1

HIBAH DAN HADIAH: HUKUM, PROSEDUR DAN PENGALAMAN DI MALAYSIA

Mohd Faiz bin Adnan

Peguam Syarie, Tetuan Faiz Adnan & Associates

Siti Shamsiah Md Supi

Pegawai Penyelidik Kanan, Pusat SYARAK, IKIM

Pendahuluan

Hibah ialah satu instrumen yang penting dalam perancangan harta menurut Undang-undang

Syariah. Mekanisme ini sempurna apabila berlakunya pemberian harta atau pindah milik satu-

satu harta pada ketika pemilik harta masih hidup. Pendekatan ini berbeza dengan wasiat yang

hanya akan berkuat kuasa selepas kematian pemilik harta, dan dilakukan tanpa

mengharapkan balasan daripada penerima harta tersebut.

Sehubungan dengan hal ini, sekiranya instrumen ini dilakukan dengan bijak dan betul,

serta selari dengan prinsip-prinsip syarak, ia boleh memberi kebaikan, menjaga kepentingan

atau maslahah serta dapat membantu kaum kerabat yang mempunyai keperluan tertentu.

Lanjutan daripada itu, dengan pelaksanaan yang bijak, ia boleh mengelakkan daripada

berlakunya pelbagai konflik, pertikaian dan perebutan harta selepas berlakunya kematian

pemilik harta berkenaan.

Walau bagaimanapun, sesetengah orang menganggap bahawa melakukan hibah

telah menyalahi ketetapan hukum Islam kerana faraid dan wasiat telah pun disediakan dalam

syariah. Tanggapan ini sebenarnya tidak tepat kerana instrumen ini juga mempunyai peranan

yang tersendiri menurut syariah dalam pengurusan harta. Sebagaimana ia telah diberi fokus

dan kedudukan yang tersendiri dalam Islam.

2

Konsep: Hukum dan Pensyariatan Hibah

Hibah dari sudut bahasa bermaksud pemberian ini sama ada dalam bentuk ain (benda/fizikal)

atau manfaat. Perbincangan mengenai hibah turut merangkumi hadiah dan juga sedekah.

Hibah, hadiah dan sedekah mempunyai pengertian yang hampir sama. Perbezaan yang

terdapat pada ketiga-tiganya boleh dilihat dari sudut tujuan perbuatan memberi sesuatu

barang atau perkara.

Dalam hal ini sedekah ialah suatu pemberian yang bertujuan untuk mengeratkan

hubungan dengan Allah SWT dan mendapat pahala di akhirat. Biasanya sedekah merupakan

pemberian kepada golongan yang tidak bernasib baik. Sementara hadiah pula ialah

pemberian untuk memuliakan seseorang, berkasih-sayang dan mengukuhkan silaturahim.

Sebagai rumusannya, setiap sedekah dan hadiah ialah hibah, tetapi bukan semua hibah itu

merupakan sedekah atau hadiah.

Hibah dari sudut istilah pula bermakna pemindahan hak milik atas suatu benda tanpa

ganti, atau ada tukar ganti (Hj. Ahmad Muhammad Abd. Ghaffar, 2005: 63). Dari sudut syarak,

Sayyid Sabiq berpandangan hibah merupakan suatu akad yang tujuannya adalah

memberikan hak milik suatu harta daripada tuannya (pemiliknya) kepada pihak lain semasa

hidupnya tanpa apa-apa ganti (Sayyid Sabiq, 1995).

Dari segi hukum, hibah merupakan amalan sunat yang digalakkan Islam terutama

sekali kepada kaum keluarga terdekat. Galakan ini boleh dilihat dalam dalil-dalil al-Quran,

3

Sunnah dan ijmak. Antara ayat al-Quran yang menggalakkan amalan hibah adalah

sebagaimana ayat empat Surah an-Nisaa’ yang bermaksud:

“Dan berikanlah kepada perempuan-perempuan itu mahar-mahar mereka

sebagai pemberian yang wajib. Kemudian jika mereka dengan suka hatinya

memberikan kepada kamu sebahagian daripada mahar mereka, maka

makanlah (gunakanlah) pemberian (yang halal) itu sebagai nikmat yang

lazat, lagi baik kesudahannya.”

Begitu juga dalam ayat 177 Surah al-Baqarah Allah SWT berfirman, “...dan

mendermanya seseorang akan hartanya sedang ia menyayanginya, -

kepada kaum kerabat, dan anak-anak yatim dan orang-orang miskin dan

orang yang terlantar dalam perjalanan, dan kepada orang-orang yang

meminta, dan untuk memerdekakan hamba-hamba abdi...”

Rukun dan Syarat Hibah

Sebagaimana instrumen pengurusan harta yang lain. Hibah juga mempunyai rukun yang

tersendiri sebagaimana yang berikut (as-Syarbini al-Khatib, 397):

1. pemberi hibah (wahib) dan penerima hibah (mawhub lahu),

2. barang/barangan yang hendak dihibahkan, dan

3. ijab dan qabul antara pemberi dengan penerima.

Sebagai pemberi, ia perlulah melepasi syarat-syarat yang berikut, iaitu:

1. pemilik sah dan mutlak barang yang hendak dihibahkan,

2. sui juris yakni mukalaf (berakal dan baligh),

3. matang dan cerdik (rushd),

4. tidak dihalang atau ditegah daripada menguruskan harta sendiri,

4

5. mempunyai kemampuan untuk melakukan untuk menguruskan harta, dan

6. melakukan hibah secara sukarela tanpa tekanan atau paksaan mana-mana

pihak.

