Mündəricat

Giriş................................................................................................3

1. Yer kürəsinin daxili quruluşu haqqında ümumi məlumat..........52. Nüvə və onun quruluşu, Mantiya və onun hissələri...................103. Yer kürəsinin daxili quruluşunun öyrənilməsi............................124. Yer qabığı və onun quruluşu......................................................13

Nəticə............................................................................................18

Giriş

Yer kürəsi lap qədim amanlardan insanların maraq dairəsini əhatə etmiş və onu tədqiq etmək istəmişlər. Həmçinin də Atmosferi, Hidrosferi, Müxəlif coğrafi obyektləri eləcə də Yer kürəsinin daxili quruluşunu tədqiq emək insanların əsas maraq dairələri olmuşdur. Kurs işini yazacağım mövzu haqında ilkin məlumatlar çox primitivdir və inanmıramki bu məlumatları hər hansı bir insan bilməsin. Yer kürəsinin daxili quruluşu haqqında məlumat almaq üçün ilk öncə Yer qabığı haqqında təsəvvürümüz olmalıdı.

Yer qabığı - Yerin bərk cisminin səth təbəqələri kompleksidir. "Qabıq" ifadəsi XIX əsrdən qalmışdır. O zaman Pyer Simon Laplasın kosmoqonik və Eduard Züssün geoloji fərziyyələrinə əsasən belə hesab olunurdu ki,Yer qızmar maddədən əmələ gəlmişdir. O, soyuyan zaman səthində bərk qabıqyaranmışdır.Materiklərin və okeanların altında yerləşən Yer qabığı həm quruluşuna, həm də qalınlığına görə fərqlənirlər: Ona görə də materik və okean tipli Yer qabığını fərqləndirmək qəbul olunmuşdur.Müasir elm hesab edir ki, Yer qabığı mantiyadan ayrılmışdır. Eyni zamanda mantiyanın differensasiyası prosesində su ayrılmışdır, müasir vulkan lavalarında olduğu kimi bazalt maqmasının həcminin 7-8 %- ni təşkil etmişdir.

Yerdə ilk mərhələdə soyuyan planetin səthində nazik bazalt qabığı əmələ gəlmişdir. Onu ay qabığı adlandırırdılar. Bazalt qabığın səthində temperatur100° C- dən yüksək idi. Su ancaq buxar halında havada vardı, eroziya da yox idi. Fiziki aşınma intensiv gedirdi.İlk materik qabığının yeri məlum deyildi. Yerin bir tərəfində ağır metallar enmiş və Böyük okean meydana gəlmişdir, əks tərəfdə isə silikat suxurlar qalxmış və materiki əmələ gətirmişdir. Bazalt qabıq artıq geoloji dövürdə materik qabığına və okean qabığına differensiasiya olunmağa başlamışdır. Yerin səthi soyuyaraq temperatur 100°C-dən aşağı düşdükdən və su maye fazaya keçdikdən sonra planetin geoloji tarixi başlanmışdır. Su fiziki və kimyəvi aşınmaları gücləndirmiş, qırıntı məhsullarının aparılmasını xeyli intensivləşdirmişdir. Əvvəlki vulkanik proseslərlə yaranmış çökəkliklərdə çökmə süxurlar toplanmışdır. Şökmə süxur qabığı qalınlaşdıqca bazalt qabığı aşağıya basılmış və çökmə qat yüksək temperatur hakim olan dərinliyə çatmışdır. Yüksək temperatur və təziq şəraitində yumşaq maddələr metamorfizləşib, massiv kristallik kütləyə, əsasən qranit və qranit-qneys tipli kütləyə çevrilmişdir.

Qranitlərin mənşəyi məsələsi mübahisəlidir: bəziləri onları intruziv suxur,başqaları isə metamorfik suxur hesab edirlər. Qranit qat materiklərdə mövcuddur. Okeanların dibində qranit yoxdur (və ya müəyyən olunmamışdır). Bu, onun əmələgəlməsində ekzogen, deməli, həm də biogen proseslərin iştirak etməsinə sübutdur.

1. Yer kürəsinin daxili quruluşu haqqında ümumi məlumat

Yerin daxili quruluşu - Litosfer

Yer daxili quruluşuna görə yer qabığı, mantiya və nüvədən ibarətdir. Ümumiyyətlə, yerin mərkəzinə doğru süxurların temperaturu və sıxlığı artır. Yerdə süxurların orta sıxlığı 5,5 q/sm3, səthdə 3,5 q/sm3, Yerin mərkəzində12,9 q/sm3-dir. Yer qabığında dərinliyə doğru hər 100 m-də temperaturun arrması geotermik qradiyent adlanır və bu, təxminən 3ºC-dir. Süxurların temperaturunun 1ºC artması üçün lazım gələn dərinlik geotermik pillə adlanır (təxminən 33 m-dir). Fəal seysmik sahələrdə geotermik pillə kiçik, platforma sahələrdə isə böyükdür.

