mongol khel

�

I

11 æèëèéí ñóðãàëòòàé Åðºíõèé Áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí 3-ð àíãèä ¿çýõ ñóðàõ áè÷èã

�

I

�

I

Çîðèãò Ìîíãîëûí çîëòîé àðäóóäÇîâëîíã òîíèëãîæ æàðãàëûã ýäëýâÆàðãàëûí ò¿ëõ¿¿ð, õºãæëèéí òóëãóóðÆàâõëàíò ìàíàé îðîí ìàíäòóãàé

Äàõèëò

Ìîíãîë Óëñûí ñ¯ëä äÓÓëàëã̄èéã Ö. Äàìäèíñ¿ðýí

Àÿûã Á. Äàìäèíñ¿ðýí Ë. Ìºðäîðæ

�

IãàÐ×Èã

I á¿ëýã. ãàðàã åðòºíöèéí íóóö- ñýðãýýí ñàíàöãààÿ

1. ªðãºëòºò áà áàëàðõàé ýãøèã 2. Ýãøèã çîõèöîõ ¸ñ3. ã̄èéí íýðëýñýí óòãà4. Ãýýãäýõ áà ãýýãäýõã¿é ýãøèã 5. ªã¿¿ëáýðèéí óòãà ñàíàà6. Àñóóñàí áà õ¿¿ðíýñýí ºã¿¿ëáýð7. Ýõèéí óòãà ñàíàà áà öîãöîëáîð

II á¿ëýã. Ìèíèé íóòàã- íýðëýñýí ¿ã

1. Íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèé àíãèëàë2. Îíîîñîí íýðèéí ç¿éë3. Íýðëýñýí ¿ãèéí òîî4. ß-èéí òºðëèéí óðò õîñ ýãøèã5. ßëãàõ ýãøãèéí òóõàé

III á¿ëýã. Ýðäýíýò õ¿í- Øèíæ òýìäãèéã íýðëýñýí ¿ã

1. Íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèéã äàâòàõ2. Þìíû øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ã3. Ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéí àíãèëàë4. Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷5. Çàðèìäàã áà îíöãîé ãèéã¿¿ëýã÷

IV á¿ëýã. Õ¿íèé ãàéõàìøèãò á¿òýýë- Òîî õýìæýý, îðîí áàéðûã íýðëýñýí ¿ã

V á¿ëýã. àìüòíû åðòºíö- Òèéí ÿëãàë

1. Òèéí ÿëãàë ãýæ þó âý?2. Òèéí ÿëãàëûí íºõöºë¿¿ä3. Òèéí ÿëãàëûí íºõöºëèéã çºâ áè÷èõ4. Õàìààòóóëàõ íºõöºë5. ã̄èéí äóíä îðñîí “æ, ÷, ø”-èéí äàðààõ áàëàðõàé ýãøãèéã çºâ áè÷èõ

VI á¿ëýã. àìüòíû õºäºëìºð – Ýñðýã áà îéðîëöîî íýð

1. ã̄, ¿ãèéí óòãûí ç¿éë÷ëýë2. Ýñðýã óòãàòàé ¿ã3. Îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã4. Øèëæñýí óòãàòàé ¿ã

1. Øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèéã äàâòàõ2. Òîî õýìæýýã íýðëýñýí ¿ã3. Îðîí öàãèéã íýðëýñýí ¿ã4. Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷5. Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷

�

I

1. ªã¿¿ëáýð ãýæ þó âý?2. Àñóóõ õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéã äàâòàõ3. Çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð4. Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð5. ªã¿¿ëáýðèéí öýã òýìäýã

Ñýäýë

Øèíý ìýäëýã

Ä¿ãíýëò

Áàãààð àæèëëàõ

Áèå äààõ àæèë

Ãýðèéí äààëãàâàð

Ñîíèðõîëòîé áàðèìò

ªºðèéãºº øàëãààðàé

VII á¿ëýã. ñýòãýí áîäîõóéí ãàéõàìøèã- Çàõèðàõ, àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð

VIII á¿ëýã. Ìýäðýìæ áà çºãíºë -Ýõèéí òºãñ øèíæ

1. Ýõ ãýæ þó âý?2. Ýõèéí óòãà ñàíàà áà öîãöîëáîðûã áàòàòãàõ3. Ýõèéí á¿òýö4. Ýõèéí òºãñ øèíæ

IX á¿ëýã. Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîë - Çîõèîëûí çîõèîìæ áà ä¿ðñëýõ õýðýãë¿¿ð

1. Çîõèîëûí çîõèîìæ2. Óðàí ÿðóó õýðýãë¿¿ð2. Àäèëòãàë, ç¿éðëýë3. Èõýñãýë, áàãàñãàë

1. Íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèé õóâèëàë2. Þìíû øèíæ òýìäýã áà òîî õýìæýýã íýðëýñýí ¿ã3. Îðîí öàãèéã íýðëýñýí ¿ã4. Ýñðýã áà îéðîëöîî íýð5. Èæèë áà øèëæñýí óòãàòàé ¿ã6. Ãýýãäýõ áà ãýýãäýõã¿é ýãøèã7. Çàõèðàõ, àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð8. Ýõ, ýõèéí á¿òýö, òºãñ øèíæ9. Ä¿ðìèéí òàéëáàð òîëü10. Õýë ç¿éí òîëü

X á¿ëýã. Óðãàìëûí àéìàã- Áàòàòãàë

ÒàíÈÕ ÒÝÌäã¯¯ä

�

IÓäÈÐÒãàë

Ìîíãîë õýë íü áèäíèé òºäèéã¿é íèéò õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëèéí íýã ìºí.