Bagi penerima (mawhub lahu) pula tidak syaratkan dengan syarat-syarat tertentu

tetapi ia mestilah benar-benar wujud. Lanjutan daripada hal ini, tidak boleh membuat hibah

kepada janin atau bayi yang berada di dalam kandungan, atau individu yang telah meninggal

dunia. Bagi penerima yang masih di bawah umur atau tidak sempurna akal, hibah

memerlukan pelantikan wakil atau penjaga bagi pihaknya untuk menerima barang tersebut.

Sementara syarat-syarat barang (juga barangan) yang hendak dihibahkan itu pula

ialah:

1. kewujudan barang tersebut jelas,

2. halal, bernilai dan ada manfaat,

3. mestilah daripada hak milik penghibah (barang tersebut benar-benar berada

dalam penguasaan pemilik harta),

4. harta yang dihibahkan tidak bercampur dengan harta pemilik. Contohnya pokok-

pokok dan bangunan yang tidak termasuk tanah.

Manakala ijab dan qabul dalam hibah adalah sebagai lafaz atau perbuatan yang

membawa maksud kepada pemberian atau hibah. Dalam hal ini menurut Mazhab Maliki dan

Shafi’i penerimaan (qabul) mestilah diambil kira dalam menentukan keesahan hibah.

Sementara itu Mazhab Hanafi pula berpendapat ijab sahaja sudah pun memadai untuk

menentukan pelaksanaan hibah.

5

Terdapat satu lagi elemen dalam instrumen hibah, iaitu al-qabd. Al-qabd bermaksud

tindakan penerima hibah dalam menerima serahan oleh pemilik harta dengan memegang dan

menguasai barang tersebut dan menjadikan barang itu sebagai harta miliknya. Sebagai

contoh, harta tidak alih seperti rumah dan bangunan tertentu telah qabd apabila berlaku

penyerahan kunci. Penyerahan kunci bermakna pemilik harta telah melepaskan hak mutlak

beliau (Jurnal Hukum, September 2010: 81).1 Dalam Majallah al-Ahkam al-Adliyah Fasal 837

telah memperuntukkan bahawa, “hibah berlaku dan sah dengan ijab dan qabul dan ia menjadi

sempurna dengan qabd.”

Dalam kes Amirul Syafiq Mohd Noor Ezanie & 1 org lagi lawan Razali bin Samsudin &

1 org lagi, dalam Mahkamah Rayuan Syariah Wilayah Persekutuan (Jurnal Hukum, 1437H:

29). Surat Ikatan Hibah telah dibuat oleh si mati kepada Perayu 1 dan 2 ketika itu masing-

masing berumur 15 dan 13 tahun. Sebelum kematian si mati, beliau selalu berpesan akan

membuat pindah milik hartanah yang menjadi subjek dalam hibah yang dibuatnya apabila

masing-masing berumur 18 tahun. Dalam kes ini mahkamah telah membuat keputusan

bahawa qabd dikira telah berlaku dengan izin pemberi, walaupun dalam keadaan hasil diambil

oleh si mati.

Prosedur dan Aplikasi Hibah: Pengalaman di Malaysia

Sebagaimana yang kita maklum, sama ada hibah, hadiah dan juga sedekah sebenarnya

sudah menjadi budaya kepada masyarakat Islam di negara ini. Tinggal sahaja lagi persoalan

1 Rujukan kes lain: Jariah binti Yahya dan 3 yang lain lawan Nor Haisah binti Harun.

6

yang timbul di sini, bagaimanakah pelaksanaan hibah oleh mana-mana individu diurus agar

ia menjadi hibah yang sah?

Punca Bidang Kuasa Mahkamah Syariah

Dari sudut realiti di Malaysia, masih belum ada lagi sebarang peruntukan atau undang-undang

yang khusus dikanunkan mengenai hibah. Hal ini bermakna Dewan Perundangan Negeri dan

Parlimen (bagi Wilayah-Wilayah Persekutuan) tidak pernah meluluskan sebarang statut

khusus mengenai hibah orang Islam untuk dilaksanakan di Mahkamah-mahkamah syariah.

Setakat yang ada sehingga kini hanyalah peruntukan yang menjelaskan tentang bidang kuasa

mahkamah dalam Butiran 1, Senarai II Jadual Kesembilan Perlembagaan Persekutuan.

Peruntukan terbabit menunjukkan bahawa hibah adalah sebahagian daripada perkara

yang diletakkan di bawah pentadbiran agama Islam di setiap negeri, dan secara langsung hal-

ehwal mengenainya terletak di bawah bidang kuasa mahkamah syariah. Sehubungan dengan

itu, Seksyen 46(2)(b)(v) dan (vi), Akta Pentadbiran Undang-undang Islam (Wilayah-Wilayah

Persekutuan) 1993 (Akta 505) memperuntukkan bahawa:

Mahkamah Tinggi Syariah hendaklah-

(b) dalam bidang kuasa malnya, mendengar dan memutuskan semua tindakan

dan prosiding dalam mana semua pihak adalah orang Islam dan yang

berhubungan dengan-

(v) wasiat atau alang semasa marad-al-maut seseorang si mati Islam;

(vi) alang semasa hidup, atau penyelesaian yang dibuat tanpa balasan yang

memadai dengan wang atau nilaian wang, oleh seseorang Islam;...

Dalam hal ini, penggunaan perkataan “alang” sama ada semasa marad al-maut atau

semasa hidup dan “penyelesaian yang dibuat tanpa balasan” adalah merujuk kepada hibah

7

atau pemberian. Penggunaan perkataan yang sama dapat dilihat di negeri-negeri lain seperti

Selangor, Melaka, Pulau Pinang, Johor, Perak, Kedah, Terengganu, Sabah dan Sarawak.

Sementara itu, Negeri Sembilan menggunakan perkataan “hibah”, manakala Pahang dan

Perlis menggunakan perkataan “pemberian” dan Kelantan menggunakan perkataan “alang

hayat.”

