mokuna 4 hananahoahoola.prel.org/pdf/mokuna_4_haawina_haumana.pdf · 2019. 11. 19. · ua pa‘i...

Mokuna 4 Hana

Ha‘awina Haumana

• Ka Mo‘olelo o Randy

• NÅ Ha‘awina:

- Ha‘awina 1: Ke Ki‘ikuhi Koho

- Ha‘awina 2: Pili ‘ana Ke Kino

- Ha‘awina 3: Maopopo ka Ho‘onanÅ

Ho‘oikaika Kino Mokuna 4 Ka Mo‘olelo o Randy

© 2008 by PREL Ha‘awina Haumana 4-1

Ka Mo‘olelo o Randy E kË mÅlie ana ‘o Randy me ka ho‘opa‘a ‘ana i ka pË i loko o kona lima ‘Åkau. He pËkani ko k‰lÅ me k‰ia papa a e hume ana lÅkou i ka malo melemele a me ke kÈhei pØkole. Na ka pËkani e ho‘olono aku i ka papa ma ka hØ‘ike LÅ Mei o ke kula. Ua lehulehu nÅ mÅkua, nÅ kËpuna a me nÅ hoa aloha. MÅpu mai ke ‘ala onaona o nÅ ‘ano pua like ‘ole. Pa‘ipa‘i lima nÅ kÅnaka a pau no ka hula ‘ana o nÅ papa ha‘aha‘a no ka ho‘ohanohano ‘ana aku i nÅ lÅhui like ‘ole a me ka nani o Hawai‘i nei. E ki‘ei aku ana ‘o Randy i ‘Ø a i ‘ane‘i i kona pÅpÅ ma ke anaina. Ua kaumaha loa ‘o Randy i ka hele ‘ole ‘ana mai o kona ‘ohana. Ua ho‘Å‘o ‘o ia e no‘ono‘o i kekahi kumu maika‘i e hele lohi mai ai kona pÅpÅ. E ‘oni iki ana ‘o Randy i ka manawa i ‘ae mai ai ke kumu iÅ ia no kona ho‘omaka ‘ana. Me ka hanu nui, ua mØkio kona mau lehelehe, a hÅpai a‘ela ‘o ia i ka pË i luna, a ‘o kona pË a‘ela nØ ia me kona ikaika loa. Au‰! He pË . . . hi‘u wale nØ kai puka mai o ka pË. E ‘aka hene li‘ili‘i ana kekahi o nÅ hoa papa iÅ lÅkou e ne‘e aku ana i ke kahua hØ‘ike. Ua pa‘i ‘o Mike Char i kona mau lima no ka maliu ‘ana mai o nÅ haumÅna. I ka hula ‘ana a kÅna papa no ke ali‘i ‘o KalÅkaua, ua noho ‘o Randy me nÅ pËkani ‘‰ a‘e a e kËnou iho ana kona po‘o me ka hilahila loa. Ma hope o ka hØ‘ike, ua ho‘onohonoho ‘ia nÅ kuki a me ka wai hua‘ai no nÅ kÅnaka a pau. Ua ho‘oku‘eku‘e ‘o Jesse i ko Randy ‘iwi ‘ao‘ao me ka ho‘ohenehene ‘ana aku, “Au‰ e ke hoa! He kani nØ ko kÅu pË, he kani pËhi‘u!” A ‘aka‘aka ‘o Jesse me ka leo nui. Ua ho‘oku‘i ‘o Randy i ko Jesse lima a ‘uÅ wale akula, “E hÅmau, e Jesse! ‘Oi aku ka maika‘i o kÅu hana?” E pi‘i ana ko Randy wela i kona kino holo‘oko‘a. Ua ho‘oku‘i hou aku ‘o ia iÅ Jesse ma kona po‘ohiwi a hina ‘o ia ma luna o Kalei, ka hoa papa e kË ana ma hope o Jesse. Ma mua o ko Jesse ho‘oku‘i ‘ana aku iÅ Randy, ua kÅ‘ili ke po‘okumu i ko Randy lima. “E hele mai ‘oe me a‘u, e Randy,” i k‰nÅ ai ke po‘okumu. “Pono ‘oe e kÅohi i ka lelepÈ. E hele kÅua i ko‘u ke‘ena.” I ko Randy hele ‘ana aku i ke ke‘ena o ke po‘okumu, e ho‘okani ana nÅ haumÅna ‘‰ a‘e me he pË emi lÅ. “PËËËËËËËËËËË . . . ”