Èéìä ýíýõ¿¿ ñóðàõ áè÷ãèéã ñóäàëñíààð áèä ýõ õýëíèéõýý áàÿëàã ºâ ñàíãààñ ñóðàëöàæ, ñàíàà áîäëîî áóñäàä ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, áèå áèåíòýéãýý õàðèëöàí îéëãîëöîõ, áóñäûã ñîíñîæ ñóðàõ, íèéãìèéí õàðèëöààíä áóñàäòàé çºâ õàðèëöàõ ÿðèàíû ÷àäâàð ýçýìøèíý. Ìºí òºðºëõ õýëíèéõýý ¿ãèéí ñàíãèéí àðâèí èõ íººöººñ ñóäàëæ, ä¿ðìèéã îéëãîñíîîð çºâ áè÷èõ, õè÷ýýíã¿é íÿìáàé áè÷èõ äàäàë ÷àäâàðûã ýçýìøèõ áîëíî. Áèä ìîíãîë õýëíèé õè÷ýýëýýð ºìíºõ àíãèóäàä ýçýìøñýí ìýäëýãýý áàòàòãàõûí çýðýãöýý íýðëýñýí ¿ã, íýðëýñýí ¿ãèéí òîî, îðîí öàã çààí íýðëýñýí ¿ã, íýðëýñýí ¿ãèéí òèéí ÿëãàë, àñóóõ áà çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð, òýäãýýðèéã öýã òýìäãýýð ÿëãàõ, ýñðýã áà îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã, ýõ, ýõèéí á¿òýö çýðýã îéëãîëòóóäûã ìýäýæ àâíà. ¯¿íèé çýðýãöýý óíøèõ áè÷ãèéí õè÷ýýëýýð çîõèîëûí çîõèîìæ, àäèëòãàë ç¿éðëýë, èõýñãýë áàãàñãàë çýðýã õýëíèé óðàí ÿðóó õýðýãë¿¿ð¿¿äèéí òóõàé àíõíû îéëãîëòóóäûã ýçýìøèõ áîëíî.

Áàãø áîëîí íàéç íºõäèéíõºº òóñëàìæòàéãààð óíøèõ, áè÷èõ, ÿðèõ, ñîíñîõ, çóðàõ, áóäàõ, àæèãëàëò õèéõ, àñóóäàë øèéäâýðëýõ çýðýã á¿òýýë÷ àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýõ öîãö ÷àäàìæ ýçýìøèõ áîëíî. Ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéã áèå äààí õèéæ ã¿éöýòãýõèéí òóëä øàìäàí õè÷ýýãýýðýé. Ñóðëàãûí ºíäºð àìæèëò õ¿ñýí åðººå.

Çîõèîã÷èä

�

I

ªðãºëòºò áà áàëàðõàé ýãøèã

Ýãøèã çîõèöîõ ¸ñ

ã̄èéí íýðëýñýí óòãà

ªã¿¿ëáýðèéí óòãà ñàíàà

Àñóóñàí áà õ¿¿ðíýñýí ºã¿¿ëáýð

Á¯ëÝã. ãàÐàã åÐÒªíöÈéí íÓÓö – ñÝÐãÝÝí ñàíàöãààß

Ìîíãîë õýë

Óíøèõ áè÷èã 9 ñàðûí 1 (ø¿ëýã) ª.ÁààñàíæàâÄýëõèé (ø¿ëýã) Á.ßâóóõóëàí Äºðâºí óëèðàë (ø¿ëýã) Á.Äîðæñ¿ðýíÑàëõèíû ó÷èð Äºðâºí õ¿ñýë (ºã¿¿ëëýã) Ê.Ä.ÓøèíñêèéÓóë óñàà øèíæèæ ÿâààðàé (ø¿ëýã) Ñ.ÁàçàðñàäÓëààí íîì (ºã¿¿ëýë)

I

Ýõèéí óòãà ñàíàà áà öîãöîëáîð

Ãýýãäýõ áà ãýýãäýõã¿é ýãøèã

�

I

Åñºí ñàðûí íýãíèé ºãëºº õîíõ æèíãýíýæÅðòºíöèéí îíüñûã òàéëæ ýõëýõ ºðãººíä óðèíàìÅð áèøèéí áàÿðûí òóÿàò áèäíèé öàðàéäÅðººë áèëýãòýé èðýýä¿éã çîðèõ ¿¿äèéã íýýíýì Åñºí ñàðûí íýãíèé ºãëºº áàãø ìèíü óãòàæ Åðòºíö óÿðààõ ýëãýí õàéðààð òîñîæ àâíàì ßðóó àëäðûí æîëîî çàëàõ óõààíû õºëãººð ßìàãò óðàãøàà òýì¿¿ëæ ÿâàõûí æèã¿¿ð

ºðãºíºì Åñºí ñàðûí íýãíèé ºãëºº ýðòëýí áîñîæªñºí áîéæèæ ºíäºð áîëñíîî ìýäýí áàÿñàâ¯ëãýðò ãàðäàã èä øèäèéí îðãèëä ãàðúÿ¯íýí õàéðòàé ýõ îðíûõîî öýöýðëýã÷ áîëú¸ ª. Áààñàíæàâ

Õýìæýýëøã¿é ¿íýò ýðäýíýÕýíä ÷ õýðýãòýé ýðäýíý Òýð þó âý?