Yerin daxilini öyrənmək məqsədilə qazılan quyuların maksimal dərinliyi 15 km-dir. Bu isə yer qabığının orta qalınlığından 3 dəfə azdır. Odur ki, Yerin daxilinin öyrənilməsində, əsasən, seysmik dalğaların müxtəlif süxurlarda yayılma sürətindən geniş istifadə olunur. Yumşaq süxurlarda uzununa seysmik dalğaların sürəti az, kristallik süxurlarda isə çox olur. Bu xüsusiyyətlərinə görə Yer qabığının qatları, onların sərhəd və qalınlıqıarı müəyyən edilir.

Yer qabığı Yerin üst təbəqəsi olub, qalınlığı materiklərdə 15-90 km, okeanlarda isə 5-15 km-dir. Yer qabığının üfüqi strukturunda materik və okean qabığı fəqrlənir. Materik tipli yer qabığı 3 qatdan ibarətdir: çökmə süxur - 0-20 km; qranit - 10-30 km; bazalt - 15-40 km. Qranit və bazalt qatları arasındakı sərhəd Konrad sərhədi adlanır. Okean tipli yer qabığı 2 qatdan ibarətdir: çökmə süxur - 1-3 km; bazalt - 5-10 km.

Yer qabığı ilə yuxarı mantiyanı ayıran sərhəd Moxo (moxoroviçiç) sərhədi adlanır.

Mantiya ("örtük") yer qabığından aşağıda olub, 2900 km dərinliyə qədər davam edir. Mantiyanı təşkil edən əsas maddələr (Mg, Fe, Cu, SiO2) maqmanı əmələ gətirir.

Nüvənin (ümumi qalınlığı 3500 km; xarici və daxili nüvəyə bölünür) ağır metallardan və radioaktiv maddələrdən təşkil olunduğu güman edilir. Nüvədə temperaturun 3500-4000ºC, təzyiqin 3 mln atmosfer olduğu ehtimal olunur.

Seysmik üsulla müəyyən edilmişdir ki, materiklər altında 140-150 km, okeanlar altında 80-90 km dərinliklərdə təzyiq və temperaturun təsiri ilə süxurlar ərinti halında olur. Süxurların ərinti halında olduğu, kipliyin nisbətən azaldığı bu təbəqə astenosfer adlanır. Astenosfer üzərində yerləşən bərk təbəqə litosfer ("litos"-daş, "sfer"-təbəqə) adlanır. Litosferə yer qabığını və mantiyanın üst hissəsi daxildir (qalınlığı 90-250 km atasındadır). Onun alt sərhəddi "Benyof zonası" adlanır. Astenosfer və litosfer birlikdə tektonosfer adlanır. Yer qabığına təsir göstərən proseslər-tektonik hərəkətlər, vulkanlar, zəlzələlər-əsasən bu qatda baş verir.

Yer qabığı müxtəlif süxurlardan təşkil olunmuşdur. Mənşəyinə görə süxurlar3 qrupa bölünür: maqmatik, çökmə, metamorfik.

Yer qabığında maqmatik süxurlar üstünlük təşkil edir. Maqmatik süxurlar maqmanın daxili proseslərlə bağlı Yer səthinə çıxması və ya müəyyən dərinlikdə qalıb soyuması nəticəsində yaranır. Yer qabığına daxil olan və müəyyən dərinlikdə qalaraq, tədricən soyuyub kristallaşmış süxurlar intruziv("daxili"; təzyiq altında tədricən soyuma nəticəsində məsaməsiz və bərk olur) süxurlar adlanır. Yer səthinə çıxaraq daha tez soyuyan, məsaməli və az sıxlığa malik süxurlar effuziv (pükürmə) süxurlar adlanır. İntruziv maqmatik süxurlara qranit, dəmir, mis və digər metal mənşəli faydalı qazıntılar, effuziv mənşəli süxurlara isə bazalt, vulkan tufu, külü, şüşəsi, pemza və s. aiddir.

Çökmə mənşəli süxurlar xarici (ekzogen) proseslərlə bağlı yaranır və tərkibinə görə 2 yerə bölünür: üzvi və qeyri-üzvi. Bu süxurlar əmələgəlmə şəraitinə görə 3 yerə bölünür: qırıntı, kimyəvi və üzvi mənşəli çökmə süxurlar.

Süxurların xarici qüvvələrin təsiri nəticəsində parçalanması aşınma adlanır. Təbii şəraitdən asılı olaraq fiziki (quru iqlim şəraitində, sutkalıq temperatur amplitudunun yüksək olması nəticəsində), kimyəvi (rütubətli iqlim şəraitindəvə suyun hərəkəti ilə bağlı) və üzvi (canlıların təsiri ilə) aşınma növləri fərqlənir. Aşınma nəticəsində bərk süxurlar parçalanır və qırıntı çökmə süxurlar yaranır. Məsələn: qum, gil, çınqıl, çaydaşı və s.

