MIX

AH

Λ Τ

ΟΣΙ

ΤΣΑΣ

ο κ

ατακ

τητή

ς τη

ς αι

γύπτ

ου

450 451

H AΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΤΟΣΙΤΣΑχαλκογραφία του Ουίλλιαμ Μπάρλετ, 1840

450 477

Γεννήθηκε στο Μέτσοβο το 1787. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Αναστα-σίου Τοσίτσα, ο οποίος διατηρούσε ένα κατάστημα επεξεργασίας γουνα-ρικών στη Θεσσαλονίκη και της επίσης μετσοβίτισσας Κάτσιως. Τα πρώ-τα γράμματα τα διδάχτηκε στη γενέτειρά του από τοπικούς ιερείς και

δασκάλους. Το 1797 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη συνεχίζοντας την εγκύ-κλια εκπαίδευσή του μέχρι και το 1801. Τη χρονιά αυτή εργάστηκε με δική του πρωτοβουλία - παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του - ως μαθητευόμενος κάτω από άθλιες συνθήκες στο εργαστήριο γουναρικών κάποιου Καραστογιάννη, απο-κομίζοντας μετά από σκληρή εργασία δύο χρόνων, 40 γρόσια τα οποία χρησιμο-ποίησε ως πρώτο κεφάλαιο για εμπορικές δραστηριότητες. Από το 1806 ανέλα-βε ο ίδιος την οικογενειακή επιχείρηση με τη βοήθεια των τριών αδερφών του: Νικολάου, Κωνσταντίνου και, κυρίως, του Θεόδωρου.

Η οικονομική ύφεση στην οποία είχε περιέλθει το εμπόριο λόγω του ηπειρωτι-κού αποκλεισμού που είχαν επιβάλλει οι Βρετανοί, έπεισε το δεκαοκτάχρονο Μι-χαήλ να επεκταθεί εμπορικά στην Αίγυπτο. Εκεί έστειλε τον αδερφό του Θεόδω-ρο ο οποίος επέτυχε να δημιουργήσει μια βιώσιμη επιχείρηση. Το 1812, ο Μιχαήλ έστειλε δίπλα στο Θεόδωρο και τους άλλους δύο αδερφούς τους, τον Κωνστα-ντίνο και το Νικόλαο. Ο Κωνσταντίνος εγκαταστάθηκε στο Κάιρο, όπως και ο Νι-κόλαος, αφού για ένα σύντομο διάστημα εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια.

Οι επιχειρήσεις της οικογένειας Τοσίτσα επεκτάθηκαν σε ολόκληρο το μεσογει-ακό χώρο με τη λειτουργία καταστημάτων στη Μάλτα και το Λιβόρνο, τα οποία διηύθυνε ο Νικόλαος και, μετά τον αιφνίδιο θάνατό του, ο Κωνσταντίνος. Η αδυ-ναμία του τελευταίου, ο οποίος «...δεν ήξευρε καλώς να γράψη ούτε ελληνιστί και έτι μάλλον δεν ήξευρε ποσώς την ιταλικήν γλώσσαν...» να αντεπεξέλθει στις αυξημένες ανάγκες του υποκαταστήματος στο Λιβόρνο, υποχρέωσαν το Μιχαήλ να καλέσει τον αγαπημένο του ανεψιό, γιο της αδερφής του Στάμως Στουρνάρη, Νικόλαο, για να αναλάβει τη διεύθυνση. Τέλος και ο ίδιος αποφάσισε να εγκατα-λείψει τη Θεσσαλονίκη και να εγκατασταθεί στην Αλεξάνδρεια.

Από το 1824, ο εμπορικός οίκος ‘‘Τοσίτσα’’ εξελίχτηκε σε μια κολοσσιαία επιχεί-ρηση και ο ιδρυτής του σε ένα από τα πλέον επίλεκτα μέλη της ελληνικής παροι-κίας της Αλεξάνδρειας και ένας από τους σημαντικότερους οικονομικούς παρά-γοντες της Αιγύπτου. Επιπλέον, εκμεταλλευόμενος τις στενές φιλικές, αλλά και οικονομικές, σχέσεις που ανέπτυξε με το χεδίβη Μεχμέτ Άλυ, διεύρυνε ακόμη περισσότερο την οικονομική του επιφάνεια αλλά και την κοινωνική του εμβέλεια. Απέκτησε τεράστιες γαιοκτησίες βαμβακοκαλλιέργειας, ενώ παράλληλα ορίστη-κε γενικός επίτροπος και διαχειριστής των γαιοκτησιών του αιγύπτιου ηγεμόνα.

Η εμπιστοσύνη του Μεχμέτ Άλυ προς το Μιχαήλ Τοσίτσα ενισχύθηκε ακόμη πε-ρισσότερο και λόγω της ουδέτερης στάσης που τήρησε ο τελευταίος απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση. Ο Μιχαήλ, σε αντίθεση με τον αδερφό του Θεόδω-ρο, ο οποίος «...είχε κατηχηθή παρά τινός εταιριστού και είχεν αναδειχθή εις των ενθέρμων ζηλωτών...» του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των ομογενών του,

ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ

η πορεία

478 479

δεν ήρθε σε επαφή με τη Φιλική Εταιρεία, ούτε εκδήλωσε εμπράκτως τη συμπά-θειά του στην Επανάσταση. Για τη στάση του αυτή, επικρίθηκε έντονα από τους ιστορικούς της περιόδου, ενώ ο Αναστάσιος Γούδας τον υπερασπίστηκε. Ανε-ξάρτητα από τους λόγους ή τις προθέσεις που τον ώθησαν στην πρόκριση της παραπάνω στάσης, αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι ο Μιχαήλ Τοσίτσας αφιέ-ρωσε τεράστια ποσά για την εθνική σωτηρία και ευημερία. Έτσι μεταξύ άλλων, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης διέθεσε χρήματα για την εξαγορά ελλήνων αιχμαλώτων, καθώς και για αποστολή πολλών «των εν νεανική ηλικία όντων...» αιχμαλώτων για σπουδές στην Ευρώπη, φροντίζοντας επιπλέον για την μετέπει-τα αποκατάστασή τους. Είναι λοιπόν άδικες οι εναντίον του κατηγορίες.

Ανέλαβε την εκ θεμελίων ανοικοδόμηση ενός Παρθεναγωγείου, ενός Αλληλοδι-δακτικού και ενός Ελληνικού Σχολείου (Τοσίτσεια Σχολεία) στην Αλεξάνδρεια, το κόστος των οποίων ξεπέρασε τα 120.000 τάλιρα, προικοδοτώντας τα επιπλέον με τα αναγκαία κεφάλαια συντήρησης και πρόσληψης διδακτικού προσωπικού. Αγόρασε αντί 80.000 ταλίρων οικόπεδο για την ανέγερση μεγαλοπρεπούς ναού (Ευαγγελίστριας), στην Αλεξάνδρεια, συμμετέχοντας οικονομικά στην κατασκευή του. Ανακαίνισε το Ελληνικό Νοσοκομείο το οποίο είχε οικοδομηθεί προηγουμέ-νως με δωρεά του αδερφού του Θεόδωρου. Αγόρασε για τις ανάγκες της Ελλη-νικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας νεκροταφείο. Τα ποσά που διέθεσε ο Τοσίτσας για κοινωφελή έργα υπέρ της Ελληνικής Κοινότητας στην Αλεξάνδρεια ξεπέρα-σαν το 1.000.000 δραχμές, ποσό εξαιρετικά σημαντικό για την εποχή.

