. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

MálhljóðakassinnÍSLENSKI

Íslenski málhljóðakassinnÍslenski málhljóðakassinn er aukin og endurbætt útgáfa Mál-hljóðaspilsins sem gefið var út hjá Námsgagnastofnun 1987. Ráðist var í útgáfuna þar sem eftirspurn hefur verið eftir slíku efni en spilið hefur verið ófáanlegt í mörg ár.

Í Íslenska málhljóðakassanum * eru 58 flokkar yfir íslenska sam-hljóða og samhljóðasambönd. Í hverjum flokki eru 10 myndapör (20 stakar myndir) af ýmsum orðum (hugtökum) sem tengjast reynsluheimi barna. Hljóðið eða hljóðasambandið kemur fyrir í fram-, inn- eða bakstöðu orða. Í kassanum eru einnig íslensku stafirnir, há- og lágstafir. Hafa skal í huga að orðalistinn yfir íslensku málhljóðin er ekki tæmandi. Flokkunum er raðað í staf-rófsröð.

Greining á niðurstöðum lestrarrannsókna í Bandaríkjunum allt aftur til ársins 1990 sýnir að ýta þarf undir fimm þætti til að lestrar- kennsla verði árangursrík, þ.e. hljóðkerfisvitund, tengsl stafs og hljóðs, lesfimi, orðaforða og lesskilning (National Reading Panel, 2000). Þetta eru mikilvægar upplýsingar fyrir kennara og ættu að vera þeim hvatning til að beita hagnýtum og gagnreyndum kennsluaðferðum til að lestrarkennslan verði árangursrík. Íslenski málhljóðakassinn auðveldar kennurum að vinna með alla þessa þætti en fyrst og fremst framburð, hljóðkerfisvitund, umskrán-

ingu og orðaforða. Í rannsókn Þóru Másdóttur talmeinafræðings (Þóra Másdóttir, 2008) kom fram að íslensk börn tileinka sér einna fyrst samhljóðana /m/, /n/, /b/, /d/ og /l/. Þau hljóð sem lærast seinna eru m.a. /þ/, /r/, /s/, uppgómmælta önghljóðið [Ɣ] (eins og í „saga“) og óraddaða nefhljóðið [hn] (eins og í „hnakki“). Í rann-sókn Önnu Maríu Gunnarsdóttur talmeinafræðings (Anna María Gunnarsdóttir, 1994) voru prófuð 496 íslensk börn á aldrinum 4;0 til 8;11 ára. Rannsóknin gekk út á að staðla Framburðarpróf Sigríðar Magnúsdóttur og Höskuldar Þráinssonar. Niðurstöður sýndu að börn á aldrinum 4,0 til 4,11 höfðu náð valdi á 54,8 at-riðum af 56 mögulegum á forprófi framburðarprófsins. Börn á aldrinum 6,0 til 6,11 höfðu náð valdi á 55,8 atriðum af 56 mögu-legum sem sýnir að við upphaf skólagöngu ættu íslensk börn að hafa náð valdi á framburði allra íslenskra málhljóða.

Öll börn eiga rétt á að fá kennslu við hæfi (Aðalnámskrá grunn-skóla, 2006). Mikilvægur þáttur í kennslu er að greina framburðar- frávik og veita viðeigandi íhlutun og kennslu til að laga frávik í framburði í samráði við talmeinafræðinga.

* Hljóðritanir í Málhljóðakassanum fylgja ekki alfarið reglum sem eru viðhafðar um hljóðritun nú á dögum (sbr. Kristján Árnason, 2005) en eru gerðar þannig úr garði að sem flestir átti sig á hvaða hljóð og hljóðasambönd er um að ræða.