Daripada peruntukan di atas, kita mendapati bahawa mahkamah tinggi syariah bukan

sahaja berbidang kuasa terhadap pelaksanaan hibah, malah turut berbidang kuasa terhadap

hibah semasa marad al-maut. Di sini, marad al-maut boleh difahami sebagai sebarang

penyakit yang membawa maut, atau berkemungkinan tinggi membawa maut, dan mempunyai

tanda penyakit serius. Selanjutnya, kes-kes hibah di mahkamah-mahkamah syariah di

Malaysia selalunya melibatkan pengesahan hibah, pertikaian takat atau kadar hibah dan

penarikan balik hibah.

Dalam kes Harun bin Muda dan Lain-lain lawan Mandak binti Mamat dan Lain-lain

(Jurnal Hukum, 1999: 63) melibatkan kes pertikaian takat hibah yang dikemukakan oleh

plaintif ke atas sebidang tanah. Tuntutan-tuntutan yang dibuat oleh plaintif antara lain, untuk

mengesahkan bahawa tanah tersebut sebagai pemberian hibah si mati (Muda bin Tahir)

kepada mereka. Di samping itu, tuntutan juga dibuat supaya mahkamah mensabitkan bahawa

tanah itu menjadi milik sah plaintif menurut takat yang telah disebutkan. Dalam keputusannya,

Mahkamah Tinggi Syariah Terengganu telah membuat keputuskan bahawa tuntutan plaintif-

plaintif mengenai takat keluasan masing-masing yang dinyatakan di atas tanah tersebut

adalah benar, dan mahkamah telah berpuas hati terhafap kebenaran tuntutan itu dan

memberikan keputusan bahawa hibah si mati kepada plaintif-plaintif telah sabit. Dalam kes ini

8

juga, Mahkamah Tinggi Syariah Terengganu berpendapat bahawa hibah telah pun sempurna

dalam keadaan qabul berlaku secara perbuatan, iaitu selepas berlakunya ijab harta itu telah

dimajukan atau diusahakan atau dimanfaatkan oleh plaintif.

Sementara dalam kes Eshah binti Abdullah dan Lima Yang Lain lwn Che Aminah binti

Abdul Razak dan Dua Yang Lain (Jurnal Hukum, 2004: 47). Isu yang timbul adalah, sama ada

qabul perlu disyaratkan secara terang dan jelas selepas pemberian, atau cukup dengan

qarinah-qarinah lain yang membuktikan adanya penerimaan. Dalam kes ini, pemberi hibah

telah meninggal dunia dan tidak ada sebarang bukti tentang penarikan balik hibah.

Pelaksanaan hibah tersebut juga telah disaksikan oleh saksi-saksi, namun bangunan yang

dipertikaikan sebagai harta hibah masih menggunakan nama si mati. Mahkamah Rayuan

Syariah Terengganu telah menerima rayuan yang dibuat oleh perayu-perayu berdasarkan

qarinah penerimaan daripada penerima, dalam keadaan ketiga-tiga penerima hibah mengaku

bahawa mereka telah menerima hasil sewaan bangunan tersebut sejak si mati masih hidup.

Berdasarkan keterangan kes-kes yang disebutkan ini juga kes-kes lain yang

membicarakan hibah, rumusannya ialah sesuatu hibah boleh dicabar di mahkamah syariah,

tidak kira sama ada ia dibuat secara lisan atau didokumentasikan secara bertulis oleh peguam

tertentu atau orang perseorangan. Walau bagaimanapun hibah hanya boleh dicabar atau

dipertikaikan dari sudut keabsahannya mengikut hukum syarak, atau jika terdapat waris yang

tidak bersetuju dengan kandungan hibah itu selepas kematian pemberi hibah.

Kes-kes yang dinyatakan ini telah pun dapat menjelaskan bahawa mahkamah syariah

mempunyai bidang kuasa terhadap kes-kes hibah. Mungkin terdapat persoalan sama ada

9

bidang kuasa dalam membicarakan kes hibah ini hanya dimiliki secara eksklusif oleh

mahkamah syariah sahaja atau ia turut dikongsi oleh mahkamah sivil (Naziree bin Md Yusof,

2006: 47). Maka dalam hal ini perkara yang perlu ambil perhatian ialah bidang kuasa

mahkamah syariah yang mempunyai kuasa untuk menentukan status keabsahan hibah;

penentuan takat bahagian; dan penarikan (pembatalan) hibah. Jika terdapat isu-isu lain

diketengahkan, maka isu tersebut tetap tidak boleh menafikan bidang kuasa mahkamah

syariah terhadap kes hibah. Dengan kata lain, mahkamah syariah hendaklah dirujuk untuk

menentukan status hibah tersebut dari sudut Undang-undang Islam. Setelah itu barulah ruang

diberi kepada mahkamah sivil bagi membicarakan kes tersebut.

Hibah Sementara: Konsep ‘Umra dan Ruqba

Hibah sementara ialah pemberian seperti hibah biasa tetapi melibatkan tempoh masa yang

tertentu. Terdapat dua jenis hibah sementara iaitu hibah ‘umra dan hibah ruqba.

Hibah ‘umra ialah pemberian semasa tempoh hayat penerima faedah hibah dengan

syarat harta tersebut dipulangkan kepada pemberi hibah (al-wahib), sekiranya berlaku

kematian penerima hibah dalam keadaan pemberi hibah masih hidup. Atau dengan

perkataan lain, penerima hibah boleh memanfaatkan harta hibah selama mana pemberi hibah

masih hidup dan/atau penerima hibah masih hidup. Hibah ‘umra juga akan mengembalikan

harta hibah kepada waris pemberi hibah. Contohnya pemberi hibah berkata, “Aku hibahkan

rumah itu untuk kamu sementara aku atau kamu hidup. Kalau aku mati, rumah itu jadi pusaka

untuk waris aku. Kalau kamu mati dulu, rumah itu jadi milik aku kembali.”