Kimyəvi çökmə süxurlar suda həll olan maddələrin çökməsi nəticəsində yaranır. Məsələn, daş duz, kalium duzu, fosforit, gips və s.

Üzvi çökmə süxurlar bitki və heyvan mənşəli qalıqlardan yaranır. Məsələn: neft, təbii qaz, torf, daş kömür, qonur kömür, yanar şist, tabaşir, əhəngdaşı və s.

Metamorfik ("metamorfoz" - dəyişmə, çevrilmə) süxurlar həm maqmatik, həm də çökmə süxurların yüksək təzyiq və temperatur şəraitində dəyişməsinəticəsində yaranır. Məsələn, əhəngdaşı→mərmər, qrafit→almaz, qumdaşı→kvarsit, qranit→qneys və s.

Yerin daxili quruluşu – Litosfer

Litosfer tavaları: XX əsrin 60-cı illərində Vegener fərziyyəsinin məntiqi davamı olaraq "litosfer tavaları" nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu nəzəriyyəyə görə, litosfer bütöv olmayıb, çatlarla bir-birindən ayrılan hissələrə - tavalara bölünür. Litosfer tavaları müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif sürətlə hərəkət edir. Müasir geoloji dövrdə onlar arasında sərhəd Orta okean silsilələrinin oxu üzrə uzanan rift dərəsi boyu, Dünya okeanının ən dərin və uzun çökəkləri (novları), həmçinin cavan qırışıq dağlar üzrə keçir. Lifosfer tavalarının bir-birindən uzaqlaşdığı sərhədlər divergent (orta okean silsilələrinə uyğun gəlir), tavaların toqquşduğu sərhədlər konvergent (Alp-Himalay, Kordilyer-And silsilələri, Sakit okeanın Asiya sahillərinə uyğun gəlir) sərhədlər adlanır. Materik tavaların toqquşma sərhədində cavan qırışıq dağlar, materik və okean tavaların toqquşma sərhədində materik sahillərində qırışıq dağlar və ya adalar qövsü, okeanda isə novlar yaranır.

Böyük litosfer tavaları Afrika, Avrasiya, Hind-Avstraliya, Antarktida, Sakit okeandır (sonuncu ancaq okean tipli qabığa malikdir). Kiçik litosfer tavaları Ərəbistan, Filippin, Kokos, Karib, Naska və s.-dir.

Litosferin tektonik fəal zonaları geosinklinal adlanır. Müasir geoloji dövrdə litosfer tavalarının sərhədləri geosinklinal qurşaqlara uyğundur. Geosinklinal sahələrin inkişafında geoloji dövr ərzində baş verən proseslər bu ardıcıllıqla gedir.

1. Əyilmiş sahələrə süxurların toplanması;

2. Yer qabığının süxurların ağırlığı altında aşağı çökməsi;

3. Daxili (endogen) qüvvələrin fəallaşması, maqmanın hərəkətə gəlməsi və vulkanizmlə bağlı dağ əmələ gəlməsi;

4. Maqmanın soyuması və qranitləşməsi;

5. Xarici (eksogen) proseslərlə bağlı səthin parçalanıb-hamarlanması və platformaların yaranması.

Litosferin nisbətən sabit, bərkimiş və qalın hissələri platforma (fransızca "plat"-yastı, hamar) adlanır. Adətən, platformalar üzərində geniş düzənliklər,geosinklinaı sahələrdə isə dağlar yerləşir. Geoloji yaşlarına görə platformalar qədim (Arxey və Proterozoyda formalaşan; Şərqi Avropa, Afrika, Antarktida, Avstraliya və s.) və cavan (Paleozoyda və daha sonra formalaşan; Turan, Qərbi Sibir, Braziliya, Ön Qafqaz və s.) platflrmalara bölünür.

Platformaların səthi heç də hər yerdə hamar deyil. O, kristallik süxurların üzə çıxması ilə əlaqədar qalxanlara (antiklinal) və əyilmə (sinklinal) zonalarına malikdir. Şərqu Avropa platformasında Baltik qalxanını, Şimali Amerika platformasında Kanada qalxanını, Cənubi Amerika platformasında Braziliya və Qviana qalxanlarını, Amazon və Orinoko sinklinallarını və s. misaı göstərmək olar.

Yer qabığı daxili (endogen) və xarici (ekzogen) proseslərin təsiri altında daim dəyişir. Endogen qüvvələr vulkan və zəlzələlər yaradır, nəhəng relyef formalarını (dağ qurşaqları) əmələ gətirir. Ekzogen proseslər (Günəş enerjisi, axar sular, külək, canlılar) süxurları parçalayır, relyefi hamarlayır. Endogen proseslərlə bağlı Yer qabığının üfüqi və şaquli hərəkətləri tektonik hərəkətr adlanır. Üfüqi hərəkətlərlə bağlı qırışıqlar (sinklinal-antiklinal), şaquli hərəkətlərlə bağlı faylar (sımıb enmələr-qraben, sınıb qalxmalar-horst, ardıcıl sınmalar-pilləli fay) yaranır.