Hugmyndir um notkun Íslenska málhljóðakassann má nota með nemendum á öllum aldri, bæði í einstaklings- og hópkennslu til að:

• kenna og leiðrétta framburð

• þjálfa hlustun og hljóðgreiningu

• efla orðaforða og hugtakanotkun

• undirbúa og æfa lestur

• vinna með ritmál

FramburðurValinn er flokkur með því hljóði sem barnið þarf að æfa. Til að æfingarnar verði sem fjölbreyttastar má til dæmis spila veiði-mann, minnisspil, draga myndir úr poka, líma myndir á vegg og lýsa á með vasaljósi. Nota má skemmtilegt teningaspil þannig að barnið segir málhljóðið/-hljóðin eftir að hafa kastað teningi og fært peð á ákveðinn reit. Einnig er hægt að festa bréfaklemmu á spjöldin og nota veiðistöng með segli til að veiða myndir upp úr kassa og segja orðið.

Hljóðgreining og hljóðflokkunÁkveðnir flokkar eru valdir, til dæmis málhljóð sem hafa sama myndunarstað en annan myndunarhátt (f/v, k/g, p/d/, t/d, þ/ð). Hægt er að láta börn horfa í spegil og tala um hvar og hvern-ig hljóðin eru mynduð. Það má flokka og aðgreina hljóðin eftir mismunandi myndunarstað og myndunarhætti og æfa börnin í að finna og heyra muninn á líkum og ólíkum hljóðum. Nota má hljóðstöðumyndir og kenna börnunum að finna myndir sem passa við rétta hljóðstöðumynd. Á sama hátt má nota myndirnar til að flokka saman sömu málhljóð. Einnig er hægt að setja myndir af ákveðnum orðum/hljóðum í poka, kenna börnunum að hlusta á orðið og spyrja þau á hvaða málhljóði orðið byrji (forhljóðagreining). Velja má ákveðin málhljóð til að æfa. Ein og ein mynd er dregin úr pokanum og barnið æfir sig í að hlusta eftir og greina fyrsta málhljóð í orði eða æfir sig í að bera það rétt fram. Kennari og nemandi geta einnig dregið myndir úr pokanum til skiptis og ef börnin eru fleiri en eitt getur verið skemmtilegt að fara í keppni og safna myndapörum sem byrja á sama hljóði. Sá vinnur sem fær flest pör. Fara má í leiki eins og veiðimann, minnisspil og teningaspil og leggja áherslu á hljóðgreiningu og hljóðflokkun.

OrðaforðiMyndirnar í málhljóðakassanum bjóða upp á mikla möguleika á að efla orðaforða barna og styrkja grunnorðaforða þeirra. Búa má til ýmsa leiki sem þjálfa börn í að finna yfirhugtök, lýsingarorð, sagn-orð og hugtök tengd reynsluheimi barnsins. Í þessu sambandi getur þurft að velja myndir þvert á flokka.

UmskráningHægt er að velja ákveðna bókstafi með því að nota stafaspjöldin og kenna börnunum að hlusta á hvað stafurinn segir með því að finna orð/myndir sem byrja á stafnum, dæmi: stafurinn F segir ffff eins og í orðunum fáni-fata-fiskur. Einnig má nota stafaspjöldin til að para saman lítinn og stóran staf. Spila má veiðimann, minnisspil o.fl. spil með áherslu á að æfa heiti stafa og tengsl stafs og hljóðs.

RitmálMyndirnar má nota til að örva skriflega tjáningu með því að hvetja barnið til að skrifa orð eða setningar við valdar myndir. Æfa má stafsetningu með því að velja nokkrar myndir sem barnið á að staf-setja. Kennarinn segir þá eitt hljóð í einu, barnið stafsetur (skrifar stafinn) og tengir síðan orðið við mynd. Stafaaskja Námsgagna-stofnunar kemur hér að góðu gagni einkum fyrir börn sem eiga erfitt með að draga til stafs.

Það er einlæg ósk okkar að Íslenski málhljóðakassinn verði skemmti-leg viðbót við það málörvunarefni sem þegar hefur verið gefið út á Íslandi. Vonandi nýtist hann kennurum og öðrum sérfræðingum í kennslu barna með framburðarfrávik. Hins vegar viljum við undir-strika mikilvægi þess að leita til talmeinafræðinga þegar grunur er um framburðarfrávik. Mikilvægt er að greina eðli framburðarfrávika og skoða m.a. hvort framburðarfrávik flokkist undir hljóðkerfis-röskun sem er nátengd lestrarörðugleikum. Samvinna talmeina-fræðinga, kennara og foreldra skilar oft góðum árangri þegar vinna þarf markvisst að því að laga og leiðrétta frávik í framburði.