Όμως οι ευεργεσίες του Τοσίτσα δεν περιορίστηκαν στην αιγυπτιακή ομογένεια, αλλά επεκτάθηκαν στην ιδιαίτερή του πατρίδα καθώς και στο νεοσύστατο Ελλη-νικό Βασίλειο. Συγκεκριμένα κληροδότησε: Σημαντικό μέρος της περιουσίας του για την πολιτισμική, εκπαιδευτική και οικονομική ευμάρεια του Μετσόβου. Μεγά-λο ποσό στο Ελληνικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, «... πόλης ένθα το πρώτον εμπο-ρικόν του στάδιον μετήλθε...». 10.000 τάλιρα για τον εξωραϊσμό των δρόμων και των πλατειών του κέντρου των Αθηνών, που ορίζονταν από τις οδούς Σταδίου, Αιόλου, και Ερμού. 100.000 γαλλικά φράγκα για το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σημαντικά ποσά για το Πανεπιστήμιο, το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο, το Οφθαλμι-ατρείο, τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (Αρσάκειο), για Νοσοκομεία και άλλα εκπαι-δευτικά ή φιλανθρωπικά ιδρύματα. Οι ευεργεσίες του ήταν ατελείωτες.

Ανάλογη δραστηριότητα επέδειξε και η σύζυγός του Ελένη, η οποία διέθεσε την περιουσία που κληρονόμησε σε αγαθοεργούς σκοπούς. Με δωρεές της οικο-δομήθηκε το “Τοσίτσειο Παρθεναγωγείο” και αγοράστηκαν τα οικόπεδα για την ανέγερση του Πολυτεχνείου και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας υπήρξε ο πρώτος Πρόξενος του Ελληνικού Βασιλείου στην Αλεξάνδρεια από το 1833 έως το 1853, έτος κατά το οποίο ανέλαβε καθήκοντα Γενικού Προξένου. Παραιτήθηκε τον επόμενο χρόνο και εγκατέλειψε την Αλε-ξάνδρεια, συγκλονισμένος από το θάνατο του ανεψιού του Νικολάου Στουρνά-ρη. Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου έζησε ως το θάνατό του το 1856.

μαρμάρινη προτομή, αγνώστου γλύπτη, Αβερώφειο Γυμνάσιο, Αλεξάνδρεια

ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ

Ηγεμονική φυσιογνωμία του ελληνισμού της διασπο-ράς. Ο ‘‘πατριωτισμός’’ ήταν η βασική ιδεολογία του. Τον χαρακτήρισαν ως κυρίαρχο της Μεσογείου, οι-κονομική ιδιοφυία και ως ηγεμόνα της Αλεξάνδρειας. Ευφυέστατος, διορατικός, δραστήριος και εργατικός εκσυγχρόνισε κυριολεκτικά την Αίγυπτο. Η αυτοβι-ογραφία του είναι κείμενο συγκλονιστικό, που δίνει απαντήσεις στα βασικά ερωτήματα για την ανάδειξη

του “βαλκάνιου εμπόρου κατακτητή”. Ηγήθηκε της Ελ-ληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας και παρότρυνε πολλούς συμπατριώτες του για να μεταναστεύσουν στην Αίγυπτο, με αποτέλεσμα ο “αιγυπτιώτης ελλη-νισμός” να γνωρίσει πρωτοφανή ακμή. Το τρίπτυχο των κύριων ευεργεσιών του - σχολείο, νοσοκομείο, εκκλησία - απλώθηκε σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Δί-καια τον απεκάλεσαν “Ευεργέτη του Ελληνισμού”.

480 481

ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ

Ξεκίνησε σαν γουναράς από τη Θεσσαλονίκη και εξε-λίχτηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους επιχειρημα-τίες, τραπεζίτες, γαιοκτήμονες, εργοστασιάρχες και εφοπλιστές της Μεσογείου, κτίζοντας μια πραγματι-κή οικονομική αυτοκρατορία. Δεν γνώριζε και πολλά γράμματα, όμως αυτό δεν τον εμπόδισε από το να κυ-ριαρχήσει ανάμεσα στους πνευματικούς κύκλους της, ακμάζουσας στην εποχή του, Αλεξάνδρειας.

Επιβλητικός στην όψη του, μεγαλοπρεπής στον τρόπο ζωής και διαλλακτικός στις απόψεις του, επέτυχε να οργανώσει τους Έλληνες της Αιγύπτου και να δημι-ουργήσει την ιστορική Ελληνική Κοινότητα Αλεξάνδρει-ας, της οποίας διετέλεσε πρώτος Πρόεδρος. Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας στην αιγυπτιακή μεγαλούπολη, στηρίχτηκε ιδιαιτέρως στον οικογενειακό του κύκλο και προσέλαβε ως συνεργάτες του, τους νεότερους αδερφούς του Θεόδωρο, Κωνσταντίνο και Νικόλαο, και την αδερφή του Ταμούσιω (Σταματίνα), μητέρα του εθνικού ευεργέτη Νικολάου Στουρνάρη, στους οποί-ους ανέθεσε και την εποπτεία των υποκαταστημάτων του στη Μάλτα, στο Λιβόρνο και στη Θεσσαλονίκη.

λιθογραφία αγνώστου χαράκτη, 1858 επιχρωματισμένη λιθογραφία του Βασιλείου Σάββα, 1870

μαρμάρινη προτομή του Γιάννη Παππά, 1954, Μέτσοβο η υπογραφή του Μιχαήλ Τοσίτσα

ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας το 1855 δώρισε «...μούμιαν καλώς τετηρημένην» η οποία εκτέθηκε στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου. Όμως είχε ήδη προηγη-θεί ο ανεψιός του Νικόλαος Στουρνάρης, ο οποίος το 1849 σε μια επίσκεψή του στο Πολυτεχνείο πρόσφε-ρε και αυτός μια αιγυπτιακή μούμια. Φαίνεται ότι η οι-κογένεια Τοσίτσα - Στουρνάρη είχε μεγάλη αδυναμία στις μούμιες και ασφαλώς θα είχε στην Αλεξάνδρεια μια ολόκληρη συλλογή, για να κάνει τέτοια δώρα. Τόσο στον Τοσίτσα όσο και στους άλλους μετσοβίτες ευ-εργέτες Στουρνάρη και Αβέρωφ άρεσε πολύ να τους απαθανατίζουν, είτε σε πίνακες είτε σε προτομές.

μαρμάρινη προτομή του Αντωνίου Σώχου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο λιθογραφία του Σπυρίδωνα Λαμπράκη, εφημερίδα ‘‘Νέα Πανδώρα’’, 1857

Το ανωτέρω πορτρέτο δημοσιεύτηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα ‘‘Η Νέα Πανδώρα’’ τον Απρίλιο του έτους 1857, έναν ακριβώς χρόνο μετά το θάνατο του ευ-εργέτη και συνοδευόταν από το ακόλουθο σχόλιο: « Προς τας άλλας βιογραφίας και τα ομοιώματα των άλ-λων μεγάλων ευεργετών της Ελλάδος, ως των αδερ-φών Ζωσιμάδων, του Καπλάνη, και του Στουρνάρη, και του Μιαούλη, και του Τομπάζη, και πολλών άλλων άτι-να εδημοσίευσεν η Πανδώρα, δημοσιεύει σήμερον την εικόνα του Μιχαήλ Τοσίτσα, επιθυμούσα να καταστή-σει αθάνατον προς την μνήμην του γενναίου τούτου τέκνου της Ελλάδος και την μορφήν αυτού».

