,

займеннік цжываецца пасля бліжэйшага да яго назоўніка ў той самай

форме ліку і роду.

Дарэчнасць цесна звязана з дакладнасцю і лагічнасцю, паколькі

моўныя сродкі павінны адпаядаць тэме, сітуацыі, мэце выказвання, стылю

маўлення, адрасату, нават часу, умовам праяўлення маўленчай дзейнасці.

Так, у афіцыйна-справавым ці навуковым стылях недарыэчна будзе

ўжыванне, напрыклад, прастамоўных, размоўных слоў, а ў сяброўскай

гутарцы, наадварот, канцылярскіх штампаў, выразаў.

Чыстата маўлення забяспечваецца адсутнасцю ў маўленні

дыялектных слоў, прастамоўных лексем і выразаў, паразітычных гукаў і

слоў, жарганізмаў, без патрэбы ўжытых канцылярызмаў, іншамоўных слоў,

русізмаў. Так, у сацыяльным асяроддзі непажадана выкарыстоўваць

дыялектныя словы. Што датычыць прастамоўных слоў і выразаў,

жарганізмаў, то іх ужыванне абмежавана пэўнай сацыяльнай, узроставай ці

прафесійнай прыналежнасцю, але ў любым выпадку яны не ўпрыгожваюць

маўленне.

Выкарыстанне слоў-паразітаў ( так сказаць, гэта самае, э-э-э , гм, ага і

інш) у любых стылях літаратурнай мовы лічыцца парушэннем нормы,

абыякавасцю да маўлення, а ў пэўнай меры і сведчаннем пра нізкі ўзровень

агульнай культуры чалавека.

Багацце маўлення выяўляецца ў разнастайнасці выкарыстання

моўных сродкаў і ў адсутнасці ці вельмі рэдкім паўтарэнні адных і тых

самых слоў і выразаў. Выключныя магчымасці пазбегнуць паўтораў маюць

сінонімы, якія дапамагаюць выказаць думку вобразна, цікава,

неаднастайна. Так паняцце “многа” выражаецца з дапамогай 66 розных

сінонімаў, якія ў залежнасці ад сітуацыі маўлення могуць быць

скарыстаны, напрыклад: многа, шмат, багата, нямала, безліц, процьма,

лес, мора і інш.

Трэба імкнуцца авалодаць як мага большай колькасцю слоў, якія

актыўна скарыстоўваюцца, бо багацце маўлення вызначаецца найперш

частатой і разнастайнасцю ўжывання слоў, словазлучэнняў.

Выразнасць, наадварот, вызначаецца і дасягаецца спалучэннем

колькасць, якасці ўжывання моўных сродкаў: да месца трапны сінонім,

эпітэт, метафара, фразеалагізм, прыказка, прымаўка, параўнанне. Уменне

карыстацца самымі звыяайнымі словамі, сінтаксічнай арганізацыяй тэксту

– гэта таксама сродкі ўзмацнення выразнасці.

Выразнасць як камунікатыўная якасць маўлення найбольш хараткэрна

мастацкаму, публіцыстычнаму стылям, менш гутарковаму. Таму лекцыя,

вуснае выступленне характарызуюцца выкарыстаннем розныз вобразна-

выўленчых сродкаў м овы, што павышае ўспрыманне інфармацыі. Але пры

гэтым яны вызначаюцца самастойнасцю мыслення аўтара, яго цікавасцю

да пытання і кантактам з аўдыторыяй.

Правільнасць маўлення і моўныя нормы

Вымаўленне галосных.

Нормы беларускай арфаэпіі патрабуюць выразнага вымаўлення

галосных.

У пачатку слова, у сярэдзіне пасля галосных перад націскным і ўзнікае

гук [й]. У такіх выпадках літара і абазначае два гукі [йі]: [майіх],

[йікаўка], [йірыс].

Гукі [о], [э], калі націск з іх сыходзіць, пераходзяць у [а]: д[о]м –

д[а]мы, р[э]мень – р[а]меньчык, кр[э]пасць – кр[а]пасны. У некаторых

словах (у спалучэннях ро, ло), ненаціскны [o] пераходзіць у [ы]: гл[о]тка –

гл[ы]таць, бр[о]вы – бр[ы]во.

Ненаціскны гук [э] у запазычаных словах у пачатку слова, пасля

шыпячых і [р], [л], [т] вымаўляецца выразна: [э]нцыклапедыя, р[э]цыдыў,

д[э]бют.

Вымаўленне зычных.

Зычныя [ж], [ш], [ц], [ч], [р], [дж] заўсёды цвёрдыя: жыццё, шынель,

цэгла, чыпсы, рэха, джала.

Афрыкаты [дж] і [дз’] вымаўляюцца як адзін гук: джынсы, дзень,

падзяка.

Цвёрдая і мяккая афрыкаты [ц], [ц’] па цвёрдасці і мяккасці не стаяць

у пары: цырк, цёплы, цар.

Зычныя [з’], [с’], [дз’], [ц’], [л’], [н’], [ж], [ш], [ч] вымаўляюцца

падоўжана: палоззе, калоссе, стагоддзе, вецце, голле, насенне, збожжа,

цішшу, печчу.

Звонкія зычныя на канцы слова аглушаюцца: паход [пахот], мароз

[марос], нож [нош].

На месцы зычных [в], [л], [у] узнікае губна-губны [ў]: роўны, жоўты, на

ўліку.

Вымаўленне спалучэнняў зычных

Спалучэнні глухога і звонкага гукаў вымаўляюцца як два звонкія гукі

(асіміляцыя па звонкасці): касьба [казьба], футбол [фудбол].

Спалучэнні звонкага і глухога вымаўляюцца як два глухія гукі

(асіміляцыя па глухасці): лыжка [лышка], салодкі [салоткі].

Спалучэнні шыпячых са свісцячымі вымаўляюцца як свісцячыя

(асіміляцыя шыпячых перад свісцячымі): на печцы на [пеццы], аб кошцы

аб [косцы].

Спалучэнні свісцячых з шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя

(асіміляцыя свісцячых перад шыпячымі): грузчык [грушчык], расчапіць

[рашчапіць].

Свісцячыя [з], [с] перад мяккімі зычнымі, апроч г, к, х, вымаўляюцца

мякка: [з’м’эна], [с’н’эх] але [сх’ітрыц’].

Гукі [дз’], [ц’], перад мяккімі [в’], [м’] вымаўляюцца мякка: [дз’в’]еры,

[ц’в’]ёрды, [Дз’м’]ітрый.

Спалучэнні зычных [дц], [тц] перадаюцца як падоўжаны [ц]: у абводцы

[абвоццы], у хатцы [хаццы].

Спалучэнне [дс] вымаўляецца як [ц]: гарадскі [гарацк’і], Забалодскі

[забалоцк’і]

Спалучэнні [дч], [тч] вымаўляюцца як падоўжаны гук [ч]: адчапіць

[аччап’іць], матчын [маччын].

Дакладнасць словаўжывання.

Сэнсавыя памылкі ўзнікаюць пры супярэчлівасці, непаслядоўнасці

выказвання. Напрыклад: Здавайце непатрэбныя вам газеты, зношанае

адзенне, а таксама косці і іншыя прадметы хатняга ўжытку.

Нематываванае паўтарэнне і выразаў вядзе да таўталогіі: Падзеі,

вартыя гісторыі, прыблізіліся да нас вельмі блізка.

Ужыванне слова з неўласцівым яму значэннем выклікае лексічныя

памылкі: Спыніўшы дыханне, зала слухала скрыпку вялікага майстра.

Фактычныя памылкі – скажэнне фактаў рэчаіснасці, няправільнае

разуменне, тлумачэнне з’яў, паняццяў: Вада ў возеры бялюткая, чыстая.

Стылістычныя памылкі адбываюцца ад парушэння адзінства стылю

іншымі словамі: Я працавала ў школе амаль цэлы год і вельмі прывыкла да

маіх вучняў, да гэтых хітрых мардашак.

Моўны этыкет і культура зносін

Амаль любая прафесія цесна звязана з пастаянным кантактаваннем з

рознымі людзьмі, з пэўным уздзеяннем на іх унутраны свет, з маральнымі

ўзаемаадносінамі, што вымагае высокай культуры моўных зносін.

Узровень моўных зносін сведчыць пра агульную культуру чалавека, яго

адукаванасць і выхаванасць. Моўны этыкет, які з’яўляецца неадлучнай

часткай моўнай культуры, - гэта ўсталяваныя грамадствам правілы моўных

паводзін, якія рэалізуюцца ў сістэме ўстойлівых формул і выразаў. У

моўным этыкеце кожнага народа праяўляецца яго нацыянальная

спецыфіка, адметнасць ладу жыцця, звычаі і традыцыі. Веданне моўнага

этыкету свайго народа, уменне карыстацца ім у розных жыццёвых

сітуацыях – адзін са складальнікаў прафесійнай этыкі.

У беларускім маўленчым этыкеце існуе цэлы шэраг выразаў, формул

вітання : Добры дзень! Дзень добры!Добры вечар! Вечар добры! Маё

шанаванне! Здарова! Вітаю!

Звычайна пасля прывітання ўжываюцца пытанні-звароты ветлівасці :

Што чуваць! Як маешся (маецеся)? Што новага? Як працуецца? Як

жыццё? Як здароўе?

У адказ пасля слоў падзякі ў залежнасці ад удзельнікаў гаворкі і

абставін ( Дзякуй! Або Дзякуй за памяць! Дзякуй за добрае слова Дзякуй на

добрым слове! могуць прагучаць наступныя словы або выразы: Нічога

сабе! Так сабе! Добра! Някепска! Памаленьку!

Асобная роля ў моўным этыкеце надаецца развітанню. Выказаныя з

непадробнай шчырасцю, цеплынёй і добразычлівасцю словы развітання

падразумявалі далейшыя прыязныя дачыненні і наступныя сустрэчы:

Бывай! Бывайце! Бывайце здаровы! Да сустрэчы! Усяго Вам добрага!

Усяго найлепшага! Даруйце (выбачайце), калі што не так! Да пабачэння!

Да новага спаткання! Пабачымся! Да заўтра! Шчасліва! Шчаслівай

дарогі! Дазвольце з Вамі развітаццца!

Пры просьбе зрабіць якую-небудзь паслугу звычайна гучаць наступныя

ветлівыя словы: Калі ласка! Будзьце ласкавы!

У адказа за паслугу выкарыстоўваюцца словы падзякі: Дзякую вам!

Вельмі ўдзячны вам! Шчыры дзякуй вам! Шчыра дзякую! Вельмі дзякую!

Як форма падзякі за гасцінец, падарунак або нейкую рэч найчасцей

ужываецца: Вялікі дзякуй! Дзякуй!

У адказ на падзяку ў залежнасці ад сітуацыі можна адказаць: Няма за

што! Еш на здароўе! ( за яблык) Насі здаровы! ( за адзенне, абутак) Пі на

здароўе ( за сок). Спажывай на здароўе! На спажытак Вам!

Папрасіць прабачэння ў таго, каму зрабілі непрыемнасць, сказалі рэзкія,

але справядлівыя словы, можна выкарыстоўваць наступныя выразы

моўнага этыкету: Прабачце! Даруйце, калі ласка! Выбачайце! Не

крыўдуйце!

Пэўнай увагі патрабуе разгляд формаў-звароткаў да асобы. Самай

распаўсюджанай формай зваротку ў савеція часы была форма “таварыш”,

якую вымаўлялі, звяртаючыся як да мужчыны, так і да жанчыны. Сёння

гэтая форма найбольш ужывальная ў асяродку вайскоўцаў ( таварыш

генерал, таварышы афіцэры).

У наш час у беларускі моўны этыкет вернутыя да жыцця

старабеларускія словы-звароты, як спадар, спадарыня, спадары,

спадарства, шаноўны спадар. На захадзе Беларусі яшчэ і сёння бытуюць

звароткі шаноўная спадарыня, шаноўнае спадарства, пан, пані, паненнка,

панове.

У беларускай народнай тардыцыі захоўваеццца і такая неафіцыйная

форма зваротку: Цётка! Дзядзька! Бабуля! Дзядуля! Гэтыя словы

ўжываюцца разам з імем або прозвішчам : цётка Ганна, дзядзька Іван,

бабуля Маня.

Пры звароце да маладзейшай асобы шырока ўжываецца наступная

неафіцыйная форма: Сынок! Дачушка! Унучак!

Нацыянальная спецыфіка моўнага этыкету праяўляецца ва ўжыванні

клічных формаў зваротку ( назоўнікі м.р.): Алесю! Браце! Сыне! Дзеду!

Іване!

Практыкаванне 1. Прачытайце словазлучэнні, запомніце

беларускамоўныя канструкцыі.

У меня болит голова – мне баліць галава

Не удивительно – дзіва што

На этих днях – гэтымі днямі

Умнее соседа – разумнейшы за суседа

В другой раз – іншым разам

Рассказать о товарище – расказаць пра таварыша

Жить с родителями – жыць пры бацьках

Топить печь – паліць у печы

Пойти за грибами – пайсці ў (па) грыбы

Поехать к брату – паехаць да брата

Послать за доктором – паслаць па доктара

Становиться тише – цішэць

Жениться на ней – ажаніцца з ёю

Удивляться чему-то – дзівіцца з чагосьці

Извините меня – даруйце мне (прабачце)

Благодарить врача – дзякаваць урачу

В пяти километрах от города – за пяць кіламетраў ад горада

Больной гриппом – хворы на грып

Дом в пять этажей – дом на пяць паверхаў

Несколько раз в неделю – некалькі разоў на тыдзень

Похожий на сестру – падобны да сястры

Не к месту – не да месца

Не выполнить из-за болезни – не выканаць праз хваробу

По этой причине – з гэтае прычыны

Смеяться над ним – смяяцца з яго

Практыкаванне 2. Перакладзіце сказы на беларускую мову.