Með ósk um gott gengi, Anna María og Ásthildur

Heimildir:

Anna María Gunnarsdóttir (1994). The Icelandic Articulation Norms Project. Mastersritgerð við University of Iowa, USA.

Ásthildur Bj. Snorradóttir, Elínborg Ísaksdóttir, og Sigríður Pétursdóttir (1987). Málhljóðaspil. Námsgagnastofnun, Reykjavík.

Kristján Árnason (2005). Íslensk tunga I: Hljóð. Reykjavík: Almenna bókafélagið.

Mennta- og menningarmálaráðuneytið (2006). Aðalnámskrá grunnskóla: Almennur hluti. Sótt 4. mars 2010 af http://www.menntamalaraduneyti.is/utgefidefni/namskrar-//nr/3953

National Reading Panel (2000). Teaching children to read: An evidence-based assess-ment of the scientific literature on reading and its implications for reading instructions. Washington DC: National institute of Child Health and Human Development.

Þóra Másdóttir (2008). Phonological development and disorders in Icelandic-speaking children. Doktorsritgerð við Newcastle University, UK [Útgefin af höfundi].

Orðalisti1. b- [b-] bað bakari banani bál bátur ber bíll borð bók buxur

2. bl- [bl-] blandari blása blátt bleikur blettur blóð blóm blússa blýantur blöð

3. br- [br-] brauð brekka brenna broddur

brosa brú brúða brúnn brúsi bryggja

4. d- [d-] dagblað dekk diskur dós dúfa dúkka dúkur dyr dýr dæmi

5. dr- [dr-] draga drangi draugur dráttarvél dreki drekka drengur dreyma dropi drottning

6. -ð- [-ð-] brúða kaðall kuðungur lúða lúður maður rúða skíði spaði rúður

7. -ð [-ð] bað blóð brauð búð dagblað hlið laufblað lóð skeið snuð

8. f- [f-] fata fáni fiðla fingur fiskur fífill

fíll fótur fugl færi

9. fj- [fj-] fjall fjara fjárhús fjólur fjórir fjórtán fjós fjöður fjöl fjölskylda

10. fl- [fl-] flugvél flagg flaska flækja fluga flauta fleki flugmaður flugfreyja flygill

11. fr- [fr-] frakki franskbrauð

freknur frímerki froða froskur frostpinni frú frystikista fræ

12. g- [g-] gaddavír gaffall gangbraut garn gata goggur gos gulrót gulur gúrka

13. -g- [Ɣ] auga dagatal fluga flugvél ryksuga sigti sogrör stígvél vega vegur

14. -g [x] deig ég lag og sag sundlaug sög taug trog umslag

15. gj- [gj] gítar gæs geit geispa gíraffi girðing gægjast gelta gylta gildra 16. gl- [gl-] glaður glas gler gleraugu gleym-mér-ei glíma

glóð gluggatjöld gluggi glæpamaður

17. -gl-, -gl [-gl-, -gl] beygla fugl hagl mygla nagli negla segl sigla tagl ugla

18. gr- [gr-] gras grautur gráta greiða grein grindverk gríma grís grýla grænn

19. h- [h-] hamar hamstur hani hattur hestur humar hundur húfa hús hæna

20. hj- [hj-] hjarta hjálmur hjálpa hjól hjón hjúkra hjúkrunarfræðingur hjör hjörð hjörtur

21. hl- [hl-] hlaða hlass hlaup hlaupa hlemmur hlið

hljóðfæri hlóðir hlusta hlæja

22. hn- [hn-] hnakki hnakkur hnappur hnefi hnerra hneta hnífur hnútur hnykill hnöttur

23. hr- [hr-] hrafn hreiður hringja hringur hrífa hrókur hrukkóttur hrútur hræddur hrærivél