Ho‘okahi hola ma hope iho, ua kaumaha loa ka na‘au o Randy i kona ho‘i ‘ana aku i kona hale. IÅ ia e hele ai i kona ala nui, ua ‘ike ‘o ia iÅ TËtË kÅne, ‘o ia ka tËtË i kama‘Åina i nÅ kÅnaka a pau o ke kaiÅulu. Aia ‘o ia ke kopekope nei i nÅ lau o ke kumu lÅ‘au manakØ i loko o kona pÅ hale. “E ke keiki, no ke aha mai e iho nei kou mau maka i ka lepo? Pehea lÅ e ‘ike ai i kahi e hele nei ‘oe?” e nÈnau ana ‘o TËtË kÅne. Ua kË ‘o Randy me ka ho‘onË nui. “Aloha e TËtË kÅne. Ua pilikia wau ma ke kula i k‰ia lÅ, no ka mea, e ho‘ohenehene mai ana ‘o Jesse ia‘u, a laila, ua ho‘oku‘i akula wau iÅ ia.” “Au‰ e ke keiki! E kÅohi ‘oe i ka lelepÈ! I mea aha ka ho‘oku‘i aku iÅ ia? No ke aha ‘oe i huli kua ‘ole aku ai i k‰lÅ ‘ano pilikia?” i nÈnau ai ‘o TËtË kÅne iÅ ia. Ua mo‘olelo ‘o Randy no ke kani o ka pË ma ka hØ‘ike LÅ Mei a ua mo‘olelo nØ ho‘i ‘o ia no ko Jesse ho‘ohenehene ‘ana mai iÅ ia. NÅnÅ ‘o TËtË kÅne iÅ Randy a i kona maka‘eo e hÅlo‘i ana. “E ke keiki, ua hele anei kou pÅpÅ i ka hØ‘ike? P‰lÅ pË me kou kaikua‘ana a i ‘ole kou mÅmÅ kØlea?” Ua luliluli ko Randy po‘o. “‘A‘ole. ‘A‘ohe kÅnaka hoihoi i ka‘u mau hana. Pa‘ahana loa ko‘u pÅpÅ ma kÅna ‘oihana. ‘A‘ohe wahi nÅnÅ iki o ko‘u mÅmÅ kØlea. ‘A‘ole maopopo ia‘u kahi o ku‘u mÅmÅ lËau‘i. A no‘ono‘o ko‘u mau kaikua‘ana, he keiki pailani wau, no ka mea, ‘o wau ka muli loa a aia lÅkou a pau ma ke kula ki‘eki‘e. ‘A‘ole lÅkou nÅnÅ.” E nÅnÅ pololei ana ‘o TËtË kÅne i ia wahi keiki kaumaha loa a ‘Ølelo akula iÅ ia, “E ke keiki, e noho pË mai kÅua no ka wÅ pØkole ma ka lÅnai.” Ua hehi kauØ ‘o Randy a ho‘ohÅ‘ule i kÅna ‘eke a hiØ ma ka pou lÅnai. “Au‰!” i nË ai ‘o TËtË kÅne me ka nÅnÅ pË i ka maka hÅlo‘i o Randy. “Aloha ‘ino. I k‰ia mau lÅ, pa‘ahana nÅ kÅnaka a pau a ‘a‘ohe manawa no ka nÅnÅ ‘ana aku i kÅ lÅkou mau keiki ma ka hØ‘ike LÅ Mei. Ma mua loa, hele nØ nÅ mÅkua a pau. ‘Oko‘a k‰ia ao.” NÈnau akula ‘o TËtË kÅne iÅ Randy, “A no laila, no ke aha mai ‘oe i hakakÅ ai ma ke kula?” Ua kÅwele ‘o Randy i kona mau maka me kona lole a ‘Ølelo mËmË e pili ana i ko Jesse ho‘ohenehene ‘ana mai iÅ ia ma muli o ka pËkani, he pËhi‘u. A wehewehe ‘o ia i kÅna ho‘oku‘i ‘ana aku iÅ Jesse me ka no‘ono‘o ‘ole. Ua nÅnÅ ‘o Randy iÅ TËtË kÅne a ho‘omaopopo iÅ ia ‘a‘ole i pili ua nÈnau ala i kÅna i pane aku ai.



