201

MİLLÎ MÜCADELE’DE ÇAPANOĞULLARI(YOZGAT) İSYANININ BASTIRILMASINDA ÇERKEZ ETHEM VE KUVAYI SEYYARENİN ROLÜ

Osman AKANDERE1

Özet

İzmir ve civarının Yunan işgallerine maruz kaldığı günlerde kardeşleriyle birlikte Millî Mücadele’ye katılmaları konusunda Çerkez Ethem ikna edilmiştir. Kısa sürede etrafına çok sayıda müfreze ve gönüllü Kuvayımilliye (Millî Kuvvetler) gruplarını toplayan Çerkez Ethem, Yunanlılara karşı sürdürdüğü mücadelede önemli başarılar elde etmiştir. Bu başarıları onu Kuvayımilliye hareketi içinde önemli bir sima yapmıştır.

Kendisine Kütahya’yı merkez yapan Çerkez Ethem’in başında bulunduğu Kuvayı milliye kuvvetleri artık “KuvayıSeyyare” adını almış ve kendisi de “Umum KuvayıSeyyare Kuvvetleri Kumandanı” unvanını kullanmaya başlamıştır.

Millî Mücadeleye karşı ve bilhassa TBMM’nin(Türkiye Büyük Millet Meclisi) otoritesi ve meşruluğuna yönelik isyanlar sürecinde Çerkez Ethem ve komutasındaki Kuvayı Seyyare, I. Anzavur, II. Anzavur, Bolu, Düzce, Hendek bölgelerinde çıkan isyanları bastırmıştır. İsyanlar sürecinde Tedip ve Tenkil(yola getirme ve cezalandırma) kuvvetleri olarak da adlandırılan Çerkez Ethem’in kumandasındaki KuvayıSeyyare kuvvetleri bu sırada Tokat ve Zile Bölgesi ile Yozgat’ta Çapanoğulları ailesinin önde gelenlerinin liderlik yaptığı ve bundan dolayı da Çapanoğulları İsyanı olarak adlandırılan, isyan hareketini bastırmak üzere TBMM’ce görevlendirilmiştir.

Çerkez Ethem kumandasındaki KuvayıSeyyare,(Gezici Kuvvetler) Yozgat ve ilçelerindeki isyan hareketini kısa sürede bastırmıştır. İsyanın bastırılması sürecinde çok sayıda kişiyi idam edilmiş ve başta Çapanoğulları ailesi olmak üzere isyana karışmış ya da karışmamış kişilerin mal ve mülkleri yakılıp, yıkılmış ve yağmalanmıştır. Hatta isyan sonrası Çerkez Ethem* TBMM’si başkanı Mustafa Kemal’i de hedef alan bazı tehditkâr teşebbüslere girmiştir.

Bu çalışmada Çerkez Ethem kumandasındaki KuvayıSeyyare’nin Çapanoğulları(Yozgat) İsyanı’nın bastırılmasındaki rolü ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Millî Mücadele, Çerkez Ethem, KuvayıSeyyare, Çapanoğulları (Yozgat) İsyanı.

Abstract

The Role Of Çerkez Ethem (Ethem The Cırcassıan) And Mobıle Forces For Repressıng The Çapanoğulları (Yozgat) Rıot Durıng War Of Indepencence

Back in the days when İzmir and the adjacent areas were exposed to the Greek invasions, Çerkez Et-hem (Ethem The Circassian) and his brothers were persuaded to join the War of Independence. In very short time, Kuvayımilliye (National Forces) has gathered many battalions and volunteers, and with Ethem The Cir-cassian, they have reached to many successes from their battles against Greeks. These successes made Ethem The Circassian very important figure for the National Forces.

Kütahya was the center of the National Forces, which was under the command of Ethem The Circassian, and has taken the name of “KuvayıSeyyare” (Mobile Forces), and Ethem has taken the title of “General Commander of Mobile Forces”.

1Prof. Dr. Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, oakandere@konya.edu.tr

202

The Mobile Forces under the command of Ethem The Circassian, has repressed many riots against Independence War, especially against the authority and legitimacy of Grand National Assembly of Turkey, in I. Anzavur, II. Anzavur, Bolu, Düzce, Hendek regions. During the riots, the Mobile Forces under the command of Ethem The Circassian, which was also titled as Discipline and Banishment, was assigned by Grand National Assembly of Turkey to repress the riots in Tokat and Zile region and in Yozgat Region, which was also known as Çapanoğulları Riot, as the leaders of the Çapanoğulları family was leading the region.

The Mobile Forces under the command of Ethem The Circassian, has repressed the riots in Yozgat and in neighboring regions in short time. During the repress many were executed and the properties of especially the Çapanoğulları family and other people that were involved or not involved in the riot, were burned, ruined and looded. Even after the riot, Ethem The Circassian has made some threatening attempts that were targeting Mustafa Kemal.

In this study, the role of The Mobile Forces under the command of Ethem The Circassian repressing the Çapanoğulları(Yozgat) riot will be examined.

Key Words: Independence War, Çerkez Ethem, Mobile Forces, Çapanoğulları (Yozgat) Riot.

1. Çerkez Ethem’i̇n Mi̇llî MüDele’ye Kazandırılması ve Kuvayıseyyare’nin Kuruluşu

Kafkasya’nın göç edip Bandırma dolaylarına yerleşen Çerkez boylarına mensup bir aileye mensup olan Çerkez Ethem, askerlik mesleğine meyletmiş ve ağabeyleri gibi subay olmak istemişti. Ancak eğitiminin olmaması bu isteğinin gerçekleşmesine mâni olmuştu. Ancak önce talimhanelerde yaptığı staj sonrası başçavuş rütbesini elde eden Çerkez Ethem Balkan Savaşı esnasında da Bakırköy Küçük Zabit Mektebi’ne girmiş ve bu okuldan mezun olmuştur2. Bütün bunların yanında Eşref Sencer Kuşçubaşı’nın başkanı olduğu Teşkilat-ı Mahsusa bünyesinde gerilla eğitimi almış ve Bulgarlarla yapılan çete savaşlarına katılmıştır.

I. Dünya Savaşı’nda da 8-10 arkadaşı ile birlikte Rauf Bey’in kumanda ettiği kuvvetlere gönüllü olarak katılmış ve İran’ın Kürt aşiretlerine karşı girişilen mücadelede büyük yararlılığı görülmüştür3. Çerkez Ethem, I. Dünya Savaşı’nın yenilgi ile sonuçlanması üzerine köyüne geri dönmüş; daha öncesinden Teşkilat-ı Mahsusa bünyesinde eğitimini aldığı çeteciliği Bandırma yöresinde devam ettirmiştir. Bölgede kendi çetesinin nüfuzunu artırmak isteyen Çerkez Ethem dikkat çekici bazı faaliyetlere girişmiştir. İttihat ve Terakki’nin önde gelen simalarından, 1913-1918 yılları arasında İzmir Valiliği de yapan Rahmi Bey’in oğlunun kaçırılması hadisesi bu meyanda gerçekleştirdiği en dikkat çekici eylemleri arasında yer alır4. Bu kaçırma eylemi sonucu Rahmi Bey’den 53 bin lira fidye alan Çerkez Ethem bilahare çocuğu teslim etmişti5. Bu fidye parasıyla çetesini güçlendirdiği söylenmiştir.

Bu arada Yunanlılar, Mondros Mütarekesi hükümlerine dayanarak 15 Mayıs 1919’da İzmir’i işgal etmişlerdir. İzmir’in İşgali hadisesi ülkede derin bir teessürle karşılanmış ve işgalin önüne geçmek maksadıyla

2Kâmil Erdeha, Yüz ellilikler Yahut Millî Mücadele’nin Muhasebesi,Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998, s. 181; Emrah Cilasun, “Bâki İlk Selam” Çerkez Ethem, Belge Yayınları, İstanbul, 2004, s. 23-27; Muhittin Ünal, Kurtuluş Savaşı’nda Çerkezlerin Rolü, Cem Yayınevi, İstanbul, 1996, s. 169; Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998, s. 15; Çerkez Ethem, Anılarım, Berfin Yayınları, İstanbul, 1994, s. 7; Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, Özgür Yayınları, İstanbul, 2004, s. 33.3Rauf Orbay, Siyasi Hatıralar, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2005, s. 117; Çerkez Ethem, s. 7.4Nurdoğan Taçalan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken Hasan Tahsin, Aksoy Yayıncılık, İstanbul, 1998, s. 114-116; Murat Bardakçı, “Çerkez’le Audrey Hepburn’u Buluşturan Asırlık Öykü”, Hürriyet Gazetesi, 19 Ekim 2000, http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2000/11/19/262360.asp (Erişim Tarihi: 20 Ağustos 2009.); Kemal Özer, Kurtuluş Savaşı’nda Gönen, Türk Dili Matbaası, Balıkesir, 1964, s. 69.5Taçalan, s. 115-117; Tarık Mümtaz Göztepe, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahdettin Mütareke Gayyasında, Sebil Yayınları, İstanbul, 1994, s. 240; Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, Sebil Yayınları, İstanbul, 1996, s. 412.

203

direniş örgütleri oluşturulmaya başlanmıştır. Bu maksatla direniş örgütlerinin içerisinde Çerkez Ethem ve arkadaşlarının da yer alması yönünde çalışmalara başlanmış ve 17. Kolordu Komutanı Bekir Sami Bey ve Rauf Bey Çerkez Ethem ve arkadaşlarını millî kuvvetlere kazandırmaya dönük çalışmalar yürütmüşlerdir. Bekir Sami Bey, Çerkez Ethem’i işgalcilere karşı oluşturulan direniş örgütlerinin içerisine katmayı başarabilmek adına arkadaşı olan Çerkez Reşit Bey’le temasa geçmiştir. Bekir Sami Bey, Çerkez Reşit adına Çerkez Hafız Bey’le görüşmüş ve Çerkez Reşit’ten, Bandırma ve Manyas Bölgeleri’nden toplanacak kuvvetlerin Çerkez Ethem kumandasında direnişe katılmasını ve Manisa’ya gönderilmesini istemiştir6.

Nitekim aynı maksada matuf olarak Rauf Bey de Çerkez kardeşlerle Bandırma’da bir görüşme gerçekleştirmiş, Çerkez kardeşlerin millî kuvvetlere katılarak teşkilatlanmalarını istemiştir7. Ayrıca Ayvalık Mıntıka Kumandanı Yarbay Ali Bey(e) de bir mektup yazdırarak Bandırma’da bulunan Çerkez Reşit Bey’in cepheye katılmasını istemiştir8. Bunun üzerine Çerkez Reşit topladığı 300 kişilik bir kuvveti Çerkez Ethem kumandasında Ayvalık’a yollamıştır9. Ayvalık Cephesi’ne gelen Çerkez Ethem, Ali Bey ve Köprülü Hamdi Bey ile geçinememiş nihayetinde Salihli Cephesi’ne geçmiştir10.