Бригада «Скорой помощи» задержалась из-за сильной метели. Врач

периодически подшучвал над ним, стараясь поднять больному настроение.

Митя снова заболел ангиной. Люди должны уважительно относиться один

к одному и не издеваться над ближним. Сергеев рассказал о своих

проблемах доктору. Девчата решили с самого утра пойти за грибами.

Извините меня за прогул.

Практыкаванне 3. Прачытайце сказы, знайдзіце сэнсавыя, лексічныя і

стылістычныя памылкі. Выпраўце сказы і запішыце іх.

Кармы, як вядома, з’яўляюцца галоўным і асноўным дапаможнікам у

выхаванні маладняку і ўсяго статку. Учора мы здалі клуб, сёння дзіцячы

сад з яслямі, а заўтра здадзім і астатнія жывёлагадоўчыя памяшканні. У

выніку прафілактычных і лячэбных мерапрыемстваў захварэла пяцьдзесят

цялят. У адзіночку Алесь Рыбак з таварышамі не змог бы выратаваць сцяг.

У сувязі з хваробай прадаўца аддзел зачынены на абед. Наступае вечар,

засвяціліся святлом вокны інтэрната. На белым абрусе Каця прыгожа, як

на вячэры з замежнай дэлегацыяй, расставіла талеркі з ярка-чырвонымі, як

налітымі крывёй, памідорамі. Тут галава круціцца ад паху кветак. Вёска

маніць сваёй прыхажосцю. Жывеш адзін раз і зашывацца ў сваё асабістае

нельга. На птушкаферме механізавалі раздачу кармоў, паенне і даенне.

Практыкаванне 4. У прапанаваных сказах знайдзіце і выпраўце

моўныя памылкі.

Асветная дзейнасць Еўфрасінні Полацкай вядома практычна ўсім.

Неўзабаве я сеў за напісанне сваёй аўтабіяграфіі. Уладзімір Караткевіч

багата зрабіў твораў на гістарычную тэматыку. Мая малодшая сястра

любіць па вечарах гуляць на піяніна. У суседняй кватэры ўсю ноч лаяў

сабака. Гэтае мерапрыемства патрабуе майго асабовага кантролю. Я сеў на

крэсла і ўключыў тэлевізар. Па вуліцы павольна ішла эфектыўная

бландзінка.

Практыкаванне 5. Да запазычаных слоў падбярыце беларускамоўныя

сінонімы.

Максімальны, лаканічны, эталон, аморфны, эмоцыя, гіпотэза, карэкцыя,

баланс, ін’екцыя, гіпербала, дэфект, вібрацыя, ілюзорны, альянс, рэзюме,

сурагат, селекцыя, інтэлект, фантом, вердыкт, рэанімацыя, прыярытэт,

дыскусія, пранонс, фрагмент, аргумент.

Практыкаванне 6. Прачытайце словы, запомніце іх правапіс і

пастаноўку націску.

-А-

абе/руч апапле/ксія

абрэвіяту/ра апака/ліпсіс

авеню/ аранжарэ/я

агрэга/т ара/хіс

агрэ/ст артапе/дыя

аднаакто/вы арыенці/р

азбе/ст атэста/т

айва/ аўдые/нцыя

аку/нь аўкцыё/н

алкаго/ль аўтастра/да

алфаві/т аўто/граф,

аграно/мія аранжарэ/я

агрэга/т ара/хіс

агрэ/ст артапе/дыя

аднаакто/вы арыенці/р

азбе/ст атэста/т

айва/ аўдые/нцыя

аку/нь аўкцыё/н

алкаго/ль аўтастра/да

алфаві/т аўто/граф,

-Б-

бакала/ўр блакірава/ць

ба/лаваць бланшырава/ць

бандэро/ль блі/снуць

баро/даўка блыха/

басе/йн бранспо/йт

баро/даўка бра/тавая

басе/йн бра/ўнінг

берасця/ны брызе/нт

берэ/т булё/н

біту/м бу/тля

-В-

ва/куум ву/стрыца

ве/зці выбо/іна

вінегрэ/т вы/падак

вуго/р ву/сы

-Г-

галантарэ/я гліня/ны

гастрано/мія гліцэры/на

гваздзікі/ грамадзя/нін

-Д-

дагле/дзець дзядзькі/

дазіме/тр дыспансе/р

дакуме/нт далікатэ/с

дачыста/ дэсе/рт

дашчэ/нту дэфе/кт

до/лата дыспе/тчар

дацэ/нт дыспе/тчар

-Ж-

жалюзі/

-З-

за/баўка замкну/тасць

заблакірава/ць заня/тасць

забра/ны за/сланка

заво/дскі зая/ўнік

загна/ны зво/няць

загаво/р знаха/р

-І-

ідэало/гія інсу/льт

іеро/гліф інтарэ/с

і/каць інтэрв’юе/р

ішэмі/я. імя/

інду/стрыя

-К-

кале/дж кі/шка

калё/квіум кла/ксан

каме/нны крапіва/

камп’ю/тэр крэ/мень

камфара/ куліна/рыя

камюніке/ кухо/нны

канды/тар

-Л-

ландша/фт лі/дэр

ласка/вы ліно/леум

ла/таць ло/пух

-М-

малы/ металу/ргія

мане/ўр мотаро/лер

манпансье/ му/ляр

ме/зенец мы/сленне

ме/неджэр

-Н-

ната/рыус няна/вісць

на/крыўка ніцяны/

наспе/х

-О-

о/піум о/хра

-П-

паво/дкавы плечавы/

палігра/фія по/крыўны

пара/ліч по/цемкі

паслане/ц про/паліс

пераво/дны прызы/ў

перпе/тыуум-мо/біле прыку/с

піяла/ прэзі/дыум

плато/ прэрагаты/ва

пле/сневы пу/рпур

пле/ўра

-Р-

рада/р ра/унд

ра/дыус ро/ставы

рама/тус рэве/нь

расчаса/ны

-С-

садавіна/ сме/шны

саджа/лка спі/на

са/уна старэ/нькі

ску/ла слабы/

слі/на су/павы

-Т-

тваро/г тэрапе/ўт

-Ф-

фае/ фарфо/р

фармацэ/ўт фа/уна

фарту/х

-Х-

хрысція/нін

-Ц-

цэлафа/н цэме/нт

-Ч-

чы/хаць.

-Э-

экземпля/р

-Я-

я/драны.

Практыкаванне 7. Прачытайце словы, запомніце іх значэнне.

Абярнуцца – паваліцца на бок, перавярнуцца (рус. опрокинуться)

Адказ – словы, выкліканыя пытаннем (рус. ответ)

Араць – апрацоўваць глебу плугам (рус. пахать)

Безадказны – які не нясе адказнасці (рус. безответственный)

Бескарысны – які не прыносіць карысці (рус. бесполезный)

Благі – дрэнны (рус. плохой)

Блудзіць – хадзіць у пошуках выйсця. (рус. блуждать)

Буйны – вялікі па плошчы, па памерах (рус. крупный)

Бяспечны – які не пагражае небяспекай (рус. безопасный)

Выкачаць – пераварочваючы з боку на бок, абваляць у чым-небудзь

(рус. обвалять)

Гарбуз – агародніна (рус. тыква)

Годнасць – сукупнасць высокіх маральных якасцей (рус. достоинство)

Грэбля – насціл з бярвення або галля для пераезду прац гразь, балота

(рус. гать)

Дурэць – сваволіць, забаўляцца (рус. шалить)

Дыван – тканы выраб для падлогі ці сцен (рус. ковёр)

Ёмкі – якім лёгка карыстацца, зручна (рус. удобный)

Калёсы – конная чатырохколая гаспадарчая павозка (рус. телега)

Калоша – частка штаноў, якая надзяваецца на адну нагу (рус. штанина)

Маніць – хлусіць, гаварыць няпраўду (рус. обманывать)

Папытацца – задаць каму-небудзь пытанне (рус. спросить)

Сцірка – гумка для сцірання напісанага (рус. резинка)

Уляцець – з лёту, на ляту трапіць унутр чаго-небудзь (рус. влететь)

Практыкаванне 8.Перакладзіце на беларускую мову:

Как дела? Сколько лет, сколько зим? Мое почтение!

Практыкаване 9. Назавіце найбольш пашыраныя формулы развітання

сярод моладзі.

Практыкаванне 10. Дапоўніце словазлучэнні да сказаў.

Шаноўнае спадарства! Мы рады...

Прашу высокі суд улічыць...

Даруйце, калі ласка, але...

Будзьце ласкавы! Ці не маглі б...

Вялікі дзякуй Вам за...

Практыкаванне 11. Складзіце дыялогі паводле сітуацый.

Вам неабходна памяняць пашпарт.

Выпадковая сустрэча з аднакласнікам.

Вы наведалі юрыдычную кансультацыю.

Вы парушылі правілы дарожнага руху.

V . Т Э К С Т Ы Д Л Я П Е Р А К Л А Д У З У Л І К А М

П Р А Ф Е С І Й Н А Й Л Е К С І К І

( д л я ю р ы с т а ў )

Тэкст 1. Древнерусское слово «уговор», превратившееся впо-

следствии в «договор», и его такой же старый синоним «ряда» часто

упоминаются в старинных русских пословицах. Это подтверждает

большую роль договора в жизни народа. В поговорках «Уговор - дороже

денег», «Не было бы ряду, не было бы и спора» и других подчеркивается

особое уважение к заключенному договору. И мы нередко употребляем

этот термин. «Заключайте договоры с Госстрахом», - рекомендует нам

плакат. Юридическая консультация на своей вывеске и в помещенном в

газете извещении сообщает, что ведет дела граждан «по заключенным ими

договорам», а транспортные организации дают рекламу, что готовы

заключить договоры «на обслуживание населения».

...Жизнь человека - непрерывное заключение бесчисленного

множества договоров. Что же такое договор? Договор - сделка. Но не вся-

кая сделка - договор. Отличительная его особенность в, том, что договор

представляет собой двух- или многостороннюю сделку. Он есть там, где

два лица или несколько лиц высказали друг другу свою волю или желание

и эта воля, желание совпали. «Купи у меня новый магнитофон за столько-

то рублей», - говорит один. «Покупаю», - говорит другой. Если в ответ на

свое предложение Вы услышите «покупать не хочу» или «куплю, но

дешевле», договора не будет (Основы права Республики Беларусь).

Тэкст 2. Согласно ст. 472 Гражданского кодекса Республики

Беларусь авторское право распространяется на произведения науки,

литературы и искусства независимо от формы, назначения и достоинства

произведения, а также от способа его воспроизведения.

Авторское право распространяется на произведения, выраженные в

какой-либо объективной форме, позволяющей воспроизводить результат

творческой деятельности автора (рукописи, чертежи, изображения,

магнитные записи и т. п.). Правовая охрана распространяется на

произведения, выпущенные в свет и не выпущенные в свет. Произведение

считается выпущенным в свет, если оно издано, публично исполнено,

публично показано, передано по радио, телевидению или каким-либо иным

способом сообщено неопределённому кругу лиц.

Предметом авторского права в Республике Беларусь могут быть :

устные произведения (речи, лекции, доклады и т. п.);

письменные произведения (литературные, научные и др.);

драматические и музыкально-драматические произведения;

переводы;

кинофильмы, телефильмы, радио- и телевизионные передачи;

произведения живописи, скульптуры, архитектуры, графического и

декоративно-прикладного искусства, рисунки, чертежи;

фотографические произведения;

географические, геологические карты;

другие произведения.

Действие авторского права (в отличие от вещных прав)

ограничивается пределами той страны, на территории которой

произведение получило правовую охрану. Поэтому при отсутствии

межгосударственных соглашений об охране авторских прав произведение,

опубликованное автором в своей стране, может затем использоваться в

любой другой стране без согласия автора или его правопреемников и без

выплаты авторского вознаграждения.

Тэкст 3. Административное право занимает особое место в системе

правового регулирования, поскольку выступает необходимым и важным

инструментов управления социальными процессами в обществе. Ему

присущи соответствующие границы правового регулирования -

деятельность государственной исполнительной власти всех рангов,

общественных отношений управленческого характера, которые

складываются в этой сфере, внутренняя организационная деятельность

других государственных органов, связанных с функцией управления, а

также внешнеорганизационные отношения негосударственных

организаций, учреждений и предприятий.

Административное право охватывает широкий круг общественных

отношений, которые возникают в связи с реализацией ей функций

управления в процессе деятельности органов исполнительной власти.

Наиболее тесную связь административное право имеет с государс-

твенным правом, которое составляет основу всех отраслей права

включая административное, и занимает ведущее место.

Административное право тесно связано также и с гражданским пра-

вом. Прежде всего потому, что связи регулируют отношения

имущественного характера, при этом необходимо указать, что нормы

гражданского права касаются имущественных отношений в тех случаях,

когда стороны равноправны например, (договор поставки продукции). А

нормы административного права касаются имущественных отношений,

которые базируются на административной подчиненности одной

стороны другой (например, если не оплачен проезд в трамвае)

определенные связи есть у административного права с трудовым правом

в сфере регулирования служебных отношений. Так трудовое право

определяет статус государственного служащего как участника трудового

процесса, а нормы государственного права регулируют го

сударственно-служебные отношения. Административное право

граничит с финансовым, земельным, аграрным и другими отраслями

права.

Таким образом, анализ взаимодействия административного права с

другими отраслями права позволяет установить, что его предметом есть

сфера государственного управления. Другими словами

административное право регулирует общественные отношения в сфере

государственного управления.

Для эканамістаў

Тэкс 1. Предпринимательство

Предпринимательство является результатом развития рыночных

отношений. Своими корнями оно уходит в условия жизнедеятельности

человека.

Поскольку в предпринимательстве заключены разнообразные стороны

экономических отношений, его можно представить как экономическую

категорию, метод хозяйствования, тип экономического мышления.