A ho‘opuka akula ‘o TËtË kÅne iÅ Randy, “E ke keiki, he mea nui kou ‘ike i kÅu ho‘oku‘i ‘ana aku me ka no‘ono‘o ‘ole. He ho‘omaka ‘o ia i ke a‘o ‘ana e pili ana i ka huhË. Pau ka ha‘awina ke maopopo iÅ ‘oe nou wale nØ ka mana i ke kÅohi.” “A e nÅnÅ iÅ ‘oe iho. Maika‘i ‘oe ma ke kahanalu, he kËlana ki‘eki‘e kou i kou pae makahiki. I kou lana ‘ana i ke kai a i ka pi‘i ‘ana mai o ka nalu, ‘o ‘oe wale ke koho i nÅ nalu e pae ai, ‘eÅ? ‘Ano like k‰ia me nÅ kÅnaka. ‘O ‘oe wale nØ ke koho i kÅu e hana ana i k‰ia mau kÅnaka ho‘ohenehene. Mai poina ‘oe, e hana aku i nÅ kÅnaka i kÅu e makemake ai iÅ ‘oe iho. Pehea kou mana‘o?” E kilolani ana ko Randy mau maka i ke ao o ka lewa lani a p‰lÅ pË me kona mana‘o lauele. Maopopo iÅ ia no ko TËtË kÅne kali ‘ana i ka pane ‘ana aku, a no laila, ua ho‘i ‘o ia i ka ‘Ølelo a ka tËtË kÅne. “I ko‘u lana ‘ana i ke kai, maika‘i wau,” i pane mÅlie ai ‘o ia. Maopopo ia‘u ka ‘au‘au ‘ana a maopopo nØ ia‘u ke kahanalu ‘ana. ‘O ko nÅ keiki ho‘ohenehene ‘ana mai ia‘u ka pilikia! A ua ‘eha ‘‰ paha ko‘u na‘au i ka hele ‘ole mai o ko‘u ‘ohana no ka nÅnÅ ‘ana mai ia‘u. ‘A‘ole i hele mai ku‘u pÅpÅ, no laila, ua huhË wale nØ wau. ‘A‘ole wau i nÅnÅ i nÅ hopena.” “EØ e Randy! E ho‘i mai ‘oe i ka hale ‘ÅnØ!” E kÅhea aku ana ka leo nui mai loko mai o kona hale pono‘È. Ua kË koke ‘o Randy me ka ‘Ølelo ‘ana aku, “Mahalo e TËtË kÅne. ‘O ia ka leo o ku‘u pÅpÅ. I ka lÅ ‘ÅpØpØ nØ kÅua e hui aku ai no ka iho ‘ana i kai!” E kali ana ko Randy pÅpÅ ma ka puka komo o ka hale. “Aloha e PÅpÅ,” i ho‘opuka ai ‘o Randy me ka mino‘aka. Poina ‘o ia i kona huhË. “E Randy, no ke aha mai e kelepona mai ana ke po‘okumu ia‘u me ka ‘Ølelo ‘ana e pili ana i kÅu hakakÅ ‘ana ma hope o ka hØ‘ike LÅ Mei? A pehea kou mau kaha, he mau D wale nØ ia? He aha lÅ kou pilikia?” i nuku nui ai ko Randy pÅpÅ me ka inu ‘ana i kÅna pia. ‘A‘ohe ona mino‘aka no Randy. Ua kË ‘o Randy i mua o kona pÅpÅ me ka nÅnÅ ‘ana iho. “Ua ho‘oku‘i wau iÅ Jesse, no ka mea, ho‘ohenehene ‘o ia ia‘u i mua o nÅ hoa papa a pau. A ua poina ‘oe e hele mai i ka hØ‘ike LÅ Mei. He pËkani wau a poina wale nØ ‘oe!” Me k‰ia ‘Ølelo, ua ho‘i ka ‘eha lÅua ‘o ka huhË i kona na‘au.



Pa‘i ko Randy pÅpÅ iÅ ia ma kona po‘o. “E ke keiki, pa‘ahana wau ma ka‘u ‘oihana. Ua ha‘i wau i kou mÅmÅ . . . ” “‘A‘ole ‘o ia ‘o ku‘u mÅmÅ. ‘A‘ole ‘o ia makemake iki ia‘u. A ‘a‘ole kelepona mai ku‘u mÅmÅ lËau‘i.” E ‘uÅ aku ana ‘o Randy ma muli o kona huhË. “He mea ma‘a mau kou hele ‘ole i ka‘u kula. ‘A‘ohe o‘u aloha no k‰ia ‘ohana!” A holo akula ‘o Randy i kona lumi moe me ka ‘ËpÅ ‘ana i ka pani puka. Ho‘oluliluli ko Randy pÅpÅ i ke po‘o a inu hou ‘o ia i ka pia. Ho‘opuka akula ‘o ia, “Pono wau e hana. He aha lÅ ka‘u e hana ai?” Ua mË ‘o loko o ka hale. I ke kakahiaka nui, ua ‘ohi ‘o Randy i ka lole a me ke kÅwele a ki‘i akula ‘o ia i kona papa kahanalu. Aia ‘o TËtË kÅne ma luna o kona kalaka Chevy a mÅkaukau ‘o ia no ka iho ‘ana aku i kahakai ‘o Kaimana. Ma mua o ko Randy puka ‘ana aku i waho o kona hale, ua ki‘i nØ ho‘i ‘o ia i kona pË a ho‘okomo akula i loko o kÅna ‘eke hÅ‘awe. “E ‘eleu mai e ke keiki,” i kÅhea ai ‘o TËtË kÅne. “‘A‘ole e kali ana nÅ nalu!” Ua mino‘aka ‘o Randy iÅ TËtË kÅne a e‘e a‘ela ‘o ia i kona kalaka. “Mahalo no ka holo, e TËtË kÅne.” A nanea ‘o Randy i ka holo ‘ana i kahakai. Mai kona wÅ li‘ili‘i nØ, ua pili ‘o Randy i ke kai. A iÅ ia e li‘ili‘i ana, ua kapa ‘ia ‘o ia he manini. Ua kÅkÅ ‘o ia, ke ho‘Å‘o kekahi kanaka e huki iÅ ia mai loko mai o ke kai. Ho‘omana‘o ‘o ia i ke kali ‘ana o PÅpÅ a ‘Ånuhenuhe ihola kona ‘ili, a laila, lu‘u kona pÅpÅ me he tutua kai lÅ a ‘auamo aku iÅ Randy ma kona mau po‘ohiwi. ‘A‘ohe pau ko Randy makemake i k‰lÅ pÅ‘ani ‘aka‘aka. Ua mino‘aka ‘o Randy i kona ‘oni‘oni nui ‘ana iÅ ia ma luna o nÅ po‘ohiwi o kona pÅpÅ me ka hilina‘i i pa‘a nÅ lima o kona pÅpÅ i kona mau wÅwae. Ho‘omaopopo ‘o Randy i ka uhi honu ma ke po‘ohiwi hema o kona pÅpÅ a i lalo o ke kai me he honu maoli lÅ ke ‘ano o ia uhi. Huli mau ‘o Randy i ia uhi inÅ aia lÅua i ke kai. “Ua hala nØ ia wÅ,” i no‘ono‘o ai ‘o Randy iÅ ia iho. Ua huli ke alo i ka puka aniani a e pÅ ‘olu‘olu ana ka makani i kona maka. I ko lÅua hØ‘ea ‘ana aku i kahakai ‘o Kaimana, ua noho pË ‘o TËtË kÅne me kona mau hoa aloha i ka wala‘au ‘ana aku ma lalo o ke kumu hau. Ua ho‘omaha lÅkou ma ka ‘oihana, no laila, ‘a‘ohe o lÅkou hopohopo i ka ‘ala ‘ana mai i ke kakahiaka nui.