Çerkez Ethem Salihli’de bir cephe tesis etmek amacıyla 61. Tümen Kumandanı Albay Kâzım Bey’le Soma’da görüşmüş, Kâzım Bey’den cephe ihtiyaçlarının giderilmesi adına yardım istemiş ve bu görüşme neticesinde Çerkez Ethem’e 150 adet Schneider marka tüfek verilmiş ve kendisine yardımcı olması için ise birkaç subay görevlendirilmiştir. Akabinde görevlendirilen subaylardan Konyalı Binbaşı Hüsnü Bey yanında bir grup askerle birlikte Çerkez Ethem’e yardımcı olmak maksadıyla Akhisar’a gelmiştir. Çerkez Ethem de Akhisar’da, kaymakam, hâkim ve eşrafı toplayarak öncelikle vazifesini anlatmış, ardından da halktan, Redd-i İlhak Cemiyetleri kurmalarını ve Kuvayımilliye’ye yardımcı olmalarını istemiştir11.

Çerkez Ethem, Salihli Cephesi’nin kumandasını uhdesinde toplamak ve kendi birliklerinin adı olan KuvayıSeyyare’yi güçlendirmek adına büyük gayret sarf etmiştir. Bu maksatla, Salihli’de Dramalılardan bazıları ile birleşmiştir. Gönen, Balıkesir, Kirmastı, Bandırma ve Bursa’da tanıdığı Çerkezlere çağrıda bulunarak, Çerkezlerin KuvayıSeyyare’ye katılmalarını istemiştir. Bu çağrı bir kısım Çerkezler tarafından cevap bulmuş, nihayetinde Çerkez Ethem’in KuvayıSeyyare’si bir miktar daha güçlenmiştir.

Çerkez Ethem bölgedeki nüfuzunu ve KuvayıSeyyare’sini daha güçlü hâle getirmek istiyordu. Bunu gerçekleştirmek için bölgedeki millî kuvvetleri kendi etrafında toplamaya azami derecede gayret göstermiştir. Nitekim bölgede Yunanlılara karşı başarılı bir şekilde mücadele eden Parti Pehlivan, Çerkez Ethem’in kuvvetlerine katılmıştır12. Bundan sonra da KuvayıSeyyare’ye katılımlar artarak devam etmiş ve İştilipli Halil Efe, Ustrumcalı Halil, Kako Mehmet, Giritli Şevki ve Sarı Edip Efe gibi önemli isimler Çerkez

6Celal Bayar, Ben de Yazdım, Millî Mücadeleye Gidiş, Cilt: 6, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997, s. 113; İlhan Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı, Cilt: 2, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2004, s. 51-53; Muhittin Ünal,Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, Cem Yayınevi, İstanbul, 2002, s. 30; Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2000, s. 152.7Orbay, Siyasi Hatıralar, s. 299.8Ali Çetinkaya, Ali Çetinkaya’nın Millî Mücadele Dönemi Hatıraları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1993, s. 74; Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, s. 164.9Bayar, Ben de Yazdım, s. 113; Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı, s. 51-53; Ünal, Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, s.30; Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, s. 152.10Sabahattin Selek, Millî Mücadele, Cilt: 1, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002, s. 253; Çetinkaya, Ali Çetinkaya’nın Millî Mücadele Dönemi Hatıraları, s. 74; Cebesoy, s. Millî Mücadele Hatıraları s.164.11Kâzım Özalp, Millî Mücadele 1919-1922, Cilt: I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1985, s. 31; Süvari Yüzbaşı Ahmet, Türk İstiklal Harbi Başında Millî Mücadele, Akademi Kitabevi, İzmir, 1993, s.48; Mustafa Albayrak, Millî Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 Ağustos 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s.71; Türkmen Parlak, İşgal’den Kurtuluş’a 1, Yunan Ege’ye Nasıl Geldi, İzmir Sosyal Hizmetler Vakfı Kültür Yayınları, İzmir, 1982, s. 543, 544.12Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2002, s. 177; Taylan Sorgun, İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e (Fahrettin Altay Paşa Anlatıyor), Kamer Yayınları, İstanbul, 1998, s. 186; Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, Birikim Yayınları, İstanbul, 1980, s. 40-43; Celal Bayar, Ben de Yazdım, Millî Mücadeleye Gidiş, Cilt: 8, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997, s. 51.

204

Ethem’in emrine girmişlerdi13. Çerkez Ethem, Salihli Bölgesi’ndeki pek çok kuvveti emri altına aldıktan sonra Yunanlılarla topyekûn bir mücadeleye girişmiştir. Salihli Mücahidin Kumandanı Ethem, Süvari-yi Mücahidin Kumandanı, Salihli Cephe-i Harp Kumandanı gibi unvanları kullanan Çerkez Ethem14artık bütün Salihli Cephesi’ne tamamen hâkim olmuştur.

2. Kuvayıseyyare’nin Yapısı ve MillÎ Mücadele’Ye Katkıları

“Seyyar kuvvetler” olarak adlandırabileceğimiz Kuvayımilliye, bünyesinde her çeşit insanın yer aldığı bir kuvvet olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir anlamda KuvayıSeyyare’nin kurucusu olan Çerkez Ethem, bu kuvvetlerin ilk kumandanı olmuştur. Bu kuvvetin ilk oluşumunda Çerkezler oldukça önemli rol oynamıştır. Bir anlamda KuvayıSeyyare’nin alt yapısını Çerkezler oluşturmuştur. Nitekim Salihli Bölgesi’ndeki ilk teşkilatlanması esnasında 400-500 kadar Çerkez, KuvayıSeyyare’nin içerisinde yer almıştır15.

Adaletten kaçan suçlular, hapishanelerdeki tutuklular, askere alma biçiminde köylerden ve kasabalardan toplanan kimseler ve millî ve vatani duygularla mücadeleye girişen gönüllüler Kuvayımilliye’nin olduğu gibi KuvayıSeyyare’nin de dayandığı unsurlar olmuştur16. Nitekim Çerkez Ethem de yukarıda zikredilen her gruptan Kuvayı Seyyare’sine asker toplamış, özellikle de Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri’nden sonra asker toplama işine daha da bir hız vermiş ve nihayetinde kuvvetlerini sayısal ifade ile ortalama 3000-4000 arasında bir rakama kadar çıkarmayı başarmıştı17. KuvayıSeyyare’nin mevcudu konusunda kaynaklarda farklı rakamlar dile getirilmiştir. Bu kuvvetin mevcudu kimi eserlerde 2500 ile 6000 arasında değişen rakamlar şeklinde verilmiştir 18.

KuvayıSeyyare’nin tümen derecesinde bir teşkilata sahip olduğunu belirten Miralay Mehmet Arif Bey’e göre ise bu kuvvetin mevcudu 2000-3000 civarında idi19. Kaynaklarda yer alan sayıların bir ortalaması alındığında KuvayıSeyyare’nin, en azından 3000-4000 arası bir kuvvetinin olduğu rahatlıkla söylenebilir.

Çerkez Ethem, emrindeki bu kuvvetin tüm ihtiyaçlarının giderilmesi için her yola başvurarak elinden geleni yapmıştır. Mesela erlere on beş yirmişer (?)lira, müfreze komutanları ve subaylara da elli yüzer lira maaş vermiştir. Çerkez Ethem’in verdiği bu maaş, düzenli ordunun askerlere verdiği maaşların üç katına etmekteydi20. Yüksek maaşla Ethem’in emrinde çalışan kuvvetler askerî manada yüksek manevra kabiliyetine sahip ve gerektiğinde isyan bölgelerine hızla ulaşabilecek çevikliktedir21. Salihli Cephesi’nde, Yunanlılara karşı münferit olarak mücadele yürüten Milis ve Müfreze Komutanları, emrindeki kuvvetleri ile birlikte KuvayıSeyyare’ye katılmışlar ve bu yeni yapının içerisinde de kendi efradını yönetmeye devam etmişlerdir. Nihayetinde KuvayıSeyyare’de, Çerkez Reşit, Çerkez Tevfik, Parti Pehlivan, Halil Efe22, İzmirli

13Teoman Ergül, Kurtuluş Savaşı’nda Manisa, Kebikeç Yayınları, Ankara, 2007, s. 110.14İlhan Tekeli ve Selim İlkin, Ege’deki Sivil Direniş’ten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989, s. 291.15Abdurrahman Özgen, Millî Mücadele’de Türk Akıncıları, Baysan Yayınları, İstanbul, 1982, s. 4116Tarhan Toker, Kuvayımilliye ve Millî Mücadele’de Denizli, Denizli Sanayi Odası Yayınları, ty, Denizli, s.15.17Bülent Tanör, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920), Afa Yayınları, İstanbul, 1998, s. 85.18Bk. Çerkez Ethem, Anılarım s. 26, 61, 79.; Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları s. 535. Konuyla ilgili sayısal bilgiler için ayrıca bk. Yavuz Abadan, Mustafa Kemal ve Çetecilik, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1972, s. 106; Süleyman Külçe, Mareşal Fevzi Çakmak Siyasi ve Hususi Hayatı, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1953, s.178.19Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılâbı Millî Mücadele Anıları (1919–1923), Arba Yayınları, İstanbul, 1987, s. 55.20Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılâbı, s. 55; Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti s. 44.21Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı, Cilt: 222Zekeriya Yurdoğlu, Gördes Tarihi, Gördes Belediyesi Kültür Yayınları, Nu: 1, ty, s. 62, 63, 79; Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılâbı, s. 23; Sabahattin Selek, Millî Mücadele, Cilt: 2, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002, s. 947.

205

Yüzbaşı Ethem Bey23, Sarı Edip Efe24, Kurmay Başkanı Yüzbaşı Halil Bey25, İştipli Halil Efe26, Çerkez Çakır Efe27, Doktor Fazıl Bey28, Yüzbaşı Sami Bey29, Manyaslı Şevket30, Sefer Bey31, Çerkez Aziz Bey32, Gâvur Ali Bey33 ve Çerkez Hafız Hüseyin Bey34 gibi isimler Kumandanlık yapmışlardır.

KuvayıSeyyare’nin finansmanının nasıl sağlandığı mevzuna baktığımızda öncelikle belirtilmesi gereken husus, İzmir’in İşgali’yle istiklalin elden gideceği kaygısını taşıyan Türk Milleti’nin, istiklalin tesisi için gerek Kuvayımilliye gerekse de KuvayıSeyyare’ye yaptığı yardımlardır. Türk Milleti, KuvayıSeyyare’ye elinden geldiği nispette yardımda bulunmuştur. Burada Heyet-i Merkezîyelerin ve Redd-i İlhak Cemiyetlerinin büyük rolü olmuştur. Çerkez Ethem, halkın yardımlarıyla yetinmemiş, askerlerinin iaşelerini temin ve mücadelenin daha sağlıklı yürütülmesi adına “halktan zorla yardım toplama” gibi yöntemlere de başvurmuştur35. Bulunduğu bölgede adeta bir derebeylik sistemi tesis etmiş, kendisine yardım edemeyen halka da kötü muamelelerde bulunmuştur36. KuvayıSeyyare, geçtiği yerlerde yöre halkında zorla haraç toplayıp kendilerinin ve hayvanlarının ihtiyaçlarının teminini de bu yöre halkına sağlatmıştır37.