åñªí ñàÐûí íÝãÝí

Ýõ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Ø¿ëãèéã óíøààä, óòãûã òàéëáàðëàí ÿðèëö.• Äýýðõ ø¿ëãèéí óòãà ñàíààã òàéëáàðëàñàí ýõ çîõèîãîîðîé.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• “Åñºí ñàðûí íýãíèé ºãëºº áàãø ìèíü óãòàæ Åðòºíö óÿðààõ ýëãýí õàéðààð òîñîæ àâíàì” ºã¿¿ëáýðèéã àñóóõ,

õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ áè÷.

í¿äëýõ ¿ãñ: Áèëèã, óÿðààõ, òýì¿¿ëæ,

áîëñíîî, îðãèë

¯ãèéí óòãà:Áèëýãòýé-ñàéí ñàéõàí èðýýä¿é Áýëýã-òàëàðõëàà èëýðõèéëæ ºãºõ ç¿éë Îíüñ-ÿìàð íýã ç¿éëèéã ò¿ãæèõ õýðýãñýëÎðãèë-óóëûí îðîé, äýýä òàë

• Ýõýýñ äàðààõ çàãâàðò òîõèðîõ ºã¿¿ëáýðèéã îëæ áè÷ýýðýé.

Íýðëýñýí ¿ã, ¿éë ¿ã, íýðëýñýí õîðøîî ¿ã, íýðëýñýí ¿ã, ¿éë ¿ã

ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Ø¿ëãýýñ ¿éë õºäëºëèéã çààñàí ¿ãñèéã ÿëãàí

áè÷ýýä, àñóóëò ãàðãààðàé.• Ýõýýñ íýðëýñýí óòãàòàé ¿ãñèéã îëæ, ¿ãèéí

ñ¿ëæýýã áºãëººðºé. ºãëºº, ºðãºº, õîíõ, îíüñ, èðýýä¿é, æèã¿¿ð

1

22

3 4

�

IÁ¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë

• Ø¿ëãèéã õóóëæ áè÷ýýä, áàëàðõàé ýãøèãòýé ¿ãèéã çóðæ òýìäýãëýýðýé.• Óðò ýãøèã îðñîí ¿ãñèéã îëæ, õîëáîî ¿ã áîëãîí õóâèðãàæ áè÷.

1. “Ýðäýì ñóðàõûí à÷ òóñ” ñýäâýýð ýõ çîõèîí áè÷ýýðýé.2. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðèéã çºâ áàéðëóóëæ, “Åðòºíöèéí ãóðâàí áàÿí”-ûã á¿òýý.

ªã¿¿ëáýðèéã çºâ íàéðóóëàí áè÷ýýðýé. íîì, äýýä, ýðäýì, áàÿí àäàã, õºðºíãº, áàÿí, ýä äóíä, áàÿí, õ¿¿õýä, ¿ð3. “æèíãýíýæ, óÿðààõ, öýöýðëýã÷, ¿íýí” ¿ãñèéí ýãøèã çîõèöîõ ¸ñíû ä¿ðìèéã

òàéëáàðëààðàé. 4. Ø¿ëãèéã öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíøààðàé.

Àíõàëæ îðîõ ¿å íü àäóóíû øèëýí äýýðõ ¿ñÀðààñ íü îðîõ ¿å áºìáºëºã äîòîðõ àãààð Íèéë¿¿ëýýä óíøâàë Áèäíèé àìüäàðäàã ãàçàð íóòãèéí íýð Òààâðûã òààãààðàé.

äÝëÕÈé

Òóëàõ öýãã¿é íàëóó òýíõëýãÒóæ ýðãýëäýõ õàòóó áºìáºëºãªíãººð ÿëãàøã¿é óðàí ñîëîíãîëîã

ã̄ýýð ºã¿¿ëøã¿é ¿íýí ãàéõàìøèã Á¿ðýíõèé ñàíñðûí öýíõýð í¿ä Á¿õèé ë àìüòíû ¿äëýõ ¿ä Èðýõ áóöàõûí ýýëæëýõ öýã Ýíý áîë ìàíàé äýëõèéí áºìáºðöºãÀé äàà, äýëõèé, äýëõèé, äýëõèéÀìü, àìüäðàëûí àëòàí ºëãèéÖýíãýã óñ, àãààð, íàðíû îðîíÖîã æàâõëàíò õ¿í, ÷èíèé ýçýí … Á. ßâóóõóëàí

í¿äýëæ çºâ áè÷èõ ¿ãñ:

Ñîëîíãîëîã, ºã¿¿ëøã¿é, àìüäðàëûí áºìáºðöºã, æàâõëàíò, áºìáºëºã,

òýíõëýã, ãàéõàìøèã

¯ãèéí óòãà: Òóæ ýðãýëäýõ-áàéíãà ýðãýõ Îãòîðãóé- òýíãýð Áèåò- áîäèò ç¿éë

ãýðòýý õèéõ äààëãàâàð

�0

I

Äýëõèé áîë îãòîðãóéí óóäàìä ýðãýëäýæ áóé õàòóó áèåò þì. Ýíý áºìáºðöºã íü áºâ áººðºíõèé áèø, äýýä äîîä òàëààñàà áàãà çýðýã øàõàãäñàí õýëáýðòýé áàéäàã. Äýëõèéí õàìãèéí ºðãºí õýñãèéã îðîîæ áàéãàà øóãàìûã ýêâàòîð ãýæ íýðëýíý. Äýëõèéí äýýä õàãàñûã õîéä õàãàñ, äîîä õýñãèéã ºìíºä õàãàñ ãýäýã. Äýëõèéí ãàäàðãà íü àãààð, óñ, õóóðàé ãàçðààð á¿ðõýãääýã.