482 483

ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου, 19ος αι., Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνώνελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου, 19ος αι., Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών

ΕΛΕΝΗ ΤΟΣΙΤΣΑ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ

Όταν πέθανε ο Μιχαήλ Τοσίτσας, η Ελένη - ηλικίας τότε 58 ετών - γίνεται η μοναδική κληρονόμος και η διαχειρίστρια της τεράστιας περιουσίας του. Από το σημείο αυτό αρχίζει η προσωπική δράση της Ελένης Τοσίτσα. Η μεγάλη αυτή ευεργέτρια, αν και βαθύ-πλουτη δεν έζησε πολυτελώς. Άτεκνη η ίδια, αγκά-λιασε σαν δικά της παιδιά τα ορφανά της Αλεξάν-δρειας και της Ελλάδας. Με δική της δαπάνη έκτισε εκκλησία στο Αμαλίειο Ορφανοτροφείο. Διέσωσε το

Αρσάκειο όταν η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία δεν μπο-ρούσε να συνεχίσει τη λειτουργία του. Αγόρασε ένα τεράστιο οικόπεδο στην οδό Σταδίου (δίπλα από το Αρσάκειο) όπου και έκτισε τρία σχολεία για κορίτσια. Άρχισε να οικοδομεί στη γενέτειρά της, Μέτσοβο, Παρθεναγωγείο. Αγόρασε και δώρισε στο ελληνικό κράτος το οικόπεδο στο οποίο κτίστηκε το Αρχαι-ολογικό Μουσείο. Χρηματοδότησε την ολοκλήρωση του Πολυτεχνείου. Πέθανε σε ηλικία 70 ετών.

πίνακας αγνώστου ζωγράφου, 1818, Αλεξάνδρεια

ΕΛΕΝΗ και ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ

Η Ελένη Τοσίτσα είναι μια εξαιρετική περίπτωση ευ-εργεσίας. Αν και ήταν εντελώς αγράμματη, αφιέρω-σε ολόκληρη τη ζωή της και την περιουσία της στην μόρφωση της Ελληνίδας, γιατί είχε καταλάβει ότι ο τόπος έχει την ανάγκη μορφωμένων γυναικών και αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την ίδρυση σχολείων για κορίτσια. Λίγα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή της, αφού έζησε διακριτικά στο πλευρό του συζύγου

της, όπως το απαιτούσε η εποχή. Γεννήθηκε στο Μέ-τσοβο το 1796 και σε ηλικία 22 ετών παντρεύτηκε τον εθνικό ευεργέτη, ο οποίος ήταν ήδη πετυχημένος έμπορος στη Θεσσαλονίκη. Στη συνέχεια τον ακο-λούθησε στην Αίγυπτο και, στο τέλος της ζωής του, στην Αθήνα όπου στάθηκε στοργικά δίπλα του τα δύο τελευταία του χρόνια, όταν ήταν πλέον βαρύτα-τα άρρωστος από σοβαρή ψυχική ασθένεια.

484 485

ΜΕΓΑΡΟ ΤΟΣΙΤΣΑ, Αλεξάνδρεια

Το μέγαρο έχει κατεδαφιστεί τη δεκαετία του 1930. Επρόκειτο για τεράστιο σε επιφάνεια κτίριο με εμφα-νή τα νεοκλασικά του στοιχεία. Ήταν το στρατηγείο και η έδρα των επιχειρήσεων του εθνικού ευεργέτη. Εσωτερικά είχε στοές και το κλιμακοστάσιο ήταν δι-ακοσμημένο με αραβικά ψηφιδωτά. Στη μεγάλη σάλα, στον πρώτο όροφο, με τα ανατολίτικα ‘‘καναπελίκια’’, που ήταν ο προθάλαμος του γραφείου του, δύο γιγα-ντόσωμοι Αλβανοί ντυμένοι με χρυσοκέντητες στολές, μακριές βράκες και ένα ασημοστολισμένο σπαθί που κρεμόταν στη μέση τους, φρουρούσαν τον Τοσίτσα. Ο ίδιος πήγαινε στο γραφείο του ντυμένος άψογα. Φο-ρούσε πάντοτε το κοντό του φέσι, κολλαριστό που-κάμισο, με τις μύτες του γιακά του γυριστές προς τα έξω, την πάντοτε μαύρη γραβάτα του και ένα ολόμαυ-ρο σακάκι, σύμφωνα με τη μόδα της εποχής, ριγμένο στον ώμο του. Το κτίριο έφερε στην πρόσοψή του την λέξη ‘‘Bourse’’ που σημαίνει Χρηματιστήριο, το οποίο στεγάστηκε στο μέγαρο για πολλά χρόνια.

το εφοπλιστικό έμβλημα του Οίκου Τοσίτσα, αρχείο Γιώργου Πλατάρη - Τζίμα, Μέτσοβο

το, κατεδαφισμένο σήμερα, μέγαρο των Τοσίτσα βρισκόταν στο κεντρικότερο σημείο της Αλεξάνδρειας

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑ

Ιδιόχειρη υπογραφή του Μιχαήλ Τοσίτσα σε επιστο-λή που απευθύνει ως Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος προς το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, με ημερο-μηνία 15 Οκτωβρίου 1837, για θέματα σχετικά με το Τελωνείο της Κρήτης. Ο Τοσίτσας, όπως άλλωστε και οι περισσσότεροι ηπειρώτες ευεργέτες, δεν ήξερε πολλά γράμματα και απλώς υπέγραφε την αλληλογρα-φία του την οποία έγραφαν οι γραμματείς του.

η σφραγίδα του ‘‘Οίκου Αφοί Τοσίτσα - Στουρνάρης’’

486 487

Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑΣ ΤΟΥ ΤΟΣΙΤΣΑ

Με την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, συνέβη ένα πρωτοφανές περιστατικό που λίγο έλειψε να στοιχίσει τη ζωή του εθνικού ευεργέτη, Ο Τοσίτσας το 1802 έφυγε από το Κάιρο και εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια. Εκεί έγινε ευμενέστατα δεκτός από τον αντιβασιλέα Μωχάμετ Άλυ, τον οποίο και γνώριζε από την Καβάλα, όπου αυτός - πριν γίνει κυβερνήτης της Αιγύπτου - έκανε εμπόριο καπνού. Ο Τοσίτσας γρήγο-ρα έγινε διαχειριστής των απέραντων κτημάτων και των μονοπωλίων του και εξελίχτηκε σε σύμβουλο του αντιβασιλιά της Αιγύπτου, Όλα τα έγγραφα προς την Πύλη έπρεπε να περάσουν από τα χέρια του.

Τότε έφτασε στην Αλεξάνδρεια ο Αντώνιος Πελοπί-δας, απεσταλμένος της Φιλικής Εταιρείας, για να μυ-ήσει τον ελληνισμό της Αιγύπτου. Αλλά η διαταγή που είχε από τον Αθανάσιο Τσακάλωφ ήταν όχι τόσο η μύ-ηση όσο η δολοφονία του Τοσίτσα, γιατί ο Τσακάλωφ δεν μπορούσε να συγχωρέσει στο συμπατριώτη του Ηπειρώτη ότι σε στιγμές κρίσιμες για τον Αγώνα, αυ-τός έμενε κοντά στον Μωχάμετ Άλυ, για τον οποίο πί-στευε ότι θα βοηθήσει τους Τούρκους να συντρίψουν την εξέγερση. Ζήτησε λοιπόν ο Πελοπίδας ακρόαση από τον Τοσίτσα αποφασισμένος να τον δολοφονήσει με ένα μαχαίρι που έκρυβε πάνω του.