Ua iho pololei akula ‘o Randy i kai a nÅnÅ akula i ka moana. Unuhi maila ‘o ia i ka pË mai loko mai o kÅna ‘eke a pi‘i a‘ela i luna o ka paia ma ka ‘ao‘ao o ka Natatorium. Ua hele aku ‘o ia i kÅna wahi punahele ma ‘Ø aku o ka paia. E noho ana ‘o ia i ia paia a kauaheahe kona mau maka i ‘Ø a i ‘ane‘i. He kakahiaka nui k‰ia a ‘a‘ole i hØ‘ea mai nÅ kÅnaka mÅlama kai. ‘O nÅ kÅnaka ‘au‘au kai wale nØ nÅ mea ma laila a aia lÅkou ma kahi o ka poe. He maluhia ke ‘ano o ko Randy na‘au. Ua hÅpai a‘e ‘o ia i ka pË i kona mau lehelehe a me ka ikaika o kona hanu, ho‘okani akula ‘o ia mai loko lilo mai o kona na‘au, “P˘˘˘˘˘˘˘˘˘ . . . ” A he nÅkolo nØ ke kani o kona wahi pË. Hanu hou maila ‘o ia a ‘o kona pu hou akula nØ ia, “P˘˘˘˘˘˘˘˘˘˘ . . . ” ‘A‘ole i emo a lohe maila ‘o ia i nÅ leo paipai a me ka pa‘ipa‘i lima. Holo maila ‘o Jesse, Kalei a me Maile i ka paia. “HË ka nani o kÅu pË ‘ana,” i ‘uÅ ai ‘o Jesse. “Makemake wau e ho‘Å‘o!” E kË ana ‘o Randy me ka ho‘omaopopo ‘ana i ko Jesse ho‘ohenehene ‘ana mai iÅ ia i nehinei. Ua ho‘omaopopo ‘o ia i kÅ TËtË kÅne i ‘Ølelo ai, “Nou wale nØ ke koho . . . ” E nÅnÅ aku ana ‘o Randy i ka moana lipolipo a ‘ike maka ‘o ia i kekahi mea e holo ana i ke kai. He honu ia a e pÅ‘ani ana i nÅ nalu. “He hØ‘ailona k‰lÅ wahi honu,” i no‘ono‘o ai ‘o Randy. Ua hea aku ‘o ia i kona mau hoa aloha me ke aloha. “Mai, mai. E noho pË kÅkou ma ka paia i ‘ane‘i. E hØ‘ike aku wau iÅ ‘oukou i ka hana pËkani.” Naue maila ‘o Jesse, Kalei a me Maile i kahi o Randy ma ka paia. A mai kahi Åna e noho ai ma kapaone, ua mino‘aka ‘o TËtË kÅne i ka ‘Øpio kÅne Åna i nÅnÅ ai.

Ho‘oikaika Kino Mokuna 4 Ha‘awina 1


Mokuna 4 Ha‘awina 1 Ka Ha‘awina Ki‘ ikuhi Koho, ‘Ao‘ao 1

I kou koho ‘ana, eia ke ka‘ina o k‰ia hana: 1. He aha nÅ koho i loko o k‰ia pØ‘aiapili? 1. He aha nÅ hopena o k‰lÅ me k‰ia koho? 2. He aha ke koho maika‘ i ma no ia mau hopena?

Eia kekahi la‘ana: Aia ‘o Kaipo ma ka hale o kona hoa aloha ‘o Jesse ma hope o ke kula. Kono ko Jesse kaikua‘ana iÅ lÅua e holoholo pË ma kona ka‘a hou. Maopopo nØ iÅ Kaipo, ‘o ka hola ‘ehÅ ka manawa e ho‘ i ai ‘o ia i ka hale, akÅ, paipai ‘o Jesse iÅ Kaipo me ka ‘Ølelo ‘ana aku, “E wikiwiki ana ka holoholo o kÅkou. E kau mai, e kau mai!” He aha ke koho maika‘ i no Kaipo?