Äýëõèéí áºìáºðöãèéí ãàäàðãûí çºâõºí äºðºâíèé íýãèéã õóóðàé ãàçàð ýçýëäýã. Õóóðàé ãàçàð íü äîëîîí òîì õýñãýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýäãýýðèéã òèâ ãýíý. Òèâ¿¿äèéã Àôðèê, Àçè, Àíòàðêòèä, Åâðîï, Àìåðèê, Àâñòðàëè õýìýýí íýðëýäýã. Òýäãýýðèéã ãàçðûí çóðàãò ººð ººð ºíãººð òýìäýãëýíý. Õóóðàé ãàçðûí èõýíõ õýñýã íü áºìáºðöãèéí õîéä õàãàñò îðøäîã àæýý.

(“Õ¿¿õäèéí íýâòýðõèé òîëü”-îîñ)

Ýõ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Ø¿ëãèéí óòãûã òàéëáàðëà. Öýýæëýýä, óðàí ÿðóó óíøààðàé. • Äýýðõ ýõ õýäýí öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí áàéíà âý? Öîãöîëáîð ãýæ þóã õýëýõ âý?

Ñýðãýýí ñàíàæ, ÿðèëöààðàé.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• ªºðèéí äóðòàé 2-3 ºã¿¿ëáýðèéã ñîíãîí àâ÷, àñóóõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ,

áè÷ýýðýé.• Õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéí òîîã õýëýýðýé. ßàãààä õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýð ãýñýí áý?

ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Äýýð òàéëáàðëàñàí ¿ãèéã õîëáîî ¿ã áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé. • “Äýëõèé” ýõýýñ íýðëýñýí óòãàòàé òàâàí ¿ãèéã ñîíãîí àâ÷ óòãûã òàéëáàðëàí áè÷.• Äýýðõ ø¿ëãèéí çàãâàðûã äóóðàéí, äóðòàé áàéãàëèéí ¿çýãäëýýð ø¿ëýã çîõèîí

áè÷ýýðýé.

Á¿òýýâýð, àâèàí äýýð àæèëëàõ äàñãàë• “Äýëõèé” ø¿ëãýýñ îíöîëñîí òàâàí ¿ãèéã áè÷èæ, àâèà ¿ñãèéí òîîã òîäîðõîéëîîðîé.

Æèøýý íü: Òóëàõ- 5 ¿, 5 à• Äàðààõ ¿åýð çàäàëñàí ¿ãñýýñ áóðóó çàäàëñàí ¿ãèéã îëæ, çºâ áîëãîí áè÷. à. Àã-ààð â. äýë-õèé ä. ñîë-îí-ãî-ëîã á. Áºº-ðºí-õèé ã. á¿ð-õýã-äñýí å. áºìáºð-öºã

Òèâ¿¿äèéí íýðýýð ¿ãèéí ñ¿ëæýý áºãëº. Òèâ¿¿äèéí íýðèéã í¿äëýí çºâ áè÷èæ ñóðààðàé. (Àçè, Àôðèê, Àìåðèê, Àâñòðàëè, Àòðàêòèä, Åâðîï)

12

34

��

I

�. Õýëíèé áàã: “Ýõ äýëõèé- áèäíèé ãýð” ñýäýâò ø¿ëýã çîõèîæ, òàéëáàðëààðàé.

�. Òîîíû áàã: Äýëõèéí òóõàé òîî, áàðèìòóóäûã öóãëóóëæ, íàéçóóääàà ÿðüæ ºãººðýé.

�. Õýðýãëýýíèé áàã: Äýëõèé áèäíèé àìüäðàëä ÿìàð õýðýãòýé âý? Æèøýýãýýð áàòëààðàé.

Á¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë1. “ºã¿¿ëøã¿é” ãýäýã ¿ãýíä õýäýí àâèà, õýäýí ¿ñýã áàéíà âý? a. 9 ¿ñýã, 8 àâèà â. 8 ¿ñýã, 7 àâèà á. 9 ¿ñýã, 9 àâèà ã. 8 ¿ñýã, 8 àâèà2. ªðãºëòºò áà áàëàðõàé ýãøèã ãýæ ÿàãààä íýðëýñýí áý? Òàéëáàðëàí áè÷ýýä, 3, 3

æèøýý ãàðãààðàé.ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë

1. Ãàðàã åðòºíö, äýëõèéòýé õîëáîîòîé ¿ãýýð òààâàð çîõèîãîîðîé.2. “Äýëõèé, áºìáºðöºã, ñàíñàð, àãààð, óñ” ¿ãñ íü þóã íýðëýñýí áàéíà âý? 3. Ýäãýýð ¿ãñèéã çààõ, àñóóõ ¿ãýýð îðëóóëæ áè÷ýýðýé.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë1. “Äýëõèé” ø¿ëãèéí õî¸ðäóãààð áàäãèéã õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ

áè÷ýýðýé. ¯ëãýðëýâýë: Á¿ðýíõèé ñàíñðûí öýíõýð í¿ä = Äýëõèé á¿ðýíõèé ñàíñðûí öýíõýð í¿ä

ìýò õàðàãääàã.2. “Äýëõèé” ø¿ëãèéí ãóðàâäóãààð áàäãèéã àñóóõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ

áè÷ýýðýé.3. ªºðèéí áè÷ñýí õ¿¿ðíýõ áà àñóóõ ºã¿¿ëáýðèéí ýõëýë, òºãñãºëèéã ÿìàð ä¿ðìýýð

áè÷èõ âý? Òàéëáàðëàí, äýâòýðòýý áè÷.Ýõ äýýð àæèëëàõ äàñãàë

1. “Ýõ äýëõèé áèäíèé ãýð. ßàãààä ãýâýë ...” ýõèéã ã¿éöýýæ, 40-50 ¿ãòýé ýõ áîëãîí áè÷. Ãàð÷èã ºãººðýé.