В обобщенном виде предпринимательство можно определить как

инициативную, связанную с риском, деятельность субъекта

хозяйствования, осуществляющего новые комбинации с целью реализации

своих идей и достижения социально-экономического эффекта.

По американским стандартам, это вид деятельности, направленный на

организацию и осуществление смелых, важных и трудных проектов в

целях получения прибыли.

Предпринимательская деятельность может осуществляться как

отдельными индивидуумами (частными лицами), так и группой людей,

благодаря чему можно решать более масштабные задачи. Субъектами

коллективного предпринимательства выступают различные ассоциации:

акционерные общества, арендные коллективы, кооперативы.

Следует выделить трудовой коллектив. В целом он не является

субъектом предпринимательства ввиду того, что он создается для решения

производственных задач, а не для бизнеса. Но в определенных условиях

трудовой коллектив может приобрести качества субъекта

предпринимательства.

В отдельных случаях к субъектам предпринимательства относится и

государство в лице его соответствующих органов.

Тэкст 2. Термин "олигополия" применяется для описания рынка, на

котором господствует несколько (примерно от 3 до 5) крупных фирм. На

мировом рынке это, например, автомобильное и компьютерное

производство.

Олигополия существует потому, что другим конкурирующим фирмам

трудно выйти на данный рынок. Существует ряд барьеров,

препятствующих проникновению новых фирм на существующий рынок.

Это:

1) высокая стоимость организации производства (строительство

завода, закупка современного оборудования и т.д.);

2) патентная защита производства.

Во многих технологически передовых отраслях (химическая,

электроника) продукция защищена патентами. Для того чтобы

организовать выпуск такой продукции, конкуренты должны заплатить

владельцам патентов за право использовать их технологии в своем

производстве или изобрести собственную новую технологию, не

защищенную существующими патентами.

На олигопольном рынке ценовая конкуренция менее эффективна.

Фирмы знают, что, если они понизят цены, конкуренты сделают то же

самое. В итоге у всех уменьшатся доходы. Поэтому вместо ценовой

конкуренции фирмы на олигопольном рынке стремятся проводить

согласованную ценовую политику. Это может быть либо лидерство в

ценах, либо соглашение о ценах.

Лидерство в ценах означает такую практику, когда ведущая

компания отрасли назначает свои цены, а остальные фирмы следуют за

ней.

Соглашения о ценах могут тайно заключаться двумя или

несколькими крупными компаниями для установления фиксированных

цен или раздела рынка. Законодательства большинства стран считают

такую практику противозаконной.

Тэкст 3. Основной статьёй доходов бюджета являются налоги.

Налоги - это обязательные платежи физических и юридических лиц,

взимаемые государством для выполнения своих функций.

Налоги выполняют две основные функции: фискальную и

экономическую. Суть фискальной функции состоит в аккумуляции

денежных средств в бюджете, в образовании государственных денежных

фондов.

Экономическая функция налогов заключается в перераспределении с

помощью налоговых средств, что оказывает активное влияние на

процессы, на ход общественного воспроизводства.

Налоговая система включает различные виды налогов, в основу

классификации которых могут быть положены разные признаки.

В зависимости от объекта обложения налоги делят на прямые и

косвенные. Прямые налоги устанавливаются непосредственно на доход и

имущество (подоходный налог, земельный налог). К косвенным относятся

налоги на товары и услуги, включаемые в цену или тариф (акциз, НДС).

В зависимости от органов взимания различают государственные и

местные налоги. Первые взимаются, как правило, центральным

правительством и направляются в государственный бюджет (подоходный

налог, налог на прибыль, акцизы, таможенные пошлины и др.). Местные

налоги взимаются местными органами управления соответствующей

территории и поступают в местный бюджет.

В зависимости от системы построения налогов различают твердые и

долевые ставки. Твердые ставки устанавливаются в абсолютных суммах

на единицу обложения (земельный налог), долевые - в процентах. Они

могут быть пропорциональными, прогрессивными и регрессивными.

Первые действуют в едином проценте к объекту налогообложения,

вторые возрастают в соответствии со шкалой. Регрессивный налог - это

такой налог, средняя ставка которого снижается по мере роста доходов.

Несмотря на то что налоги объективно необходимы и широко

применяются, практикой доказано, что их чрезмерный рост снижает

деловую активность как индивидуальных лиц, так и компаний.

для бухгалтараў

Тэкс 1. Банк - финансовое учреждение, специализирующееся на

аккумулировании (накоплении) денежных средств, кредитовании,

посредничестве в денежных расчётах и операциях с ценными бумагами.

По формам собственности банки бывают: акционерные, партнёрские,

индивидуальные, кооперативные, муниципальные (коммунальные),

государственные (национальные), межгосударственные и другие.

Главную роль в стране играет Центральный (национальный) банк. Так,

Национальный банк Республики Беларусь выполняет функции

государственного органа и осуществляет эмиссию (выпуск в обращение)

денег и государственных ценных бумаг; хранение официальных

золотовалютных резервов; проведение государственной политики по

регулированию кредитно-денежной сферы; валютное регулирование;

обеспечение кассово - расчётного обслуживания бюджета государства,

устанавливает цены купли-продажи драгоценных металлов и т.д.

Следовательно, Национальный банк играет роль «банка банков». Он

следит за деятельностью всех остальных банков, регулирует и

контролирует финансовую деятельность кредитно-финансовых

учреждений.

В рыночной экономике основным видом банков являются

коммерческие банки. Они занимаются непосредственно финансовыми

операциями по обслуживанию предприятий, организаций, частных лиц,

выполняют практически все виды банковских операций: приём вкладов на

текущие счета; краткосрочное кредитование предприятий; расчёты между

предприятиями (фирмами); продажу и размещение ценных бумаг.

(Человек.Общество.Государство.)

Тэкст 2. Эффективность деятельности предприятия зависит от наличия

хозяйственных средств и рационального их использования. В связи с этим

руководству предприятия, учредителям надо знать о наличии и видах

хозяйственных средств и об источниках их образования. Эти данные

получают с помощью бухгалтерского баланса. В балансе видно: от кого,

сколько и для каких целей получены средства, а также на что, куда эти

средства использованы.

В конце каждого месяца и года все предприятия независимо от форм

собственности составляют бухгалтерский баланс. Он является способом

группировки в денежной оценке хозяйственных средств предприятия по

составу и размещению, а также по источникам образования на

определённую дату.

После того, как по счетам определены обороты и сальдо, составляется

баланс, в котором записываются остатки каждой группы средств по

составу и источникам образования.

Схематически он представляет собой двустороннюю таблицу, левая

часть которой называется активом и служит для отражения средств по их

составу и размещению: основные средства , готовая продукция и т.д.

Правая часть баланса называется пассивом и служит для отражения этих

же самых средств, но по источникам их образования: уставный фонд,

резервный фонд, кредиты банков, прибыль и т.д. пассив отвечает на

вопрос «откуда?» появились средства, а актив- «куда?» эти средства

вложены. (Бухгалтерский учёт. Н.С. Стражева)

Тэкст 3.Текущий (расчётный) счёт – счёт, открываемый предприятию,

предпринимателю для зачисления поступающих в их адрес денежных

средств и осуществления расчётных операций, как в безналичной, так и в

наличной формах, вытекающих из уставной деятельности предприятия,

деятельности предпринимателя, и в соответствии с законодательством;

физическому лицу – для зачисления поступающих в его адрес денежных

средств и проведения расчётов, вытекающих из гражданско-правовых

отношений.

Для открытия текущего счёта клиенты представляют в банк

определённый пакет документов. Предприятие, предприниматель

самостоятельно выбирают банк для расчётно-кассового обслуживания, а

физическое лицо – для открытия счёта. Банки не вправе отказать

предприятию, предпринимателю в расчётно-кассовом обслуживании, а

физическому лицу – в открытии счёта, если это предусмотрено Уставом

банка.

Должностные лица банка, принимающие решение об открытии счетов

предприятий, предпринимателей, физических лиц, определяются банком

самостоятельно.

Для менеджараў

Тэкст 1. Инвестиции - затраты денежных средств, направленные на

воспроизводство (поддержание и расширение) основных средств

предприятия. Инвестирование (вложение денежных средств) в землю,

сооружения, производственные мощности имеет целью продолжение и

расширение производственной деятельности предприятия, получение

дохода и прибыли в будущем.

Необходимость инвестиций вызывается несколькими причинами.

Основными среди них являются необходимость обновления или

замены имеющейся материально-технической базы производства, ее

усовершенство-вания или модернизации в связи с изнашиванием и

устареванием производст-венного оборудования, потребность в

наращивании и вводе принципиально новых производственных мощностей

в связи с увеличением объемов производства и освоением новых видов

деятельности.

Основными источниками инвестиций являются собственные

средства (уставный капитал, амортизационный фонд, другие резервные

фонды, фонд накопления, нераспределяемая прибыль предприятия).

Наиболее дешевым источником финансирования инвестиций

является - реинвестируемая прибыль предприятия. Ее производительное

применение позволяет избежать дополнительных расходов, связанных с

выплатой процентов по заемным средствам, или расходов, связанных с

выпуском ценных бумаг. Реинвестирование прибыли сохраняет

сложившуюся систему контроля над деятельностью предприятия,

поскольку число акционеров предприятия не меняется (в отличие от их

неизбежного увеличения в случае дополнительной эмиссии ценных бумаг).

Инвестиционная деятельность осуществляется по преимуществу в

условиях неопределенности. Если речь идет о замещении имеющихся

производственных мощностей, то инвестиционное решение может быть

принято достаточно просто, поскольку руководство предприятия ясно

представляет себе, в каком объеме и с какими характеристиками

необходимы новые основные средства (машины, станки, оборудование и

т.п.). Если же речь идет о расширении основной деятельности или ее

диверсификации, то фактор риска начинает играть существенную роль.

Тэкс 2. Финансовый менеджмент

В последнее время в русский экономический лексикон все

настойчивее входит термин “финансовый менеджмент”, и, как следствие,

его трактуют по - разному: управление активами и пассивами; составление

бизнес - плана; анализ финансовой отчетности; разработка ценовой

политики и т. д. Поскольку термин “финансовый менеджмент” в переводе

означает “управление финансами”, то небезынтересно узнать, как его

трактуют в США, Европе. Финансовый менеджмент - наука и искусство

принимать инвестиционные решения и находить для этого финансовые

источники.

Долгое время в нашей стране менеджмент не изучался и не

рассматривался как серьезный экономический инструмент. В настоящее

время с вхождением в рыночную экономику появилась надежда, что

финансовый менеджмент привнесет в экономику предприятия новую

систему ценностей, изменит приоритеты в развитии предпринимательства.

Для оптимального функционирования финансового менеджмента

необходимы определенные условия хозяйствования.

1). Частная собственность на средства производства и землю.

2). Самофинансирование предпринимательской деятельности.

3). Свобода ценообразования.

4). Рынок труда, капитала, товаров.

5). Четкое финансовое и хозяйственное законодательство.

Главной целью финансового менеджмента является повышение

благосостояния владельцев предприятия и персонала. Отсюда вытекают

определенные задачи финансового менеджмента.

1). Формирование финансовых ресурсов необходимых размеров.

2). Финансовое планирование.

3). Инвестирование финансовых средств в наиболее эффективные

области предпринимательства.

4). Снижение инвестиционных рисков.

5). Осуществление финансового учета, контроля и анализа.

Тэкс 3. Финансовый менеджер - это специалист в области управления

финансовыми ресурсами, имеющий специальное образование и

выполняющий определенные функциональные обязанности. Главной

функцией его является создание условий для использования финансового

капитала в интересах фирмы. Отсюда рынок капитала, ценных бумаг -

объект высочайшего интереса.

Финансовый менеджмент имеет дело с непрерывным кругооборотом

капитала, каждая стадия которого требует сбалансирования с

материальными и трудовыми ресурсами. Финансовый менеджер

осуществляет распределение финансов и формирует фонд заработной

платы, инвестиционный фонд, прибыль и т. д. Он влияет на работу всего

персонала фирмы через системы оплаты труда. Финансовый менеджер

должен стремиться к расширению сфер влияния фирмы, нахождению

партнеров, присоединению новых предприятий и т. д. Он исследует

уровень издержек и стремится к их снижению, тем самым - к привлечению

прибыли. Обеспечивает выпуск ценных бумаг, тесно работает со

страховыми и кредитными учреждениями.

Банк - главный партнер фирмы. Понимая сложность задач, стоящих

перед специалистом в области финансов, в нашей стране значительно

расширили номенклатуру специальностей в этой области. Среди

дисциплин, изучающих рыночного бизнеса, финансовый менеджмент -

одна из главных. Это определяет предмет изучения - анализ управления

финансами предприятия.

Рыночные инструменты требуют тщательного выбора, умения ими

пользоваться, достигать конечных результатов, что в условиях

российского рынка особенно сложно. Литература, как правило,

переводная, в которой объясняется механика использования финансов на

капиталистическом рынке, но логика функционирования - универсальна.

Для маркетолагаў

Тэкст 1 Маркетинг - такой вид рыночной деятельности, благодаря

которой предвидятся и удовлетворяются постоянно меняющиеся нужды и

потребности людей. От обычного сбыта товаров маркетинг отличается

тем, что это целая система коммерческой деятельности. Она помогает так

понять клиента, что, как сказал один американский ученый, "товар и

услуга будут точно подходить ему и продавать себя сами".

История у маркетинга очень древняя. Еще в Библии описано немало

примеров коммерческой деятельности. Это были зачатки маркетинга.

Различные виды посредников, изучающих спрос, существовали в Древней

Греции и Риме.

Русские купцы успешно торговали и в Европе, и в Азии, и в Америке,

зная заранее, какие товары туда нужно везти.