Ο Τοσίτσας τον δέχτηκε και του είπε να καθίσει δίπλα του. Αυτός φρόντισε να τραβήξει το κάθισμά του κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορέσει εύκολα να εκτελέσει την αποστολή του. Δοκίμασε όμως μια μεγάλη έκπληξη όταν αμέσως άκουσε τον Τοσίτσα να του μιλά για το σκοπό του ερχομού του στην Αίγυπτο, δηλ. τη μύηση των Ελλήνων της Αιγύπτου, όπως τον είχαν πληροφο-ρήσει οι απανταχού παρόντες άνθρωποί του. Eξήγησε στον απεσταλμένο του Τσακάλωφ ότι είναι σφάλμα να φαντάζονται το Μωχάμετ Άλυ ως εχθρό της επανά-στασης, απεναντίας αυτός θα ευχόταν να δει την εξέ-γερση να επιτυγχάνει, γιατί έτσι θα τον άφηνε η Πύλη ήσυχο, ώστε να επιβληθεί απόλυτα στην Αίγυπτο.

Ο απεσταλμένος της Φιλικής Εταιρείας τόσο πολύ συ-γκινήθηκε από τα όσα άκουσε από τον Τοσίτσα, ώστε για μια στιγμή σηκώθηκε όρθιος τράβηξε από το κόκ-κινο ζωνάρι του το μαχαίρι του και είπε δακρυσμένος: «Αφέντη, αυτό εδώ το μαχαίρι μου το έδωσαν για να σε σκοτώσω.» Τα μάτια του Τοσίτσα άστραψαν, ένα ρίγος του έφερε μια νευρική σύσπαση στα χείλη και μόλις μπόρεσε να προφέρει: «Αδερφέ μου πράξε ό,τι σου προστάζει η συνείδησή σου...». Ο Πελοπίδας πέ-ταξε το μαχαίρι πάνω στο τραπέζι και εκείνος το πήρε σιωπηλός και το τοποθέτησε στο συρτάρι του. Ο Τοσί-τσας ποτέ δεν αποχωρίστηκε το μαχαίρι του Φιλικού.

ΤΟ ΠΑΛΑΤΙ ΤΟΥ ΜΩΧΑΜΕΤ ΑΛΥ, Αλεξάνδρεια

Η πόρτα του παλατιού του Μωχάμετ Άλυ στην Αλεξάν-δρεια ήταν μονίμως ανοικτή για το Μιχαήλ Τοσίτσα. Οι σχέσεις τους ξεπερνούσαν, κατά πολύ, τις οικονο-μικές συναλλαγές. Ο έλληνας μεγιστάνας ήταν ο μό-νος στον οποίο ο περιβόητος ηγεμόνας είχε απόλυτη εμπιστοσύνη. Το αποτέλεσμα είναι ότι το έτος 1836 η ελληνική σημαία να είναι πρώτη στις αφίξεις πλοίων από την Ευρώπη και την Τουρκία στην Αλεξάνδρεια και ο Μ. Τοσίτσας να είναι ο πλουσιότερος, μετά τον Άλυ, στην Αίγυπτο. Είναι χαρακτηριστικό το ότι οι υπάλληλοι των επιχειρήσεών του ήταν περισσότεροι από 5.000 !

Μωχάμετ Άλυ (1769-1849), ελαιογραφία του Αύγουστου Κουντέρ, 1841, Μουσείο Βερσαλλιών

το πρώτο παλατι του Μωχάμετ Άλυ στη Αλεξάνδρεια ήταν πάνω στη θάλασσα

χαλκογραφία του Ντέιβιντ Ρόμπερτς, 1839, που απεικονίζει το Μωχάμετ Άλυ καθισμένο να πίνει το ναργιλέ του και να δέχεται τους ξένους πρέσβεις, ενώ οι υπηρέτες - δεξιά - τους προσφέρουν γλυκά και ποτά και οι αξιωματούχοι του Χεδίβη της Αιγύπτου - αριστερά - όρθιοι να παρακολουθούν την συνάντηση.

Αθανάσιος Τσακάλωφ (1790-1851), ορειχάλκινη προτομή του Παύλου Βρέλλη, Δήμος Ιωαννιτών η υπογραφή του Φιλικού Αντωνίου Πελοπίδα

η υπογραφή του Φιλικού Αθανασίου Τσακάλωφ

488 489

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ, Αλεξάνδρεια

Στην καρδιά της Αλεξάνδρειας, δίπλα ακριβώς στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου, βρίσκεται το ‘‘Ελληνικό Τετράγωνο’’, το θρυλικό Σάτμπυ. Σε μια έκταση 40 στρεμμάτων υπάρχουν τα πιο πολλά κτίρια της Ελληνι-κής Κοινότητας Αλεξάνδρειας, η οποία ιδρύθηκε στα 1843 από το Μιχαήλ Τοσίτσα, που ήταν και ο πρώτος πρόεδρός της. Επί προεδρίας του Γεώργιου Αβέρωφ η Κοινότητα βρέθηκε στο ψηλότερο σκαλί της μα-κράς ιστορία της. Σήμερα, καλά οργανωμένη, εξακο-λουθεί να λειτουργεί, με τα 800 περίπου μέλη της. Ο Ελληνισμός της Αλεξάνδρειας βρέθηκε στις αρ-χές της δεκαετίας του 1950 στο αποκορύφωμά του.

Η καταστροφή όμως ήρθε στα 1952, όταν ο Αμπντέλ Γκαμάλ Νάσσερ έδιωξε το βασιλιά Φαρούκ, και μαζί του όλους τους ξένους. Στο δρόμο, στην κυριολε-ξία, βρέθηκαν οι Έλληνες της Αλεξάνδρειας οι οποίοι τότε ξεπερνούσαν τις 150.000. Στο δρόμο βρέθηκαν αυτοί που είχαν μεγαλώσει στη χλιδή, στα πλούτη, στη μόρφωση. Στο δρόμο βρέθηκαν αυτοί που μιλού-σαν απαραιτήτως 4 γλώσσες. Σήμερα στην άλλοτε κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια, την πόλη του Κ. Καβάφη, της Πηνελόπης Δέλτα, του Μπενάκη, του Μάνου Λο-ΐζου, ζουν μόνο 1600 Έλληνες, κρατώντας ζωντανές τις μνήμες της ‘‘Αλεξάνδρειας των Ελλήνων’’.