Halktan ve zengin eşraftan zorla ve tehdit ile para ve hayvan almak suretiyle ihtiyaçlarını karşılamaya çalışan Çerkez Ethem ve KuvayıSeyyare’nin finansman kaynaklarından birisi de Uşak Heyet-i Merkezîye Reisi İbrahim Bey olmuştur. İbrahim Bey, KuvayıSeyyare’nin her türlü ihtiyacı ile ilgilenmiş, gerek asker temini gerekse de askerlerin teçhizatı hususunda pek çok yardımda bulunmuştur. Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi de olan İbrahim Bey, köylülerde toplanan para, elbise, yiyecek, giyecek, eşya, hayvan, hatta baklavaları bile Çerkez Ethem’in KuvayıSeyyaresine yollamıştır. Çerkez Ethem bütün bu yardımlara rağmen, yardımların gerekenden az olduğu düşüncesiyle tekrar adamlarını köylere göndermeye, onlar vasıtasıyla da halktan zorla para, eşya ve asker toplamaya devam etmiştir. Hatta kendi sorumluluk alanının dışına dahi çıkarak adamları aracılığıyla Afyon’un doğusu ve Konya’nın kuzeyinde zorla yardım toplamaya kalkmıştır38

23Enver Konukçu, Alaşehir Kongresi (16–25 Ağustos), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2000, s.70; Teoman Ergül, Kurtuluş Savaşı’nda Manisa, Kebikeç Yayınları, Ankara, 2007, s. 118; Kaygusuz, Bir Roman Gibi, 192.24Ergül, Kurtuluş Savaşı’nda Manisa, s. 86; Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılâbı, s. 23; Şerif Güralp, Kurtuluş Savaşı’nın İç Yüzü, Güncel Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 33, 78.25Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s. 396-397.26İbrahim Ethem Akıncı, Demirci Akınları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1978, s. 28; Ergül, Kurtuluş Savaşı’nda Manisa, s. 86.27Akıncı, Demirci Akınları, s. 28; Kutay Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s. 509.28Akıncı, Demirci Akınları, s. 15-19.29Akıncı, Demirci Akınları, s. 22-23.30Bazı kaynaklarda Mürüvvetli Şevket diye de geçmektedir. Çerkez Ethem, Anılarım, s. 64; Taçalan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken, s. 114; Selek, Millî Mücadele, Cilt: 2, s. 741.31Çerkez Ethem, Anılarım, s. 70.32Özer, Kurtuluş Savaşı’nda Gönen s. 60-69.33Çerkez Ethem, Anılarım, s. 7.34Rahmi Apak, İstiklal Harbinde Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1990,35Nitekim Çerkez Ethem de bu duruma kendi hatıralarında değinmiş ve şunları ifade etmiştir: “Seyyar haldeki kuvvetlerimin iaşelerini kendi yöntemlerimle temin ederdim. Bir yerde kaldığımız zamanlarda İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden önce Müdafaa-i Hukuk ve işgalden sonra da Redd-i İlhak ve daha sonraları Müdafaa-i Millîye Cemiyetleri vasıtasıyla askerlerimi besletirdim. Maaşlarını da bu cemiyetler vasıtasıyla verirdim. Cepheleri teşkil etmek, kuvvetlerimi tutmak, itilaf devletlerinin işgalindeki Afyon ve Kütahya mühimmat depolarından gizlice cephane alabilmek için bana para lazımdı.” Bk. Çerkez Ethem, Anılarım, s. 8.36Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, Birikim Yayınları, İstanbul, 1980s. 72; Güralp, Kurtuluş Savaşı’nın İç Yüzü, s. 33.37Mesela Temmuz 1919’da eşraf ve tüccardan kırk kişiye tehdit mektubu yazarak, Müslümanların haklarını koruyacağı için kendisine 60.000 lira verilmesini istemiştir. Hatta bu para verilmez, Hükûmet’e ve Kumandanlığa şikâyette bulunulursa bu kişileri idam edeceğini dahi söylemiştir. Ayrıca Reşit Bey’in Bandırma’ya baskın yapacağına dair haberler de gelince halk büsbütün tedirgin olmuş, 61. Tümen’in girişimleriyle böylesi bir hadisenin önüne geçilmiştir. Nihayetinde bu durum 14. Kolordu Komutanı Yusuf İzzet Paşa tarafından İstanbul Hükûmeti’ne bildirilmiştir Bu bilgi için bk. BOA, DH-KMS., 54-1/20.; Yine Çerkez Ethem Bandırma’dan sonra Salihliye gelmiş ve geldiği günlerde ilk icraatlarından birisi, 40- 50 kişilik tahsilât ekibini köylere göndermek suretiyle köylüden para tahsil etmek ve koyun toplamak olmuştur. Bk. Çarıklı, s. 34; Halide Edip Adıvar, Türk’ün Ateşle İmtihanı, Özgür Yayınları,İstanbul, 2004, s. 141; Hacim Muhittin Çarıklı, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklının Kuvayımilliye Hatıraları (1919–1920), Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi,1967, s. 34; Halide Edip Adıvar, Türk’ün Ateşle İmtihanı,Özgür Yayınları, İstanbul, 2004, s. 141.38Tekeli ve İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkezîyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, s. 372; Taylan Sorgun, İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e (Fahrettin Altay Paşa Anlatıyor), Kamer Yayınları, İstanbul, 1998,

206

Çerkez Ethem, KuvayıSeyyare’sini güçlü kılmak adına pek çok usulsüz hareketlerin de içerisine girmiştir. Nitekim Salihli Kaymakamlığına atanan Hasan Fikret Bey’in evini yağmalatması,39 Anzavur İsyanı bastırıldıktan sonra gittiği bölgelerde mal sandıklarına ve veznelere el koyması, tanıdığı zengin eşraftan zorla para toplaması,40 16-18 Mayıs 1920’de Bursa’da birçok kimseyi öldürtmesi ve pek çok dükkânı da yağmalatması41 dikkat çeken bazı örneklerdir.

Bu tehdit, zorla para ve mal alma, yağma ve gasp gibi olayların “iç isyanlar” sürecinde daha da arttığı söylenebilir. İsyanlar sürecinde Çerkez Ethem’in dışında kendisine bağlı Kuva-yıSeyyare komutanlarının da benzer hareketler ve eylemler içerisinde olduğu görülmektedir. Bolu İsyanı başladığında Çerkez Ethem’in komutanlarından olan Sarı Edip Efe, İsyan’a müdahale etmek için 5000 lira istemiş ve ancak bu para kendisine verildikten sonra harekete geçmiştir42. Çerkez Ethem de Düzce İsyanı devam ederken Adapazarı’na girdiğinde Kuvayı Seyyare’ye yardım etmek istemeyen Arapzade Sait Efendi’yi yakalatmış ve 50000 lira ile iki vagon buğday karşılığında serbest bırakmıştır43. Yine Çerkez Ethem ve KuvayıSeyyare Yozgat İsyanı’nın bastırılması olayında da halka çok şedit davranmış ve halkın hayvan ve kıymetli eşyalarını gasp ederek Ankara’nın Karaoğlan pazarında panayırlar kurmak suretiyle, gasp edilen malları haraç mezat satmıştır.44 Benzer bir hadise de Çerkez Ethem’in Yozgat İsyanı’nı bastırdıktan sonra geri dönerken uğradığı Eskişehir’de vukua gelmiştir. Eskişehir’in ileri gelenlerinden de 80.000 altın vermelerini istemiş ve bu istek derhâl yerine getirilmiştir45.

Bulunduğu bölgelerde kendisini, yalnız bir kumandan olarak değil, aynı zamanda bağımsız bir bölgenin idari ve askerî amiri olarak da gören Çerkez Ethem, Kütahya ve Eskişehir’de idari kurumları ve okulları da ziyaret etmiş, çeşitli hediyeler dağıtmış, böylelikle de kendisine taraftar toplamaya çalışmıştır.46

Çerkez Ethem ve KuvayıSeyyare’sini daha iyi anlamak için Ali Fuat Paşa’nın düşüncelerine baktığımızda da şunları görmekteyiz: Paşa’ya göre, Çerkez Ethem insanları soymakta ve etrafındakileri kendisine daha fazla bağlayabilmek içinde bol bol para dağıtmaktadır. Yine KuvayıSeyyare’ye katılanların çoğu da zengin olmak gayesini, Kurtuluş Mücadelesi’nden önde görmektedirler47.

En nihayetinde yukarıda değinilen hususlara dayanarak söylenecek olan şudur: Çerkez Ethem halkın olağanüstü gayretleriyle topladığı yardımları yeterli görmemekte, hep daha fazlasını istemektedir. Tabii olarak bu durum, zaten çaresizlik içerisinde olan halk tarafından derin teessürle karşılanmıştır. Ayrıca

s. 252,-260, 272-273.39BOA, İ. DUİT., 48/73; BOA, DH-KMS., 53-4/23.40Mümtaz Şükrü Eğilmez, Millî Mücadele’de Bursa, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1980, s. 37.41Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı, s. 201; KuvayıSeyyare kuvvetlerinin yağmaladığı dükkânların zararını Bursa Belediye’si mağdurlara 180.000 lira dağıtarak ödemiştir; Oysa Bursa halkı KuvayıSeyyare’ye elden geldiği nispette yardımcı olmak için gayret sarf etmiştir. Eğilmez, Millî Mücadele’de Bursa, s.192.42Güralp, Kurtuluş Savaşı’nın İç Yüzü, s. 78.43Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, s. 47; Sabahattin Özel, Kocaeli ve Sakarya illerinde Millî Mücadele (1919-1922), İstanbul, 1987, s. 82-83.44Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, Tan Gazetesi ve Matbaası, İstanbul, 1961, s. 158; Güralp, Kurtuluş Savaşı’nın İç Yüzü s. 33; İsmet İnönü, Hatıralar 1. Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1985, s. 207. Tabii olarak bu durum, Ankara Hükûmeti nezdinde şikâyet konusu olmuş ve nihayetinde KuvayıSeyyare’nin Yozgat’ta halktan gasp ettiği 2500 koyun ve 500 sığırın bedeli olarak 25000 liranın peyderpey ödenmesi için Heyet-i Vekile’de alınan bir kararla Müdafaa-i Millîye Vekâleti’ne avans verilmiştir. Bk.BCA, 30..18.1.1/1.10..9.45Yavuz Abadan, Mustafa Kemal ve Çetecilik, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1972, s.106-107.46Abadan, Mustafa Kemal ve Çetecilik s. 108. Kendisini bölgenin idari ve askerî amiri olarak gördüğüne bir misal vermek gerekirse, Çerkez Ethem, 21 Aralık 1919 tarihinde Akhisar’ın Marmara köyü Kum çayı Geçiti’nden geçmekte olan Akhisarlı pazarcılarından bazı kimselerden 17.435 lira ve 15 kalem eşya gasp eden Acem Abbas ve Acem İsmail’i yakalandıkları karakoldan kaçırmak suretiyle 4 Ocak 1920’de idam etmiştir BOA, DH-KMS., 53-4/32; Bu olayın akabinde Hükûmet tarafından, Çerkez Ethem’in askerî bir yetkisinin olmadığı ve adliyece yargılanması gerektiği yönünde yazışmalar yapılmıştır. Fakat gerçekte İstanbul Hükûmeti’nin böyle bir gücü yoktu. Dolayısıyla da yapılan yazışmalar kâğıt üzerinde kalmaya mahkûmdu. Yazışmalar hakkında tafsilat için bk., BOA, DH-KMS., 53-4/46.47Orhan Selim Kocahanoğlu, Ali Fuat Cebesoy’un Arşivi’nden Askerî ve Siyasi Belgeler, Temel Yayınları, İstanbul, 2005, s. 339-340.