В начале XX в. основное внимание в мире уделяется тому, как

совершенствовать производство, расширять его объекты и снижать цены

на товары. Все это делалось для того, чтобы они стали доступными более

широкому кругу покупателей. Однако, не изучив детально потребности,

пришли к кризису производства.

США, например, после Великой депрессии 1929 - 1932 гг. вывела из

кризиса администрация президента Рузвельта. Она пришла к гениально

простому выводу: производить надо ровно столько товаров и услуг,

сколько может востребовать и выкупить общество. В этом главный девиз:

производить нужно только то, что требуют рынок, покупатель, и не

навязывать "несогласованную" с ним продукцию.

Тэкст 2. Одним из основных направлений маркетинговой

деятельности является сегментация рынка, позволяющая аккумулировать

средства предприятия на определенном направлении своего бизнеса. К

настоящему времени в экономической литературе достаточно четко

обозначены понятия целевого рынка и целевого сегмента, выделение

которых и является основной целью сегментации рынка. Целевой рынок –

это потенциальный рынок фирмы, который определяется совокупностью

людей со схожими потребностями в отношении конкретного товара или

услуги, достаточными ресурсами, а также готовностью и возможностью

покупать. Целевой сегмент – это однородная группа потребителей

целевого рынка фирмы, обладающая схожими потребностями и

покупательскими привычками по отношению к товару фирмы.

Таким образом, сегментация рынка – это деятельность по выявлению

потенциальных групп потребителей конкретного товара предприятия.

Для проведения успешной сегментации рынка целесообразно

применять апробированные практической деятельностью пять принципов:

различия между сегментами, сходства потребителей, большой величины

сегмента, измеримости характеристик потребителей, достижимости

потребителей.

Принцип различия между сегментами означает, что в результате

проведения сегментации должны быть получены различающиеся друг от

друга группы потребителей. В противном случае, сегментация неявно

будет подменена массовым маркетингом.

Принцип сходства потребителей в сегменте предусматривает

однородность потенциальных покупателей с точки зрения покупательского

отношения к конкретному товару. Сходство потребителей необходимо для

того, чтобы можно было разработать соответствующий маркетинговый

план для всего целевого сегмента.

Тэкст 3. Маркетинг как экономическая категория обладает очень

емким содержанием, в связи с этим можно говорить о нескольких сторонах

маркетинга, Во-первых, маркетинг - это любая деятельность в сфере

рынка, направленная на продвижение товаров (услуг) от производителя к

потребителю посредством обмена. Во-вторых, маркетинг - это научная

дисциплина, система теоретических, методологических и практических

знаний, разрабатываемая, в основном на макроэкономическом уровне и

преподаваемая в рамках общего курса коммерческого дела в различных

учебных заведениях.

Концепция современного маркетинга отражает приверженность

предприятия теории и практике суверенитета потребителя. Предприятие

производит то, что нужно потребителю, и получает прибыль за счет более

полного удовлетворения его нужд. Вся деятельность предприятия, в том

числе его программы производства, научно-технических решений,

капиталовложений, финансовых средств и распределения рабочей силы, а

также программы сбыта, технического обслуживания, должны

основываться на знании потребительского спроса и его изменений в

перспективе.

С помощью маркетинга предприятие может получить необходимую

информацию о том, какие изделия и почему хотят покупать потребители; о

ценах, которые потребители готовы заплатить; о том, в каких регионах

спрос на данные изделия наиболее высокий; где сбыт продукции

предприятия может принести наибольшую прибыль.

Маркетинг также позволяет понять, каким образом производитель

должен организовать процесс сбыта своей продукции, проводить

компанию по продвижению на рынке новых изделий, строить рекламную

деятельность. Маркетинг позволяет рассчитать эффективность всех затрат,

определить какие виды продукции принесут большую отдачу, а также

ответить на массу других вопросов, связанных с производственно-

хозяйственной деятельностью предприятия. Иными словами, маркетинг -

инструментарий выживания фирмы в условиях жестокой конкурентной

борьбы.

Для псіхолагаў.

Тэкст 1. «Психология» - от латинского «psyche» - душа, «logia» -

понимание, знание. Предметом психологии является закономерные связи

субъекта с природным и социокультурным миром, запечатленные в

системе чувственных и умственных образов этого мира, мотивов,

пробуждающих действовать, а также в самих действиях, переживаниях

своих отношений к другим людям и самому себе, в свойствах личности как

ядра этой системы.

А) Анимизм – древнее представление о окружающем мире (от

латинского «anima» - душа, дух) – вера в скрытый за видимые вещи.

Б) Гилозоизм – переход от античности (от греческого «hyle» -

вещество, материя и «zoe» - жизнь). Гилозоизм впервые поставил душу

(психику) под общие законы естества.

В) Гераклит и идея развития закона (логоса). «Логос» - введен

Гераклитом – что означает закон. «Малый мир (микрокосм) отдельной

души подобен макрокосму всего миропорядка».

В начале XIX века стали складываться новые подходы к психике.

Мюллер (1801-1858) сформировал «закон специфической энергии органов

чувств». Психофизику открыл физиолог Вебер (1795-1878). Дондрес (1818-

1889) занимался экспериментами по изучению скорости протекания

психических процессов.

Уникальным предметом психологии, никакой другой дисциплиной

не изучается, был признан «непосредственный опыт». Главным методом –

интроспекция: наблюдение субъекта за процессами в своем сознании.

Природой психики занимался Сеченов И. М. (1829-1905).

Саморегуляция поведения организма посредством сигналов –

таковым было физиологическое основание сеченовской схемы

психической деятельности.

Тэкст 2. Психологическое познание столь же древне, как сам человек

. Он не мог бы существовать, не ориентируясь в мотивах поведения и

свойствах характера своих ближних.

Наряду с интересом к материальному благосостоянию и к бизнесу

многие люди стремятся помочь себе и понять, что значит быть человеком.

Стремятся разобраться в своем поведении, развить веру в себя, свои силы.

Осознать неосознанные стороны личности, сосредоточиться прежде всего

на том, что происходит с ними в настоящее время.

Когда психологи обращаются к изучению личности, что, пожалуй,

первое, с чем они сталкиваются, это многообразие свойств и их

проявлений в ее поведении. Интересы и мотивы, склонности и

способности, характер и темперамент, идеалы, ценностные ориентации,

волевые, эмоциональные и интеллектуальные особенности, соотношение

сознательного и несознательного (подсознательного) и многое другое - вот

далеко неполный перечень характеристик, с которыми приходится иметь

дело, если мы пытаемся нарисовать психологический портрет личности.

Обладая многообразием свойств, личность вместе с тем представляет

собой единое целое. Отсюда вытекают две взаимосвязанные задачи: во-

первых, понять все множество свойств личности как систему, выделив в

ней то, что принято называть системообразующим фактором (или

свойством), и, во-вторых, раскрыть объективные основания этой системы.

Разработанную З.Фрейдом психоаналитическую теорию личности,

весьма популярную в странах Запада, можно отнести к типу

психодинамических, неэкспериментальных, охватывающих всю жизнь

человека и использующих для описания его как личности, внутренние

психологические свойства индивида, в первую очередь его потребности и

мотивы. Он считал, что лишь незначительная часть того, что на самом

деле происходит в душе человека и характеризует его как личность,

актуально им осознается.

Аналитическая психология Юнга помогает нам лучше понять

поведение личности во взаимоотношении с окружающими т.е. социальную

сторону его поведения. Другой подход, помогающий лучше понять людей

- это трансакционный анализ, развитый Э.Берном.

Тэкст 3. Стресс- обычное и часто встречающееся явление. Мы все

временами испытываем его - может быть, как ощущение пустоты в

глубине желудка, когда встаем, представляясь в классе, или как

повышенную раздражительность или бессонницу во время

экзаменационной сессии. Незначительные стрессы неизбежны и

безвредны. Именно чрезмерный стресс создает проблемы для

индивидуумов и организаций. Стресс является неотъемлемой частью

человеческого существования, надо только научиться различать

допустимую степень стресса и слишком большой стресс. Нулевой стресс

невозможен.

Стресс - чрезмерное психологическое или физиологическое

напряжение. Исследования показывают, что к физиологическим признакам

стресса относятся язвы, мигрень, гипертония, боль в спине, артрит, астма и

боли в сердце. Психологические проявления включают

раздражительность, потерю аппетита, депрессию и пониженный интерес к

межличным и сексуальным отношениям и др.

Снижая эффективность и благополучие индивидуума, чрезмерный

cтресс дорого обходится организациям. Многие проблемы сотрудников,

которые отражаются как на их заработке и результатах работы, так и на

здоровье и благополучии сотрудников, коренятся в психологическом

стрессе. Стресс прямо и косвенно увеличивает затраты на достижение

целей организаций и снижает качество жизни для большого числа

трудящихся.

На жизненном пути нас поджидает множество событий и

потрясений, способных вызвать стресс. В большинстве своем они

являются неотъемлемой частью нашей жизни, поэтому избежать их или

обойти просто невозможно. Важно знать, какие события и в каких случаях

особо стрессогенны, - это поможет смягчить негативные последствия.

Если мы снова просмотрим перечень жизненных ситуаций и

событий, способных вызвать стресс, то увидим, что некоторые из них

являются положительными и благоприятно влияют на нашу жизнь (

свадьба, личный успех, рождение ребенка, успешная сдача экзаменов ).

Кроме того, в течение жизни мы испытываем и другие положительные

ощущения: к примеру, радость ( окончание школы, института, встреча с

друзьями и родными, победа любимой команды), любовь, творческий

подъем ( вдохновение), достижение выдающегося спортивного результата

и т.п. Однако стрессовое напряжение способны вызвать как

положительные, так и отрицательные ситуации. Чтобы как-то различать

источники стрессов, да и сами стрессы, положительные получили название

эвстресс, отрицательные - дистресс, или просто стресс.

Некоторые жизненные ситуации, вызывающие стресс можно

предвидеть. Например, смену фаз развития и становления семьи или же

биологически обусловленные изменения в организме, характерные для

каждого из нас. Другие ситуации неожиданны и непредсказуемы,

особенно внезапные ( несчастные случаи, природные катаклизмы, смерть

близкого человека). Существуют еще ситуации, обусловленные

поведением человека, принятием определенных решений, определенным

ходом событий ( развод, смена места работы или места жительства и т.п.).

Каждая из подобных ситуаций способна вызвать душевный дискомфорт.

В этой связи человеку необходимы хорошие адаптационные

способности, которые помогут пережить самые тяжелые жизненные

ситуации, выстоять в самых жестких жизненных испытаниях. Эти

адаптационные способности мы и сами можем в себе воспитать, и

совершенствовать с помощью различных упражнений.

Для інфарматыкаў

Тэкст 1. Компьютерные вирусы

А началась эта история ни много ни мало – тридцать лет назад.

Именно тогда, в конце 60-х, когда о «персоналках» можно было прочитать

лишь в фантастических романах, в нескольких «больших» компьютерах,

располагавшихся в крупных исследовательских центрах США,

обнаружились очень необычные программы. В отличие от программ

нормальных, послушно ходивших « по струнке» и выполнявших все

распоряжения человека, эти гуляли сами по себе, подобно киплинговской

кошке. Занимались в недрах компьютера какими-то понятными только им

делами, по ходу дела сильно замедляя работу компьютера. Хорошо хоть,

что ничего при этом не портили и не размножались.

Однако продлилось это недолго. Уже в 70-х годах были

зарегистрированы первые настоящие вирусы, способные к размножению и

даже получившие собственные имена.

К 80-м годам число активных вирусов измерялось уже сотнями. А

появление и распространение ПК породило настоящую эпидемию – счет

вирусов пошел на тысячи. Правда, термин «компьютерный вирус»

появился только в 1984 г. – впервые его использовал в своем докладе на

конференции по информационной безопасности сотрудник Лехайского

университета США Ф.Коэн.

Первые «персональные» вирусы были существами простыми и

неприхотливыми – особо от пользователей не скрывались, «скрашивали»

свое разрушительное действие (удаление файлов, разрушение логической

структуры диска) выводимыми на экран картинками и каверзными

«шутками» («Назовите точную высоту горы Килиманджаро в

миллиметрах! При введение неправильного ответа все данные на вашем

винчестере будут уничтожены!!!»). Выявить такие вирусы было нетрудно.

Позднее вирусы стали хитрее – они научились маскироваться,

запрятывая свой программный код в таких потаенных уголках, до которых,

как им казалось, ни один антивирус добраться не мог. Поначалу –

действительно не добирались. Поэтому и назывались такие вирусы

«невидимками» (stealth).

Казалось, фантазия вирусописателей наконец-то истощилась. И

когда против stealth-вирусов было наконец-то найдено «противоядие»,

компьютерный народ вздохнул с облегчением. А все еще только

начиналось…

Тэкст 2. Компьютерные преступления условно можно подразделить

на две большие категории - преступления, связанные с вмешательством

в работу компьютеров, и преступления, использующие компьютеры как

необходимые технические средства Несанкционированный доступ

осуществляется, как правило, с использованием чужого имени,

изменением физических адресов технических устройств, использованием

информации, оставшейся после решения задач, модификацией

программного и информационного обеспечения, хищением носителя

информации, установкой аппаратуры записи, подключаемой к каналам

передачи данных.

Хакеры Гудини информационных сетей. Для некоторых взлом и копание

в информации развлечение , для других бизнес. Они могут ночами биться

в закрытые двери (шлюзы) сетей или компьютеров конкретных людей

перебирая простые слова в качестве пароля.

Несанкционированный доступ к файлам законного пользователя

осуществляется также нахождением слабых мест в защите системы.

Однажды

обнаружив их, нарушитель может неспеша исследовать содержащуюся в

системе информацию, копировать ее, возвращаться к ней много раз как

покупатель рассматривает товары на витрине или читатель выбирает

книгу, просматривая полки библиотек. Программисты иногда допускают

ошибки в

программах, которые не удается обнаружить в процессе отладки.