το ιστορικό ‘‘Ελληνικό Τετράγωνο’’ βρίσκεται στην καρδιά της Αλεξάνδρειας, δίπλα στην Λεωφόρο Μεγάλου Αλεξάνδρου

το περίφημο θέατρο ‘‘Ιουλία Σαλβάγου’’

Ξενώνες

Γηροκομείο

Ελληνικό ΠροξενείοΚοινοτικό Στάδιο

Οδός Μεγάλου Αλεξάνδρου

Ελληνικό Club ‘‘Ένωση’’

Τοσιτσαίο - Πρατσίκειο Σχολείο

Κλειστό Γυμναστήριο

Αβερώφειο Γυμνάσιο

Γραφεία Ελληνικής Κοινότητας

Θέατρο Ιουλίας Σαλβάγου

ΤΟΣΙΤΣΑΙΑ ΣΧΟΛΗ, Αλεξάνδρεια

Λίγο πριν την αναχώρηση του Τοσίτσα στα 1854 από την Αίγυπτο για την Αθήνα, μετά τη διακοπή των ελληνοτουρκικών σχέσεων λογω του Κριμα-ϊκού Πολέμου, οι ελληνικές εφημερίδες της Αλε-ξάνδρειας έγραφαν: «...μόλις απεπερατώθη, με δαπάνην του Μιχαήλ Τοσίτσα και επί ιδικού του οικοπέδου, ένα μεγαλοπρεπές κτίριον περιέχον δημοτικήν σχολήν και ελληνικόν σχολείον αρρέ-νων και παρθεναγωγείον, μετά βιβλιοθήκης και άλλων αιθουσών. Προς τιμήν του ιδρυτού της η σχολή ωνομάσθη ‘‘Τοσιτσαία’’. Είναι αυτή η πρώ-τη ιδιόκτητος κοινοτική σχολή με την απόκτησιν ενός κτιρίου τόσον ωραίου». Η Τοσιτσαία Σχολή έγραψε μια σπουδαία ιστορία. Παράλληλα με τη λειτουργία της στέγασε - για πολλά χρόνια - το Αβερώφειο Γυμνάσιο. Σήμερα είναι η έδρα του Ορθόδοξου Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας. Ήταν το πρώτο ελληνικό κοινοτικό σχολείο στην Αίγυ-πτο, εγκαινιάστηκε το 1854 και λειτούργησε για 114 ολόκληρα χρόνια, πριν κλείσει το έτος 1968. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό κτί-ριο, με κιονοστοιχίες δωρικού ρυθμού, επιβλητι-κή είσοδο και ένα μεγάλο αίθριο στο κέντρο.

το εσωτερικό αίθριο της Τοσιτσαίας Σχολής, η οποία σήμερα στεγάζει το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας

η εξωτερική είσοδος της Σχολής

η εσωτερική κλίμακα της Σχολής

το εσωτερικό της Σχολής, που στεγάζει το Πατριαρχείο

το αίθριο της Τοσιτσαίας φωταγωγημένο

490 491

η Τοσιτσαία Σχολή όταν ήταν στις δόξες της πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

μαθήτριες της Τοσιτσαίας σε εκδρομή, τέλη 19ου αιώνα

μαθήτριες της Σχολής παρακολουθούν εκδήλωση στο Στάδιο της Αλεξάνδρειας, αρχές 20ου αιώνα

δύο απόφοιτες της Τοσιτσαίας, με τους γονείς τους, μετά από αγώνα τέννις, 1900

γονείς των μαθητών της Τοσιτσαίας παρακολουθούν εκδήλωση της Σχολής, αρχές 20ου αιώνα

ελληνικές οικογένειες της Αλεξάνδρειας σε ‘‘γκάρντεν πάρτυ’’, τέλη 19ου αιώνα

οι μικροί μαθητές της Τοσιτσαίας παρακολουθούν με θρησκευτική ευλάβεια τον δάσκαλό τους, 1890

492 493

ΤΟΣΙΤΣΑΙO - ΠΡΑΤΣΙΚΕΙΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, Αλεξάνδρεια

Όταν η Τοσιτσαία Σχολή ήταν αδύνατο πλέον να λει-τουργεί, από έλειψη μαθητών, συγχωνεύτηκε με ένα άλλο ιστορικό σχολείο της Αλεξάνδρειας, το ‘‘Πρατσί-κειον’’, που είχε ιδρύσει ο βορειοηπειρώτης ευεργέ-της Πέτρος Πράτσικας, από τη Δρόβιανη. Σήμερα το ενοποιημένο σχολείο λειτουργεί ως μια αμιγής ελληνι-κή σχολική μονάδα, είναι εξαθέσιο και επιπλέον οι μα-θητές διδάσκονται επί τρείς ώρες την εβδομάδα την αραβική και την αγγλική, ενώ η γαλλική διδάσκεται μια ώρα την εβδομάδα και τα μαθήματα της πληροφορι-κής παρακολουθούν οι μαθητές των τριών τελευταίων τάξεων. Επίσης η Σχολή διαθέτει νηπιαγωγείο. Το έτος 2008-09 φοίτησαν 49 μαθητές και 9 νήπια.

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις του σχολείου αποτελούν τυπικό δείγμα της ελληνικής αρχιτεκτονικής της Αλε-ξάνδρειας του προπερασμένου αιώνα και γι’αυτό δε-σπόζουν στο οικιστικό περιβάλλον. καθώς βρίσκονται λειτουργικά ενταγμένες στο εννιαίο συγκρότημα της Ελληνικής Κοινότητας. Το σχολείο έχει στη διάθεσή του κλειστό γυμναστήριο, ένα θέατρο υψηλών προ-διαγραφών και ανοιχτό αθλητικό κέντρο διαστάσεων κανονικού γηπέδου ποδοσφαίρου, Επιπλέον διαθέτει αξιόλογη βιβλιοθήκη, η οποία εμπλουτίζεται συνεχώς με νέους τίτλους ελληνικών και ξένων βιβλίων.

τα ελληνόπουλα του σχολείου στην εθνική γιορτή της 25ης Μαρτίου, 2009

τάξη του Δημοτικού Σχολείου, με την ελληνίδα δασκάλα, 2008

τα 100 χρόνια της Τοσιτσαίας, γιορτάστηκαν με μεγαλοπρέπεια το 1954

η διαθήκη του Μιχαήλ Τοσίτσα τυπώθηκε σε βιβλίο το 1857

σχέδιο αγνώστου αρχιτέκτονα, για την ανέγερση μνημείου προς τιμή των Μιχαήλ και Θεόδωρου Τοσίτσα, το οποίο όμως ουδέποτε εφαρμόστηκε, μετά από παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης, το οποίο

είχε αφορήσει ολόλκληρη την οικογένεια των Τοσίτσα, λόγω της συμμετοχής του Θεόδωρου στη Φιλική Εταιρεία

το Τοσίτσαιο - Πρατσίκειο Σχολείο στεγάζεται στο κτίριο της άλλοτε Σαλβάγειου Επαγγελματικής Σχολής Αλεξάνδρειας, που ιδρύθηκε το 1907

494 495

EΛΛΗΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ, Αλεξάνδρεια

Ο Θεόδωρος Α. Toσίτσας ήταν ο αδερφός του Μιχαήλ και - επίσης - ευεργέτης. Ασχολήθηκε με το εμπόριο, αλλά και τον εφοπλισμό. Το πρώτο καράβι της οικο-γένειας ονομάστηκε ‘‘Ευαγγελισμός’’. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Αντ. Πελοπίδα, ο οποίος είχε πάει στην Αλεξάνδρεια για να δολοφονήσει τον εθνικό ευεργέτη αδερφό του. Ήταν στενός φίλος του Χεδί-βη της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ, τον οποίο έβλεπε όπο-τε ήθελε. Όταν στις αρχές του 19ου αιώνα έφτασαν στην Αίγυπτο οι πρώτοι μετανάστες από την Ελλάδα, χωρίς τις οικογένειές τους, μένανε σε ανθυγιεινά κα-ταλύμματα με αποτέλεσμα να υπάρχει οξύ πρόβλημα περίθαλψης. Τότε ο Θεόδωρος Τοσίτσας ίδρυσε, το 1833, το Ελληνικό Νοσοκομείο Αλεξάνδρειας, το οποίο ονόμασε επίσης ‘‘Ευαγγελισμό’’, που λειτουργούσε με έξοδα του ιδίου, του Μιχαήλ Τοσίτσα, καθώς και του Στουρνάρη. Όταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο πληρο-φορήθηκε τη συμμετοχή του Θεοδώρου στη Φιλική Εταιρεία αφόρισε ολόκληρη την οικογένεια Τοσίτσα !

ΝΑΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ, Αλεξάνδρεια

Το έτος 1847 ο Μιχαήλ Τοσίτσας, αγόρασε ένα μεγά-λο οικόπεδο αρκετά κοντά στην Τοσιτσαία Σχολή, στο οποίο και οικοδόμησε τον Καθεδρικό Ναό του Ευαγγε-λισμού της Θεοτόκου. Η κατασκευή του μνημειώδους οικοδομήματος κράτησε για 10 ολόκληρα χρόνια και χρειάστηκαν τεράστια ποσά για να ολοκληρωθεί. Είναι τρίκλιτη βασιλική, με μήκος 42μ., πλάτος 23μ. και ύψος 32μ. και θεωρείται ο μεγαλύτερος ορθόδοξος ναός της Αφρικής. Αρχιτέκτονές του φέρονται οι Ερμής Πι-ερότης και Λούκοβιτς. Για την εντυπωσιακή διακόσμη-ση εργάστηκαν πολλοί φημισμένοι καλλιτέχνες της εποχής. Χαρακτηριστικό της ποιότητας του μνημείου είναι ότι τα βιτρώ του ναού κατασκευάστηκαν από τον περίφημο γαλλικό οίκο υαλουργίας ‘‘Ζαν Γκογκέν’’.

Οι αντίπαλοι του Μιχαήλ Τοσίτσα τον κατέκριναν σαν μεγαλομανή, γιατί θεωρούσαν δυσανάλογο το μέγε-θος του ναού, σε σχέση με τον τότε μικρό αριθμό των ορθοδόξων της Αλεξάνδρειας. Αυτός τους απάντησε ότι είναι βέβαιος ότι η εκκλησία κάποια μέρα θα είναι μικρή για να χωρέσει όλους τους χριστιανούς της πε-ριοχής της. Τα γεγονότα τον δικαίωσαν. Ο ναός απο-καταστήθηκε πρόσφατα, το 2005, με μια δωρεά του ‘‘Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης’’.

Θεόδωρος Τοσίτσας (1795-1870)

το Ελληνικό Νοσοκομείο Αλεξάνδρειας στις αρχές του 20ου αιώνα

το προσωπικό του Ελληνικού Νοσοκομείου Αλεξάνδρειας, αρχές του 20ου αι. ο Ναός του Ευαγγελισμού, σε φωτογραφία της δεκαετίας του 1920το εσωτερικό του Ναού μετά την αποκατάστασή του

496 497

ΤΟΣΙΤΣΕΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ, Αθήνα

Δέκα χρόνια μετά το θάνατο του συζύγου της η Ελέ-νη Τοσίτσα προσφέρθηκε να βοηθήσει στη μόρφωση των Ελληνίδων, όπως είχε κάνει και μερικά χρόνια πριν στην Αλεξάνδρεια. Αγόρασε με δικά της εξολοκλήρου έξοδα οικόπεδο στη συμβολή των οδών Σταδίου και Αρσάκη (δίπλα από το ‘‘Αρσάκειο’’) και ανέλαβε όλη τη δαπάνη για την ανέγερση Εξωτερικού Σχολείου (για τις εξωτερικές μαθήτριες του Αρσακείου), Δημο-τικό, Γυμνάσιο και Αλληλοδιδακτικό Σχολείο, τα οποία δώρισε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Τα σχέδια του συγκροτήματος ήταν του Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Επικοινωνούσε εσωτερικά με τον κήπο του Αρσακεί-ου, είχε μαρμάρινη πρόσοψη επί της οδού Σταδίου και διέθετε ευρύχωρο προθάλαμο και μεγάλη αίθου-σα εκδηλώσεων. Στην αυλή του μπορούσαν να κάνουν διάλειμμα 380 μαθήτριες. Τα κτίρια κατεδαφίστηκαν στα 1900 για να ανοικοδομηθεί το ενιαίο συγκρότημα που υπάρχει σήμερα και στεγάζει το Συμβούλιο της Επικρατείας.

ΤΟΣΙΤΣΕΙΟ - ΑΡΣΑΚΕΙΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, Αθήνα

Το διοικητικό συμβούλιο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρεί-ας ονόμασε το σχολείο των οδών Αχαρνών και Σουρ-μελή στην Αθήνα ‘‘Τοσίτσειο - Αρσάκειο’’ προς τιμή των ευεργετών Μιχαήλ και Ελένης Τοσίτσα, γιατί είχε ήδη κατεδαφιστεί το Τοσίτσειο της οδού Σταδίου. Σή-μερα στεγάζει σχολεία μέσης εκπαιδεύσεως και βρί-σκεται στη διαδικασία της αποκατάστασής του.

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΩΔΕΙΟ, Αθήνα

Το ιστορικό κτίριο βρίσκεται στην οδό Φειδίου και εί-ναι από τα τρία παλιότερα κτίσματα της Αθήνας (εκτός της Πλάκας), τα οποία και διασώζουν ακόμη την ιδιωτι-κή αρχιτεκτονική της πρώτης ‘‘βαυαρικής’’ δεκαετίας του 1830. Κατοικία του πρώτου αυστριακού πρέσβη στην Αθήνα, του περίφημου Άντον Πρόκες φον Όστεν, ήταν ένα κατάφωτο σπίτι, όπου τα καλοκαιρινά βράδια του 1840 δίνονταν λαμπροί κοσμικοί χοροί. Το μέγαρο χτίστηκε στα 1836 από το γερμανό αρχιτέκτονα Γκί-σταβ Άντολφ Λούντερς, που εφάρμοσε τα σχέδια του βιεννέζου αρχιτέκτονα Καρλ Ρόεσνερ, σε νεοκλασική γραμμή. Από τον αυστριακό πρέσβη το αγόρασε ο Μι-χαήλ Τοσίτσας, όπου και έμεινε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Στη συνέχεια, το 1887, το αγόρασε η Ανδρομάχη Σλήμαν - Μελά. Από το 1919 έως το 1971, εγκαταστάθηκε το Ελληνικό Ωδείο. Το κτίριο είχε εξαι-ρετικές οροφογραφίες, που όμως δεν σώζονται. Το οικόπεδο ήταν τόσο μεγάλο που γειτόνευε με το ναό της Ζωοδόχου Πηγής, που είναι πολύ μακριά. Η αποκα-τάσταση του κτιρίου αποφασίστηκε πριν από 20 χρό-νια, όμως ακόμη δεν έχει πραγματοποιηθεί.