207

Çerkez Ethem ve KuvayıSeyyare’sinin yukarıda zikredilen taşkınlıkları, halkın Ankara Hükûmeti’ne olan güvenine de kısmen de olsa zarar vermiştir; çünkü Ankara Hükûmeti bu dönem itibarıyla Çerkez Ethem’i desteklemektedir, dolayısıyla da Çerkez Ethem’in giriştiği eylemler Ankara Hükûmeti’ni de yakından ilgilendirmektedir. Nitekim Çerkez Ethem’in halktan zorla aldığı malların bir kısmının elden geldiği oranda Hükûmet tarafından geri ödenmesi de halkın Hükûmet’e karşı olmasının önüne geçmek ve hakkın teslimini sağlamaya dönük girişimlerdir.

3. Çapanoğulları(Yozgat) İsyanı’nın Bastırılmasında Çerkez Ethem ve Kuvayıseyyarenin Rolü

Çerkez Ethem’in de gelişiyle birlikte kuvvetlenen Salihli Cephesi’nde Yunanlılara karşı başarılı bir mücadele verilmeye başlanmıştı. Bu cephede kendisine rakip olabilecek kişileri tasfiye edip etkisiz hâle getirdikten sonra cephenin tek kumandanı olmuş ve “Salihli Cephe-i Harp Kumandanı” namıyla anılmaya başlanmıştı. Kazandığı başarılar hem Çerkez Ethem’in hem de KuvayıSeyyare’nin bölgedeki varlığını ve nüfuzunu giderek güçlendirmiş ve artırmıştır48. Salihli Cephesi’nde Yunanlılara karşı mücadelenin olanca hızıyla devam ettiği günlerde İngilizlerin ve İstanbul Hükûmeti’nin el birliği ile Biga ve Balıkesir havalisinde bir isyan çıkartılmaya çalışılmıştır. Bu isyanın elebaşılığını kendisine Paşalık payesi verilen Ahmet Anzavur yapmıştır49.

Biga ve çevresinde başlayan isyan, bu havalideki diğer eşkıya ve çete mensuplarınca desteklenmiştir50. Anzavur’un başlattığı bu isyana Çerkez, köylerinden de ciddi destek verilmiş ve katılımlar olmuştur. İsyanın yayılma temayülü göstermesi üzerine, Heyet-i Temsiliye 61. Tümen Komutanı Kâzım Bey ve Salihli Cephesi Komutanı Çerkez Ethem’i Anzavur’a karşı görevlendirdi51. Salihli Cephesi’nden İsyan Bölgesi olan Biga’ya gelen Çerkez Ethem, Dramalı Rıza gibi bazı Müfreze Komutanları ile bir takip harekâtı başlatmış ve Anzavur’un yakalanmasına çalışılmıştı. Çerkez Ethem’in Kumandası’ndaki KuvayıSeyyare birlikleri ve diğer takip kuvvetlerince sıkıştırılan Anzavur, giriştiği çarpışmada mağlup edilerek, kaçmaya mecbur edilmişti. Israrla sürdürülen takip hareketine ve defalarca sıkıştırılmasına rağmen kaçmayı başaran Ahmet Anzavur, Sadrazam Damat Ferit Paşa’nın daveti üzerine yanında 6-7 kişiyle beraber İstanbul’a kaçmıştır. Böylece Birinci Ahmet Anzavur İsyanı sona erdi52.

Bir süre sonra tekrar Biga Bölgesi’ne gelen Anzavur, yeni bir isyanın kıvılcımını başlatmıştır. Şah İsmail, Kürt Mehmet Çavuş, Gâvur İmam gibi çete reislerinin de desteklediği bu isyan kısa zamanda yayılacak ve daha geniş bir bölgeyi etkisi altına alacaktır. Bunun üzerine tekrar Çerkez Ethem Yunan Cephesi’nden çağrılarak, isyanın bastırılmasına memur edilmiştir53.

Biga ve Gönen’den sonra Bandırma’yı ele geçiren Anzavur Ahmet, burayı kendisine merkez yapmış ve isyanını buradan sevk ve idare etmeye çalışmıştır. Balıkesir’in Anzavur kuvvetlerinin tehdidine maruz kalacağı anlaşılınca54 61.Tümen Komutanı Kâzım Bey, Çerkez Ethem’e durumun kötüleştiğini, Anzavur kuvvetlerinin başarılar kazandığını bildirdi. Balıkesir’in düşme tehlikesini önlemek ve Anzavur’un Yunanlarla

48Sıtkı Aydınel, Güneybatı Anadolu’da Kuvayımilliye Harekâtı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 350; Bayar, Ben de Yazdım, Cilt: 8, s. 59.49M. Şefik Aker, İstiklal Harbi’nde 57. Tümen ve Aydın Millî Cidali, C.3, İstanbul 1937, s.112,.Özcan Mert, “Anzavur’un İlk Ayaklanmasına Ait Belgeler”, Belleten, Cilt: LVI, Sayı: 217, Ankara, 1992, s. 847; Adıvar, Türk’ün Ateşle İmtihanı, s. 140.50Anzavur Ahmet yaptığı propagandalarla Hacı Yakup, Şah İsmail, Canbazlı Hakkı, Kadir Nuri, Sülüklülü Davut gibi eşkıyaları yanına çekmeyi başarmıştı. Bk. İzmir’e Doğru, 20 Teşrin-i Sani 1335; Sina Akşin, İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele, C.2, İstanbul 2004, s.127; Adnan Sofuoğlu, Kuvayımilliye Dönemi’nde Kuzeybatı Anadolu 1919-1921, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994, s.213.51Bekir Sıtkı Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararları, Ankara 1974, s.38; Akşin, İstanbul Hükûmetleri ve MillîMücadele, s.128.52İzmir’e Doğru, 10 Kanun-ı Sani 1336. 53Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları,384-385,54Özalp, Millî Mücadele, s.109-110; İzmir’e Doğru, 4-7-11 Nisan 1336, 14 Nisan 1336; TİH, C.6, s.40.

208

irtibat sağlamalarına imkân vermemek için bir telgrafla Çerkez Ethem’den yardıma gelmesini istedi55.

İsyan Bölgesi’ne Salihli Cephesi’nden ilk gelenler arasında KuvayıSeyyare’den Sarı Edip Efe kuvvetleri vardı. Sarı Edip Efe Balıkesir’de coşkuyla karşılandı. Çerkez Ethem ise bir müddet sonra Salihliden süvari ve piyadeden kurulu olmak üzere 2.000 mevcutlu müfrezesiyle İsyan Bölgesi’ne geldi56. Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare kuvvetleri ile bölgedeki diğer millî kuvvetlerin yaklaşık 3 ayı bulan çarpışmaları sonucunda Anzavur’un ilk isyanından daha geniş bir sahaya yayılan ikinci isyanı da bertaraf edilmiş ve isyana katılan birçok çete mensubu ve isyancılar idam edilmişti57.

Anzavur’un İkinci İsyanı’nın bastırılmaya çalışıldığı, Çerkez Ethem ve Tedip kuvvetlerinin Balıkesir ve Bursa Bölgeleri’nde isyancılarla uğraştıkları bir süreçte, Düzce’de de bir isyan zuhur etmişti. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açıldığı günlerde başlayan bu isyan Ankara’yı tedirgin etmiştir. Düzce Bölgesi’ndeki Çerkez ve Abazaların destek verdiği bu isyan kısa sürede büyümüş, Bolu ve Adapazarı’nı da içine almıştı.

İsyanı bastırmakla o bölgede bulunan Yarbay Mahmut Bey kumandasındaki askerî birlikler görevlendirilmişti. Yarbay Mahmut Bey’in Hendek’te pusuya düşürülerek şehit edilmesi58 isyancılara cesaret vermiş ve Adapazarı isyancıların eline geçmişti. Bunun üzerine İsmet Bey ve M. Kemal Paşa, Çerkez Ethem’in ağabeyi Reşit Bey’den Biga’da bulunan Çerkez Ethem’le irtibata geçmesini ve Adapazarı’ndaki Ali Fuat Paşa’ya destek olmak üzere hemen isyan bölgesine doğru yola çıkmasını istedi59.

Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare kuvvetleri ya da isyanlar sürecindeki ismiyle Kuvayı Tedibiye kuvvetleri kısa sürede İsyan Bölgesi’ne geldiler. Yapılan çarpışmalardan sonra başta Sapanca ve Adapazarı olmak üzere isyancıların eline geçmiş olan şehir ve kasabalar kurtarılmış, isyancılar kesin bir mağlubiyete uğratılmışlardır. Çerkez Ethem bu hadisede de, isyanlara katılmış millî kuvvetlere silahla karşı koymuş köyleri yaktırmıştı. Adapazarı’nda Anzavur’a yardım ve yataklık edenlerden birçok kişiyi de astıran Çerkez Ethem ve Kuvayı Tedibiye’nin bu başarısı Ali Fuat Paşa tarafından çekilen bir telgrafla BMM’ye bildirilmişti60

Bilahare takip ve tedip harekâtını sürdüren Çerkez Ethem ve kuvvetleri Düzce ve Bolu’yu da isyancıların elinden kurtarmıştı. Düzce’de isyanın elebaşları da dâhil olmak üzere 53 kadar kişiyi idam ettirdi. İdam edilenler arasında 30 kadar da Rum bulunmaktaydı61. Çerkez Ethem, isyanı bastırdıktan sonra Ayıcı Arif Bey’i İsyan Bölgesi’nde bırakarak Eskişehir’e gitti. Eskişehir’de de fazla kalmayan Çerkez Ethem, Yozgat İsyanı’nı bastırmakla görevlendirildiğinden Ankara’ya hareket etti. Çerkez Ethem ve Kumandanlığını yaptığı KuvayıSeyyare ya da isyanlar sürecindeki ismiyle Kuvayı Tedibiye’nin Düzce, Hendek Bolu İsyanlarını bastırıp, bölgede huzur ve asayişi sağladığı günlerde Büyük Millet Meclisi’nin meşruiyetine ve otoritesine karşı bir diğer isyan hareketi de Yozgat ve havalisinde ortaya çıkacaktır.