2. ªºðèéí çîõèîñîí ýõýýñ öîãöîëáîðóóäûã ÿëãàí, òàéëáàðëààðàé.3. Òîäðóóëñàí ¿ãñèéã àæèãëàí, çàäàëæ áè÷ýýä òàéëáàðëà.

Óóðãààð = óóðã à + ààðõàíûí = õàí à + ûíàëãûí = àëã à + ûíáîòãî = áîòã î + îî

Äºðâºí áàã áîëæ äàðààõ çààâðûí äàãóó á¿òýýë÷ýýð àæèëëààðàé.�. Òàíèí ìýäýõ¿éí áàã: Äýëõèéí òóõàé ÿìàð, ÿìàð ñîíèðõîëòîé áàðèìòóóä

áàéäàã âý?

Á¿òýýë÷ýýð õèéõ äààëãàâàð

È-ýýñ áóñàä áîãèíî ýãøãýýð òºãññºí ¿ãýíä óðò ýãøãýýð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàõàä ýöñèéí áîãèíî ýãøèã ãýýãäýíý.

��

IÄºðâºëæèí äîòîð ãóðâàëæèíÃóðâàëæèí äîòîð ãó÷ ãó÷èí õàäààñ Òýð þó âý?

äªÐâªí ÓëÈÐàë

ªâªë Ìºíõ òýíãýðèéí ªíãº íü òóíàìàë Ìºñ íü ìºíãºí ªíºòýé ºâºë Õºâðºõ ¿¿ëíýýñ Áóòðàí á¿æèõ Öàñàí öàãààí Áóóðàë ºâºë

íàÌàÐ Ñàìàð æèìñ íü Áîëîâñîð÷ ã¿éöñýí Ñàéõàí íóòãèéí Ààãèì íàìàð Íàâ÷ öýöýã íü Íîãîîð÷ ã¿éöñýí Ñàéõàí íóòãèéí Íàëãàð íàìàð

ÕàâàÐ Øèíýõýí òºëèéí Äóó íü õàíãèíàõ Ñîíèõîí ýãøèãòýé Äóó÷èí õàâàð Íÿëõ íîãîîíû Ñîðîî äýëãýýä Íàëãàð çóíàà Óðüñàí õàâàð

ÇÓí Öýíãèéí áîðîî Øààãèí øóóãèõ Öýíã¿¿í õóðòàé Ààãèì çóí Öýöãèéí äýëáýýíä Ýðâýýõèé íààäàõ Öýíãýë ä¿¿ðýí Äýëãýð çóí

Á. Äîðæñ¿ðýí

��

I

Ýõ äýýð àæèëëàõ• Ø¿ëãèéã óíøààä, óòãûã ÿðèëöààðàé. Óðàí òîäîîð óíøààðàé.• Äýýðõ ø¿ëýã õýäýí õýñãýýñ á¿òñýí áý? Õýñýã òóñ á¿ðèéí óòãûã òàéëáàðëààðàé.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ• Äóðòàé óëèðëàà ñîíãîí àâ÷, òýð õýñýãò õýäýí ºã¿¿ëáýð áàéãààã òîäîðõîéëîîðîé.• Ñîíãîí àâñàí ºã¿¿ëáýðýý àñóóõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãà. Àñóóõ ºã¿¿ëáýðèéí

ýöýñò ÿìàð öýã òýìäýã õýðýãëýäýã âý?ã̄ äýýð àæèëëàõ

• Ø¿ëãèéã óíøààä, ýð áà ýì ¿ãèéã àíãèëàí áè÷ýýðýé.• “Áóóðàë, òºë, õàíàãàð” ¿ãñèéí óòãûã òàéëáàðëààðàé.

Á¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ• Òîäîðõîé õýñãèéã äýâòýðòýý õè÷ýýíã¿é áè÷ãýýð áè÷. 5 ¿ãèéã ñîíãîí àâ÷, ºðãºëòºò

áà áàëàðõàé ýãøãèéã ÿëãàí òýìäýãëýýðýé.• “øèíýõýí, ºíºòýé, áàãà÷óóä” ¿ãñèéí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã òàéëáàðëàí áè÷.

í¿äëýõ ¿ãñ: ààãèì, áàãà÷óóä, áîëîâñîð÷, ñîíèõîí, øèíýõýí, òóíàìàë,

ºíºòýé

¯ãèéí óòãà:Òóíàìàë-òóíãàëàã ñàéõàíÑîíèõîí-ñîíèíÑîð ºâñ-ìàëä ãèøãýãäýýã¿é øèì òýæýýëòýé ºâñ

Äóðòàé óëèðëàà íýðëýí, 4 áàã áîëíî. Áàã á¿ð äàðààõ àñóóëòûí äàãóó çóðãèéí öóãëóóëãà õèéõ, /äóó/ ø¿ëýã óíøèõ, ýõ çîõèîõîîñ ãàäíà ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéã áóñäàäàà ÿðüæ ºãíº.

1. Òóõàéí óëèðëûí öàã àãààð ÿìàð áàéäàã âý? 2. Õ¿ì¿¿ñèéí àæèë õºäºëìºðèéí îíöëîã3. Õ¿ì¿¿ñ óëèðëûí áàéäàëä òîõèðóóëàí, õýðõýí

õóâöàñëàäàã âý?