το ιστορικό κτίριο στη σημερινή του τραγική κατάσταση, εντελώς ερειπωμένο

ο αρχιτέκτονας Καρλ Ρόεσνερ (1804-1869)

ο πρέσβης Άντον Πρόκες φον Όστεν (1795-1876)

το μέγαρο (φωτογραφία του 1940) ήταν το κέντρο της πνευματικής και κοσμικής ζωής της οθωνικής Αθήνας

τα Τοσίτσεια Σχολεία στην οδό Σταδίου, πριν κατεδαφιστούν στις αρχές του 20ου αιώνα

το Τοσίτσειο - Αρσάκειο της οδού Αχαρνών στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ο αρχιτέκτονας Λ. Καυταντζόγλου (1812-1885)

498 499

ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, Αθήνα

Λίγο πριν το θάνατό της η Ελένη Τοσίτσα αγόρασε ένα τεράστιο οικόπεδο 65 στρεμμάτων στο κέντρο των Αθηνών, το οποίον και δώρησε στο ελληνικό κράτος για την ανέγερση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσεί-ου, αφού η Πολιτεία ήδη είχε δηλώσει αδυναμία για την αγορά, λόγω του υπέρογκου κόστους. Η ευεργέ-τιδα τον επόμενο χρόνο πέθανε και έτσι δεν μπόρε-σε να δει το λαμπρό κτίριο ολοκληρωμένο. Το Μου-σείο κτίστηκε με δωρεές των ευεργετών Δημητρίου και Νικολάου Βερναδράκη, που βρίσκονταν στην Αγία Πετρούπολη. Η κατασκευή του κράτησε 23 ολόκληρα χρόνια και ολοκληρώθηκε στα 1889. Αρχικός αρχιτέ-κτονας ήταν ο γερμανός Λούντβιχ Λάνγκε, αλλά τα σχέδιά του δέχτηκαν πολλές τροποποιήσεις από τους Παναγή Κάλκο και Έρνεστ Τσίλλερ. Τελικός επιβλέπων μηχανικός του έργου ήταν ο αρχιτέκτονας Αρμόδιος Βλάχος. Το Μουσείο είναι από τα σημαντικότερα του κόσμου στον τομέα της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

το 1889 ο Τσίλλερ τοποθέτησε στο στηθαίο της πρόσοψης 6 πήλινα αγάλματα, αντίγραφα ρωμαϊκών πρωτοτύπων, από τα οποία σώζονται 4, ενώ η Δήμητρα και ο Αποξυόμενος καταστράφηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

ο Άρης ο Απόλλων η Ήρα η Ειρήνη με το μικρό Πλούτο

ο αρχιτέκτονας Λούντβιχ φον Λάνγκε (1808-1868)

ΝΑΟΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ, Αθήνα

Ο ναός άρχισε να κτίζεται το έτος 1846 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Δημητρίου Ζέζου. Την ευθύνη της ανοικο-δόμησης είχε αναλάβει προσωπικά ο Διδάσκαλος του Γένους Γεώργιος Γεννάδιος, από τα Δολιανά των Ιω-αννίνων, ο οποίος δώρισε και το οικόπεδο που χρεια-ζόταν. Το έτος 1856 τελείωσαν οι βασικές εργασίες, όμως δεν υπήρχαν πια τα χρήματα για την ολοκλήρω-σή του και για την κατασκευή του καμπαναριού. Τότε επενέβη η Ελένη Τοσίτσα (που έμενε εκεί κοντά και ήταν ενορίτις του Ναού) και με αλλεπάλληλες γενναίες δωρεές κάλυψε τα έξοδα, τόσο για την τελειοποίησή του, όσο και την ανέγερση του κωδωνοστασίου. Κάτω από το μαρμάρινο δάπεδο της Αγίας Τράπεζας βρέθη-κε πλάκα με την επιγραφή ‘‘Τοσίτσα’’.

η πρόσοψη του Ναού και το κωδωνοστάσιο της Ελένης Τοσίτσα

ο λόγιος Γεώργιος Γεννάδιος (1776-1854)το ιερό της Ζωοδόχου Πηγής

500 501

ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ, Αθήνα

Η εφημερίδα ‘‘Αθηνά’’ έγραψε όταν ανοίχτηκε η δια-θήκη του Μιχαήλ Τοσίτσα: « Από ότι καταλάβαμε ο φι-λογενέστατος αυτός άνδρας δεν άφησε κανένα ίδρυ-μα που να τελειώνει η ονομασία του σε -ίον ή -είον που να μην το ευεργετήσει και εννοούμε το Αμαλίειον, το Μετσόβιον, το Οφθαλμιατρείον, το Πανεπιστήμιον, το Αρσάκειον ». Έτσι και το Πολιτικό Νοσοκομείο - του οποίου ιδρυτής και Μέγας Ευεργέτης ήταν ο μεγαλέ-μπορος της Βιέννης, Κωνσταντίνος Μπέλλιος - δέχτη-κε την απλόχερη δωρεά του μετσοβίτη άρχοντα.

Ο θεμέλιος λίθος του τέθηκε κατά το 1836, σε σχέδια του γερμανού αρχιτέκτονα Έντουαρντ Σάουμπερτ ενώ την επίβλεψη είχε ο δανός συνάδελφός του Θεόφιλος Χάνσεν. Το κτίριο ολοκληρώθηκε κατά το έτος 1850. Ήταν το πρώτο νοσοκομείο της Αθήνας, και λεγόταν ‘‘Πολιτικόν’’ σε αντιδιαστολή με το ‘‘Στρατιωτικόν’’ το οποίο βρισκόταν στου Μακρυγιάννη. Λειτούργησε ως το 1970 σαν ‘‘Δημοτικό Νοσοκομείο η Ελπίς’’ όταν και μεταφέρθηκε σε άλλο κτίριο στους Αμπελοκήπους.

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, Αθήνα

Γράφει ο εθνικός ευεργέτης στη διαθήκη του για την αυτοκρατορική προσφορά του για την αποπεράτωση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, του οποίου ήδη η ανέγερση είχε αρχίσει με τη δωρεά του αγα-πημένου του ανεψιού, Νικολάου Στουρνάρη:

«Εκτιμών την ιδέαν του μακαρίτου ανεψιού μου Νι-κολάου Στουρνάρη, ον υπέρ παντός άλλου ηγάπων, και υπέρ της εκπαιδεύσεως και προάξεως του οποί-ου ουκ εφείσθην προνοίας, ότι το κληροδότημά του δια ανέγερσιν λαμπρού Πολυτεχνείου εν Αθήναις, παρέξει μέσον πόρου ζωής διά πάντα Έλληνα ; Θε-ωρών δε ότι το ποσόν το μένον εκ της περιουσίας του μακαρίτου δεν εξαρκεί διά την ίδρυσιν και τα εν αυτώ χρήσιμα, επιθυμώ το ποσόν του κληροδοτήμα-τος του αοιδίμου Ν. Στουρνάρη δαπανηθή αποκλει-στικώς διά την όλην οικοδομήν Πολυτεχνείου, εγώ δε αφήνω και δωρούμαι τάλληρα εκατόν χιλιάδες, ίνα δαπανηθώσι διά την εσωτερικήν του Πολυτε-χνείου τούτου στολήν, ήτοι δια αγοράν μηχανών,

σκευών και πάντων των διαφόρων άλλων χρησίμων εργαλείων διά το κατάστημα αυτό προς τελειοποίη-σίν του όσον ένεστι, δι` όλας τας τέχνας, βαναύσους τε και ωραίας και γεωργικάς. Και πεποιθώς, ότι το έργον του σκοπού του αοιδίμου Ν. Στουρνάρη απο-βήσεται ούτω βεβαίως επωφελέστερον, συστήνω εις τους εκτελεστάς της παρούσης μου την καλήν χρήσιν της δαπάνης του αφιερώματός μου επί λο-γαριασμώ εις τακτικόν βιβλίον, κατατεθησόμενον εν καιρώ εν τω Πολυτεχνείω...»

Όμως ούτε η δωρεά του Μιχαήλ Τοσίτσα ήταν αρκε-τή ώστε να ολοκληρωθεί το μεγάλο έργο του Καυτα-ντζόγλου. Έτσι χρειάστηκε η γενναία συνδρομή του τρίτου μετσοβίτη ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ.