10

Manakala hibah ruqba pula dilaksanakan dengan syarat yang meletakkan keadaan

begini, apabila berlaku kematian salah seorang daripada pemberi atau penerima hibah (al-

mawhub lahu), maka yang hidup akan memiliki harta tersebut. Atau dengan perkataan lain,

pemberi hibah mensyaratkan bahawa harta hibah hanya diberikan kepada penerima hibah

selepas pemberi hibah meninggal dunia. Jika penerima hibah meninggal terlebih dahulu

sebelum pemberi hibah, maka harta hibah akan kembali kepada pemberi hibah. Contoh hibah

ruqba adalah sebegini, “Aku hibahkan rumah itu kepada kamu. Tetapi kamu akan dapat rumah

itu lepas aku mati. Kalau kamu mati dulu, rumah itu jadi rumah aku, bukan milik waris kamu.”

Dari sudut hukum, menurut Mazhab Shafi’i dan Hambali hibah ‘umra dan ruqba adalah

sah, dan syarat-syarat yang diletak adalah terbatal. Manakala Mazhab Maliki dan Hanafi

mengatakan bahawa hibah ‘umra dan ruqba adalah sah yang turut memberi maksud ia

merangkumi syarat-syarat yang diletakkan.

Dalam Kes Rafizah bt Abd Karim lawan Kamar bin Ab Karim dan Empat Defendan

yang lain, ibu plaintif yang bernama Lamah binti Sa’at telah meninggal dunia pada 15 Mei

2011. Plaintif dalam tuntutannya menyatakan bahawa ketika hayat ibunya, beliau telah

membuat hibah secara bertulis melalui dokumen perisytiharan harta pada 20 Januari 2011

dengan menyatakan dalam dokumen tersebut bahawa harta yang dihibahkan menjadi

kepunyaan penerima hibah iaitu plaintif setelah ibu plaintif meninggal dunia. Dalam kes ini,

plaintif telah memohon supaya mahkamah mengesahkan hibah yang dibuat oleh ibunya itu,

Lamah binti Sa’at. Mahkamah telah mendapati bahawa terdapatnya isu hibah ruqba kerana

dalam lafaz yang diucapkan ketika akad hibah ia dikaitkan dengan kematian salah satu pihak.

Hakim dalam kes ini telah merujuk keputusan Majlis Penasihat Suruhanjaya Syariah yang

11

mengharuskan hibah ruqba dilakukan dalam pelaksanaan borang akuan hibah untuk

transaksi yang melibatkan akaun bersama Tabung Unit Amanah bagi akaun yang dipegang

oleh orang Islam. Maka hakim memutuskan bahawa hibah berkenaan adalah hibah ruqba

yang berlaku antara pemberi hibah dan penerima hibah melalui dokumen pengisytiharan

hibah, dan hibah berkenaan adalah sah (Nurul Syuhadah binti Azalan & Noor Lizza binti

Mohamed Said, 2016).

Hibah Bersyarat atau Pindah Milik Harta selepas Kematian Pemberi Hibah

Dalam kalangan orang yang berharta ada yang berhasrat untuk menghibahkan harta mereka

kepada anak-anak dan orang-orang yang dikasihi. Namun, ada juga yang rasa ragu-ragu

untuk terus menyerahkan hak pemilikan harta kepada mereka yang berkenaan. Perasaan

ragu-ragu itu mungkin disebabkan oleh perasaan tidak selamat (insecure) atau tidak sanggup

melihat harta yang dihibahkan akan disalahgunakan. Selain itu, ada kalanya pemberi hibah

teragak-agak untuk memindahkan hak milik harta tersebut ketika hidup kerana bimbang akan

dipinggirkan oleh penerima hibah setelah menerima harta tersebut.

Oleh yang demikian, maka satu bentuk produk hibah diwujudkan dengan meletakkan

syarat pengambil milikan cuma akan berlaku setelah kematian pemberi hibah (Naziree bin Md

Yusof, 54-56). Walaupun pada dasarnya umum memaklumi bahawa pemberian hibah akan

berkuat kuasa semasa hayat pemberi, namun hibah yang diletakkan syarat dengan

menggunakan mekanisme pemegang amanah boleh dilihat sebagai jalan penyelesaian

kepada kemungkinan-kemungkinan perkara yang tidak diingini untuk berlaku.

12

Dalam mesyuarat Jawatankuasa Perundingan Hukum Syarak Wilayah Persekutuan

kali ke-56 pada 5 Oktober 2000 memutuskan bahawa peletakan syarat adalah dibenarkan

antara pemberi dan penerima hibah setelah berlaku ijab dan qabul. Begitu juga dengan

keputusan Majlis Penasihat Syariah (MPS) Suruhanjaya Sekuriti dalam Mesyuarat ke-44 pada

15 Januari 2003 yang menerima pakai prinsip hibah ruqba sebagai asas syariah dalam

pelaksanaan borang akuan hibah untuk transaksi yang melibatkan akaun bersama tabung

unit amanah, terutamanya akaun yang dipegang oleh orang Islam.

Keadaan ini jelas menunjukkan bahawa suatu undang-undang yang khusus berkaitan

dengan pemberian hibah dan pentadbirannya amat diperlukan. Dengan adanya undang-

undang yang khusus, ia dapat mengurangkan kekeliruan yang timbul dalam kalangan mereka

yang berkepentingan termasuk masyarakat awam. Selain itu juga, jika undang-undang yang

khusus untuk hibah digubal atau diperuntukkan, ia juga akan dapat menambahkan serta

meninggikan wibawa dan kredibiliti mahkamah syariah dalam membicarakan kes-kes yang

berkaitan dengan hibah.