55Özalp, Millî Mücadele, s.113; Çerkez Ethem, Anılarım, s.20.56Çerkez Ethem,İkinci Ahmet Anzavur İsyanı sırasında; Demirci Mehmet Efe Kuvvetleri Kumandanı Danişmentli İsmail Efe, Balıkesir Millî Süvari Müfreze Kumandanı Keçeci Hafız Emin Bey, Salim Bey Kuvveti, Parti Pehlivan Müfrezesi, Kako Mehmet Müfrezesi, Mehmet Ali Çavuş Müfrezesi, Soma Cephe Müfreze Kumandanlığı, Akhisar Millî Alay Kumandanı Hafız Hüseyin Bey Müfrezelerine emir komuta etti. Bu kuvvetlerin miktarı 2000’i buluyordu. İsmet Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912–1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, s.300; İzmir’e Doğru, 11-14-18 Nisan 1336; Özalp Millî Mücadele, s.113.57Zühtü Güven, Anzavur İsyanı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1965, s.70, 71.58Millî Mücadele’nin ilk şehit tümen komutanıdır. 1880’de doğdu. 1914’te Harp Akademisi’ni bitirdi. Balkan veI. Dünya Savaşları’nda hizmet etti. 21 Nisan 1920’de şehit edildi. Cemal Kutay, Ege’nin Kurtuluşu, İstanbul1981, s.22.59Adnan Sofuoğlu, Millî Mücadele Döneminde Kocaeli, Ankara 2006, s.92–104; Rüknü Özkök, Düzce Boluİsyanları, 1971, s.258; Çerkez Ethem, Anılarım, s.24-25.60TİTE, KN:28, BN:11; TİTE, KN:314.61TİTE, KN:28, BN:15; TİTE, KN:314, BN:26, Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılâbı, s.45; Hatemi, Mareşal Fevzi Çakmak ve Günlükleri, s.706; Güralp, age., s.62; İbrahim Çolak, Millî Mücadele Esnasında Kuvayı Seyyare Kumandanlığıma Ait Hâtıratım, İstanbul, s.61; Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s.167; Selim Sarıbay, İstiklal Savaşı’nda Mudurnu ,Bolu, Düzce, Aydın 1943., s.94-95; Muhittin Ünal , Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, Cem Yayınevi, İstanbul 2002, İstanbul 2002, s.386;Rüknü Özkök, Düzce Bolu İsyanları, Milliyet Yayınları, 1971, s.265;

209

Millî Mücadele’nin henüz başları sayılabilecek bir dönemde, Ankara’ya çok yakın bir bölgede çıkan bu isyan Yozgat İsyanı’ndan ziyade “Çapanoğulları İsyanı” olarak adlandırılmıştır. Her ne kadar isyan Çapanoğulları ailesinin dışında başlamışsa da, kısa bir süre sonra bu ailenin önde gelen isimlerinin başında bulunacağı, sevk ve idare edileceği bir isyan haline dönüşmüştür. Aslında bu ailenin bir kısmı da bu isyan hareketinin dışında kalmış, isyana katılmamış ve destek olmamıştır. Özellikle Yozgat halkı da bu hadiseyi hiç benimsememiş, isyana katılmamıştır. Aksine Yozgat ahalisinin Millî Mücadele’nin başarıya ulaşması için büyük gayret sarf ettiği görülecektir62.

Henüz Yozgat ve havalisinde Çapanoğulları’nın bir isyan başlatmadığı günlerde, isyan önce Sivas’ın batısında kalan Yıldızeli dolaylarında başlayacaktır. Posta nakliyeciliğinde açık veren ve kovuşturmadan kurtulmak için firar eden Erzurumlu Hüseyin Nazım Yıldızeli civarındaki köylerden birisine gelecektir. Bu bölgede yeni tanıştığı Kara Mustafa ve bazı kişilerle birleşerek Yıldızeli ile Akdağmadeni arasındaki köylerde dolaşarak İstanbul Hükûmeti lehine propaganda yapmaya başlamıştı63. Onların bu faaliyetlerine Düzce, Hendek ve Bolu İsyanı’ndan kaçıp gelen ve bu havalide barınan Çerkezler de destek vermişti. Postacı Nazım ve kendisiyle birlikte hareket eden Çerkezler ve ona iltihak eden bazı ahali, Yıldızeli, Zile dolaylarında birçok yerleşim yerinde yağma ve talan yaparak güçlerini artırmaya çalışmışlardı64. Sözde oluşturdukları kuvvete de “Halife Ordusu” adını vermişlerdi.

Resmî makamların yetersizlikleri Yıldızeli-Zile merkezli bu isyanın yayılmasına neden olmuş ve isyan giderek tehlikeli bir hâl almıştır. İsyan Bölgesi’ne önce bir Kolordu Süvari Bölüğü, bilahare de bir Piyade Taburu gönderilmişti. Ancak bu kuvvetlerin isyanı bastırması mümkün olmayınca Antep ve çevresinde bulunan Kılıç Ali Bey 80 kadar adamıyla birlikte Yozgat Bölgesi’ne gönderilmiştir. Bilahare bu isyan için Yıldızeli Bölgesi’ne Sivas’taki 3. Kolordu Kumandanı Miralay Çolak Selahaddin Bey, Zile Bölgesi’ne de 5. Kafkas Tümeni Müfreze Kumandanı Yüzbaşı Cemil Cahit Bey görevlendirilmişlerdir65.

Yıldızeli ve Zile dolaylarındaki isyanın bastırılmasında görülen zafiyetler ve başarısızlıklar Yozgat’ta henüz isyan etmemiş olan ama artık kafalarında bir isyan fikri olan Çapanoğulları kardeşlere ümit ve cesaret vermiştir. Bu arada Yıldızeli ve Zile İsyanı’nın bastırılması için bölgeye gelmiş bulunan Kılıç Ali Bey müfrezesiyle Yozgat’a gelmiştir. Kılıç Ali Bey Yozgat’ta bulunduğu sırada, Çapanoğulları kardeşlerden Halit ve Edip Beylerin Millî Mücadele aleyhindeki faaliyetlerinden ve yaptıkları kötü propagandadan haberdar olmuştur. Çapanoğlu Celal ve Edip Beylerin isyana kalkışacaklarından şüphe edildiğinden bunların Ankara’ya gönderilmesi Genelkurmay Başkanlığınca kararlaştırılmıştı. Bu nedenle Kılıç Ali Bey, Çapanoğlu kardeşlerin Yozgat’tan kaçma ihtimalini düşünerek onları evlerinde göz hapsinde tutmaya çalışmış, bu kişilerin Yozgat ve dolaylarında yaptıkları faaliyetler hakkında da Ankara’ya telgrafla bilgi vermiştir66.

Çapanoğullarının Yozgat civarında baş gösteren isyana katılmalarından ve isyanın büyümesinden endişe duyan Mustafa Kemal, TBMM’ndeki Yozgat mebuslarıyla bir toplantı yapmış ve onları Yozgat’a göndererek Çapanoğulları kardeşleri girmiş oldukları yanlış tutumlarından vaz geçirmelerini istemiştir. Nitekim Yozgat mebusları Sırrı ve Rıza Beyler, Çapanoğullarıyla Yozgat’ta bu durumu konuşmuşlar ancak onları ikna edememişlerdi. Bunun üzerine Yozgat Mutasarrıf Vekilinden Çapanoğullarının tutuklanarak Ankara’ya gönderilmesi istenmişti.

62Bu değerlendirme için bk. Necati Fahri Taş, Millî Mücadele Dönemi’nde Yozgat, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara 1987, s.38-39.63Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar (1919–1921), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1964, s.91.; Kenan Esengin, Millî Mücadele’de Ayaklanmalar, Kamer Yay., İstanbul 1998, s.157; Taş, Millî Mücadele’de Yozgat, s. 44-45.64Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar (1919–1921), s.91; Fahri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1973, s.203; Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.II-III, MEB Basımevi, İstanbul 1991, s. 131.65İsmet Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu (1912-1922), TTK yayını, Ankara 1993, s. 20. Ayrıca bk. Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar, s. 91-96.66Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar,s.97.; Taş, Millî Mücadele’de Yozgat, s, 47-48.

210

Bu arada da Kılıç Ali Bey’in müfrezesiyle birlikte Yozgat’tan ayrılarak Boğazlıyan’a çekilmişti.67 Çapanoğullarının evlerinin gözetim altında tutulmasına da son verildiğinden bunu fırsat bilen Çapanoğlu Halit ve kardeşi Ziya Yozgat’tan ayrılarak isyancılara katılmışlardı68.

Artık isyan niyet ve düşüncelerini bu kaçış olay(ıy)la fiiliyata döken Çapanoğulları, etraflarına adam toplamaya başladılar. Bir taraftan da Tokat, Zile dolaylarında isyan halinde bulunan Postacı Hüseyin Nazım ile irtibat kurarak, ondan da yardım ve destek almaya çalıştılar.

Yeterince güçlendiklerini düşünen Çapanoğulları önce Sorgun(Köhne) nahiyesini basarak, buraya hâkim olmuşlar, bilahare de 14 Haziran 1920’de Yozgat’ı ele geçirmişlerdi. Yozgat’ı ele geçiren isyancıların başlarında Çapanoğullarından Celal, Edip ve Halit Bey bulunmaktaydı. Ayrıca Aynacıoğulları ve Deli Ömer çeteleri gibi birtakım eşkıya başları ve avenesi de Çapanoğullarıyla birlikte Yozgat’a giren isyancılardandı69. Şehre giren isyancılar önce askerî depoya bastılar ve buradaki silahları alıp adamlarına dağıttılar. Merkezi Sivas’ta bulunan 3. Kolordu ve bölgede bulunan diğer millî kuvvetler gittikçe büyüyen isyanı bastırmakta âciz kaldı. Yozgat, Alaca ve Köhne’de duruma tamamen hâkim olan isyancılar buralarda 10 gün kadar hüküm sürdü70.

Ankara çevresinde bulunan kuvvetlerin Düzce’de isyancılarla uğraşması, Sivas’taki 3. Kolordunun önemli bir kısmının Pontusçuları takip etmesi, diğer kuvvetlerin de ancak iç emniyete yetmesi nedeniyle isyan bastırılamadı. İsyanın bastırılması Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi İsmet Bey Erzurum’da bulunan Kâzım Karabekir Paşa’ya telgraf göndererek, isyanın bastırılması için süvari birliği istediyse de bölgedeki Ermeni tehlikesi yüzünden bu birlik gönderilemedi.

İsyanın civar bölgelere de sirayet etmesi üzerine Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Albay İsmet Bey, Yozgat Ayaklanmasını tenkil için o sırada Çerkeş’te bulunan Albay Refet Bey’e yazdığı telgrafta “ Yozgat düştükten sonra, Çorum ve Çankırı’nın da tehlikeye düşmesi muhtemeldir. Bunlar da düşerse fesat çok genişlemiş olur. Çerkeş’te toplanan kuvvetlerle Çankırı’ya hareket lazımdır. Ne vakit hareket edeceğinizi bildiriniz. Ethem kuvvetleri 18 Haziran Akşamı, Çolak İbrahim Kuvvetleri de 19 Haziran Akşamı Ankara’da toplanabileceklerdir.” demekte ve Çerkez Ethem’in kumandası altındaki Kuvayı Seyyare’nin de Yozgat İsyanı’nı tenkil işinde kullanılmasının kararlaştırıldığını belirtmektedir71.