24. j- [j-] jólatré jakki

jólasveinn jójó jata jarðaber jaki jeppi jökull jörð

25. k- [k-] kaka kakó kálfur kápa kona kútur köttur kaffi kassi kóróna

26. kj- [kj-] kengúra kennari kerti ketill kind kirkja kisa kista kíkir kýr

27. kl- [kl-] klappa kleina klemma klettur klifra klippa klípa klósett klukka klútur

28. kr- [kr-] krabbi krani kringla kría krít kross krossfiskur krókódíll króna krukka

29. l- [l-] lamb lampi lauf lás lesa lím

lóa lúður lykill læknir

30. -ll-, -ll [-dl-, -dl] bíll bolli fíll fjall hella lykill pollur skalli smella þumall

31. -lk-,-lp-,-lt- [-lk-,-lp-,-lt-] belti bjálki bolti fálki gelta hálka hvolpur stelpa sulta úlpa

32. m- [m-] maður mamma mark mál málari moli munnur mús mynd mælir

33. n- [n-] nagli nasir nál nef net norn nóta nótt næla nögl

34. p- [p-] pakki panna peli penni pera peysa

píanó poki pottur pylsur

35. pl- [pl-] plakat planki planta plata playmo-kall plástur plokkari plóma plús plægja

36. -pp-,-kk-,-tt- [-hp-,-hk-,-ht-] dúkka hattur hoppa jakki klippa köttur pakki pottur rotta sveppur

37. pr- [pr-] prakkari prammi prentari prestur prik prins prinsessa príla prímus prófessor

38. r- [r-] refur regnbogi rigning rotta rófa róla rós rúm rúta ryksuga

39. -r- [-r-] eyra fjórir færi héri kóróna læri

órói pera skæri stýri

40. -r [-r] búr bær hattur hár hundur kýr læknir ostur spor ör

41. s- [s-] sápa selur sigti sippa síli sími sól súpa synda sög

42. -s- [-s-] ausa ásar

kisa lesa peysa risi rósir sósa vasi ýsa

43. -s [-s] ás dós gos gæs hús ís lás ljós mús rós

44. sk- [sk-] skautar skál skápur skegg skeið skíði skott skór skúta skæri

45. -sk- [-sk-] aska askur diskur fiskur flaska froskur pískur taska vaskur veski

46. sl- [sl-] slanga slaufa slátrari sláttuvél sleði sleif sleikjó sloppur slóði slör

47. sm-, sn- [sm-, sn-] smári smekkur smiður smokkfiskur smyrja

snagi snekkja snigill snuð snúður 48. sp- [sp-] spaði sparibaukur spegill spenna spil spor sporður spói spýta spöng

49. st- [st-] stafur staur steinn stelpa stigi stígvél storkur stóll stultur stýri

50. -st- [-st-] frostpinni hestur kista kústur ostur plástur póstur rostungur vesti þröstur

51. skr-, str- [skr-, str-] skrúfa skríða skrúfjárn skref skrifstofa strútur strætisvagn strik strönd strákur

52. sv- [sv-] svampur svanur svartur svefnherbergi sveit

svell sveppur sverð svipa svín

53. t- [t-] tala tannkrem taska tá tígrisdýr tunna turn tær tölva tönn

54. tr- [tr-] traktor trefill trekt tromma trompet trukkur trúður trýni tröll tröppur

55. v- [v-] vagga vasaljós vasi veski vettlingar vetur viti vínber vír vofa

56. þ- [þ-] þak þari þeytari þorp þorskur þota þumall þúfa

þúsund þyrla

57. þj-, þv- [þj-, þv-] þjálfari þjóðbúningur þjófur þjónn þjöl þvegill þvinga þvottaklemma þvottavél þvottur

58. þr- [þr-] þrír þrep þráður þrettán

þristur þríhyrningur þröskuldur þreyttur þræða þríburar

Litlir bókstafirStórir bókstafir

MálhljóðakassinnÍSLENSKI

© Anna María Gunnarsdóttir og Ásthildur Bj. Snorradóttir© teikningar Björn Þór BjörnssonFaglegur yfirlestur: Þóra MásdóttirRitstjórn: Sylvía Guðmundsdóttir

Prentun: Litróf

1. útgáfa 2011Menntamálastofnun Kópavogi