öàñ þóíààñ á¿òäýã âý?- Îþóíò¿ëõ¿¿ð ýý, Îþóíò¿ëõ¿¿ð ýý! Öàñ þóíààñ á¿òäýã þì áý?- Öàñ óó, ýíý ÷èíü º÷¿¿õýí òàëñò ìºñ, àãààð õî¸ðîîñ á¿òäýã þì

ãýíý áèëýý. - Òèéì ãýæ ¿¿? - Òèéì ýý. ×è øèíýõýí öàñààð õóâèíãàà ä¿¿ðãýýä ¿ç. Òýãýýä

õàéëóóë. Õóâèíãèéí ÷èíü ¸ðîîëä æààõàí óñ ë ¿ëäýíý äýý. Àðâàí ëèòðèéí õóâèí ä¿¿ðýí öàñ åðäºº ë ãàíö ëèòð óñ áîë÷èõíî. Òýãýõëýýð öàñíû ãàíöõàí õóâü íü ë óñ, áóñàä íü àãààð áàéíà ãýñýí ¿ã þì äàà. Îéëãîâ óó?

- Îéëãîëîî. Áàÿðëàëàà.

×ÈíÈé ñîíÈÐÕîëä

Õàâàð Çóí

ªâºë Íàìàð

��

I

1. Ø¿ëãèéã öýýæèë. Óðàí òîä óíøèõ äàñãàë õèéãýýðýé.2. Ýõèéã óíøààä, ººðèéí ñýòãýãäëèéã áè÷ýýðýé.3. Äóðòàé óëèðëûíõàà òóõàé 2-3 ñîíèðõîëòîé àñóóõ ºã¿¿ëáýð áè÷.4. “Ìÿíãà ìÿíãàí æèë º÷¿¿õýí ÷ ÷ºëºº çàâã¿é.” ºã¿¿ëáýðèéí óòãûã òàéëáàðëàí

áè÷ýýðýé.5. Íýðëýñýí óòãàòàé ¿ãýýñ ñîíãîæ, ¿ãèéí ñ¿ëæýý çîõèîãîîðîé.6. “ãèéíãîîëîõ” ¿ãèéí óòãûã òàéëáàðëà. Õîëáîî ¿ã çîõèîí, ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷.7. “Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí” ¿ãèéã ¿åýð òàñëàí áè÷ýýðýé.

ñàëÕÈíû Ó×ÈÐ

Àãààð õºäºëãººíä îðäîã óó?

Àãààð õàëæ äýýø õººðíº.

Ñàëõè ÿàæ ¿¿ñäýã âý?

Õàðèí õ¿éòýí áîëîõîîð õºð÷, áóöààä äîîø

áóóäàã.

Ýíý íü ñàëõè õºäëºõºä ÿìàð

õàìààòàé þì áý? Åð íü ñàëõè ÿàæ ¿¿ñäýã

þì áý?

Áèå äààæ õèéõ àæèë

��

I

Ýõ äýýð àæèëëàõ• Ñàëõèíû ¿¿ñëèéí òàëààð õýðõýí îéëãîñíîî ººðèéí ¿ãýýð ÿðü.• Ñàëõè õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä ÿìàð õýðýãòýé âý? Ýõ çîõèîí, ÿðèëöààðàé.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ• Ýõèéã àíõààðàëòàé óíø. Àñóóõ áà õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿëãàí áè÷ýýä, óòãûã

òàéëáàðëààðàé.• Ýõýýñ îéëãîñíîî 2-3 ºã¿¿ëáýðò áàãòààí, õè÷ýýíã¿é áè÷ýýðýé.

ã̄ äýýð àæèëëàõ• Ýõýýñ íýðëýñýí óòãàòàé ¿ã 3, ¿éë õºäëºëèéã çààñàí ¿ã 3, øèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ã 3-

ûã îëæ áè÷.• “õºäëºõºä, ãàçðààñ” ¿ãèéí áàëàðõàé ýãøãèéã òàéëáàðëà.

Á¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ• Óðò ýãøèãòýé ¿ãèéí äîîãóóð 1, õîñ ýãøèãòýé ¿ãñèéí äîîãóóð 2 çóðæ òýìäýãëýýðýé.• “Äýëõèéí, õ¿éòýí” ¿ãèéí ýãøèã çîõèöîõ ¸ñûã òàéëáàðëàí áè÷.

Õàëóóí àãààð äýýø õººðºõºä àãààð ñèéðýã áîëäîã. Õàðèí õ¿éòýí àãààð òóí íÿãò áîëîõîîð, íýã õýñýã

íü óðñàí èðæ, õàëóóí àãààðûí ñèéðýã õýñãèéã íºõäºã.

ªºðººð õýëáýë, áóñàä ãàçðûí

àãààð óðñàí èðæ, ñàëõè ¿¿ñíý.

Õóóðàé ãàçðûí àãààð õàëàõ áà õºðºõ íü äàëàé òýíãèñýýñ èë¿¿ õóðäàí òóë ºäºðò ñàëõè äàëàé òýíãèñýýñ õóóðàé ãàçàð ëóó

¿ëýýíý. Õàðèí øºíº ñàëõè ýõ ãàçðààñ äàëàé òýíãèñ ð¿¿ ¿ëýýäýã.