Çerkez Ethem ve KuvayıSeyyare’nin Yozgat ve civarına yayılmış olan isyanın bastırılmasının kararlaştırıldığı günlerde, Çerkez Ethem kuvvetlerini Eskişehir’de toparlamaya çalışıyordu. Düzce, Hendek ve Bolu İsyanlarının başarıyla tenkilinden sonra Çerkez Ethem, Salihli Cephesi’ne dönmeyi düşünüyordu. Ancak bu süreçte Yozgat İsyanı’nın bastırılması ile ilgili Erkânıharbiyeiumumiye’nin kararı kendisine iletilmiş ve Ankara’ya davet edilmişti.

Erkânıharbiye’nin bu emrinden sonra Çerkez Ethem’in kuvvetlerinin Ankara’ya daha hızlı ulaşmaları için Eskişehir’e trenler gönderilmiş ve burada toplanmış bulunan Çerkez Ethem’in KuvayıSeyyare birlikleri 16-19 Haziran günlerinde Ankara’ya taşınmaya başlanmıştı. Ankara’ya getirilen Çerkez Ethem kuvvetlerinin mevcudu; 70 subay, 2100 piyade, 1300 hayvan, 4 kudretli dağ topu, bir sahra topu, 8 makineli tüfekten ibaretti. Yine İsyan Bölgesi’ne gönderilecek piyade askerlerinin yol boyunca yorulmamaları için, Erkânı

67İsyanın başlangıç günlerinde Yozgat’ta bulunmayan Çapanoğlu Halit Bey, gelişmeleri öğrenince oturduğu Arap Seyfi nahiyesinden Yozgat’a geleceğini duyurmuştu. Bunun üzerine Kılıç Ali Bey, Halit Bey’in Yozgat’a gelmesiyle işlerin büyüyeceğinden endişe duyarak, müfrezesiyle birlikte Boğazlıyan’a çekilmişti. Bk. Taş, Millî Mücadele’de Yozgat68Ahmet Yaşar Ocak, “Millî Mücadelede Çapanoğlu İsyanı”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1974, s.98-99 Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar,s.97.; Taş, Millî Mücadele’de Yozgat, s, 48.; 69Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, s.132.70Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar,s.98.;71Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar, s. 99.

211

harbiyeiumumiye tarafından 90 kadar da yaylı araba hazırlatılmıştı72.

Erkânıharbiyeiumumiye 19 Haziran 1920’de resmen Çerkez Ethem’e Yozgat İsyanı’nın tenkili yani bastırılması emrini vermiştir. Verilen bu emirde Çerkez Ethem’e KuvayıTedibiye Umum Kumandanı” unvanı da verilmiştir. Kuvayı Tedibiye Umum Kumandanı Çerkez Ethem’in görevi “ İsyan mıntıkalarında toplanmış olan asi kuvvetleri dağıtıp, güvenliğin sağlanması ve sürdürülmesi, fesat örgütünü kökünden yok etmek, isyanın kışkırtıcılarını cezalandırmaktır”73

Kuvayı tedibiye Umum Kumandanı unvanıyla Çerkez Ethem ve kendisine bağlanan kuvvetler Yozgat ve Alaca Bölgesi’ndeki isyanı bastıracaklardı. Bizzat Çerkez Ethem, Birinci Kuvve-i Seyyare birliklerinin başında bulunacaktı. Çerkez Ethem’in emri altında Binbaşı Çolak İbrahim Komutası’ndaki İkinci Kuvve-i Seyyare birlikleri, Albay Refet Bey’in komutasındaki resmî birlikler, Çorum Jandarma Bölük Kumandanlığı Birlikleri ile bir de Süvari Müfrezesi bulunacaktı74.

Çerkez Ethem kuvvetlerinin, yol güzergâhında yağma ve gasp yapmaması için 2 gün boyunca yetecek şekilde erzak ve hayvanlar için de yem ihtiyat olarak verilecekti. Ayrıca yol güzergâhı üzerinde bulunan diğer Müfrezelerin de ihtiyaçlarının karşılanması için hazırlık yapılacağı Erkânıharbiyeiumumiye’nin Kuvayı Tedibiye Umum Kumandanı olarak Çerkez Ethem’e verilen 19 Haziran 1920 tarihli emirde yer almıştır.

20 Haziran 1920’de Erkânıharbiyeiumumiye’nin verdiği emirle İsyan Bölgelerinde toplanmış olan asi kuvvetleri dağıtıp, asayişi temin ve idame, fesat teşkilatını kökünden yok etmek, isyanın kışkırtıcılarını cezalandırmak yetkisini alan Çerkez Ethem Kuvayı Seyyare’siyle Yozgat’a hareket etti75. 23 Haziran 1920 günü erken saatlerde Yozgat önüne gelen Çerkez Ethem kuvvetleri hemen isyancılarla çarpışmaya başladı. Öğle saatlerine kadar devam eden müsademeden sonra Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare birlikleri Yozgat’a girdiler ve şehri ele geçirdiler. Şehrin ele geçirilmesinden sonra Çerkez Ethem Erkânıharbiyei umumiye’ye gönderdiği Harp Raporu’nda tedip harekâtı hakkında şunları söylemiştir:

“ 14 Haziran’da Yozgat’ı alan ve sonra Ankara üzerine yürümek için hazırlıklara başlayan Yozgat asilerine karşı kasabanın güney çıkaklarından taarruza geçildi. Topçu ateşinden ürken asilerin büyük bir kısmı dayanamayarak, özellikle Akdağmadeni yönüne kaçmaya başlamışlarsa da, önceden alınan tertiplerle buna mâni olunarak şehir içinde ve dışında iki saat kadar muharebe oldu. Ermeniler dahi asilerin ateşine katılarak askerlerimize karşı silah ve bomba atmak suretiyle bir erin şehit ve sekiz erin yaralanmasına sebep olduklarından bu Ermenilerin evlerine ateş verilmiş ve birkaç Ermeni evi yakılmıştır.’

Daha evvel Sungurluya gidip orada kuvvet topladıktan sonra Yozgat’a doğru yola çıkan Çapanoğlu Halit emrindeki asi kuvvetlere karşı gereken tedbir alınmış fakat fazla yorgunluk yüzünden bugün kasabada kalınmıştır. Millî kuvvetten ceman üç şehit, dokuz yaralı, asilerden ise, elliden fazla ölü ve yaralı esir vardır. Elebaşlarından birkaçı yakalanmıştır.”76

Çerkez Ethem Yozgat’ı ele geçirdikten sonra isyanın tahrikçisi olan 12 kadar kişiyi, kurduğu Divan-ı Harp’te yargılayarak idam ettikten sonra Çapanoğullarından Celal ve kardeşi Edip arattırmışsa da, bu kişiler bulunamamıştı. Bunların Yozgat’tan kaçtıkları anlaşılmıştı. Çerkez Ethem 200 kişilik bir müfrezeyi Yozgat’ta bırakarak isyancıların toplanmakta olduğu Alaca üzerine yürümüş ve Alacayı kuşatmıştı. Gece aldığı tedbirlerle asilerin Alaca’dan kaçmasına engel olmuş, ertesi sabah da birkaç saatlik çatışmadan sonra

72Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar, 100-101; Esengin, Millî Mücadele’de Ayaklanmalar, s.166-167.73Ahmet Efe, Çerkez Ethem, Simurg yay. İstanbul 2006, s. 91; Esengin, Millî Mücadele’de Ayaklanmalar, 167-168.74Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu(1912-1922), s. 305.75Hatemi, Mareşal Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C.2, , s.709; Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.III, , s.133; Çerkez Ethem, Anılarım, Berfin Yayınları, İstanbul 1994. s.4576Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar, s.102.

212

Alacaya girmişti. İsyancılar Alaca’da çok ağır kayıplar verdiler.

Çapanoğulları Yozgat ve Alaca düştükten sonra, bütün kuvvetlerini Arap Seyfi’de topladılar. Arap Seyfi, Yozgat ile Alaca yolu üzerinde sarp bir boğazdı. İsyancılar Kuvayı Seyyare’ye karşı bu elverişli arazide çarpışmak istemişlerdi. İsyancıların kuvvet toplayarak Yozgat’a yürüyeceklerini düşünmüş ve bu yüzden de isyancıların toplanmaya çalıştıkları Arap Seyfi ‘ye doğru hareket etmişti. Çerkez Ethem’in güvendiği bir Müfreze Kumandanı olan Parti Pehlivan da kuvvetleriyle Arap Seyfi Boğazı’nın yan ve arka taraflarını tutarak âdeta isyancıları çembere alarak kuşatmıştı. Böylece asiler iki ateş arasında kaldılar. Nitekim çarpışmalar başladığında isyancılar kısa sürede dağıldılar. 300 kişiye yakın kayıp verdiler. Çarpışma bölgesinde 1 top, 4 makineli tüfek pek çok hayvan bırakarak kaçtılar. Hatta Çapanoğullarından Edip Bey bile yaralı olarak kaçmak zorunda kalmıştı. Arap Seyfi’de kazanılan bu başarı, isyancılara vurulmuş çok önemli darbe olmuştu77. Bu çatışmadan sonra artık isyancılar toplu bir kuvvet olmaktan çıkmıştı.

Çerkez Ethem Ankara’ya gönderdiği telgrafta BMM’nin kendisine verdiği görevi layıkıyla yerine getirdiğini bildirdi. M. Kemal Paşa Çerkez Ethem’i ve askerlerini Arap Seyfi Boğazı’nda elde edilen başarıdan dolayı kutladı78.

Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyaresi Arap Seyfi’de isyancıların mukavemetini kırmış ve onları dağıtarak kaçmaya mecbur etmişti. Bilahare dağınık hâlde sağa sola kaçan isyancıları tamamen bertaraf etmek için Yüzbaşı Çolak İbrahim Kumandası’ndaki 2. Kuvayı Seyyare kuvvetleri batıdan, Albay Refet Bey Kumandası’ndaki Birlikler de kuzeyden gelerek, bu havalideki isyancıların büyük bir kısmını etkisiz hâle getirmişler ve bölgenin sükûnetini tamamen sağlamışlardır.

Ağustos 1920 ortalarına kadar devam eden takip ve tenkil harekâtları sonucunda bazı elebaşları da dâhil olmak üzere isyana katılmış birçok asi yakalanmış, bir kısmı da teslim olmuşlardı. Böylelikle Yozgat ve dolaylarında başlayan ve geniş bir sahaya yayılan, isyana önderlik etmeleri nedeniyle de Çapanoğulları İsyanı olarak adlandırılmış bulunan bu isyan hareketi sona ermişti. Ancak bölgede sükûnet tamamen sağlanmış da değildi. Nitekim bir süre sonra tekrar bir isyan hareketinin başlaması bölgede asayiş ve huzurun tam sağlanamadığının göstergesi olacaktır.

Bu isyan hareketi ilk isyana göre daha küçük olmasına rağmen yine de millî kuvvetleri bir süre meşgul etmiş, en nihayetinde Yüzbaşı Çolak İbrahim Kumandası’ndaki 2. Kuvayı Seyyare tarafından bastırılmıştır79.