Бывает, что некто проникает в компьютерную систему, выдавая себя за

законного пользователя. Системы, которые не обладают средствами

аутентичной идентификации (например, по физиологическим

характеристикам:

по отпечаткам пальцев, по рисунку сетчатки глаза, голосу и т. п.),

оказываются без защиты против этого приема. Самый простой путь его

осуществления - получить коды и другие идентифицирующие шифры

законных пользователей.

Тэкст 3. Информатика - молодая научная дисциплина, изучающая

вопросы, связанные с поиском, сбором, хранением, преобразованием и

использованием информации в самых различных сферах человеческой

деятельности. Генетически информатика связана с вычислительной

техникой, компьютерными системами и сетями, т.к. именно компьютеры

позволяют порождать, хранить и автоматически перерабатывать

информацию в таких количествах, что научный подход к

информационным процессам становится одновременно необходимым и

возможным. До настоящего времени толкование термина "информатика"

(в том смысле как он используется в современной научной и методической

литературе) еще не является установившимся и общепринятым. Обратимся

к истории вопроса, восходящей ко времени появления электронных

вычислительных машин.

После второй мировой войны возникла и начала бурно развиваться

кибернетика как наука об общих закономерностях в управлении и связи в

различных системах: искусственных, биологических, социальных.

Рождение кибернетики принято связывать с опубликованием в 1948 г.

американским математиком Норбертом Винером, ставшей знаменитой,

книги "Кибернетика, или управление и связь в животном и машине". В

этой работе были показаны пути создания общей теории управления и

заложены основы методов рассмотрения проблем управления и связи для

различных систем с единой точки зрения. Развиваясь одновременно с

развитием электронно-вычислительных машин, кибернетика со временем

превращалась в более общую науку о преобразовании информации.

Под информацией в кибернетике понимается любая совокупность

сигналов, воздействий или сведений, которые некоторой системой

воспринимаются от окружающей среды (входная информация X),

выдаются в окружающую среду (выходная информация Y), а также

хранятся в себе (внутренняя, внутрисистемная информация Z).

Развитие кибернетики в нашей стране встретило идеологические

препятствия. Как отмечал академик А.И.Берг, в конце 50-х, начале 60-х

годов в нашей литературе были допущены грубые ошибки в оценке

значения и возможностей кибернетики. Все это нанесло серьезный ущерб

развитию науки, привело к задержке в разработке многих теоретических

положений и даже самих электронных машин.

Достаточно сказать, что еще в философском словаре 1959 года издания

кибернетика характеризовалась как "буржуазная лженаука". Причиной

этого явления послужили, с одной стороны, недооценка новой бурно

развивающейся науки отдельными учеными "классического" направления,

с другой - неумеренное пустословие тех, кто вместо активной разработки

конкретных проблем кибернетики в различных областях спекулировал на

полуфантастических прогнозах о безграничных возможностях

кибернетики, дискредитируя тем самым эту науку.

Дело к тому же осложнялось тем, что развитие отечественной

кибернетики на протяжении многих лет сопровождалось серьезными

трудностями в реализации крупных государственных проектов, например,

создания автоматизированных систем управления (АСУ). Однако, за это

время удалось накопить значительный опыт создания информационных

систем и систем управления технико-экономическими объектами.

Требовалось выделить из кибернетики здоровое научное и техническое

ядро и консолидировать силы для развития нового движения к давно уже

стоящим глобальным целям.

для дызайнераў

Тэкст 1. Дизайн интерьеров как самостоятельное направление в

обустройстве помещений сформировалось сравнительно недавно, хотя

стремление вносить разнообразие в окружающую обстановку было

присуще человеку всегда. Обычно дизайн интерьера, в первую очередь,

ассоциируется только с выполнением декоративной функции, так как он

обладает мощным визуальным воздействием. Самое широкое

распространение получил дизайн интерьера посредством декора, так как

это не требует кардинальной перестройки квартиры или дома. В идеале

уже на стадии ремонта квартиры должна быть сформирована дизайнерская

концепция и дизайн-проект, но нередко предпочтение отдается лишь

привнесению в помещение декоративных элементов, способных его

полностью преобразовать и дать человеку некую энергетическую

подпитку. О том, что дизайн интерьеров подвержен моде, говорить не

приходится, так как изменения в концепциях дизайна характерны даже для

небольшого периода времени. Наиболее статичным и не подверженным

веяниям моды остается классический стиль, хотя в последние годы дизайн

«пережил» и аскетичный период, и переход к более мягким направлениям.

Очень часто в современных интерьерах стала использоваться асимметрия,

подсветка различных элементов интерьера и даже выбор отдельного цвета

для каждой стены. С другой стороны, усталость от строгих геометрических

форм и холодного интерьера сейчас возвело на «пьедестал почета»

фитодизайн – использование растений для обустройства помещений.

В дизайне современных интерьеров продолжают использоваться

рисунки в виде полос, так как они располагают к отдыху и уюту. Кстати,

согласно древнему обычаю, полосы способны приносить в дом счастье и

гармонию, и вполне возможно, что в наш век они тоже не утратили своей

магической силы.

Одним из новых направлений в дизайне интерьеров является стиль

Black light, или «черный свет». Здесь взято за основу использование

эффекта свечения красок и материалов под воздействием ультрафиолета,

известного, кстати, еще с незапамятных времен.

Тэкст 2. Информационный дизайн 5 способов представить информацию

другим

Правило №1. Все люди оценивают новую информацию, сопоставляя ее с

уже имеющимися у них знаниями. Попробуйте понять, какого роста

человек, взглянув на его фотографию в журнале. Вы не сможете.

Единственный способ хотя бы приблизительно оценить его рост – это

сравнить его с ростом знакомого вам человека или известного предмета.

Это правило применимо к оценке большинства вещей и явлений

человеческой жизни: любая шкала должна основываться на тех

показателях, которые мы знаем.

Правило №2. Вы можете организовать вашу информацию, используя всего

пять критериев: алфавитный порядок, географическое положение,

хранология, категория или иерархия. Вы должны сделать наиболее

логичный выбор. Города, реки, страны и дороги удобнее всего

группировать по расположению. Книги, статьи и справочники – по

алфавиту. Документы, связанные с планированием, - по хронологии.

Складскую информацию – по категории, а любые физические объекты – по

категории (сильнейший – слабейший, начальник – подчиненный и т.п.).

Нередко к объектом можно применить сразу два критерия организации.

Однако в ходе устного выступления, как правило, схему лучше упростить

и ограничиться одним, наиболее важным.

Правило №3. Не украшайте, а упрощайте. Вспомните правило рекламного

дизайна: обилие ярких цветов и текста лишь заслоняет собой целевое

сообщение. Любой дизайнер способен добавить в картину миллионы

цветов, сделать рисунок трехмерным, поднять его в пространстве и

отбросить его тень на землю. Но хороший дизайнер знает, что все это лишь

отвлекает от рекламы продукта. То же самое – в организации данных. Если

Вам нужно представить статистику, будьте осторожны с круговыми

диаграммами. Они более эффектны, чем линейные, но они не создают

правильного впечатления о пропорциях. Может быть, стоит органичиться

таблицей, в которой самые важные данные будут выделены красным

шрифтом? Если вам нужно представить принцип взаимодействия

компаний или персон, будьте осторожны – не превращайте вашу

визуализацию в схему битвы при Бородино своими многочисленнныи

стрелочками и пунктирными линиями. Может быть, достаточно

опубликовать двухуровневую схему в Microsoft Chart?

Правило №4. Чтобы выбрать, на чем остановиться во время доклада,

подумайте: что интересно именно вам. Журналисты знают: лучшая статья

– это работа, вдохновленная желанием автора узнать то, чего он не знал и

не понимал раньше. То же и с хорошей презентацией. Сначала она

интересна автору, а потом – всем остальным.

Правило №5. Смело отказывайтесь от бесполезной информации. Даже если

это 90% доклада. Информационная перегрузка не имеет отношение к

утомлению. Это эмоциональная проблема. Лучший способ ее избежать –

сосредоточиться на самом важным и самом интересном (одновременно).

Лучший доклад – это вспышки интересной информации, незаметно

связанные между собой. Кроме того, следует помнить: если вы не смогли

уложить свою презентацию в 10 минут выступления, значит вы не очень

хорошо подготовились. А если вы не смогли разместить нужную

информацию на 10 страницах Power Point’a, значит вы плохо разобрались в

проблеме и нужно начинать заново!

Тэкст 3. Знаменитые дизайнеры

Ле Корбюзье - французский архитектор. Придумал концептуальный

дом — придумай соответствующий интерьер. Придумал интерьер —

создай его наполнение. Ле Корбюзье – глобальный архитектор, и он

выполнил всю программу, стал модным, концептуальным, знаменитым,

добился узнаваемости и признания, реализовал большую часть своих

проектов.

Основные работы Ле Корбюзье в сфере промышленного дизайна

приходятся на эпоху функционализма. Формы должны были

соответствовать строительным конструкциям и применяемым материалам.

Архитектура, лишенная украшательских излишеств, должна была

восприниматься человеком в процессе движения в ней и вокруг нее

(единство пространства и времени). Идеологи новой архитектуры

предусматривали создание условий для удобного и быстрого перемещения

людей в архитектурно-пространственной среде. Внутреннее пространство

помещения становилось динамичным, как бы «перетекало», «свободно

переливалось из интерьера в интерьер». На практике эти идеи начали

реализовываться только в эпоху построенного модернизма, когда

очистились площадки и развились промышленные технологии.

Дизайнер-самоучка, начавший творить в восьмидесятые, сегодня —

арт-директор мебельного ритейлера HABITAT, а ещё и ARTEK, финской

мебельной компании, Том Диксон сумел совместить в своей карьере

творческое начало и коммерческую успешность. Он проводит время в

ночных клубах Лондона. Подобный образ жизни оставляет массу

свободного времени, и Том начинает эксперименты со сваркой различных

конструкций. Технике сварки его обучил друг, причём всего за один урок.

Свежеприобретённые навыки он сразу же начал использовать в работе,

исследуя декоративные и конструкторские возможности переработанных

материалов и промышленных отходов. Диксон работал без эскизов,

используя в качестве материалов рельсы, строительную арматуру,

внутренние детали автомобиля и кастрюли.

Брёйер Марсель — американский архитектор и дизайнер венгерского

происхождения, один из основоположников промышленного

проектирования, лидер функционализма. Он увлекался модернистскими

экспериментами с дизайном мебели. По окончании Баухауза (1920-1924

гг.) и работал в одной из его мастерских как живописец и скульптор. Здесь

он сконструировал и первый вариант знаменитого трубчатого стального

стула Брёйера. Одно из самых известных его произведений — стул из

металлических трубок «Василий», конструкция которого навеяна формой

велосипедного руля (это произведение было посвящено Василию

Кандинскому, преподававшему в те годы в Баухаузе). Архитектурной

практикой Брёйер занялся в 1928 г., открыв частную мастерскую в

Берлине. В начале 1930-х гг. были завершены его крупные архитектурные

работы: дом Гидеона Зигфрида в Цюрихе (1934 г.), дом Харнишмахера в

Висбадене и жилой комплекс Дольтерталь в Цюрихе. Постройки

выполнены в духе господствовавшего тогда в Баухаузе рационализма. В

это же время он активно занимается дизайном мебели, проектируя её из

листов фанеры.

Алессандро Мендини — архитектор, дизайнер, художественный

критик, историк и теоретик дизайна, выдающийся деятель «радикального»,

а затем «нового дизайна». Своими теоретическими и практическими

работами и частичной переработкой дизайна других Алессандро Мендини,

начиная с70-х, внес важный вклад в дискурс постмодернизма. Фигура

Мендини, в течение двадцати лет являющегося организатором,

координатором, критиком, поэтом и душой обновления итальянской и

международной проектной культуры, воплощает в себе лучшие черты

деятеля культуры итальянского типа .

Для сія

Тэкст 1. Известны случаи, когда люди жаловались на холод в

помещениях, окрашенных в голубые или темно-зеленые цвета, хотя

температура в них была в пределах нормы. После перекраски помещений в

светло-оранжевые и красно-желтые тона недовольство пропадало. Темные

цвета, как правило, вызывают бодрое настроение - их очень часто

называют активными, холодные же, наоборот, успокаивают, их называют

пассивными.

Большая интенсивность цвета, действующая на человека длительное

время, утомляет зрение, яркая окраска надоедает и раздражает. Кроме того,

при синем освещении снижается острота зрения и скорость зрительного

восприятия, которые повышаются при желтоватом и белом свете.

Выяснено, что в числе условий нормального функционирования

человеческого организма важную роль играет психофизиологическое

воздействие цвета. Суммирующий результат таких воздействий обычно

проявляется в разной степени физического и эмоционального состояния,

чувстве бодрости или утомления, приподнятости или подавленности.

Эмоциональность восприятия в отношении к цвету проявляется через его

ассоциативное влияние. Связь определенных явлений и предметов со

своими характерными цветами трансформировалась в сознании человека в

определенные чувственные ощущения, возникающие при восприятии

цвета – символа . Так, солнце, огонь - желтый и красный цвета - создавали

ощущение тепла и стали "теплыми"; небо, воздух, лед - голубые, синие

цвета стали "холодными". На этой основе образовались новые ассоциации:

радостный - печальный, легкий - тяжелый, громкий (звучный) - тихий,

динамичный - статичный и т.д. Стали устойчивыми оптические иллюзии с

отступающими (холодными) и приближающимися (теплыми) цветами .

Для целенаправленного использования цвета необходимо знать

устойчивые связи между цветом и психологической реакцией человека. В

этом аспекте установлен ряд закономерностей - по предпочтительности

цветового тона, по образной ассоциативности цветов, по гармоничности

цветосочетаний. Предпочтительное отношение к определенным цветам

заметно проявляется в разных возрастных группах. В общем виде для

детей предпочтительны теплые цвета яркой насыщенности (чистый цвет),

для взрослых - холодные цвета средней насыщенности и более смешанные,

для пожилых - ахроматические цвета пастельных тонов.