He La‘ana Ki ‘ ikuhi Koho

1. He aha nÅ KOHO a Kaipo i no‘ono‘o ai?

a. Ka nui o ka le‘ale‘a e. Ko Jesse makemake i. Kona ho‘i lohi ‘ana i ka hale o. Ka ‘Ølelo a kona makuahine

2. He aha nÅ HOPENA? a. E huhË a i ‘ole e hopohopo kona makuahine inÅ ‘o ia lohi e. E hana ‘o ia i ka mea kËpono ‘ole

3. He aha ke KOHO MAIKA‘I loa no Kaipo?

Nı KOHO

KA P¯‘AIAPILI E holoholo anei ‘o Kaipo me ko Jesse kaikua‘ana?

Makemake ‘o Kaipo e

holoholo, no ka mea,

le‘ale‘a loa ka hui pË ‘ana

me ko Jesse kaikua‘ana.

Makemake nui ‘o Jesse iÅ Kaipo e

hele mai. A ‘a‘ole ‘o Kaipo makemake e minamina ‘o Jesse

iÅ ia.

Pono ko Kaipo ho‘i ‘ana i ka hale i ka hola ‘ehÅ. E lohi ana ‘o ia inÅ ‘o ia

holoholo me Jesse mÅ.

Ua hØ‘ole ko Kaipo makuahine iÅ ia no ka holo ‘ana ma nÅ

ka‘a me nÅ hoa aloha i kama‘Åina

‘ole i ka makuahine.

E lohi ana nØ ‘o Kaipo. E huhË ana ka makuahine a e hopohopo ana nØ

ho‘i ‘o ia.

E hana ana ‘o Kaipo i ka mea ‘‰ko‘a loa a kona

makuahine i ‘Ølelo aku ai iÅ ia; he pØ‘ino ana paha

k‰ia.

Nı HOPENA



Mokuna 4 Ha‘awina 1 Ka Ha‘awina Ki‘ ikuhi Koho, ‘Ao‘ao 2

Kono mai nei kou mau hoa aloha iÅ ‘oe e he‘e nalu i kahakai hou loa iÅ ‘oe. Hele nØ ‘oe me lÅkou a ‘a‘ole ‘oe ma‘a i nÅ nalu nui loa o ia kai . E he‘e nalu pË anei ‘oe me lÅkou?

E kaha ki ‘ i ‘oe i Ki ‘ ikuhi Koho me ka hØ‘ ike ‘ana i nÅ koho a pau o ia pØ‘aiapi l i . Mai poina i k‰ia mau mea:

1. He aha k‰ia P¯‘AIAPILI? 2. He aha nÅ KOHO e no‘ono‘o ai ‘oe? 3. He aha nÅ HOPENA o k‰lÅ me k‰ia koho?

He aha ke KOHO MAIKA‘I i k‰ia pØ‘aiapili? No ke aha mai? ______________________________________________________________________

______________________________________________________________________



Mokuna 4 Ha‘awina 1 Ha‘awina no ke Koho Pono ‘Ana

No ke koho pono ‘ana e aho paha ka ‘imi ‘ana i nÅ ‘ike hou aku no kekahi kumuhana. Eia nÅ mea e hiki ai ke loa‘a ka ‘ikepili:

1. NÅ KÅnaka: nÅ kumu, ka ‘ohana, nÅ kËpuna, nÅ kumu a‘oa‘o, nÅ hoaaloha 2. NÅ Palapala: nÅ pelaha, nÅ puke, nÅ makasine, nÅ nËpepa, nÅ puke helu kelepona 3. NÅ PÅpaho: ka punaewele, ke kØkua ma ke kelepona, ka l‰kiØ, ke kÈwÈ, ka wikiØ

No nÅ pØ‘aiapili/mo‘olelo pØkole he ‘ekolu i lalo iho nei, he aha ka mea i hiki iÅ ‘oe ke ho‘ohana no ka huli ‘ana i nÅ ‘ike hou aku?

Mo‘olelo #1: Makemake kou kaikuahine e ho‘‰mi kino. He koho maika‘i anei k‰ia nona? InÅ kÅko‘o ‘oe iÅ ia, pehea ‘o ia e ho‘oholo ai i kÅna e hana aku ana? E ho‘Å‘o anei ‘o ia i kekahi polokalamu ho‘‰mi kino a i ‘ole inu i nÅ lÅ‘au ho‘‰mi kino? He aha nÅ kumu no ke koho ‘ana i ka polokalamu a he aha nÅ kumu no ke koho ‘ana i ka lÅ‘au?

Mo‘olelo #2: Makemake kou hoaaloha i ka uhi ma kona ‘ili. E tÅtau ‘ia anei kona ‘ili a i ‘ole e tÅtau ‘ole ‘ia kona ‘ili? He aha nÅ mea e maopopo iÅ ia no ka ho‘oholo ‘ana i ke koho pono?

Mo‘olelo #3: Makemake kou kaikunÅne e pËkonakona kona kino, akÅ, ‘a‘ole ‘o ia ‘ike i ka hana. Ua hØ‘ike kekahi kanaka iÅ ia i ka mea inu ho‘onui mÅkala. He aha kÅna e koho aku ai?



Mokuna 4 Ha‘awina 2 Ha‘awina He Aha ke ‘Ano LÅ‘au ‘ Ino?