4. Sonuç

Çalışmamızın sonuç kısmında isyan sonrası, Kuvayı Seyyare’nin İsyan Bölgesi’nde ve Ankara’ya dönüşte yol güzergâhı üzerinde bulunan köy ve kasabalarda yaptığı, taşkınlıklardan, yağma ve gasplardan bahsetmek istiyoruz. Genelkurmay Başkanlığı Harp Dairesi yayını olan Türk İstiklal Harbi serisinin İç Ayaklanmaların anlatıldığı 6. Cildinde Yozgat Ayaklanması başlığıyla verilen bölümde isyan sonrası ele alınmamış, dolayısıyla Kuvayı Seyyare’nin Yozgat ve havalisinde cereyan eden Çapanoğulları İsyanı sonrasında, yaptıkları, yağma, talan ve gasp gibi olaylar belirtilmemiştir. Anca(k) Çerkez Ethem ve isyanlar sürecini ele alan birçok araştırmada ve yayınlanan kitaplarda, yine o dönemi yaşamış olanların yazdıkları hatıralarda bu yağma, talan ve gasp olaylarından bahsedilmiştir.

77Ocak, “Millî Mücadelede Çapanoğlu İsyanı”, 107: Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar,s.103; Taş, Millî Mücadele’de Yozgat, s, 52.; 78Mustafa Kemal’in bu telgrafı şöyleydi.“Alaca Havalisinde Kuvayı Tedibiye Umum Kumandanı Ethem Beyefendi’ye 28 Haziran 1336(1920) Son Arap Seyfi Boğazı’nda vaki muvaffakiyeti kahirenizden dolayı ensamim-ül kalb Zâtî âlilerini ve rüfeka-i besaletinizi tebrik eyleriz. Münhezimen dağılan perakende asilerin mıntıkalarında takibi için Çorum’da Refet Bey’e, Zile’de Cemil Cahit Bey’e buradan emir verildiği maruzdur efendim.” Cebesoy, Millî Mücadele Hâtıraları, s.71. Nurer Uğurlu, Çerkez Şahanı Ethem, İstanbul 2006, s. 451. Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmamış Dosya, İstanbul 2004, s.192-193.79Yozgat ve havalisinde cereyan eden ikinci isyan için bk Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar, s.107-110.

213

Kuvayı Seyyare’nin Yozgat İsyanı’ndan önce de benzeri şekilde zengin eşraftan tehditle para alma, kuvvetlerinin iaşesi için halkın tüccar ve çiftlik sahiplerinin para, mal ve hayvanlarına el koyması gibi olayları çokça görülmüştür.

Mesela Kuvayı Seyyare’nin lojistik bakımdan en fazla destekleyicisi olan Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi İbrahim (Tahtakılıç) Bey Çerkez Ethem’in dikbaşlılığından şikâyet ederek şunları söylemekteydi; “Köylülerden topladığımız para, eşya, atları hep ona veriyoruz. Sinilerle baklava gönderiyoruz, o yine kendisi icraat yapmak istiyor, Adamlarını göndererek köylerden para, eşya ve asker toplamak hevesinden vazgeçmiyor. Buyruğunu dinlemeyen köyleri de yaktırıyor.”80

Bu konuda 12. Kolordu Kumandanı Albay Fahrettin Bey’in anlattıkları da dikkat çekicidir. Fahrettin Bey Çerkez Ethem’in kendisinin Afyon’da bulunmadığı günlerde bu havalide bazı yer altı faaliyetlerine giriştiğinden bahsederek şunları söylemektedir; “ Ethem kaçakları takip bahanesiyle, gerçekte ise halktan baskı ve tehditle asker, hayvan, eşya ve para almak için Afyon’un doğusu ile Konya’nın kuzey bölgelerine adamlar gönderiyordu” diyerek, bu konudan haberdar olduktan sonra kendi sorumluluk sahasında bu tarz hareketlere müsaade etmediğini ve hatta bundan dolayı da Çerkez Ethem’in hiddetini üzerine çektiğini belirtmektedir81.

Yine Çerkez Ethem kuvvetleri, Bursa’dan Düzce’deki Ayaklanma Bölgesi’ne intikal ederken de yağma ve çapul hadiselerine girişmişti. Düzce’ye giderken yol üzerindeki bütün geçtiği köylerden, kasaba ve şehirlerden paralar toplamıştı. Düzce’nin ileri gelenlerinden idam edilmekten kurtulmaları için üç ila 10 bin lira arasında fidye istemiş ve bu paraları almıştı82.

Esasında Çerkez Ethem ve kuvayıSeyyare’nin Yozgat İsyanı’nı bastırmak amacıyla Ankara’ya intikal etmelerinden itibaren yol boyunca ihtiyaçları olan her şeyin erkânıharbiyei umumiyece karşılanacağı, Çerkez Ethem’e verilen emirde yer almıştı. Bu ihtiyaçlar için lazım gelen tedbirlerin alındığı da bu emirnamede yer almıştır. Ancak Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare birlikleri ayaklanmayı bastırmak amacıyla geldikleri Yozgat’ta korkunç bir yağma hareketine girişmişlerdir. Bölgede bulunan ve bu durumu fark eden Albay Refet Bey de erkânıharbiyeiumumiye Reisi İsmet(İnönü) Bey’e çektiği telgrafta Çerkez Ethem kuvvetlerinin faydadan çok zarar verdiğini belirterek derhâl Kuvayı Seyyare’nin bölgeden çekilmesini istemiştir. Refet Bey telgrafında Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare hakkında şunları söylüyordu;

“ Ethem Bey kuvvetlerinin güzergâhında yağma edilmedik hiçbir yer ve hiçbir şey kalmadı. Bunlarla aynı olan İbrahim Bey kuvvetlerinin geçtiği yol boyu da aynı durumda. Bugün Akdağmadeni’ne geldiler ve şehri yağmaya şimdiden hazırlanıyorlar. Buradan hareketim anında burası da Yozgat’ın akıbetine uğrayacak. Bunlar, memleketimizi aleyhimize çevirmekten başka bir şeye yaramayan bir yığın talancı eşkıya ve katilden başka bir şey değil. Şehri bunların eline bırakıp memleketi felakete sürüklemek cinayetini işlemeyeceğim. Ankara ile Yozgat arasındaki bölgede meydana gelen fevkalade hassasiyet sebebiyle veya cephenin gösterdiği kaçınılmaz gereklilik bahanesiyle bunların yarın Yozgat doğrultusunda hareket etmeleri…”

Çerkez Ethem’in Kuvayı Seyyaresi’ni Yozgat’ta yaptığı yağmanın boyutu çok büyüktü. Nitekim yapılan bir değerlendirmede “ Kuvayımilliye adına Çapanoğulları İsyanı’nı bastırdıktan sonra Yozgat’ı kontrol altına alan Çerkez Ethem Bey’in Kuvayı Seyyare’nin Yozgat’ta yaptığı kıtal, zulüm, yağma ve talanı haklı kılacak, mazur gösterebilecek hiçbir sebep yoktu. Başta Çapanoğulları Ailesi’ne mensup olanlarınki, evlerin halı kilimine, tencere ve tavasına varıncaya kadar yağmalayarak, neredeyse bütün

80Tekeli ve İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, s.252 vd.81Fahrettin Altay, On Yıl Savaş 1912-1922 ve Sonrası, İnsel yay. İstanbul 1970. s.272 vd.82Efe, Çerkez Ethem, s.123.

214

şehrin yakılıp yıkılmasından sonra, şahsiyetlerin aşağılanması, tahkir edilmesi elbette hiçbir sebeple mazur görülmemeliydi. Yazık ki, Çapanoğulları Hadisesi’nin bu yönü yeterince gün ışığına çıkarılmış ve Türk insanı bu konuda bilgilendirilmiş değildir. Zavallı Yozgat halkını ve yakın çevrede yaşayanları gelen soymuş, giden soymuştur.”83

Çapanoğulları İsyanı sürecinde Çorum Mutasarrıfı olarak görev yapmakta olan(?) Mutasarrıf Cemal(Bardakçı) Bey’in hatırat tarzında yazdığı “Anadolu İsyanları” adlı eserinde anlattıkları da Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare’nin isyan günlerinde ve isyan bittikten sonraki günlerde Yozgat’a komşu olan köy, kasaba ve şehirlerde de kıtal, yağma ve talan yaptıklarını, halktan tehditle zorla para talep ettiklerini, hayvanlarına el koymalarıyla ilgili olarak şunları söylemektedir:

“Murakabesiz, sorgusuz yapılacak olan bu işler görülürken pek çok fenalıkların, yolsuzlukların vukuuna meydan verileceği ve böyle buhranlı, karışık zamanlarda daima olageldiği veçhile bu eshamın bu vesile ile yeni düşmanlık, nefsaniyet ve garez ve istirkap duygularını tatmine kalkışacakları tabii idi.Ve bu hâller karşısında halk da, hal<3ask<3ar olarak bekledikleri millî kuvvetlerin âsilerden daha zalim daha gaddar oldukları kanaatinin hasıl olması ve bunun neticesi olarak millî hükûmetten ümit kesilmesi, yüz çevrilmesi tehlikesi baş gösterecekti. Nitekim temmuzun ilk günleri zarfında Çorum, Alaca, Sungurlu köylerinden yükselmeye başlayan çok acı şikâyetler, feryatlar bu tahminlerimdeki isabeti teyit ediyorlardı.”84

Benze(r) bir anlatım da İsmet İnönü’nün anılarında vardır. İsmet İnönü bu konuyla ilgili olarak anılarında şunları söylemektedir:

“ Yozgat İsyanı çok kanlı bir şekilde bastırılmış ve Yozgat yağma edilmiştir. Ethem Bey’in kuvvetleri Ankara’ya geldikten sonra Ankara Çarşısı’nda ve Ankara’nın etrafında büyük panayırlar kuruldu. Bizim Kuvayımilliye(Seyyare) Yozgat’tan sürdükleri hayvanları halkın gözü önünde satmaya başladı. ”85

Yine Yunus Nadi de “Yozgat ve havalisi isyanların bastırılıp söndürülmesinden dönen Millî Kuvvetler(Kuvayı seyyare)’in beraberlerinde ganimet olarak pek çok eşya ile beraber sürülerle her cins hayvanı getirmiş olmaları, Ankara’da kötü tesirler yapmaktan geri durmamış, bir hayli söylentilere yol açmıştı ” demektedir.86

İlk TBMM’de mebus olarak görev yapmakta olan Damar Arıkoğlu da Çerkez Ethem kuvvetlerinin Yozgat dönüşünde “isyana katılmamış ve Hükûmet’e yardım etmiş olan köylerin de hayvan ve değerli eşyasını alarak Ankara Pazarlarında “haraç-mezat” sattığını, halkın Meclis Hükûmeti’ne başvurarak sızlanıp şikâyette bulunduğunu, Hükûmet’in Seyyar Kuvvetlere söz geçiremeyince bu halkın bir kısmına para verdiğini, bir kısmına da pazardan satın aldığı gasp edilen bu malları iade ettiğini yazmaktadır87.

Mustafa Kemal de “Yozgat’a isyan edenlerin tepelenmesine gitmiş olan bir kuvvetin diğer taraftan masum ahaliyi zarara soktukları anlaşılmıştır” diyerek Çerkez Ethem ve I. Kuvayı Seyyare’nin Yozgat’taki yağmasını doğrulamıştır. Yine bir başka konuşmasında da “Bazı yerlerde koyunlar gasp olunmuştur. Hükûmet ağzını kapamış, kulaklarını tıkamıştır. Müracaat eden insanların parasını vermiştir” diyerek Çapanoğulları İsyanı sırasında Yozgat ve civarında zarara uğramış olan halkın bir kısmının zararlarının telafi edildiğini söylemiştir88.