Dağ əmələ gəlmə (qırışıqlıq) mərhələləri və bu dövrlərdə yaranan ərazilər:

1. Baykal - Şərqi Avropa, Orta Sibir, Çin-Koreya, Hindistan, Afrika, Avstraliya, Antarktida və s. kristallik bünövrələri üzərində ilk dağlar; 2. Kaledon - Tyan-Şan, Altay, Sayanın şimal hissələri, Skandinaviya, Şimali Appalaç, Baykal ətrafı və s.;

3. Hertsin - Ural, Böyük Suayrıcı, Appalaç, Tyan-Şan, Altay (cənub hissələri) və s.;

4. Mezozoy (Kimmeri) - Kordilyer, Verxoyansk, Tibet, Kun-Lun və s.;

5. Alp - And, Kordilyerin Sahil dağları, Sakit okean "odlu qövsü", Alp-Himalay dağ qurşaqları, Orta okean silsilələri və s. (Tyan-Şan, Altay,

Sayan- Alp qırışıqlığı dövründı yenidən dağ əmələ gəlmə prosesinə məruz qalmışdır və onlara yenidən törənmiş - cavanlaşmış dağlar deyilir).

2. Nüvə və onun quruluşu, Mantiya və onun hissələri

Yerin mərkəzində da haradasa mantiyanın iki qatı qalınlığında olan nüvə var. Bu təbəqənin belə qalın olmasının səbəbi onun içində qayalardan çox metalların (dəmirlə nikelin qarışığının) olmasıdır. Yerin nüvəsi isə iki ayrı hissədən - biri 2200 km qalınlığında olan maye xarici nüvədən, digəri isə 1250 km qalınlığındakı bərk daxili nüvədən meydana gəlib. Dünya dövr etdikcə maye xarici nüvə dünyanın maqnit sahəsini əmələ gətirir.

Yerin nüvəsi isə çox dəqiq tənzimlənmiş, radioaktivliklə qidalanan temperatur motorudur… Əgər bu motor bir az yavaş işləsəydi, qitələr hazırkı formada olmazdılar… Dəmir əsla əriməz və mərkəzdəki maye nüvəyə enməzdi, beləcə, Yerin maqnit sahəsi əsla əmələ gəlməzdi… Əgər Yerin radioaktiv yanacağı bir az çox olsaydı və beləcə, daha sürətli temperatur motoru olsaydı, vulkanik buludlar Günəşi örtəcək qədər qalın olar, atmosfer həddindən artıq sıx olar və Yerin səthi hər gün vulkanik partlayışlar və zəlzələlərlə sarsılardı. (F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman, 1986, s. 4)

Press və Siverin bəhs etdiyi maqnit sahəsi həyatımız üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu maqnit sahəsi, yuxarıda bildirildiyi kimi, Yer kürəsinin nüvəsinin quruluşundan qaynaqlanır. Nüvə dəmir və nikel kimi maqnetik xüsusiyyətə malik ağır elementlərdən təşkil olunmuşdur. Daxili nüvə bərk, xarici nüvə isə maye haldadır. Nüvənin bu iki təbəqəsi bir-birinin ətrafında hərəkət edir. Bu hərəkət ağır metallara maqnit təsiri edərək maqnit sahəsi əmələ gətirir. Atmosferdən kənara qədər uzanan maqnit sahəsi sayəsində Yer kosmosdan gələn təhlükələrə qarşı qorunur. Günəşdən başqa ulduzlardan qaynaqlanan öldürücü kosmik şüalar Yerin ətrafındakı maqnit sahəsini keçə bilmirlər. Xüsusilə də Yerdən min kilometrlərlə uzaqlıqda maqnetik halqalar əmələ gətirən Van Allen qurşaqları Yeri öldürücü enerjidən qoruyur.

Ulduzlardan gələn plazma buludları bəzən Xirosimaya atılan atom bombasından 100 milyard dəfə güclü olur. Eyni şəkildə, Yer bəzən çox güclü kosmik şüaların təsirinə məruz qalır. Ancaq Yerin maqnit sahəsi bu öldürücü şüaların ancaq 0.1%-ini keçirir və qalan 0.001% şüalar atmosfer tərəfindən udulur. Yerin maqnit sahəsini əmələ gətirmək üçün 1 milyard amperlik elektrik enerjisi lazımdır, bu isə bəşəriyyət tarixi boyu istehsal olunan elektrik enerjisinin cəminə bərabərdir.

Əgər Yerin maqnetik qalxanı olmasa, yer üzündəki həyat tez-tez öldürücü şüalarla məhv olar, bəlkə də heç mövcud olmazdı. Ancaq F.Press və

R.Siverin dediyi kimi, Yer kürəsinin nüvəsi məhz lazımi tərkibdə olduğuna görə Yer bu şəkildə qorunur.