Ke ‘ano lÅ‘au

KË a i ‘ole kË ‘ole i ke kÅnÅwai? (A inÅ kË k‰ia i ke kÅnÅwai no wai ia lÅ‘au?)

InÅ kË i ke kÅnÅwai, mai hea mai ia lÅ‘au?

He wÅ kËpono no ka ho‘ohana ‘ana i k‰ia lÅ‘au? Pehea e ho‘ohana pono ‘ia ai a i ‘ole e ho‘ohana hewa ‘ia ai?

1. Ka Tylenol™

2. Ka waina

3. Ka pakalØlØ

4. Ka lÅ‘au ho‘opau ma‘i no ka pu‘u strep

5.

Ka pia

6.

Ka lÅ‘au hØ‘emi ‘eha mai ka haukapila mai

7.

Ka NyQuil™

8.

Ka hau ‘ino

9. Ka puhi paka


© 2008 by PREL Ha‘awina Haumana 4-10 4-10

Mokuna 4 Ha‘awina 2 Ha‘awina no ka Wai‘ona

Mai hea mai ka wai‘ona?

• Hana ‘ia ka wai‘ona mai ka mea ulu e like me nÅ hua‘ai, nÅ ‘oka‘oka, a i ‘ole nÅ ‘Øhelo. • Eia nÅ ‘ano wai‘ona like ‘ole ka pia, ka waina, a me ka lama.

Ke KÅnÅwai i Hawai‘i Nei

• Hiki ke kË‘ai ‘ia ka wai‘ona a e inu ‘ia e nÅ kÅnaka i piha i nÅ makahiki he 21. • ‘A‘ole hiki i nÅ kÅnaka ma luna o nÅ makahiki he 21 ke kË‘ai mai i ka wai‘ona a hÅ‘awi

aku i kekahi kanaka ma lalo o ka makahiki 21. • ‘A‘ole hiki iÅ ‘oe ke kalaiwa i ke ka‘a ‘oiai ‘oe e inu ana i ka wai‘ona.

Pehea e ho‘ohana ‘ia ai k‰ia wai‘ona?

• He wai nØ ka wai‘ona—he mea e inu ai ‘oe.

Pehea e holo ai ka wai‘ona i loko o ke kino a he aha ka mea i hana ‘ia i ke kino?

• Ke inu ‘oe i ka wai‘ona: o Komo ‘o ia i ke koko. o Loli ka no‘ono‘o ‘ana i loko o 5 a i ‘ole 10 minuke ke moni ‘ia. o E ho‘opilikia ‘ia ana ka mahele o ka lolo nona ka hØ‘ole ‘ana i ka hana

ho‘ohilahila a i ‘ole ka hana maika‘i ‘ole a pØ‘ino paha. • Ho‘opilikia ka wai‘ona i ke ‘ano o kou kino a:

o E ‘ona ana ke kanaka e inu nei. o E nanea ana ke kino a me ka no‘ono‘o a e iho mai ana paha ka ‘alo‘ahia.

• Ke pau ka wai‘ona ma ke kino: o E mania ana ka maka a i ‘ole e kaumaha ana ke kanaka inu wai‘ona. o No‘ono‘o paha ke kanaka inu wai‘ona, pono ‘o ia e inu hou i nanea hou ‘o ia.

• E pilopilo ana ka hÅ a me ke kino nØ ho‘i: o No ka mea, puka aku ka wai‘ona mai ke kino aku, ma ka hanu ‘ana a i ‘ole

ma ka hou ‘ana. He aha kekahi mau pilikia o ka inu ‘ana i ka wai‘ona no ka wÅ lØ‘ihi?

• Hiki i ka wai‘ona ke hana‘ino i kou ake a me kou pu‘umimi. o KØkua k‰ia mau loko iÅ ‘oe ma ka ho‘ohemo ‘ana i ka wai‘ona mai ke kino

aku. ‘Oiai he hana nui k‰ia no ke kino, e pau ana a e ma‘i ana ‘o loko. • ‘A‘ole ‘o ka wai‘ona he ‘ai pono no kou kino.

o Komo ka wai‘ona i ke kino ma ka ‘ØpË a me ka na‘au li‘ili‘i, a no laila, hiki ke pilikia ho‘i ke komo pË ‘ana o ka mea‘ai ma ke kino.

• Ma muli o ka wai‘ona, hiki ke pau ka pilina o nÅ kÅnaka a i ‘ole hiki ke pau ka ‘i‘ini i nÅ

hoaaloha. o No nÅ kÅnaka inu wai ‘ona, e ‘Ølelo paha lÅkou i kekahi mea maika‘i ‘ole a i

‘ole e hana paha lÅkou i kekahi mea maika‘i ‘ole. E hana ‘ino a i ‘ole e ho‘ohilahila lÅkou iÅ lÅkou iho a me ko lÅkou mau hoaaloha.

He aha ka hana a ka wai‘ona i nÅ ‘Øpiopio?