Sehubungan dengan itu juga, pada masa yang sama, ia boleh menjadi panduan

kepada masyarakat yang berhasrat untuk membuat hibah secara peribadi secara

berdokumentasi agar pelaksanaan hibah itu dibuat lebih sempurna. Atau dengan kata lain,

lama-kelamaan masyarakat awam dapat menguruskan harta mereka dengan cara yang lebih

teratur dan kemas.

13

Hibah Amanah

Sebagaimana yang telah disebutkan sebelum ini bahawa hibah adalah pemberian harta atau

barangan yang dibuat atas dasar kasih sayang kepada seseorang tanpa balasan. Selanjutnya

harta hibah diberi dan diterima semasa hayat kedua-kedua belah pihak, iaitu penghibah dan

penerima hibah. Menariknya instrumen ini boleh digabungkan dengan konsep amanah yang

menerbitkan produk hibah amanah.

Dalam Surah an-Nisaa’ ayat 58, Allah SWT berfirman yang bermaksud,

“Sesungguhnya Allah menyuruh kamu supaya menyerahkan segala amanah kepada ahlinya

(yang berhak menerimanya).” Manakala dalam Surah al-Anfaal ayat 27 Allah SWT berfirman

dengan maksudnya, “Wahai orang-orang yang beriman! Jangan kamu mengkhianati Allah

dan Rasul-Nya, dan jangan kamu mengkhianati amanah-amanah kamu, sedangkan kamu

mengetahui.” Berdasarkan konsep amanah, harta yang terlibat dalam hibah amanah akan

dipegang oleh pemegang amanah untuk tempoh yang dipersetujui sebelum ia diserahkan

kepada penerima hibah sepenuhnya.

Dalam Islam, pelantikan pemegang amanah biasanya wujud dalam bentuk agensi

(wakalah), iaitu apabila seseorang itu memberikan kuasa kepada orang lain untuk

menggantikannya bagi menjalankan hak-hak sivil. Pelantikan pemegang amanah juga boleh

dibuat melalui wisoyah yang merujuk pelantikan atau kepercayaan terhadap seseorang

untuk mentadbir harta pusaka si mati dan harta anaknya yang masih kecil selepas

kematiannya. Dalam kes wisoyah, seseorang wasi yang dilantik akan mentadbirkan apa-apa

14

harta yang menjadi milik anak si mati yang masih kecil selepas kematiannya. Maka, had

berkenaan dengan wasiat kepada ahli waris dan wasiat tidak lebih daripada 1/3 tidak

terpakai dalam kes ini.

Amanah juga wujud dalam bentuk wadi’ah yang membolehkan seseorang menyimpan

harta atau aset yang dimilikinya atas nama orang lain bagi tujuan keselamatan. Di Malaysia,

majlis agama Islam bagi setiap negeri dilantik sebagai pemegang amanah tunggal bagi harta

wakaf. Pelantikan tersebut dilaksanakan melalui penguatkuasaan undang-undang yang

membatalkan semua pelantikan pemegang amanah, kecuali pihak majlis agama Islam.

Hibah amanah dalam Islam hanya wujud dalam kes hibah kepada yang bukan

mukalaf seperti kanak-kanak ataupun orang gila (Dr. Mustafa al-Khin). Seseorang perlu

menerima hibah tersebut bagi pihak kanak-kanak atau orang gila tersebut, dan secara tidak

langsung mentadbir dan menguruskan harta tersebut sebagai pemegang amanah. Dalam hal

ini seseorang akan dianggap sebagai dewasa apabila mencapai umur 18 tahun.

Apabila seseorang kanak-kanak telah mencapai umur dewasa, maka harta tersebut

akan dipindahkan kepada kanak-kanak berkenaan. Pada waktu itu, pemegang amanah akan

bebas daripada tugasnya menguruskan dan mentadbir harta amanah (Rujuk Seksyen 2 Akta

Umur Majoriti 1971). Di bawah ini dinyatakan prosedur penting dalam pengurusan hibah dan

hibah amanah.

15

Prosedur Pertama: Rukun dan Syarat Hibah Yang Sempurna

Prosedur Kedua: Surat Ikatan Amanah

PENGHIBAH PENERIMA

IJAB ASET QABUL

Saya hibah serta menyerahkan milikan

harta ini kepada kamu dan saya izinkan kamu mengambil milikan

• Hartanah • Tunai • Saham • Kenderaan • Harta-harta lain

Saya menerima hibah nama si pemberi serta

mengambil milikan

SAH HIBAH TERSEBUT SAKSI 1 & SAKSI 2

PENERIMA PEMEGANG AMANAH PENGHIBAH

SETUJU MELANTIK PEMEGANG AMANAH DAN

MELETAKKAN SYARAT

PELETAKAN SYARAT RUQBA & UMRA

SYARAT DIMAKTUB DALAM SURAT IKATAN AMANAH

SKIM PEMBAHAGIAN ASET

ASET

SETUJU MELANTIK PEMEGANG AMANAH

16

Carta Aliran Proses Hibah Amanah

Terima Permohonan

Penyemakan skim pembahagian, syarat dan pembatalan

Carta di atas menunjukkan carta aliran proses pengurusan harta secara hibah yang

“normal” yakni tiada sebarang konflik yang wujud. Walau bagaimanapun, perkara yang

menjadi pertikaian di mahkamah adalah apabila pemberi, penerima atau salah seorang

daripada mereka meninggal dunia, dan waris kemudiannya membuat tuntutan pengesahan

hibah itu di mahkamah dan pihak defendan tidak wujud. Dalam hal ini, menjadi kewajipan

kepada pihak yang menuntut untuk membuktikan kewujudan hibah tersebut. Di sini, persoalan