Alimlər bildirirlər ki, nüvə, əsasən, stabil maqnit sahəsinə zəmanət verən urandan ibarətdir. Oksford Tədqiqat İnstitutunda işləyən mütəxəssislər qrupu bəyan edib ki, onların bu yaxınlarda keçirdikləri təqdiqat planetimizin daxilindəki nüvənin tərkibi ilə bağlı tam yeni fikir formalaşdırıb.

Alimlər bildirirlər ki, nüvə, əsasən, stabil maqnit sahəsinə zəmanət verən urandan ibarətdir.

Tədqiqatçılar həmçinin qeyd ediblər ki, uran yüzlərlə əsr əvvəl- Yupiterin günəş diski ilə yaxınlaşdığı zaman yarana bilər.

Alimlər tərəfindən irəli sürülən son versiyada bildirilir ki, planetimizin səthindəki uran, hansısa məqamda, yerin altına keçib və nəticədə böyük nüvə əmələ gətirib.

Həmçinin Fransa geofiziklərinin fikrincə, Yer kürəsinin nüvəsi simmetrik deyil və orada kristallaşma prosesi davam etməkdədir. Mütəxəssislər planetimizin Şimal yarımkürəsi, təxminən Rusiya və Çin əraziləri altında nüvənin tədricən əridiyini, Qərb yarımkürəsində isə bərkidiyini bildirirlər. Buna əsas olaraq son 30 il müddətində baş vermiş 100 böyük zəlzələ, seysmik aktivliyin yüksəlməsi göstərilir.

Alimlər toplanan məlumatların təməlində Yer nüvəsinin formasını qurub, tərkibini müəyyənləşdiriblər. Nüvə əsasən dəmirdən ibarətdir və özəkdə bərk, periferiyada (özək ətrafı çevrədə) maye haldadır.

Mantiya bir neçə halqavarı qatlardan ibarətdir. Yer qabığının altında bilavasitə substrat Yerləşir, bu qatlarda seysmik dalğaların sürətinin azalması müşahidə olunur və üst mantiyanı astnasfera ilə birləşdirir. Mantiyanın substratı ilə Yer qabığına birlikdə litosfera deyilir, yunan dilindəntərcüməsi, Yerin daş təbəqəsi deməkdir. Orta mantiya Qolitsin qatı adlanır burada seysmik dalğaların sürəti və süxurlarn sıxlığı artır. Bunun alt hissəsi 900 km dərinlikdən başlayır. Orta mantiyanın altında 2900 km dərinlikdə Yerləşən qat alt mantiya adlanır.

3. Yer kürəsinin daxili quruluşunun öyrənilməsi

Yer kürəsinin daxilinin öyrənilməsi tarixi çox qədimdir. Hələ antik dövrün hunan filosoflarının əsərlərində təbiət qanunları və Yer kürəsi haqqında, primitiv halda olsa da, müəyyən fikirlər söylənilmişdir.

Yer kürsinin daxili quruluşunun öyrənilməsində 1724-cü ildə təşkil edilmiş Rusiya Elmlər Akademiyasının və onun rəhbərlik etdiyi geoloji ekspedisiyaların böyük rolu olmuşdur. Bu mərhələ böyük rus alimi M.V.Lomonosovun ( 1711-1765 ) adı ilə bağlıdır. O, Rusiyada elmi geologiyanın əsas problemlərini “ Yerin təbəqələri haqqında “ əsərində şərhetmiş, ilk dəfə olaraq tarixi tədqiqat metodunu və aktualizm prinsipini tətbiq və inkişaf etdirmişdir.

Rusiyada geologiyanın inkişaf tarixində görkəmli rus və sovet alimlərindən akad. A.P.Karpinski, A.Y.Fersman, V.İ.Fernadski, V.A.Obruçev, İ.M.Qubkin, A.P.Vinoqradov və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur.

1833-cü ildə məşhur ingilis alimi Çarlz Layyel “ Geologiyanın əsasları “ adlı kitabını nəşr etdikdən sonra meydana çıxmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdırki, Yer haqqında təsəvvürata mədəni xalqlarda eramızdan 6 əsr qabaq rast gəlmək olur. Belə ki, Heraklitin fikrincə ( eramızdan 5 əsr qabaq ) bütün aləm daimi yaşayır, lakin həmişə dəyişir, gah dağılma, gah toplanma, yaradılma dövrləri keçirir.

Qədim yunan filosofu Pifaqor ( eramızdan 582 il əvvəl doğulmuş ) Yer simasının daim dəyişməkdə olduğunu, dəniz ilə quru arasında mübarizə getdiyini və vulkanizmi göstərirdi.

4.Yer qabığı və onun quruluşu

Relyefin planetar formalarına Yer səthinin ən böyük əyriliklərini və geomorfoloji səviyyələrini əmələ gətirən materiklər və okean çökəklikləri daxildir. Bu iki əsas planetar relyef formalarının yaranması və mövcudluğu yer qabığının quruluşundan asılıdır, onun yaranması və inkişafı ilə bağlıdır.