• Mau nØ ka ulu ‘ana o kou lolo a i ka piha ‘ana o nÅ makahiki he 25 iÅ ‘oe. HØ‘ike ka noi‘i ‘ana i k‰ia mau pilikia o ka inu wai‘ona ‘ana i ka wÅ ‘Øpiopio:

o Mau nØ ka ulu ‘ana o ke a‘alolo o nÅ ‘Øpiopio a he pono k‰ia no ke a‘o ‘ana mai i nÅ mea hou a me nÅ hana hou nØ ho‘i. E loli ana ka pilina o ka lolo i ka inu wai ‘ona, a no laila, e pa‘akikÈ loa ana ke a‘o ‘ana mai o nÅ ‘Øpiopio i nÅ ‘ano mea like ‘ole.

o No nÅ kÅnaka i inu wai ‘ona mai ka wÅ ‘Øpiopio mai, e lilo ana paha ko lÅkou ola i ka inu wale ‘ana nØ i ka wai ‘ona.

o Pili loa ka inu wai ‘ona ‘ana me ka kaumaha lua ‘ole. Pilikia nÅ ‘Øpiopio e inu wai ‘ona i ke kaumaha lua ‘ole.

No ka ‘ike hou aku, e nÅnÅ i ka punaewele ma “Kids Health (Alcohol)” www.kidshealth.org/kid/stay_healthy/body/alcohol.html



Mokuna 4 Ha‘awina 2 Ha‘awina no ka Paka

Mai hea mai ka paka?

• He me ulu ka paka me ka mea ‘ona nicotine i loko. • Ho‘omalo‘o ‘ia nÅ lau i hiki i nÅ kÅnaka ke ho‘ohana.

Ke KÅnÅwai i Hawai‘i Nei

• Hiki ke kË‘ai ‘ia ka paka a hiki ke ho‘ohana ‘ia e nÅ kÅnaka i piha i nÅ makahiki he 18.

Pehea e ho‘ohana ‘ia ai k‰ia wai‘ona?

• Puhi nÅ kÅnaka i ka paka ma ke ‘ano he kikaleki, he kÈkÅ, a he paipu nØ ho‘i. • Naunau nØ ho‘i nÅ kÅnaka i ka paka a ma ka waha nØ e komo ai ka paka i ke kino.

Pehea e holo ai ka paka i loko o ke kino a he aha ka mea i hana ‘ia i ke kino?

• Ke puhi ‘oe a i ‘ole ke naunau ‘oe i ka paka: o Komo ka paka i loko o ke koko. o Holo wikiwiki loa ka nicotine i ka lolo me ka ‘emo ‘ole. o He ‘ona iki ko ke kino i ke komo ‘ana o ka nicotine i ke kino. Hala paha

ho‘okahi minuke wale nØ a ‘ike nØ ke kino. • Ke hØ‘ea aku k‰ia lÅ‘au ‘ino i ka lolo:

o Ho‘ouna ka lolo i ka hØ‘ailona i ke kino holo‘oko‘a no ka ha‘i ‘ana iho i ke kino e ho‘omÅkaukau o pilikia nØ.

o Pauma wikiwiki ka pu‘uwai, pi‘i ke koko, a hele a anuanu iki ka ‘ili. o No nÅ kÅnaka puhi paka me ka ‘alo‘ahia nui, ho‘onanea ka nicotine iÅ lÅkou. o No nÅ kÅnaka puhi paka a luhi nØ ho‘i ko lÅkou kino, hØ‘eu‘eu paha ka

nicotine iÅ lÅkou. • Ke puhi ‘ia ka paka, ho‘opilikia ka paka i ke akemÅmÅ a me ka pu‘u. Eia nÅ hopena:

o Ke kunukunu nui ‘ana. o Nui ka walewale.

• Ke naunau ‘ia ka paka: o E nui a‘e ana ka hÅ‘ae i ka waha ke ho‘opÅ ka paka i ka ‘i‘o pale niho a me

ka waha, a e nui a‘e ana kou tuha ‘ana. • E pau ana ka nicotine i kou kino i loko o 40 minuke a i ‘ole 2 hola, a no laila, e

makemake ana ke kanaka puhi paka e puhi he mau kikaleki i ho‘okahi lÅ. He aha kekahi mau pilikia o ka paka ke ho‘ohana ‘ia no ka wÅ lØ‘ihi?

• Ke ho‘ohana ‘oe i ka paka, hiki ke loa‘a i: o Ka ma‘i ‘a‘ai, no ka mea, he mau mea ‘ino ko ka paka e noho pa‘a ana i kou

paipu hanu a me kou akemÅmÅ a ma k‰ia mau mea ‘ino e komo ana ia ma‘i‘a‘ai.

o Ka ma‘i ma ka hanu ‘ana, no ka mea, he kÅ ko loko o ka uahi paka a e noho pa‘a ana ia kÅ i loko o nÅ paipu hanu, a no laila, e pau loa ana ka paipu hanu. Ke puhi ‘ia ka paka no nÅ makahiki he nui, e pa‘akikÈ ana ka hanu ‘ana.

o Ka ma‘i pu‘uwai a me ka huki, no ka mea, pauma nui ka pu‘uwai a pi‘i a‘e ke koko, no laila, pilikia k‰ia mau mea i ka hana nui.