Khidmat nasihat Pengesahan penghibah, penerima dan aset hibah Bincang Skim Pembahagian, peletakan Syarat dan lain-

lain

Persetujuan pihak-pihak Sesi tandatangan Bayaran fi trustee Perlaksanaan borang pindah milik

Matikan setem dan daftar aset hibah

Pendaftaran aset tak alih di pejabat tanah Pendaftaran aset alih di institusi berkaitan

Pemegang amanah sebagai tuan punya

aset hibah

Dokumen penting disimpan dengan selamat Salinan sighah, surat ikatan amanah dihantar ke

penghibah

Kematian penghibah mengikut syarat umra

Pemegang amanah menerima arahan penerima Melaksanakan pindah milik kepada penerima

Kematian penerima mengikut syarat ruqba

Menerima arahan penghibah

Melaksanakan pindahmilik kepada penghibah

17

Proses untuk hibah amanah (minimum 6 bulan)

Proses untuk hibah (kurang daripada sebulan)

akan timbul, sama ada pemberi hibah telah menyatakan dalam aqadnya kepada penerima

serta disaksikan oleh yang mendengar hibah tersebut. Kebiasaannya, apabila situasi begini

berlaku, keterangan mengenai akad ini adalah panjang dan rumit.

Bagi mengelakkan sebarang konflik daripada berlaku maka pihak-pihak disarankan

untuk mendapatkan khidmat peguam syarie bagi menderafkan satu perjanjian akad hibah

untuk disemak oleh pihak-pihak berkenaan. Pihak peguam juga seterusnya akan

menyediakan dokumentasi yang diperlukan pelanggan dengan mudah, lancar malah

mengikut peraturan undang-undang dan hukum syarak. Pada masa kini, perakuan dan

dokumen hibah juga turut boleh dibuat dan dilaksanakan melalui organisasi-organisasi

penyedia dokumen hibah dan pengurusan harta orang Islam. Antaranya ialah Hibah Amanah

Tabung Haji, Amanah Raya dan As-Salihin Trustee.

Prosedur Pengurusan Hibah dan Hibah Amanah di Pejabat Tanah

Borang 14A + Surat ikatan dokumen Bawa geran Resit cukai tanah

bayar cukai taksiran di Lembaga Hasil

matikan setem

daftar di Pejabat Tanah

Nota: Surat ikatan dokumen yang diperlukan boleh dilakukan/dibuat sendiri oleh pihak pemberi hibah yang

kemudiannya disahkan oleh Pesuruhjaya Sumpah. Perkhidmatan peguam syarie juga boleh diguanakan untuk

pengurusan dokumen surat ikatan amanah tersebut yang kemudiannya akan dibawa ke mahkamah bagi tujuan

pengesahan (endorsement).

Apa yang perlu dilakukan untuk proses hibah di

Pejabat Tanah

18

Dalam hal pengurusan hibah dan hibah amanah di pejabat tanah, fungsi pejabat tanah

adalah dalam urusan pendaftaran sahaja. Perkara-perkara lain diuruskan oleh pemberi

hibah/pemegang amanah sendiri. Untuk harta hibah yang melibatkan tanah rezab, ia perlu

ditanda tangan di pejabat tanah, manakala tanah biasa pengendorsan boleh dibuat di

mahkamah sahaja. Kebiasaannya, hibah amanah ini adalah untuk penerima hibah yang

masih belum cukup umur, ataupun sekiranya tanah yang hendak dihibahkan itu berkeluasan

kecil. Contohnya di bawah satu ekar. Hibah amanah (“helah” seperti dinyatakan oleh pihak

pejabat tanah) ataupun sebenarnya terma yang tepat adalah bersyarat, juga perlu menjalani

prosedur yang sama. Cuma tempoh masa pengurusan yang diperlukan adalah lebih lama.

Isu: Hibah Hartanah Yang Masih dalam Hutang Bank atau Gadaian

Untuk menghibahkan hartanah yang dimiliki secara sempurna cara yang paling mudah dan

lancar adalah dengan mencari perunding pewarisan harta pusaka yang akan menyediakan

dokumen hibah dan kemudiannya mendapatkan pengesahan mahkamah. Tindakan yang

terbaik selepas itu adalah dengan membuat penukaran penama dalam geran hartanah

tersebut. Walau bagaimanapun, persoalannya, adakah hibah boleh dilaksanakan dalam

situasi sebegini? Sekiranya boleh, bagaimana ia dilaksanakan?

Dalam Kitab Kifayatul Akhyar menyebutkan bahawa, “Tidak boleh menghibahkan

barang yang sedang dalam gadaian” (Imam Taqiyuddin Abu Bakar, 729). Manakala al-

Sharbini pula menyebut, “Tidak memiliki akan benda yang dihibah itu melainkan dengan izin

daripada yang memberinya.”

19

Dalam kes Raihanah Mohd Ali lawan Kamarudin, mahkamah telah menolak

permohonan plaintif untuk mengesahkan hibah yang dibuat terhadap harta dalam cagaran

perbendaharaan negara malaysia atas alasan tiada keterangan yang menunjukkan telah

diperolehi daripada pihak tersebut bagi membolehkan harta tersebut dihibahkan. Selanjutnya

dalam kes ini, jika ada keizinan maka hibah berkenaan adalah sah.

Keadaan rumah yang masih berada dalam hutang bank sebenarnya menyentuh rukun

hibah, iaitu merujuk rukun barang yang hendak dihibahkan (mawhub) dengan barang tersebut

benar-benar berada dalam penguasaan pemilik harta. Persoalan di sini, bolehkah rumah

yang masih lagi dalam cagaran bank dihibahkan?