Materiklər və okean çökəklikləri bir-birindən yer qabığının qalınlığına, quruluşuna və tərkibinə görə də kəskin fərqlənirlər.Yer qabığı iki əsas tipə ayrılır: 1. Materik tipli yer qabığı. 2 Okean tipli yer qabığı. Materik yer qabığıüç təbəqədən ibarətdir. Yuxarı, yaxud üst təbəqə çökmə süxur qatlarını əhatə edir. Bu təbəqənin qalınlığı müxtəlif olur. Platformalardakı kristallik əsasən çıxışlarında ( qalxanlarda – anteklizlərdə) bu təbəqə ya heç rast gəlmir, yaxud cəmi bir neçə yüz metr qalınlıqda olur. Platforma çökəkliklərində ( sipeklizlərdə) isə çökmə süxur qatlarının qalınlığı 3-5 km-dən 10-15 km qədər artır. Xəzəryanı sipeklizdə ( Şimalı Xəzəryanı ovalıqda) isə 20 km-ə çatır.

Orogen qurşaqlarda da çökmə süxur qatı xeyli böyük qalınlığa malikdir ( 10-15 bəzən isə 20 km-ə çatır ). Bu təbəqəni təşkil edən süxur qatlarının mənşəyi və tərkibi müxtəlifdir. Bu təbəqədə dəniz və kontinental mənşəli ( terrigen, orqanogen və s. ) süxur qatları, metamorfik və maqmatiksüxurlar geniş yayılmışdır. Bu təbəqə altında qranit təbəqə yerləşir. Tərkibinə görə qranitəı çox yaxın olan, əsasən turş süxurlardan ibarətdir. Qranit təbəqənin qalınlığı platforma düzənlikləri altında 10 km, dağlıq sahələrdə isə 20-30 km-ə qədər artır, ən uca dağ silsilələri zonasında isə 50 km-ə çatır.

Qranit təbəqə altında bazalt təbəqəsi yerləşir. Bu təbəqənin tərkibi materiklərdə hələ də məlum deyil. Dağlıq ölkələr daxilində bazalt qatın qalınlığı 15 km-ə qədər, materik düzənlikləri sahəsində isə 25-30 km-ə qədərdir.

Materik tipli qabığın ümumi qalınlığı çoxdur 35-90 km arasında dəyişir. Adətən platformalarda yer qabığının orta qalınlığı 30-40 km çatır.

Okean tipli yer qabığı həm tərkibinə, həm də qalınlığına gğrə kəskin fərqlənir. Okeanlarda Yer qabığı əsasən iki təbəqədən ibarətdir. Birinci yumşaq çöküntülərdən təşkil olmuş üst təbəqədir ki, bütün qalınlığı bir neçəyüz metrlə bir neçə km arasında dəyişir. İkinci- bazalt təbəqəsidir, qalınlığı 4-7 km-ə çatır. Bu iki təbəqə arasında o qədər də qalın olmayan keçid

təbəqə yerləşir. Belə güman edirlər ki, bu təbəqə xeyli kipləşmiş ( bərkimiş )çökmə süxurlardan ibarətdir.

Okeanlarda yer qabığının qalınlığı, materiklərdə olduğundan xeyli azdır, geniş sahələrdə 5-10 km-ə, böyük okean çökəkliklərində cəmi 5-6 km-ə, okean dibi yaylalarda və Orta okean silsilələri qurşaqlarında 8-10 km-ə çatır.

Materik və okean tipli Yer qabığından əlavə keçid qurşaq, yaxud müasir geosinklinalların Yer qabığı xüsusi bir tip kimi ayrılır. Bu Sakit okeanda Asiya materiki arasında və həmin okeanın qərb və cənub-qərbində enli bir qurşaq əmələ gətirir. Materiklərin quru sahəsi 148,0 mln kv.km, sualtı kənarı və keçid zonalarının materik tipli yer qabığı sahələri ilə birlikdə isə 230 mln. kv.km.

Materiklərin geoloji və tektonik quruluşu, geoloji inkişaf tarixi mürəkkəbdir. Burada arxey və proterozoyda yaranmış, əsasən qədim ( yaşı əksər halda milyard ildən artıq) platforma özəkləri, paleozoy qırışıqları əsasında inkişaf etmiş cavan platformalar, mezozoy və kaynozoy qırışıqları nəticəsində əmələ gəlmiş qırışıqlıq zonaları əsas struktur – morfoloji vahidlərdir.

Materiklər geoloji quruluşu, tektonik fəallığı və geomorfoloji xüsusiyyətlərinə görə platformalara və geosinklinal – orogen sahələrə bölünür. Platformalar qədim geoloji dövrlərdə fəal tektonik həyat keçirmiş və sonrakı geoloji dövrlərdə fəal tektonik həyat keçirmiş və sonrakı geoloji dövrlərdə zəif rəqsi hərəkətlərə məruz qaldığına görə onun sahəsi düzənliklərdən və yüksəkliklərdən ibarət olmuşdur.