“Äýëõèéí áºìáºðöãèéí íóóö” íîìîîñ

í¿äëýõ ¿ãñ: õººðºõºä, áîëîõîîð,

ñàëõè, òýíãèñýýñ

¯ãèéí óòãà:Íÿãò-øèã¿¿ ãýñýí ¿ã Ñèéðýã-çàéòàé Øàðãà÷èí-ýì çýýðèéí íýð

��

I

1. “Ñàëõè” ñýäâýýð ýõ, ø¿ëýã çîõèîí áè÷ýýðýé2. Õ¿ñíýãòèéã íºõºæ áè÷.

Ñàëõèíû òàëààð áè ºìíº íü þó ìýäýæ áàéâ?

ªíººäºð þó ìýäýæ àâñàí áý?

Öààøèä þó ìýäýõèéã õ¿ñýæ áàéíà âý?

3. Ýõýýñ ÿëãàõ ýãøèãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷. Õýäýí ¿ã áàéíà âý?

ØÈéäâÝÐëÝÕ àñÓÓäàë

Áèä àãààðààð àìüñãàëäàã. Ñàëõè áîë àãààðûí õ¿÷òýé óðñãàë þì. ̄ ¿íèéã áàòëàõûí òóëä òóðøèëò õèéæ ¿çüå. Áèå áèåíèéõýý í¿¿ð ð¿¿ õ¿÷òýé ¿ëýýãýýðýé.Ýñâýë äýâòðýý àâ÷, í¿¿ðíèéõýý ºìíº õºíãºí ñàâààðàé. Ýíý òîõèîëäîëä þó ¿¿ñ÷ áàéíà âý? Òàéëáàðëà.

Ýðãýí óëèðàõ ìº÷Ýíãèéí íýãýí íýðòýéÝýëæ õàëààãàà ñîëèëöîõÝðõýì äºðâºí ýë÷òýé Òýð þó âý?

äªÐâªí Õ¯ñÝëÌèòÿ óóëàíä ÷àðãààð, ãîë äýýð òýø¿¿ðýýð

ãóëãàæ óëààí õàöàðëà÷õààä, ãýðòýý èðæ ààâäàà: “ªâºë ÿàñàí ñàéõàí þì áý? Áè ¿ðãýëæ ë ºâºë áàéãààñàé ãýæ áîäîõ þì” ãýâ. Ààâ íü: “×è òýãâýë ººðèéí õ¿ñëýý ìèíèé ºâðèéí äýâòýðò áè÷” ãýõýä, Ìèòÿ áè÷æýý.

Õàâàð áîëîâ. Ìèòÿ íîãîîí íóãààð ýðýýí ýðâýýõýé äóðààðàà õººæ, öýöýã ò¿¿æ ÿâààä, ààâäàà èðæ “Ýíý õàâàð ÿàñàí ãî¸ þì áý?

¯ðãýëæ ë õàâàð áàéäàã áîëîîñîé ãýæ õ¿ñýõ þì” ãýæ õýëýâ. Ààâ íü òýìäýãëýëèéí äýâòðýý ãàðãààä, Ìèòÿãààð ººðèéí íü õ¿ñëèéã áè÷¿¿ëýâ.

Çóí áîëîâ. Ìèòÿ ààâòàéãàà õàäëàíä ãàð÷ýý. Õ¿¿ á¿õýë ºäðèéí òóðø çàãàñ áàðüæ, æèìñ ò¿¿æ, ñàéõàí ¿íýðòýé íîãîîíä ºíõºð÷ çóãààëààä, îðîé ààâäàà: “ªíººäºð ÷ õàðèí äóðààðàà çóãààëëàà äàà. Áîëäîãñîí áîë çóí áèòãèé ë äóóñààñàé áèëýý?” ãýæ õýëýâ. Ìèòÿãèéí ýíý õ¿ñýë ÷ ìºí òýìäýãëýëèéí äýâòýðò áè÷èãäæýý.

Íàìàð áîëîâ. Æèìñíèé öýöýðëýãýýñ óëààõàí àëèì, øàð ëèéð ò¿¿ëöýâ. Ìèòÿ áàÿð õººð áîëæ ààâäàà “Íàìàð ÷ á¿õ óëèðëûí õàìãèéí ñàéõàí íü þì àà” ãýæýý. Ààâ íü ººðèéíõºº òýìäýãëýëèéí äýâòðèéã ãàðãàæ ºâºë, õàâàð, çóíû òóõàé ìºí ë èíãýæ ÿðüäàã áàéñíûã íü ¿ç¿¿ëæýý.

Ê.Ä.Óøèíñêèé

Á¿òýýë÷ àæèë

��

I

Ýõ äýýð àæèëëàõ äàñãàë1. Ýõèéã óíøèæ, óòãà ñàíààã ÿðèëöààðàé.2. Õýäýí öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí áý? Öîãöîëáîð òóñ á¿ðèéí óòãûã òàéëáàðëà.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Óëèðàë òóñ á¿ðèéí îíöëîãîîñ ººðò õàìãèéí èõ òààëàãääàã ç¿éëèéã íýã ºã¿¿ëáýðýýð

áè÷ýýðýé. • ªäðèéí òýìäýãëýë õºòºëæ äºðâºí õ¿ñëýý áè÷ýýðýé

ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë 1. Öàñò ãóðâàí äàâàà Íàéðò ãóðâàí äàâàà Íàâ÷èò ãóðâàí äàâàà Íàéðòàé ãóðâàí äàâàà (. . . . )

îíüñîãûã òààãààä 4 óëèðëûí îíöëîãèéã ÿðèëöààðàé. 2. Ýõýýñ òºëººëºõ ¿ãñèéã îëîîðîé.