83Ali Şakir, Ergin, Çapanoğulları Hadisesi ve Abdülkadir Bey’in Hatıraları, 2. Baskı, Ankara 2008, s. 17-18.84Bardakçı, Anadolu İsyanları, s. 235.85Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, Kaynak Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 1998, s. 44.86Efe, Çerkez Ethem, s.125.87Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, İstanbul 1961, s. 158.88Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli, Celse Zabıtları, C. I, s.271.

215

Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare’nin bu tarz hareketleri bilahare Eskişehir’de ve ondan sonra da isyan sürecinde de devam etmiştir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin henüz yeni açıldığı günlerde Millî Mücadele aleyhinde ülkenin pek çok yerinde isyan hareketleri görülmüştür. Bu isyanlar millî birlik ve beraberliği zedelemiş, ülkeyi kan revan içinde bırakmıştır. Millî Mücadeleye karşı ve özellikle de TBMM’nin varlığına ve hukuki meşruiyetine karşı girişilen isyanlardan bir tanesi de Yozgat ve civarında baş gösteren ve isyana elebaşılık yapmalarından dolayı da Çapanoğulları İsyanı olarak adlandırılan isyan olmuştur.

İsyanın Zile, Yıldızeli ve Tokat Bölgesi’ndeki isyan hareketiyle de aynı süreçte ortaya çıkması ve bu isyanla bütünleşmesi hem yayıldığı bölgeyi genişletmiş, hem de yarattığı tehlike büyük olmuştur.

TBMM Hükûmeti, Biga ve Balıkesir Bölgesi’nde baş gösteren Anzavur, Hendek, Düzce, Bolu İsyanlarının bastırılmasında başarı gösteren Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyaresini Yozgat ve civarındaki isyanı bastırmakla görevlendirmiştir. Kuvayı Seyyare diğer isyanlarda olduğu gibi Çapanoğulları İsyanı’nda da başarılı olmuştur. Bu isyan esnasında ve sonrasında başta Çapanoğulları Ailesi’nin mal ve mülkleri olmak üzere, isyana katılan birçok kişinin ev ve barkları yakılmış, mal ve mülkleri yağma ve talan edilmiştir.

Bu isyan sonrası Yozgat ve civarındaki köy, kasaba ve şehirlerde Kuvayı Seyyare’nin büyük bir yağma ve talan yaptığı, ahalinin parasını, malını, hayvanlarını gasp ettiklerine ilişki(n) çok sayıda şikâyetin TBMM Hükûmeti’ne iletildiğini görüyoruz. O günün şartları içerisinde Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyare’nin bu tarz hareketlerine karşı etkili tedbirler alınamamış, durum kabullenilmek istenilmese de karşı koyacak bir irade ortaya konamamıştı.

Bu isyanların kazanan tek tarafı Çerkez Ethem ve Kuvayı Seyyaresi olmuş, aldığı sert tedbirlerle isyanların kısa sürede bastırılmasını sağlamış ve bu başarılar Kuvayı Seyyare’nin ve Çerkez Ethem’in güçlenmesini sağlamıştır. Bu güç Çerkez Ethem’de azamet ve kibir yaratacak ve onu I. İnönü Savaşı öncesinde isyana ve sonrasında ihanete kadar götürecektir.

5. Kaynaklar

5.1. Arşivler

Başbakanlık Osmanlı Arşivi

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

5.2. Gazeteler

İzmir’e Doğru

5.3. Resmî Yayınlar

Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli, Celse Zabıtları.

5.4. Kitaplar

ABADAN, Yavuz, Mustafa Kemal ve Çetecilik, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1972.

ADIVAR, Halide Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı, Özgür Yayınları, İstanbul, 2004.

AKER, M. Şefik, İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Millî Cidali, C.3, İstanbul 1937.

216

AKINCI, İbrahim Ethem, Demirci Akınları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1978.

AKŞİN, Sina, İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele, C.2, İstanbul 2004.

ALBAYRAK, Mustafa, Millî Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 Ağustos 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998.

ALTAY, Fahrettin On Yıl Savaş 1912-1922 ve Sonrası, İnsel yay. İstanbul 1970

APAK, Rahmi, İstiklal Harbinde Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1990.

ARIKOĞLU, Damar, Hatıralarım, Tan Gazetesi ve Matbaası, İstanbul, 1961.

AYDINEL, Sıtkı, Güneybatı Anadolu’da Kuvayımilliye Harekâtı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002.

BAYAR, Celal, Ben de Yazdım, Millî Mücadele’ye Gidiş, Cilt:6, 8, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997.

BAYKAL, Bekir Sıtkı, Heyet-i Temsilîye Kararları, Ankara 1974.

BELEN, Fahri, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1973.

CEBESOY, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2000.

CİLASUN, Emrah “Bâki İlk Selam” Çerkez Ethem, Belge Yayınları, İstanbul, 2004.

ÇARIKLI, Hacim Muhittin, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuvayımilliye Hatıraları (1919-1920), Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.

Çerkez Ethem, Anılarım, Berfin Yayınları, İstanbul 1994.

ÇETİNKAYA, Ali, Ali Çetinkaya’nın Millî Mücadele Dönemi Hatıraları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1993.

ÇOLAK, İbrahim, Millî Mücadele Esnasında KuvayıSeyyare Kumandanlığıma Ait Hatıratım, İstanbul.

EFE, Ahmet, Çerkez Ethem, Simurg yay. İstanbul 2006,

EĞİLMEZ, Mümtaz Şükrü, Millî Mücadele’de Bursa, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1980.

ERDEHA, Kâmil, Yüz ellilikler yahut Millî Mücadele’nin Muhasebesi, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998.

ERGİN, Ali Şakir, Çapanoğulları Hadisesi ve Abdülkadir Bey’in Hatıraları, 2. Baskı, Ankara 2008.

ERGÜL, Teoman, Kurtuluş Savaşı’nda Manisa, Kebikeç Yayınları, Ankara, 2007.

ERTÜRK, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, Sebil Yayınları, İstanbul, 1996.

ESENGİN, Kenan Millî Mücadele’de Ayaklanmalar, Kamer Yay., İstanbul 1998.

GÖRGÜLÜ, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

GÖZTEPE, Tarık Mümtaz, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahdettin Mütareke Gayyasında, Sebil Yayınları, İstanbul, 1994.

GÜRALP, Şerif, Kurtuluş Savaşı’nın İç Yüzü, Güncel Yayıncılık, İstanbul, 2007.

217

GÜVEN, Zühtü, Anzavur İsyanı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1965.

İNÖNÜ, İsmet Hatıralar 1. Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1985.

KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Vatan Yolunda, Birikim Yayınları, İstanbul, 1980.

KAYGUSUZ, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2002.

KOCAHANOĞLU, Orhan Selim, Ali Fuat Cebesoy’un Arşivi’nden Askerî ve Siyasi Belgeler, Temel Yayınları, İstanbul, 2005.

KONUKÇU, Enver, Alaşehir Kongresi (16-25 Ağustos), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2000.

KUTAY, Cemal, Ege’nin Kurtuluşu, İstanbul 1981.

KUTAY, Cemal, Çerkez Ethem Tamamlanmamış Dosya, İstanbul 2004.

Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılabı Millî Mücadele Anıları (1919-1923), Arba Yayınları, İstanbul, 1987.

Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, Cem Yayınevi, İstanbul, 2002.

ORBAY, Rauf, Siyasi Hatıralar, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2005.

ÖZALP, Kâzım, Millî Mücadele 1919-1922, Cilt: I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1985.

ÖZEL, Sabahattin, Kocaeli ve Sakarya illerinde Millî Mücadele (1919-1922), İstanbul, 1987.

ÖZER, Kemal, Kurtuluş Savaşı’nda Gönen, Türk Dili Matbaası, Balıkesir, 1964.

ÖZGEN, Abdurrahman Millî Mücadele’de Türk Akıncıları, Baysan Yayınları, İstanbul, 1982.

ÖZKÖK, Rüknü, Düzce Bolu İsyanları, Milliyet Yayınları, 1971.

PARLAK, Türkmen, İşgalden Kurtuluşa 1, Yunan Ege’ye Nasıl Geldi, İzmir Sosyal Hizmetler Vakfı Kültür Yayınları, İzmir, 1982.

SARIBAY, Selim, İstiklal Savaşı’nda Mudurnu, Bolu ,Düzce, Aydın 1943.

SARIHAN, Zeki, Çerkez Ethem’in İhaneti, Kaynak Yayınları, 3.

Baskı, İstanbul 1998.

SELÇUK, İlhan, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı, Cilt: 2, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2004.

SELEK, Sabahattin, Millî Mücadele, Cilt: 1, 2, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002.

SOFUOĞLU, Adnan, Kuvayımilliye Dönemi’nde Kuzeybatı Anadolu 1919-1921, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.

SOFUOĞLU, Adnan Millî Mücadele Dönemi’nde Kocaeli, Ankara

2006.

SORGUN, Taylan, İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e (Fahrettin Altay Paşa Anlatıyor), Kamer Yayınları, İstanbul, 1998.

218

Süvari Yüzbaşı Ahmet, Türk İstiklal Harbi Başında Millî Mücadele, Akademi Kitabevi, İzmir, 1993.

TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.II-III, MEB Basımevi, İstanbul 1991.

TANÖR, Bülent, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920), Afa Yayınları, İstanbul, 1998.

TAŞ, Necati Fahri, Millî Mücadele Dönemi’nde Yozgat, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara 1987.

TEKELİ İlhan ve Selim İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.

TOKER, Tarhan, Kuvayımilliye ve Millî Mücadele’de Denizli, Denizli Sanayi Odası Yayınları, ty, Denizli.

Türk İstiklal Harbi, C.VI, İç Ayaklanmalar (1919-1921), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1964

UĞURLU, Nurer, Çerkez Şahan’ı Ethem, İstanbul 2006.

ÜNAL, Muhittin, Kurtuluş Savaşı’nda Çerkezlerin Rolü, Cem Yayınevi, İstanbul, 1996.

ÜNAL, Muhittin, Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, Cem Yayınevi, İstanbul 2002.

YURDOĞLU, Zekeriya, Gördes Tarihi, Gördes Belediyesi Kültür Yayınları, Nu: 1.

5.5. Makaleler

BARDAKÇI, Murat “Çerkez’le Audrey Hepburn’u Buluşturan Asırlık Öykü”, Hürriyet Gazetesi, 19 Ekim 2000, http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2000/11/19/262360.asp (Erişim Tarihi: 20 Ağustos 2009.)

MERT, Özcan, “Anzavur’un İlk Ayaklanmasına Ait Belgeler”, Belleten, Cilt: LVI, Sayı: 217, Ankara 1992.

OCAK, Ahmet Yaşar, “Millî Mücadele’de Çapanoğlu İsyanı”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1974.