Platformalar materiklərin tektonik cəhətdən daha sakit ( stabil) hissələridir. Geoloji inkişafına və yaşına görə platformalar iki yerə - qədim və cavan platformalara ayrılır. Qədim platformalar arxey və proterozoy geosinklinalları yerində yaranmış və əsasən kristallik, metamorfik süxurlardan təşkil olan platformalardır. Bunlara Şərqi Avropa, Sibir, Çin, Şimalı Amerika, Afrika, Ərəbistan və s. platformaları aid edirlər.

Cavan platformalar paleozoy qırışıqlıq zonalarında, palnozoyun axırı və mezozoyda əmələ gəlmişdir. Bunların əksəriyyəti qədim platformaların ətraflarında yaranmışdır. Avropada və Asiyada kaledon və hersin qırışıqlığı üzərində yaranan Skif, Turan, Qərbi Sibir və s. cavan platformaları buna misal göstərmək olar.

İstər qədim, istərsə də cavan platformalar sahəsində relyefin ən genişyayılmış elementləri düzənliklərdir. Bununla yanaşı tektonik fəallaşma zonalarında arasıra dağlıq relyef də yaranmışdır. Platforma düzənlikləri mənşəyinə görə morfogenetik növlərə ayırırlar:1. Akkumulyativ düzənliklər,bunlar əsasən platformaların ( istər qədim və istərsə cavan platformaların ) əyilmə sahələrində - geniş sineklizlərdə yerləşir. Akkumulyativ düzənliklərin,səthi yumşaq, cavan = neogen – dördüncü dövr yaşlı çöküntülərdən təşkil olmuşdur. Akkumulyativ çöküntülərin yaranması geoloji vaxt etibarı ilə çox müxtəlifdir. Məs. Amazonka düzənliyi hələ proterozoyda başlayaraq Amozon sineklizinin əyilməsi ilə əlaqədar yaranması başlamış və o vaxtdanetibarən həmin sahədə dəniz və kontinental çöküntü qatlarının toplanması nəticəsində əmələ gəlmişdir.

Platformaların akkumulyativ düzənlikləri səthundə ən geniş yayılan çöküntülər dördüncü dövrün allüvial çöküntüləri, dəniz kənarı sahələrdə isə dəniz və allüviaı çöküntülərdir.

Ümumi morfoloji xüsusiyyətlərinə görə akkumulyativ düzənliklər batıq planda formalarına görə uzunsov ( Amozon, Almaniya, Polşa və s.) ya dairəvi (Xəzəryanı ovalıq, Konqo çökəkliyi və s.) olur. Səthin morfologiyasına görə isə hamar, dalğalı, dalğalı-təpəli düzənliklərə ayrılır.

Akkumulyativ düzənliklərin müxtəlif hissələri, onların səthini təşkil edən cavan çökmə süxur qatlarının mənşəyinə uyğun olaraq allüvial, dəniz,qlyasial (buzlaq ), flüvio-qlyasional eol və s. növlərə bölünür.

2.Denudasion düzənliklər platformalarda relyefin geniş yayılmış elementlərindən biridir. Akkumulyativ düzənliklərdən fərqli olaraq, denudasion düzənliklər platformaların tektonik qalxma təmayülü üstün olan sahələrində, bir çox geoloji dövrlər ərzində denudasiya proseslərinin üstün olduğu şəraitdə yaranır. Buna görə də denudasion düzənliklərdə yumşaq akkumulyativ çöküntülər yayılmışdır.

3. Abrazion və abrazion-akkumulyativ düzənliklər əsasən platformaların kənarlarında, okean və dəniz sahili zonalarda yerləşir. Abrazion düzənliklərin əmələ gəlməsində okean və dənizlərin abraziya və abraziya-akkumulyasiya işi əsas amildir. Abrazion düzənliklərin səthi əsasən hamar olur.

4. Struktur düzənliklər və yaylalar platformaların üfüqi, yaxud səthi az maili olan monoklinal yatımlı çökmə süxur qatlarından təşkil olmuş

vilayətlər üçün səciyyəvidir. Belə düzənliklər xüsusilə Afrikada geniş yayılmışdır.

Çox yerdə struktur düzənlik səthindən bir neçə km dərinlikdə laylar çox qüvvətli qırışmış olur. Struktur düzənliklər, onları təşkil edən layların normal yatım şəraitindən və nə dərəcədə dəyişməsindən asılı olaraq “ idealdüzənliklərə”, maili, əyilmiş, yaxud batıq və qabarıq səthli düzənliklərə bölünür.

Yaylalar ( platolar) platformaların tektonik hərəkətlər nəticəsində dəniz səviyyəsindən müxtəlif yüksəkliyə qalxmış hissələrdir. Platformaların kristallik əsası üzərində yaranmış qədim peneplenlər tektonik qırılmalar üzrə yüksəyə qalxdıqda, səthi hamar, yaxud dalğalı-təpəli yayla yaranır. Bu növ yaylalar Şərqi Afrikada, Konqo çökəkliyi ətrafında, Avstraliyada və s. geniş yayılmışdır.