Цвет может успокоить и взволновать, радовать и печалить. Цветом

можно лечить, вызвать чувства голода и холода, легкости и тяжести .

Тэкст 2. Язык любого народа — это его историческая память,

воплощенная в слове. Тысячелетняя духовная культура, жизнь народа

своеобразно и неповторимо отразились в языке, в его устной и

письменной формах. Родной язык — душа нации, первостепенный и

наиболее очевидный ее признак. В языке и через язык выявляются такие

важнейшие особенности и черты, как национальная психология, характер

народа, склад его мышления, самобытная неповторимость

художественного творчества, нравственное состояние и духовность.

Подчеркивая одухотворенность языка, К. Д. Ушинский писал: “В

языке своем народ, в продолжение многих тысячелетий и в миллионах

индивидуумов, сложил свои мысли и свои чувства. Природа страны и

история народа, отражаясь в душе человека, выражались в слове. Человек

исчезал, но слово, им созданное, оставалось бессмертной и неисчерпаемой

сокровищницей народного языка... Наследуя слово от предков наших, мы

наследуем не только средства передавать наши мысли и чувства, но

наследуем самые эти мысли и эти чувства”.

Знать выразительные средства языка, уметь пользоваться его

стилевыми и смысловыми богатствами во всем их структурном

многообразии — к этому должен стремиться каждый носитель языка.

Культура речи в ее традиционном понимании — это степень

владения литературным языком (его нормами, стилистическими,

лексическими и грамматико-семантическими ресурсами) в целях наиболее

эффективного общения в различных условиях коммуникации.

Экологический подход к вопросам культуры речи, речевого общения

предполагает ответственное отношение к национальным языковым тради-

циям, воспитание действенной любви к родному языку, заботу о его

прошлом, настоящем и будущем. Все это и составляет существо

экологического аспекта культуры речи, если понимать его широко и обоб-

щенно.

Предметом лингвистической экологии является культура мышления

и речевого поведения, воспитание лингвистического вкуса, защита и

“оздоровление” языка, определение путей и способов его обогащения и

совершенствования, эстетика речи. Лингвоэкологический подход

предполагает бережное отношение к литературному языку одновременно

как к культуре и как к орудию культуры. Л. В. Щерба справедливо

сравнивал язык, у которого разрушена стилистическая структура, с со-

вершенно расстроенным музыкальным инструментом, “с той только

разницей, что инструмент можно немедленно настроить, а стилистическая

структура языка создается веками”. А ведь стоит задуматься и над тем, что

всякое потерянное, искаженное или непонятое нами слово — это потерян-

ный для нас мир, звено нашей культуры.

Тэкст 3. Как был изобретен компьютер

Слово «компьютер» означает «вычислитель», т.е. устройство для

вычислений. Потребность в автоматизации обработки данных, в том числе

вычислений, возникла очень давно. Многие тысячи лет назад для счета

использовались счетные палочки, камешки и т.д. Более 1500 лет тому

назад (а может быть и значительно раньше) для облегчения вычислений

стали использоваться счеты.

В 1642 г. Блез Паскаль изобрёл устройство, механически

выполняющее сложение чисел, а в 1673 г. Готфрид Вильгельм Лейбниц

сконструировал арифмометр, позволяющий механически выполнять

четыре арифметических действия. Начиная с XIX в. арифмометры

получили очень широкое применение. На них выполняли даже очень

сложные расчеты, например, расчеты баллистических таблиц для

артиллерийских стрельб. Существовала и специальная профессия —

счетчик — человек, работающий с арифмометром, быстро и точно

соблюдающий определенную последовательность инструкций (такую

последовательность инструкций впоследствии стали называть

программой). Но многие расчеты производились очень медленно — даже

десятки счетчиков должны были работать по несколько недель и месяцев.

Причина проста — при таких расчетах выбор выполняемых действий и

запись результатов производились человеком, а скорость его работы

весьма ограничена.

В первой половине XIX в. английский математик Чарльз Бэббидж

попытался построить универсальное вычислительное устройство —

Аналитическую машину, которая должна была выполнять вычисления без

участия человека. Для этого она должна была уметь исполнять программы,

вводимые с помощью перфокарт (карт из плотной бумаги с информацией,

наносимой с помощью отверстий, они в то время уже широко

употреблялись в ткацких станках), и иметь «склад» для запоминания

данных и промежуточных результатов (в современной терминологии —

память). Бэббидж не смог довести до конца работу по созданию

Аналитической машины — она оказалась слишком сложной для техники

того времени. Однако он разработал все основные идеи, и в 1943 г.

американец Говард Эйкен с помощью работ Бэббиджа на основе техники

XX в. — электромеханических реле — смог построить на одном из

предприятий фирмы IBM такую машину под названием «Марк-1». Еще

раньше идеи Бэббиджа были переоткрыты немецким инженером Конрадом

Цузе, который в 1941 г. построил аналогичную машину.

К этому времени потребность в автоматизации вычислений (в том

числе для военных нужд — баллистики, криптографии и т.д.) стала

настолько велика, что над созданием машин типа построенных Эйкеном и

Цузе одновременно работало несколько групп исследователей. Начиная с

1943 г. группа специалистов под руководством Джона Мочли и Преспера

Экерта в США начала конструировать подобную машину уже на основе

электронных ламп, а не реле. Их машина, названная ENIAC, работала в

тысячу раз быстрее, чем Марк-1, однако для задания ее программы

приходилось в течение нескольких часов или даже нескольких дней

подсоединять нужным образом провода. Чтобы упростить процесс задания

программ, Мочли и Экерт стали конструировать новую машину, которая

могла бы хранить программу в своей памяти. В 1945 г. к работе был

привлечен знаменитый математик Джон фон Нейман, который подготовил

доклад об этой машине, Доклад был разослан многим ученым и получил

широкую известность, поскольку в нем фон Нейман ясно и просто

сформулировал общие принципы функционирования универсальных

вычислительных устройств, т.е. компьютеров. Первый компьютер, в

котором были воплощены принципы фон Неймана, был построен в 1949 г.

английским исследователем Морисом Уилксом. С той поры компьютеры

стали гораздо более мощными, но подавляющее большинство из них

сделано в соответствии с теми принципами, которые изложил в своем

докладе в 1945 г. Джон фон Нейман. В своем докладе Джон фон Нейман

описал, как должен быть устроен компьютер для того, чтобы он был

универсальным и эффективным устройством для обработки информации.

АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫЯ ТЭКСТЫ

Тэкст 1.

ОАО «Пром»

Директору

ОАО «АСТРОН»

П.И. Иванову

220056, г. Минск

ул. Кирова, 12

тел (029) 22 36 15

от 28.03.2009 № 1-78

на №__178 от 25.03.2009

Уважаемый Петр Иванович!

Мы получили Ваше приглашение на конференцию по обсуждению

новой линии по производству оборудования, за которое мы Вам

признательны.

Мы рады присутствовать на этом мероприятии.

С наилучшими пожеланиями.

Генеральный директор

Н.Н. Лядов

Тэкст 2

ОАО «АСТРОН»

Директору

ОАО «Пром»

Н.Н. Лядову

220567, г. Самара

ул. Попова, 11

тел (085) 22 36 10

факс (085) 22 30 20

от 25.03.2009 № 178

на № от ________-

О приглашении на конференцию

Уважаемый Николай Николаевич!

2 апреля 2009года в 12 часов в актовом зале нашего предприятия

состоится обсуждение проекта новой линии производства оборудования

для пищевой промышленности.

Учитывая Ваш большой вклад в развитие технического прогресса в

промышленности, направляем Вам проект и просим принять участие в его

обсуждении.

Мы будем рады Вас видеть, получение просим подтвердить

Приложение: Проект линии на 35 л. в 2. экз.

С уважением.

Генеральный директор

П.И. Иванов

Тэкст 3.

Закрытое акционерное общество

«Технопромэкспорт»

ПРИКАЗ

22.03.09 № 131

Москва

[О создании договорно-

правового управления]

Для улучшения правового обеспечения деятельности

ПРИКАЗЫВАЮ:

1 Создать договорно-правовое управление акционерного общества

«Технопромэкспорт».

2 Утвердить структуру и штатную численность Главного договорно-

правового управления на III квартал 2009 г.

3 Начальнику Управления по персоналу Акимову А. Т. организовать

подбор и комплектование управления кадрами на контрактной основе.

Председатель правления Б.М. Петров

СОГЛАСОВАНО

Юрисконсульт

Протокол заседания

Правления

17.03.09 № 3

Т.С. Шохин

18.03.09.

Заместитель председателя правления О.В. Степанов 18.03.09

Начальник Управленияпо персоналу В.Т. Акимов 19.03.09

Тэкст 4.

Государственный комитет

Республики Беларусь

по стандартизации, метрологии

и сертификации

ПРОТОКОЛ

12.03.09 N 4

Минск

Заседания научно-технической

комиссии по общетехническим

и организационно-методическим стандартам

Председатель – Ткаченко В.В.

Секретарь – Горелов В.А.

Присутствовали: Алмазов И.А, Антоновский И.П., Балакирев П.С.,

Бурденков К.С.

Приглашённые: заместитель директора Книжной палаты Иванов Р.Н.,

начальник отдела методики стандартизации НИИС Сухарев В.И.,

начальник отдела систем документирования ВНИИДАД Соколова А.Н.,

заместитель директора ГНИЦВОК Сухов Н.К.

Повестка дня:

1. О проекте стандарта «Документация управленческая. Протокол».

Доклад начальника отдела методики стандартизации НИИС

Сухарева В.И.

2. О проекте стандарта «Транслитерация русских слов латинскими

буквами».

Доклад заместителя директора Книжной палаты Иванова Р.Н.

1. СЛУШАЛИ:

Сухарева В.И. – о проекте стандарта «Документация управленческая.

Протокол». Текст доклада прилагается.

ВЫСТУПИЛИ:

Балакирев П.С. – Формуляр протокола построен на основе единой схемы

(формуляр-образец). Правила оформления протоколов базируется на

существующей рациональной практике документирования. Проект

согласован с наиболее компетентными организациями. Предложил

утвердить стандарт и ввести его в действие с 1 января 2010

ПОСТАНОВИЛИ:

1.1. Утвердить проект стандарта «Документация управленческая.

Протокол» и установить срок введения в действие – 1 января 2010 года.

2. СЛУШАЛИ:

Иванова Р.Н. – о проекте стандарта «Транслитерация русских слов

латинскими буквами». Необходимость стандарта вызвана резким

возрастанием обмена информацией с зарубежными странами. Изучены все

существующие способы транслитерации. Проект стандарта согласован со

всеми заинтересованными ведомствами.

ВЫСТУПИЛИ:

Петров Е.Я. – проект не отражает существующую практику

транслитерации в научной литературе.

Ткаченко В.В. – стандартом трудно пользоваться при передаче

телеграмм за рубеж.

ПОСТАНОВИЛИ:

2.1 Поручить члену научно-технической комиссии Евсеенко Э.П.

согласовать проект с институтом русского языка РАН к 08.07.09.

2.2 Доработать проект стандарта и представить его на утверждение

научно-технической комиссии к 10.07.09. Ответственный – заместитель

директора Книжной палаты Иванов Р.Н.

Председатель

.В.Ткаченко

В.А.Горелова

Секретарь.

Тэкст 5

Закрытое акционерное

Общество Издательство

«Дивина»

УТВЕРЖДАЮ Коммерческий директор

(личная подпись)

В.П.Сидоров

АКТ 26.00.09

25.09.09 №3

Минск

О пересортице и недостаче

печатной продукции

Основание: устное распоряжение коммерческого директора от 25.09.09

Составлен комиссией:

Председатель – старший товаровед коммерческого отдела Рогова В.И.

Члены комиссии:

Экспедитор склада Суриков А.П.

Директор магазина Сухов Д.В.

25 сентября 2009 г. со склада печатной продукции в магазин

издательства «Дивина» поступило 100 пачек печатной продукции по

товарно-транспортной накладной № 025 15627.

При поэкземплярной проверке литературы было установлено:

1. По сводной накладной № 1318 значится 100 экземпляров книги

Альбова А.С. «Письмо зарубежному партнёру» на сумму 500 тыс. руб.

2. Фактически магазином получено 50 экземпляров книги Альбова

А.С. на сумму 225 тыс. руб. и 50 экземпляров романа Хейли А. «Колёса»

на сумму 150 тыс. руб.

3. Образовалась пересортица товарных фондов магазина и недостача

в сумме 100 тыс. руб.

Комиссия считает необходимым в трёхдневный срок доставить со

склада издательства в магазин недостающие 50 экземпляров книги

Альбова А.С. «Письмо зарубежному партнёру» на сумму 250 тыс. руб. и

накладную на полученные экземпляры книги А.Хейли.

Составлен в 3 экземплярах:

1 экземпляр – в дело № 06-11;

2 экземпляр – на склад печатной продукции;

3 экземпляр – в магазин издательства.

Председатель комиссии

(личная подпись)

В.И.Рогова

Члены комиссии

(личная подпись)

(личная подпись)

А.П.Суриков

Д.В.Сухов

Тэкст 6.

ТРУДОВОЙ ДОГОВОР

(на срок до 2-х месяцев)

г. Минск___________ "10"марта__ 2009 г.

Общество с ограниченной ответственностью «Ника»_________________,

(наименование)

именуемое в дальнейшем "Общество", в лице Директора Ярцевой К.Н.______,

действующего на основании Устава, с одной стороны, и г-на (ки) Республики

Беларусь Иванова Петра Сергеевича____ именуемого (ой) в дальнейшем

"Работник", с другой стороны, заключили настоящий договор о

нижеследующем:

1. Работник принимается на временную работу в Общество в качестве

электромонтажгика________________________________________________.