Secara ringkas, Mazhab Shafi’i dan Hambali menganggap hibah hartanah bercagar

adalah tidak sah. Hal ini kerana ia berkait rapat dengan persoalan pemilikan harta pemberi

hibah, iaitu dikategorikan sebagai pemilikan tidak sempurna (milk al-naqis). Berbeza pula

dengan pandangan daripada Mazhab Hanafi dan Maliki, hibah harta bercagar masih

dibolehkan dengan syarat mendapat kebenaran pemilik harta tersebut. Oleh sebab terdapat

perbezaan pendapat dalam kalangan ulama tentang hibah hartanah bercagar, mahkamah

syariah di Malaysia mempunyai keputusan yang berbeza-beza bagi kes hibah hartanah

bercagar. Ada kes hibah hartanah bercagar yang diterima oleh mahkamah syariah, dan ada

juga yang ditolak.2 Dalam hal ini hakim syarie bebas untuk berijtihad bagi setiap kes yang

dibawa ke hadapan mereka. Maka rumusannya, masih terdapat ruang bagi hartanah terbabit

2 Rujukan beberapa kes hibah pada harta dalam gadaian. Kes Murshida Mustakin lawan Hashim Abdullah, CLJ

(Sya), 1 (2006): 229. Kes Raihanah bt Mohd Ali lawan Kamarudin in Mohd Noor & 3 yang lain, Jurnal Hukum, jil.

26, bhg. 2 (Sept 2008): 253.

20

(boleh diusahakan) untuk dihibahkan dalam keadaan ia masih dalam hutang, tetapi tertakluk

pada budi bicara hakim syarie yang membicarakannya.

Perkara yang penting dalam hal ini ialah, dokumen hibah mestilah disediakan dengan

lengkap dan sempurna. Walau bagaimanapun, rumah yang masih dalam cagaran bank

tersebut mestilah dilindungi dengan Mortgage Reducing Term Takaful (MRTT)/ Mortgage

Reducing Term Assurance (MRTA) secara penuh (dalam hal ini assurance merujuk kepada

insurans konvensional manakala takaful merujuk kepada insurans Islamik). MRTT adalah

jaminan pembeli/pemilik hartanah kepada pihak bank sekiranya berlaku apa-apa kepada

pembeli, dan hutang rumah tersebut akan diselesaikan. Adalah amat baik sekiranya dokumen

hibah yang dibuat itu, disahkan terus di mahkamah syariah semasa si pemberi hibah masih

hidup lagi. Hal yang demikian bagi mengelakkan daripada berbangkitnya persoalan faraid

harta pusaka daripada waris lain.

Penarikan Balik Hibah

Sesuatu hibah yang telah sempurna rukunnya akan berkuat kuasa serta merta dan tidak boleh

ditarik balik. Jumhur fuqaha tidak mengharuskan penarikan balik hibah bersandarkan sabda

Rasulullah SAW yang diriwayatkan oleh Ibn Abbas dan Ibn Umar dengan maksudnya:

“Tidak halal bagi seorang lelaki memberikan sesuatu pemberian atau

menganugerahkan sesuatu kemudian dia memintanya semula kecuali si

bapa meminta semula apa yang diberikan kepada anaknya.” Hadis riwayat

Ahmad dan empat perawi lain dan disahkan oleh Tirmizi, Ibn Hibban dan

al-Hakim (al-Sanani, 1978: 192).

21

Maka adalah jelas bahawa sebarang hibah tidak boleh ditarik balik melainkan hibah

daripada seorang bapa kepada anaknya. Dalam hal ini jumhur fuqaha telah berselisih

pendapat tentang individu (siapa) selain daripada bapa yang mempunyai kedudukan yang

sama iaitu harus baginya untuk menarik balik hibah. Mazhab Shafi’i dan Hanbali pula

berpendapat penarikan balik hibah diharuskan kepada bapa dan usulnya iaitu datuk dan

nenek, begitu juga kepada ibu dan usulnya.

Dalam kes Omar Harun lawan Abdullah Omar (Jurnal Hukum, 2016: 252), isu yang

dibangkitkan adalah tentang dakwaan sama ada berlaku atau tidak penarikan balik hibah.

Dalam keputusan Mahkamah Tinggi Syariah, mahkamah telah meluluskan dan membenarkan

permohonan plaintif (responden) untuk menarik balik 1/5 bahagian miliknya kepada defendan.

Manakala dalam keputusan Mahkamah Rayuan, mahkamah telah sebulat suara

menerima rayuan perayu dan membatalkan keputusan Hakim Mahkamah Tinggi yang

membenarkan penarikan balik 1/5 bahagian tanah milik perayu kepada responden dan

membatalkan juga perintah Pentadbir Tanah Jajahan Pasir Mas memindah hak milik perayu

1/5 bahagian tanah. Alasan keputusan mahkamah tersebut ialah, dakwaan seorang yang

mendakwa itu hendaklah terang dan jelas. Dakwaan bahawa responden dipaksa juga tiada

sokongan saksi. Saksi yang dikemukakan ke mahkamah ialah anak kepada responden sendiri

yang tidak boleh diterima kerana ada tohmah (yang membawa manfaat).

Dalam kes Salmiah bt Che Hat lawan Zakaria bin Hashim (Jurnal Hukun, 2001: 79),

bapa boleh menarik balik pemberian atau hibah ke atas anaknya termasuk juga hadiah dan

22

sedekah. Antara syarat yang dibolehkan untuk menarik balik hibah tersebut ialah barang yang

dihibah masih dalam milik anaknya. Oleh yang demikian, ditegah daripada menarik balik

barang yang telah hilang kuasa milik anak seperti dia telah menjualkannya atau diwakafkan.