ο αρχιτέκτονας Έντουαρτ Σάουμπερτ (1804-1860)την στήλη σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Κίμων Λάσκαρις (1905-1979)

το Πολιτικό Νοσοκομείο, σημερινό Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, ευεργέτησαν και άλλοι ηπειρώτες ευεργέτες όπως οι Σίνες και Μπάγκας η εσωτερική αυλή του κεντρικού κτιρίου του Πολυτεχνείου, όπως τη σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυταντζόγλου

μέχρι το 1992 στο αίθριο υπήρχε το άγαλμα του Αβέρωφ η υπογραφή του Λύσανδρου Καυταντζόγλου

502 503

Η ΚΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑ Το τέλος του εθνικού ευεργέτη ήταν τραγικό. Το 1853 ο πολυαγαπημένος του ανεψιός Νικόλαος Δ. Στουρνά-ρης πέθανε ξαφνικά από καρδιακή προσβολή στη Χαλ-κίδα. Ο Τοσίτσας τότε κατέρρευσε. Εγκατέλειψε κάθε κοινωνική και επαγγελματική δραστηριότητα. Επιπλέον τον επόμενο χρόνο άφησε και την Αλεξάνδρεια λόγω διακοπής των διπλωματικών σχέσεων της Ελλάδος και της Τουρκίας, γιατί η Αίγυπτος τότε ήταν υπό τουρκική επικυριαρχία. Εγκαταστάθηκε με τη γυναίκα του Ελένη στην Αθήνα, στο μέγαρο της οδού Φειδίου. Η θλίψη του όμως ήταν ανείπωτη. Τον επόμενο χρόνο υπέστη αποπληξία που τον κατέστησε πνευματικά και σωματι-κά ‘‘φυτό’’. Λίγο πριν το θάνατό του η Ελένη τον βρήκε να κλαίει γοερά. Όταν τον ρώτησε γιατί, ο εθνικός ευ-εργέτης απάντησε: «...όπως μου είπαν... έχασα όλη μου την περιουσία και στερούμαι ακόμη και τα απαραίτητα για να ζήσω...». Είχε χάσει πλέον τα λογικά του.

Πέθανε στις 4 Νοεμβρίου του 1856 στην Αθήνα. Κη-δεύτηκε ‘‘πολυτελέστατα’’ στο ναό της Αγίας Ειρήνης, όπως αναφέρει ο βιογράφος του Αναστάσιος Γούδας. Στην κηδεία του παρέστησαν ο αρχιεπίσκοπος, ο πρω-θυπουργός και η κυβέρνηση, οι πρέσβεις και πρόξενοι των ξένων κρατών, καθώς και χιλιάδες Αθηναίοι, αλλά και αντιπροσωπεία συμπολιτών του από το Μέτσοβο.

στον πίνακα του Διονύσιου Τσόκου, 1857, η Ελένη είναι πάνω από το νεκρό συζυγό της με σταυρωμένα χέρια αριστερά ο αρχιεπίσκοπος Νεόφυτος, δεξιά ο πρωθυπουργός Δημήτριος Βούλγαρης, δίπλα ο Γεώργιος Σταύρου (πίσω από το κηροπήγιο) και παραδίπλα ο Δ. Τσόκος (με το χέρι του στο πηγούνι)ο Ναός της Αγίας Ειρήνης, όπου έγινε η κηδεία, είναι έργο του Λ. Καυταντζόγλου

ο ζωγράφος Διονύσιος Τσόκος (1814-1862)

504 505

Στη βάση του μνημείου υπάρχει ανάγλυφο με γυναι-κείες μορφές, προσωποποιήσεις των πόλεων όπου έζησε και αγάπησε ο Μ. Τοσίτσας. Οι μορφές αυτές πλαισιώνουν τη νεκρική τεφροδόχο με το σύμβολο του Ιησού Χριστού στο μέσο. Η πρώτη γυναίκα αρι-στερά, που θρηνεί και σκουπίζει τα δάκρυά της, είναι

το Μέτσοβο, η πατρίδα του Τοσίτσα. Η δεύτερη είναι η Αλεξάνδρεια, με την αρχαία σφίγγα στα πόδια της, όπου έζησε ο Τοσίτσας πολλά χρόνια. Η τρίτη είναι η Αθήνα, με την κουκουβάγια της, ενώ η τέταρτη που ευχαριστεί με το χέρι της στο στήθος, είναι η Θεσ-σαλονίκη, που πέρασε τα νεανικά του χρόνια.

ΜΝΗΜΕΙΟ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑ, A’ Nεκροταφείο Αθηνών

Το επιβλητικό ταφικό μνημείο σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Λύσανδρο Καυταντζόγλου και εκτελέ-στηκε από τους τήνιους γλύπτες Γεώργιο και Λάζαρο Φυτάλη. Το 1860 ήταν ήδη έτοιμο το πρόπλασμά του, και οι Φυτάληδες το εξέθεσαν στο εργαστήριό τους. Όταν κατά τον επόμενο χρόνο τοποθετήθηκε στο Α’ Νεκροταφείο, μία εφημερίδα μακάριζε την τύχη τους να στήσουν τον πρώτο ανδριάντα της νέας Ελλάδας απέναντι από την Ακρόπολη «...την περιέχουσαν τα ιερά

λείψανα της ελληνικής τέχνης, ιδίως του θαυμαστού εκείνου καλλιτέχνου, του αθηναίου μεγαλουργού Φει-δίου, του διδασκάλου της γλυπτικής». Αποτελείται από μια πλατιά ημικυκλική εξέδρα την οποία περιβάλλει ένα συνεχές έδρανο, το οποίο διακόπτεται στο κέντρο από ψηλή στήλη, η οποία φέρει στην κορυφή τον αν-δριάντα. Όταν τοποθετήθηκε προκάλεσε το θαυμα-σμό των Αθηναίων, οι οποίοι για πρώτη φορά έβλε-παν ένα τόσο μεγαλόπρεπο γλυπτικό σύνολο.

στο ταφικό μνημείο του Τοσίτσα, το μεγαλύτερο στην Ελλάδα, έχουν ενταφιαστεί ο Ευάγγελος Αβέρωφ (1910-1990) και η σύζυγός του Αδαμαντία Λυκιαρδοπούλου - Αβέρωφ (1918-2008)

ο γλύπτης Λάζαρος Φυτάλης (1831-1909)

ο αρχιτέκτοναςΛ. Καυταντζόγλου (1811-1885)

η παράσταση έιναι εμπνευσμένη από την αρχαιοελληνική γλυπτική

ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΣΙΤΣΑ

506

Ο ΤΑΦΙΚΟΣ ΑΝΔΡΙΑΝΤΑΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑ

Ο Τοσίτσας παρουσιάζεται σαν να είναι ζωντανός, εί-ναι καθισμένος, γερασμένος, σκεπτικός και θλιμμένος. Πράγματι έτσι ήταν ο εθνικός ευεργέτης κατά τα δύο τελευταία τραγικά χρόνια της πολυτάραχης ζωής του, όταν άρρωστος από βαριά ψυχική νόσο, είχε χάσει τα λογικά του και δεν είχε επάφη με τους γύρω του.

Η ΣΦΙΓΓΑ ΣΤΗ ΒΑΣΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΟΥ ΤΟΣΙΤΣΑ

Η μορφολογία του μνημείου όπως επίσης και τα σύμ-βολα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν συνηθισμένα σε τά-φους ισχυρών της γης. Οι σφίγγες που παραπέμπουν στην Αίγυπτο - όπου έζησε ο Τοσίτσας - συμβολίζουν το θρίαμβο του φωτός και της παιδείας επί του σκό-τους της αμάθειας και της οπισθοδρόμησης.