2. Заработная плата Работника составляет 150000__________________

_________________ рублей в месяц.

3. Работник в период работы в Обществе подчиняется непосредственно

главному энергетику____________________________________________.

4. Работник обязан выполнять следующие должностные обязанности:

должен качественно выполнять все электромонтажные работы

_____________________________________________________________________

___________________________________________________________(указывают

ся основные характеристики работы и требования к уровню их выполнения)

(Вариант: Выполнять обязанности, указанные в должностной инструкции).

5. Работник обязан приступить к работе с "10"марта___ 2009 г.

6. Настоящий трудовой договор заключается на 2_________ месяц (а)

(дня/дней) (не более 2-х месяцев) и действует с "10"марта_____ 2009 г. по

"10"мая___ 2009 г.

7.Место работы Работника: здание фирмы

«Ника»________________________. Варианты:

а) Общество вправе посылать Работника для выполнения заданий в

______________________________, расположенную по адресу: _____________

(наименование компании) ________________________________________.

б) Общество вправе посылать Работника для выполнения заданий в любой

район в пределах ___________________ области.

8. По истечении срока трудового договора он может быть продлен по

соглашению сторон, или между ними может быть заключен новый трудовой

договор о приеме на временную или постоянную работу.

9. Если по истечении срока трудового договора трудовые отношения

фактически продолжаются и ни одна из сторон не потребовала их прекращения,

то действие трудового договора продлевается на неопределенный срок и

Работник приобретает статус постоянного работника.

10. Работа в Обществе является основным местом работы Работника.

11. Режим работы, права и обязанности сторон, основания прекращения

трудового договора и иные условия определяются в Положении о персонале,

утверждаемым руководителем Общества.

12. Дополнительные условия по настоящему договору: дополнительных

условий

нет_________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_______________________________________________________

13. Условия настоящего трудового договора носят конфиденциальный

характер и разглашению не подлежат.

14. Условия настоящего трудового договора имеют обязательную

юридическую силу для сторон. Все изменения и дополнения к настоящему

трудовому договору оформляются двусторонним письменным соглашением.

15. Во всем остальном, что не предусмотрено настоящим договором и

Положением о персонале, стороны руководствуются действующим трудовым

законодательством.

16. Стороны руководствуются внутренними нормативными актами

Общества (Положением о персонале, правилами внутреннего трудового

распорядка и т. д.) только при условии ознакомления с ними Работника под

расписку.

17. Споры между сторонами, возникающие при исполнении трудового

договора, рассматриваются в порядке, установленном действующим

законодательством.

18. Договор составлен в 2-х экземплярах, имеющих одинаковую

юридическую силу, один из которых хранится в Обществе, а другой у

Работника.

Подписи сторон:

ОБЩЕСТВО:Директор Ярцева К.Н.__________________________________

РАБОТНИК: Иванов Пётр Сергеевич________________ (Иванов_____)

Паспорт серия 12 34 _________ Nо. 56789____ выдан ОВД Заводского

района28.02.2001г. __________________ (кем, когда)

Адрес г. Минск, ул. Кабушкина д. 5 кв. 46

Тэкст 7

Бланк организации

ДОВЕРЕННОСТЬ

г. Минск, восьмое февраля две тысячи девятого года

№ 000-0

Общество с ограниченной ответственностью «Интер-трей2 в лице

Генерального директора Иванова П.И., действующего на основании Устава,

уполномочивает заместителя Генерального директора Васильева Ю.Н.

(паспортные данные) подписывать от имени Общества любые договоры и

соглашения, бать полномочным представителем на всех предприятиях, в

учреждениях и организациях, вести дела Общества в арбитражных и общих

судах, со всеми правами, предоставленными законами истцу, ответчику или

третьему лицу, в том числе с правом окончания дела миром, признания иска или

отказа полностью или частично от исковых требований, изменения предмета

иска, обжалования решения суда.

Полномочия по настоящей доверенности не могут быть переданы другим

лицам.

Доверенность действительна по 08 февраля 2010 года.

Генеральный директор П.И.Иванов

(печатьорганизации)

ДОВЕРЕННОСТЬ

Я, сотрудник фирмы «Юрисформсервис» Николаев Алексей Константинович, доверяю

консультанту Григорьевой Екатерине Александровне получить мой гонорар в размере 2 млн.

860 тыс. рублей (двух миллионов восьмисот шестидесяти тысячи рублей).

17 мая 2009 г. Николаев А.К.

Подпись Николаева А.К. удостоверяется

Дата подпись

Тэкст 8.

ЗАКОН РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь

Артыкул 2. Дзяржаўныя мовы, іншыя мовы ў Рэспубліцы Беларусь

У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь дзяражаўнымі

мовамі ў Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы.

Рэспубліка Беларусь забяспечвае ўсебаковае развіццё і функцыянаванне

беларускай і рускай моваў ва ўсіх сферах грамадскага жыцця.

Рэспубліка Беларусь праяўляе дзяржаўны клопат аб свабодным развіцці і

ўжыванні ўсіх нацыянальных моў, якімі карыстаецца насельніцтва рэспублікі.

Дзяржаўныя органы, органы мясцовага кіравання і самакіравання,

прадпрыемствы, установы, арганізацыі і грамадскія аб’яднанні ствараюць

грамадзянам Рэспублікі Беларусь неабходныя ўмовы для вывучэння беларускай

і рускай моў і дасканалага валодання імі.

Закон не рэгламентуе ўжыванні моў у неафіцыйных зносінах, у зносінах

членаў працоўных калектываў паміж сабой.

VI. Слоўнік

Авансовый отчёт - авансавая справаздача

Аттестация – атэстацыя

Бухгалтерские счета - бухгалтарскія рахункі

Бухгалтерский учёт - бухгалтарскі ўлік

Валютный счёт - валютны рахунак

Вексель - вэксаль

Вложение - укладанне

Внешнеторговая сделка - знешнегандлёвае пагадненне, здзелка

Внешние займы - знешнія пазыкі

Внешний рынок - знешні рынак

Внутренняя торговля - унутраны гандаль

Возмещение убытков - пакрыццё страт

Вознаграждение - узнагарода

Воспроизводство - узнаўленне

Вторичное сырьё - другасная сыравіна

Выработка – выпрацоўка (вырабатак)

Выходное пособие - выхадная дапамога

Гарантийный срок - гарантыйны тэрмiн

Девальвация - дэвальвацыя

Делопроизводство - справаводства

Депозит - дэпазіт

Диспетчер - дыспетчар

Дивиденд - дывідэнд

Должность - пасада

Единичный показатель - адзінкавы паказчык

Задел - зачын (распачатак)

Заёмные средства - пазыковыя сродкі

Земельный налог - зямельны падатак

Зона совместного (свободного) предпринимательства - зона сумеснага(свабод-

нага) прадпрымальніцтва

Изделие - выраб

Издержки - выдаткі

Издержки обращения - выдаткі абарачэння (абароту)

Износ - знос

Изобретение - вынаходства

Имущество - маёмасць

Инновационные банки - інаванацыйныя банкі

Исковая давность - іскавая даўнасць

Исправимый банк - папраўны банк

Качество - якасць

Качество труда - якасць працы

Квалификационный - кваліфікацыйны

Компьютер - камп'ютэр

Конечный продукт - канечны прадукт

Концессия - канцэсія

Корреляция - карэляцыя

Коэффициент текучести кадров - каэфіцыент цякучасці кадраў

Кредит - крэдыт

Кредиторская задолженность - крэдыторская завінавачанасць

(запазычанасць)

Лицевые счета - асабовыя рахункі

Менеджер - менеджэр

Мощность производства - магутнасць вытворчасці

Наблюдение - назіранне

Население - насельніцтва

Оборачиваемость - абарачальнасць

Оборудование - абсталяванне

Овеществленный труд - арэчаўленая праца

Оклад - аклад

Окупаемость затрат - акупнасць затрат

Ордера - ордэры

Орудия труда - прылады працы

Отпуск - водпуск

Отрасль – галіна

Отчёт - справаздача

Отчётность - справаздачнасць

Отчисления - адлічэнні

Паспортизация - пашпартызацыя

Пассив - пасіў

Платёж - плацеж

Подотчетные суммы - падсправаздачныя сумы

Показатель - паказчык

Потребление - спажыванне

Прибыль - прыбытак

Программирование - праграміраванне

Производство - вытворчасць

Результаты - вынікі

Руководитель - кіраўнік

Себестоимость - сабекошт

Справочник - даведнік

Смета затрат на производство - каштарыс затрат (выдаткаў) на

вытворчасць

Сметные цены - каштарысныя цэны

Счёт - рахунак

Совместительство - сумяшчальніцтва

Субсчета - субрахункі

Текучесть кадров - цякучасць кадраў

Текущее планирование - бягучае планаванне

Текущий счёт - бягучы рахунак

Убыток - страта

Управление - кіраванне

Условия - умовы

Фонд возмещения - фонд кампенсавання

Хозрасчётные методы - гасразліковыя метады

Частная собственность - прыватная ўласнасць

Ширпотреб - шырспажыў

Экстремум – экстрэмум

Административно-хозяйственные обязаности – адміністрацыйна-

гаспадарчыя абавязкі

Авторское право – аўтарскае права

Арест имущества – арышт маемасці

Безвозмездное изъятие – бязвыплатная канфіскацыя

Безупречное поведение – бездакорныя паводзіны

Безвдействие - бяздзейнасць

Безопасность - бяспека

Безработица - беспрацоўе

Беспрерывный стаж работы – бесперапынны стаж работы

Бесспорное взыскание – бясспрэчнае спагнанне

Брак - шлюб

Валютное законодательство – валютнае заканадаўства

Взыскание - спагнанне

Взяточничество - хабарніцтва

Вменяемость - свядомасць

Возмещение морального труда – кампенсаванне маральнай шкоды

Воспрепятствование - надапушчэнне

Восстановление - аднаўленне

Вследствие – па прычыне

Вымогательство – вымаганне

Гарантийный срок – гарантыйны тэрмін

Государственные преступления – дзяржаўныя злачынствы

Декларация о доходах – дэкларацыя аб даходах

Денежное начисление – грашовы налік

Депутатская неприкосновенность – дэпутацкая недатыкальнасць

Добровольное товарищество – дабраахвотнае таварыства

Досрочное освобождение – датэрміновае вызваленне

Жалоба – скарга

Жилищное законодательство – жыллёвае заканадаўства

Завещение – завяшчанне, тэстамент

Законный представитель – законны прадстаўнік

Заочное обучение – завочнае навучанне

Землевладение – землеўладанне

Землепользование - землекарыстанне

Заведомо - заведама

Захват заложника – захоп заложніка

Избирательный округ – выбарчая акруга

Имущественные права – маёмасныя правы

Издевательство - здзек

Измена государству – здрада дзяржаве

Изнасилование - згвалтаванне

Изобличение - выкрыццё

Искажение сведений – скажэнне звестак

Исключительная мера – выключная мера

Исполнитель - выканаўца

Испытательный срок – выпрабавальны тэрмін

Истечение срока давности – сканчэнне тэрміну даўніны

Истязание - катаванне

Исчисление срока – вылічэнне тэрміну

Клевета - паклёп

Конституционный строй – канстытуцыйны лад

Косвенный умысел – ускосны намер

Кража - крадзёж

Легкомыслие - легкадумства

Лишение свободы – пазбаўленне волі

Ложное банкротство – ілжывае банкруцтва

Мошенничество - махлярства

Наблюдение - назіранне

Надзор - нагляд

Надругательство – здзек, аганьбаванне

Наказание - пакаранне

Наказуемость - каральнасць

Наличие - наяўнасць

Намерение - намер

Насильственные действия – гвалтоўныя дзеянні

Настоящий кодекс – сапраўдны кодэкс

Небрежность - нядбайнасць

Невменяемость - бессвядомасць

Неотвратимость ответственности – непазбежнасць адказнасці

Неприкосновенность - недатыкальнасць

Несовершеннолетний - непаўналетні

Нетрудоспособные иждивенцы – непрацаздольныя ўтрыманцы

Обоснованно - абгрунтавана

Общественность - грамадскасць

Огнестрельное оружие – агнястрэльная зброя

Опасность - небяспека

Оскорбление - знявага

Отсрочка - адтэрміноўка

Отягчающие обстоятельства – абцяжваючыя абставіны

Перечень - пералік

Побег - уцёк

Поглощение - паглынанне

Поддельные деньги – падробленыя грошы

Поджог - падпал

Подстрекатель - падбухторшчык

Подчинённый - падначалены

Пожизненное заключение – пажыццёвае зняволенне

Порча имущества – псаванне маёмасці

Последствие - наступства

Пособник - памагаты

Посредством – пры дапамозе

Потерпевший - пацярпелы

Похищение - выкраданне

Предварительное заключение – папярэдняе зняволенне

Предостережение - перасцярога

Предотвратить - прадухіліць

Предусматривать - прадугледжваць

Предыдущее наказание – папярэдняе пакаранне

Препятствие - перашкода

Пресечение - стрыманне

Престарелый - састарэлы

Преступление - злачынства

Привлекаться к ответственности – прыцягвацца да адказнасці

Принудительные меры – прымусовыя меры

Риск - рызыка

Розыск - вышук

Склонить - схіліць

Самоубийство – самазагубства, самазабойства

Слабоумие - прыдуркаватасць

Смертная казнь – смяротнае пакаранне

Смягчающие обстоятельства – змякчаючыя абставіны

Соучастие - саўдзел

Ссылка на статью – спасылка на артыкул

Страдать - пакутваць

Строгое толкование – строгае тлумачэнне

Существенный вред – істотная шкода

Таможня - мытня

Телесные повреждения – цялесныя пашкоджанні

Убеждение - перакананне

Убийство - забойства

Уголовный розыск – крымінальны вышук

Умысел - намер

Умышленное преступление – наўмыснае злачынства

Унижение человеческого достоинства – прыніжэнне чалавечай годнасці

Уничтожение - знішчэнне

Усиленный режим – узмоцнены рэжым

Условно-досрочное освобождение – умоўна-датэрміновае вызваленне

Ущерб – страта, шкода

Физические страдания – фізічныя пакуты

Хищение - раскраданне

Ценные бумаги – каштоўныя паперы

Частная жизнь – прыватнае жыццё.