Dağlıq yaylalar. Platformalarda şaquli qalxma zəif olsa da, uzun geoloji dövrlər boyu arası kəsilmədən davam etdikdə, dəniz səviyyəsindən müxtəlif hündürlüyə qalxmış yaylalar əmələ gətirir. Bəzi yaylalar kümbəzvari qalxmalar nəticəsində yaranır və dairəvi formada olur. Platformanın ilkin, yəni alçaq vəziyyətdə olan relyefi öz əsas xüsusiyyətlərini itirmədən, dəniz səviyyəsindən 500-1000 m və daha artıq yüksəkliyə qalxır. Platforma qalxdıqca, onun səthi ilə axan çaylar öz yataqlarını dərinləşdirərək kanyonvarı və astanalı dərələr əmələ gətirir.Erozion kəsilmə daha şiddətli getdikdə platformanın ilkin düzənlik relyefi parçalanır, onun yerində dağlıq yayla yaranır.

Yüksəkliklər. Platformalarda yüksəkliklər ətraf sahələrindən 200-300 m, tək-tək hallarda isə 500 m və daha çox hündürlükdə yerləşir. Yüksəkliklər sahəcə böyük olaraq antiklizlərə uyğun gəlir. Antiklizlərdə tektonik qatlarla parçalanmış kristallik süxurlar üzə çıxır.

Çökəklər. Platformaların səthində yüksəklik amplitudu kiçik, sahəsi çox böyük olan çökəklər ( sineklizlər) geniş yayılmışdır. Sineklizlər relyefdə geniş batıq düzənliklər təşkil edərək, struktur çökəklər əmələ gətirir. Platformaların tektonik relyef formaları olan antekliz yüksəkliklər və sinekliz çökəklər tez-tez növbələşərək, bəzi materiklərin relyefin başlıca geomorfoloji xüsusiyyətlərini təşkil edir. Buna bütövlükdə Afrikanı misal göstərmək olar. Afrikada relyefin əsas xüsusiyyətini böyük sahə tutan platforma yüksəkliklərinin və çökəkliklərinin növbələşməsi təşkil edir.

Dağlar. Qədim platformalarda düzənlik və yaylarla yanaşı dağlıq sahələrdə də rast gəlmək olar.

Lakin orogen sahələrdən fərqli olaraq qədim platformaların dağları o qədər də yüksək deyil Bunların hündürlüyü əksərən 1500-2000 m-ə qədər, nadir hallarda isə 2000 m-dən artıq olur. Qədim platformalarda dağlar əsasən daha yüksəyə qalxmış kümbəzvari strukturlarının ( anteklizlərin) erozion parçalanması, yaxud rift tektonik qırılmalar zonalarda qırılmalar üzrə kristallik qalxanların ayrı-ayrı qaymalarının xətti qalxması nəticəsində yaranır. Bu yolla əmələ gələn dağlara: Skandinaviya dağlarını, Labrador yaylasını, Qərbi Avstraliyada Makdonell və Masqeyrv dağlarını, Cənubi Avstraliyada Flinders dağlarını və s. misal göstərmək olar.

Nəticə

Elementlər miqdarı, % [6]

Oksigen 47.2

Silisium 27.6

Aliminium 8.8

Dəmir 5.1

Kalsium 3.6

Natrium 1.5

Kalium 2.6

Maqnezium 2.1

Hidrogen 0.15

Başqaları 0.21

Yer qabığını təşkil edən elementlərin faizlə gösərilmiş qrafikindən də görmək olarki Oksigen demək olarki bu qarışıqların yarısını təşkil edir.

Və beləliklə Kurs işi yazdığım mövzuda inanıramki hər sahəyə toxunmuşam və əhatə etmişəm. Bir çox mövzularda nəticədə onun yararlılğı haqqında, fadydalı iş əmsalı haqqında bir çox sözlər yazılır, məncə mənim mövzumda buna ehtiyac belə yoxdu.Yer qaığının olmamasını təsəvvür belə etmək olmadığından onun faydalı iş əmsalından danışmaq biraz apsurt olardı.

Ədəbiyyat

1.D.M.Süleymanov,A.A.Musayev- Azərbaycanın hidrogeoloji xəritəsi, Atlas Az. ( rus dilində) ,Bakı-1963

2.O.K.Leontyev,Q.İ.Rıçaqov – Ümumi geomorfologiya, ( rus dilində), Moskva-1979

3.D.L.Armand- Antropogen relyef ( Qısa coğrafi ensiklopediya) ,(rus dilində), Moskva-1960

4.V.R.Volobuyev- Torpaqların ekologiyası (rus dilində), Bakı-1963

5. Minfakt.az, az.Vikipediya.org- Yer qabığı