• Ke ho‘ohana ‘ia ka paka no ka wÅ lØ‘ihi loa, hele a ma‘a ke kino i ka nicotine. No laila, e pono ana ka nicotine he nui loa i ‘ike ke kino i ka ‘ona o ka nicotine, no ka mea, ua hele a ma‘a loa i ka nicotine. E pono ana ka nicotine hou i ‘ike ke kino i ia lÅ‘au i loko e like me ka manawa mua loa i puhi ‘ia ai ka paka.

He aha ka hana o ka paka i nÅ ‘Øpiopio?

• E loa‘a ana ka ‘Øpiopio i nÅ ma‘i a pau loa i wehewehe ‘ia aku nei i luna inÅ lÅkou ho‘omaka i ka puhi paka ‘ana i ko lÅkou wÅ ‘Øpiopio. E pilikia nui ana ko lÅkou ola kino.

• A he pilikia nØ ho‘i ka hanu ‘ana i ka uahi paka no nÅ keiki. ‘A‘ole puhi paka nÅ keiki, akÅ, ke hanu lÅkou i ia uahi paka, like k‰ia me ka puhi maoli ‘ana i ka paka. E loa‘a ana nØ lÅkou i nÅ ma‘i ma ka hanu ‘ana.

No ka ‘ike hou aku, e nÅnÅ i ka punaewele ma “Kids Health (Tobacco)” www.kidshealth.org/kid/watch/house/smoking.html



Mokuna 4 Ha‘awina 2 Ha‘awina no ka HØ‘ ike ‘ana i NÅ Mea ‘Oia‘i ‘o

E nÅnÅ i nÅ ha‘awina ‘‰ a‘e o k‰ia mokuna no ka ho‘opihapiha ‘ana i k‰ia ha‘awina i lalo iho nei.

Ka Wai‘ona Ka Paka Hiki ke inu ‘ia a i ‘ole puhi ‘ia k‰ia mea ‘ona ma Hawai‘i? A inÅ p‰lÅ, ‘o ka makahiki ‘ehia e hiki ai i ke kanaka ke ho‘ohana?

E hØ‘ike mai i ‘ekolu ‘ano i hiki i k‰ia mea ‘ona ke ho‘opilikia i kou kino? (Hiki ke hØ‘ike i nÅ mÅhele o ke kino e komo ai k‰ia mea ‘ona.)

He aha ka hopena o k‰ia mea ‘ona i ke kino ‘oiai e ulu ana ‘o ia (pehea no nÅ ‘Øpiopio)?

Ho‘oikaika Kino Mokuna 4 Ha‘awina 3 DRAFT


Mokuna 4 Ha‘awina 3 Ha‘awina HuhË a me ka Ho‘onanÅ

E no‘ono‘o ‘oe e pili ana i k‰ia paukË mai ko Randy mo‘olelo mai:

E ‘oni iki ana ‘o Randy i ka manawa i ‘ae mai ai ke kumu iÅ ia no kona ho‘omaka ‘ana. Me ka hanu nui, ua mØkio kona mau lehelehe, a hÅpai a‘ela ‘o ia i ka pË i luna a ‘o kona pË a‘ela nØ ia me kona ikaika loa. Au‰! He pË . . . hi‘u wale nØ kai puka mai o ka pË. E ‘aka hene li‘ili‘i ana kekahi o nÅ hoa papa iÅ lÅkou e ne‘e aku ana i ke kahua hØ‘ike. Ua pa‘i ‘o Mike Char i kona mau lima no ka maliu ‘ana mai o nÅ haumÅna. I ka hula ‘ana a kÅna papa no ke ali‘i ‘o KalÅkaua, ua noho ‘o Randy me nÅ pËkani ‘‰ a‘e a e kËnou iho ana kona po‘o me ka hilahila loa. Ma hope o ka hØ‘ike, ua ho‘onohonoho ‘ia nÅ kuki a me ka wai hua ‘ai no nÅ kÅnaka a pau. Ua ho‘oku‘eku‘e ‘o Jesse i ko Randy ‘iwi ‘ao‘ao me ka ho‘ohenehene ‘ana aku, “Au‰ e ke hoa! He kani nØ ko kÅu pË, he kani pËhi‘u!” A ‘aka‘aka ‘o Jesse me ka leo nui. Ua ho‘oku‘i ‘o Randy i ko Jesse lima a ‘uÅ wale akula, “E hÅmau, e Jesse! ‘Oi aku ka maika‘i o kÅu hana?” E pi‘i ana ko Randy wela a i kona kino holo‘oko‘a. Ua ho‘oku‘i hou aku ‘o ia iÅ Jesse ma kona po‘ohiwi a hina ‘o ia ma luna o Kalei, ka hoa papa e kË ana ma hope o Jesse.

He aha ka mea i huhË ai ‘o Randy?

He aha kona mana‘o a i ‘ole pehea kona

na‘au?

He aha kÅna i hana aku ai? He aha kÅna i ‘Ølelo aku ai?

E kÅkau i kÅu mau pane i lalo nei: He hanana ho‘Å k‰ia.

HuhË a me ka Ho ‘onanÅ

mokuna 4 hananahoahoola.prel.org/pdf/mokuna_4_haawina_haumana.pdf · 2019. 11. 19. · ua pa‘i...

Documents