П Р Ы К Л А Д Н Ы Я Т Э М Ы В У С Н Ы Х П А В Е Д А М Л Е Н Н Я Ў І

Р Э Ф Е Р А Т А Ў .

1. Барбара Радзівіл – чорная дама Нясвіжскага замка.

2. Казімір Лышчынскі – выдатны беларускі гуманіст

3. Мікалай Радзівіл Чорны – магутны рыцар нашай незалежнасці.

4. Кастусь Каліноўскі – змагар за Бацькаўшчыну.

5. Мітрафан Доўнар-Запольскі – бацька беларускай гістарычнай навукі.

6. Прысуд выканаў невядомы: Ігнат Грынявіцкі.

7. Яўхім Карскі – бацька беларускай філілогіі.

8. Іван Луцкевіч – вястун нашаніўскай пары.

9. Вацлаў Ластоўскі – выдатны палітычны і культурны дзеяч.

10. Лёс і трагедыя: Усевалад Ігнатоўскі.

11. Зыгмунт Мінейка – сын Беларусі і нацыянальны герой Грэцыі.

12. “Залаты век” у гісторыі беларускай дзяржавы.

13. Славутыя жанчыны Беларусі.

14. Саламея Русецкая – знакамітая лекарка і падарожніца ХУІІІ ст.

15. Ігнат Дамейка – сын Беларусі і народны герой Чылі.

16. Чырвоная кніга Беларусі.

17. Белавежская пушча.

18. Бярэзінскі запаведнік.

19. Тапанімічныя назвы Беларусі.

20. Старажытны Менск.

21. Замкі на зямлі Беларусі.

22. Возера Нарач.

23. Кветкі – жывыя барометры.

24. Грыбы Беларусі (іх назвы ў беларускай і рускай мовах).

25. Птушкі Беларусі ( іх найменні ў беларускай і рускай мовах).

26. Цудоўныя выдумкі прыроды.

27. У пошуках гармоніі Сусвету: Іван Якроўскі.

28. Да ісціны – найпрасцейшым шляхам: Васіль Ермакоў.

29. Жыгімонт Урублеўскі – уладар холаду.

30. Аляксандр Садоўскі – даследчык таямніцаў святла.

31. Карл Шыльдэр – “ракетны генерал”.

32. Казімір Чаркоўскі – аўтар арыгінальнага праекта падводнай лодкі.

33. Герман Мінкоўскі – выдатны нямецкі матэматык і фізік.

34. Еўклід і яго “Пачаткі”.

35. Рымская і арабская сістэма лічбаў.

36. Адлік часу. Гісторыя календара.

37. Як мы лічым. З гісторыі лікаў.

38. Геаметрычныя фігуры ( іх назвы ў беларускай і рускай мовах).

39. Беларускія назвы метрычных адзінак.

40. З гісторыі дробаў.

41. Венгерскі кубік Рубіка.

42. Арыфметычныя рэбусы.

43. “Фізікі” і “лірыкі”.

44. Крыж Еўфрасінні Полацкай – выдатны помнік старажытнага

мастацтва.

45. Яўстах Тышкевіч – руплівец нашай старастветчыны.

46. Уладзіслаў Сыракомля – вяшчун славы і волі.

47. Светлай волі зычны звон:Алесь Гарун.

48. Прадвеснік Адраджэння: Францішак Багушэвіч.

49. Музыка ў камені:Нясвіжскі замак.

50. Марыя дэ Кастэлян – заснавальніца Нясвіжскага парку.

51. Слуцкія паясы.

52. Музеі г.Мінска.

53. Радзівілы і тэатр.

54. Станіслаў Манюшка і яго музыка.

55. Загадка смерці Моцарта.

56. Музыка ў маім жыцці.

57. Ян Амос Каменскі – педагог гуманіст.

58. Зігмунд Фрэйд – заснавальнік псіхааналізу.

59. К.Д. Ушынскі – тэарэтык і рэфарматар педагогікі.

60. Педагагічныя таварыствы на Беларусі ў ХХ ст.

61. Эмоцыі і эмацыянальны стан чалавека.

62. Здольнасці чалавека.

63. Почырк і характар.

64. Мова жэстаў.

65. Узаемаадносіны дзяцей і бацькоў.

66. Псіхалогія публічнага выступлення.

67. Інтэлект і яго развіццё.

68. Колер і яго ўздзеянне на псіхіку чалавека.

69. Асоба і калектыў:праблема лідэрства ў калектыве.

70. Тэмперамент і паводзіны чалавека.

VII. Кіруемая самастойная работа студэнтаў

Колькасць гадзін практычных заняткаў, запланаваных на КСРС – 6.

Тэмы:

1. Навуковы стыль.

2. Афіцыйна-справавы стыль.

3. Культура прафесійнага маўлення.

Формы кантролю кіруемай самастойнай работы студэнтаў:

1. Пісьмовыя адказы на пытанні па тэме.

2. Пераклад навуковых тэкстаў.

3. Выкананне тэстаў.

4. Пераклад афіцыйна-справавых тэкстаў.

5. Афармленне афіцыйна-справавых папер (заява, аўтабіяграфія, справаздача і

г.д.).

6. Падрыхтоўка рэферата і вуснае выступленне па ім.

IV ІНФАРМАЦЫЙНА-МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

АСНОЎНАЯ ЛІТАРАТУРА

1. Абабурка, М.В. Культура беларускай мовы / М.В.Абабурка. – Мінск,1994.

2. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / В.У.Азарка,

А.С.Васілеўская, М.М.Круталевіч. – Мінск, 2004.

3. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / Л.А. Антанюк,

Б.А.Плотнікаў. – Мінск,2004.

4. Арашонкава, Г.У. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У.

Арашонкава .-Мінск,1999.

5. Бадзевіч, З.І. Курс беларускай мовы / З.І. Бадзевіч, Л.І. Сямешка, І.Р.

Шкраба. – Мінск,1996.

6. Беларуская мова:энцыклапедыя. – Мінск,1994.

7. Каўрус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каўрус. – Мінск,1994.

8. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка:вучэбны

дапаможнік / В.А. Ляшчынская. – Мінск,2001.

9. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесійная лексіка / В.А.

Ляшчынская. – Мінск,2003.

10. Плотнікаў, Б.А.Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б.А.

Плотнікаў, Л.А. Антанюк. – Мінск, 2003.

11. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лексіка / Т.М. Смольская,

Л.У. Хрышчановіч. – Мінск, 2006.

12. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць:вучэбна-

метадычны дапаможнік для нефілалагічных спецыяльнасцей / Н.П.

Старавойтава. – Мінск,2006.

13. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. – Мінск,1999.

14. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. – Мінск,1995.

ДАДАТКОВАЯ ЛІТАРАТУРА

1. Беларуская мова./ Пад агульнай рэдакцыяй Л.М.Грыгор’евай.-Мн.,1994. -

367 стар.

2. Учебник белорусского языка.Для самообразования.А.А.Кривицкий,

А.И.Подлужный. –Мн.,1993. - 348 стар.

3. Беларуская мова.У дзвюх частках./ Пад агульнай рэдакцыяй

Л.М.Грыгор’евай.Мн.,“Вышэйшая школа”,1998. ( Іч. –329 стар. ІІч.-221

стар.)

4. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. Г.У.Арашонкава,

А.М.Булыка, У.В.Люшцік, А.І.Падлужны. Мінск “Беларуская навука”,

1999. - 172 стар.

5. Беларуская мова.Дапаможнік для

абітурыентаў./Э.Д.Блінава,Н.В.Гаўрош,М.Ц.Кавалёва і іншыя-3-е выд.-

Мн. Выд. У.М.Скакун,1997. - 223 стар.

6. Русско-белорусский словарь.В трёх томах./АН Беларуси,Институт

языкознания.-Мн., Бел. Энц.,1994. (Іт.-800 стар., ІІт.-735 стар., ІІІт.-783

стар.)

7. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999. - 238 стар.

8. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн.,Парадокс,1998. - 334 стар.

9. Беларуская мова. У 2 ч. Я.М.Адамовіч, Н.І.Бурак, Л.М.Грыгор’ева і інш./

2-е выд.,перапр.і дап.- Мн.,Выш. Шк.,1998. - 342 стар.

10. Беларуская мова.Вучэбны дапаможнік для пед.ВНУ/ Г.Ф.Андарала,

В.А.Бекіш, С.К.Берднік і інш. Пад рэд. Л.М.Грыгор’евай.-Мн. Выш.

шк.1994. - 276 стар.

11. .Беларуская мова. Дапаможнік для абітурыентаў.Камароўскі Я.М.,

Мяцельская Е.С.Другое выданне. Мн.,Універсітэцкае,1993. - 331 стар.

12. Грабчыкаў С.М. Беларуска-рускі слоўнік. Трэцяе выданне. Мн.Нар.

асвета.1991. - 239 стар.

13. Михневич А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991. -

127 стар.

14. Сямешка Л. Беларуская мова. Мн., «Сучаснае слова», 1999. - 223 стар.

15. Антанюк Л.А. Белорусская научная терминология:

(Формирование,структура, функционирование). Мн., 1987. - 174 р.

16. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. Мн.,

“Народная асвета”, 1983. - 191 стар.

17. Беларуская мова. Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моўнай

інтэрферэнцыі. Склад. А.І.Малько, ІІ, І.Малько, Горкі, 1999. - 98 стар.

18. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія. Пад аг.рэдакцыяй

праф. М.С.Яўневіча. Мн.,1997. - 324 стар.

19. Падлужны А.І. Мова і грамадства. Мінск, 1997. –15 стар.

20. Лепешаў У.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. Практыкум.

Мн.,1969. – 89 стар.

21. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1997. –

1098 стар.

СЛОЎНІКІ

1. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кароткі слоўнік беларускай мовы:

Правапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне. Мн.,

1994.

2. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мн., 1999.

3. Кароткі эканамічны слоўнік. Мн., 1993.

4. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских

терминов. Мн., 1994.

5. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-

белорусский словарь экономических терминов. Мн., 1993.

6. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.

7. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-

справочник. Мн., 1993.

8. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И.

Словарь-справочник по современной экономике. Мн., 1996.

9. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной

терминологии. Мн., 1997.

10. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.

11. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.

12. Словарь менеджера. Мн., 1992.

13. Слоўнік эканамічных тэрмінаў. Мн., 1992.

14. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Ў 5 т. Мн., 1977-1984.

15. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.

16. Міхневіч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.

17. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

Пытанні да заліку і экзамену для студэнтаў дзённай формы навучання

1. Прадмет і задачы курса

2. Месца курса ў сістэме гуманітарных навук.

3. Метады навучання.

4. Мова і соцыум.

5. Формы беларускай нацыянальнай мовы.

6. Функцыі мовы ў грамадстве.

7. Паходжанне беларускай мовы і асноўныя этапы яе развіцця.

8. Старабеларуская літаратурная мова ХІV- ХVІ ст.

9. Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ.

10. Нацыянальна-моўная палітыка Рэчы Паспалітай і яе вынікі.

11. Новая (сучасная) беларуская мова ХІХ – пачатку ХХ ст.

12. «Беларуская граматыка для школ» Б. Тарашкевіча.

13. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання ( спрадвечна беларуская і

запазычаная)

14. Актыўная і пасіўная лексіка.

15. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага выкарыстання.

16. Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі.

17. Паняцце тэрміна. Тэрміналогія.

18. Асаблівасці словаўтварэння беларускай тэрміналогіі.

19. Крыніцы фарміравання беларускай тэрміналогіі.

20. Тыпы слоўнікаў.

21. Тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі, іх роля і месца ў лексікаграфічнай

сістэме беларускай мовы.

22. Паняцце білінгвізму.

23. Віды інтэрферэнцыі.

24. Паняцце моўнай нормы.

25. Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх парушэння.

26. Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы.

27. Назоўнік. Несупадзенне ў родзе, ліку і скланенні.

28. Прыметнік. Утварэнне і ужыванне формаў ступеней параўнання якасных

прыметнікаў.

29. Прыналежныя прыметнікі, іх утварэнне.

30. Займеннік. Асаблівасці ўжывання асабовых, азначальных, адмоўный і

няпэўных займеннікаў.

31. Дзеяслоў. Спецыфіка спражэння.

32. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання ў беларускай мове дзеепрыметнікаў і

дзеепрыслоўяў.

33. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання формаў ступеней параўнання прыслоўяў.

34. Адрозненні ў будове некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах.

35. Паняцце функцыянальнага стылю.

36. Класіфікацыя функцыянальных стыляў.

37. Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі.

38. Асноўныя рысы навуковага стылю.

39. Моўныя сродкі навуковага стылю.

40. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.

41. Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі.

42. Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю.

43. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю.

44. Віды афіцыйна-справавых тэкстаў.

45. Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў.

46. Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці.

47. Паняцце мовы і маўлення.

48. Паняцце культуры маўлення.

49. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення.

50. Правільнасць маўлення і моўныя нормы.

51. Тэхніка і выразнасць маўлення.

52. Узаемадзеянне вербальных і невербальных сродкаў маўленчай дзейнасці.

53. Этапы падрыхтоўкі да публічнага выступлення.

54. Асноўныя якасці-паказчыкі паспяховага выступлення.

55. Маўленчы этыкет і культура зносін.