Kesimpulan

Sebagai rumusan, hibah ialah satu instrumen dan alternatif kepada perancangan harta

seseorang selain daripada menggunakan wasiat dan faraid. Merancang harta melalui kaedah

hibah bukanlah bermakna seseorang individu itu telah menolak fungsi instrumen lain seperti

faraid dan juga wasiat. Bahkan sebenarnya, kepelbagaian mekanisme yang disediakan oleh

syariah telah menjadikan umat Islam mempunyai beberapa alternatif dan masing-masing

boleh membuat pilihan yang terbaik menurut kepada keperluan individu dan realiti semasa.

Hibah mempunyai kedudukan sekali gus peranan yang tersendiri kerana ia sama-

sama disyariatkan oleh syariah sebagaimana instrumen atau kaedah yang lain. Sebarang

pertikaian terhadap hibah biasanya disebabkan ketidakjelasan terhadap kedudukannya,

hukum-hakam serta prosedur mengenainya yang menyebabkan timbulnya persepsi yang

kurang baik terhadapnya. Lebih malang lagi apabila terdapat pihak-pihak mempromosikan

produk hibah tetapi tanpa kefahaman yang benar-benar mencukupi.

Dalam hal ini sudah tentu, yang akan menjadi mangsanya ialah masyarakat awam itu

sendiri yang mendapatkan perkhidmatan daripada mereka. Dalam perkhidmatan tersebut,

pelanggan tidak mendapat perkhidmatan yang wajar dan tepat dalam menguruskan harta

23

mereka, dan ini menyebabkan masalah yang sedia ada tidak selesai malah mungkin menjadi

lebih buruk.

Oleh yang demikian, menjadi keperluan kepada umat Islam untuk mempelajari dan

memahami ilmu dan kemahiran yang berkaitan dengan hibah, termasuk konsep, prosedur

dan kesan hibah, sebelum melaksanakannya dalam pengurusan harta mereka. Penyediaan

dokumentasi hibah seharusnya dibuat oleh pihak yang benar-benar faham seperti kalangan

profesional atau organisasi tertentu yang benar-benar mempunyai pengetahuan dan

beroperasi dalam ruang lingkup peruntukan undang-undang supaya ia dapat berfungsi

mengikut kehendak pemilik harta tersebut. Hibah yang sempurna akan dapat memastikan

harta yang diusahakan dengan jerit perih semasa hidup tidak akan menjadi bahan

pertelingkahan antara kaum keluarga (Rusnadewi Abdul Rashid dan Nor Hisyam Ahmad,

2013: 91-104). Dari satu dimensi, kes-kes berkaitan dengan hibah yang telah diputuskan di

mahkamah turut memberikan pengajaran kepada masyarakat Islam dari pelbagai sudut.

Selanjutnya, pengurusan harta yang sempurna bukan sahaja dapat memberi faedah

kepada pihak-pihak yang terlibat, tetapi juga mampu mengembangkan ekonomi masyarakat

dan negara. Antara kelebihan hibah ini sebenarnya ia dapat mengurangkan lambakan harta

yang tidak dituntut dan diuruskan selepas kematian. Oleh yang demikian, cabaran dalam

prosedur perundangan dan prosedur-prosedur yang berkaitan tidak sewajarnya mematikan

semangat pemilik harta, malah ia harus dilakukan dengan penuh kesedaran demi memastikan

ahli keluarga, waris dan orang-orang yang telah memberi makna dalam kehidupan akan terus

hidup dalam keadaan yang terbela.

24

Rujukan

Akta Umur Majoriti 1971.

Dr. Mustafa al-Khin, Mustafa al-Bugho & Ali asy-Syarbaji. Al-Fiqh al-Manhaji: Mazhab al-

Syafie. Terj. Dr. Zulkifli bin Mohamad al-Bakri & rakan-rakan.

Hj Ahmad Muhammad Abd. Ghaffar. Pengurusan Harta: Pusaka, Wasiat, Hibah, Wakaf.

Kuala Lumpur: Pustaka Syuhada, 2005.

Imam Taqiyudin Abu Bakar. Kitab Kifayatul Akhyar. Jil. Pertama. Surabaya: Bina Aman.

Jurnal Hukum. Jil. XIII, 1, 1999.

Jurnal Hukum, jil. XIV, bhg. 1, 1422H/Jun 2001.

Jurnal Hukum. XVIII, I, 2004.

Jurnal Hukum. Jil. 26, bhg. 2, Sept 2008.

Jurnal Hukum. Jil. 31, bhg. 1, September 2010.

Jurnal Hukum. Jil. 42, bhg. 1, 437H.

Jurnal Hukum, jil. 43 bhg. 2, Disember 2016.

Muhammad bin Ismail al-Sanani. Subul al-Salam. Jil. 3. Cet. Ke-4. Kaherah: Dar al-

Rayyan li al-Turath, 1978M/1407H.

Naziree b. Md. Yusof. “Hibah dan Aplikasinya di Malaysia.” ShLR. 2006.

Nurul Syuhadah binti Azalan & Noor Lizza binti Mohamed Said. “Keputusan Hakim Syarie

dalam Kes-kes Pengesahan Hibah Ruqba.” Journal of Contemporary Islamic Law. Vol.

1(2), 2016. http://www.ukm.my/jcil/wp-content/uploads/2017/07/JCIL-2016-1-2-Article-

2.pdf (capaian pada 9 Disember 2019).

Rusnadewi Abdul Rashid dan Nor Hisyam Ahmad. “Pengurusan Harta Melalui Hibah:

Kepentingan dan Manfaat dari pelbagai aspek untuk Kemajuan Ummah.” Jurnal Hadhari.

1, 2013.

25

Shamsudin Muhammad bin Muhammad Khatib al-Syarbini. Kitab Al-Mughni Muhtaj, Jil. 3.

Dar al-Kutub al-Ilmiah.

Sayyid Sabiq. Fiqh al-Sunah. Jil. 3. Kaherah: Dar al-Fath li al-I’lam al-‘Arabi.