Á¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë1. “Óëèðëûí, õàìãèéí” ¿ãñèéã ¿åýð òàñëàí áè÷ýýä ä¿ðìèéã òàéëáàðëààðàé. 2. Ýõýýñ óðò, áîãèíî, õîñ ýãøèãòýé ¿ãèéã ÿëãàí áè÷.

í¿äëýõ ¿ãñ: õàöàðëà÷õààä, òýìäýãëýëèéí,

óëèðëûí, äýâòðèéã

¯ãèéí óòãà:ªâðèéí äýâòýð-òýìäýãëýë õºòëºõ äýâòýð

Äºðâºí óëèðëûí îíöëîãèéã ÿìàð íýã ä¿ðñýýð èëýðõèéëæ çóðààðàé. Äàðàà íü çóðñàí óëèðëààðàà íýã áàã áîëæ, õàíûí ¿çýñãýëýí ãàðãà. Òóõàéí óëèðàë ÿìàð îíöëîãòîéã ÿíç á¿ðýýð èëýðõèéëýýðýé. Òóõàéëáàë, òóõàéí óëèðëûí òóõàé îíüñîãî, òààâàð çîõèîõ, äóó ø¿ëýã áè÷èõ, öàã àãààðûí ìýäýý äàìæóóëàõ ãýõ ìýò.

1. Ìèòÿãèéí äºðâºí õ¿ñëèéã çóðãààð èëýðõèéëýýðýé. 2. Ýõèéã óíøààä õýñýã òóñ á¿ðò ãàð÷èã ºã÷, ººðèéí áîäëîîð äýëãýð¿¿ëýí

áè÷ýýðýé. 3. Äàðààõ åðòºíöèéí ãóðâûã òààãààðàé. Öýýæèë. Åðòºíöèéí ãóðàâ ãýæ þóã õýëýõ âý?

åðòºíöèéí ãóðâàí õºõÓóæèì äýëõèéí ………. íýã õºõÓíòðàõ ãàëûí ………. íýã õºõÓðñàõ ãîëûí ………íýã õºõ

ãýðòýý õèéõ á¿òýýë÷ äààëãàâàð

��

I

ÓÓë Óñàà ØÈíæÈæ ßâààÐàé

Ààâûí ñóðãààë àëòÝýæèéí ñóðãààë ýðäýíý

ªâºº ààâ àëñûí óóëñûí ªòãºí îéã äóðàíäàí õàðààä Ýíý ºâºë öàñ èõ óíàíàà ãýæ Ýðãýõ çóóðàà íàäàä õýëýâ. Ãàë õàëóóí íàðíû èë÷ Ãàçàð äýëõèéãýýñ õîëäîîã¿é íàìðààð ªâëèéí óíàõ öàñûã ÿàæ ªâºº óðüäààñ ìýäýâ ãýæ Áàë÷èð óõààíûõàà õýðýýð ãàéõàæ Áóóðàë ºâººãººñ ñîíèðõîí àñóóâàë Õóñíû íàâ÷èñ äîðîîñîî ýõýëæ ãàíäâàë Õóíãàð öàñ àðâèí îðäîã þì. Ýíý íàìàð ìîäíû íàâ÷èñ Ýãýý ë òýãæ ãàíäëàà õ¿¿ ìèíü Óäàìò ìàë÷èí áîëú¸ ãýâýë Óóë, óñàà øèíæèæ ÿâààðàé ãýâ. Ñ. Áàçàðñàä

í¿äëýõ ¿ãñ: èë÷, áàë÷èð, õýðýýð,

ñîíèðõîí, óäàìò

¯ãèéí óòãà:óðüäààñ- ºìíººñ ãýñýí ¿ã ýãýý ë- ÿã, (àðàé) àðâèí-èõèë÷-ãàëûí èë÷ýë÷-ýë÷ òºëººëºã÷

Ýõ äýýð á¿òýýë÷ýýð àæèëëàõ äàñãàë • Ø¿ëãèéã óðàí òîäîîð óíøèæ, öýýæëýýðýé. Óòãûã ÿðèëö.• Ýõ áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• ªâºº õ¿¿äýý þó ãýæ õýëñýí áý? ªã¿¿ëáýðèéã îëæ, äýâòýðòýý áè÷.• Ø¿ëãýýð æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéãýýðýé.

ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Ýõýýñ íýðëýñýí óòãàòàé ¿ã 6-ã ò¿¿æ, ¿ãèéí ñ¿ëæýý çîõèîãîîðîé.• Òýäãýýð ¿ãñýý òºëººëºõ ¿ãñýýð õóâèðãàæ áè÷ýýä, àñóóëò òàâèàðàé.

Á¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Áàëàðõàé ýãøèã íü ãýýãäñýí 2 ¿ãèéã îëæ, ¿åýð òàñëàí áè÷ýýðýé.• ªðãºëòºò ýãøãèéã ÿëãàí òýìäýãëý. ßàãààä ºðãºëòºò ýãøèã ãýñýí áý?• Ø¿ëãýýñ 3 ¿åòýé ¿ã 5-ûã ò¿¿æ, óòãûã òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.

ÒÝíãÝÐÝÝ ÒàíüßÒýíãýð ñàéõàí áàéõ, ýâã¿éäýæ ìóóäàõûã àìüòàä õ¿íýýñ ò¿ð¿¿í ìýäýðäýã. Èéì

ó÷ðààñ ìàíàé àðä ò¿ìýí òàâàí õîøóó ìàëàà ìàëëàæ, èäýø óóø, õýâòýø, ÿâäàë õºäºëãººí, ààø àðàíøèíãèéíõ íü ººð÷ëºëòººð òýíãýðèéí áàéäëûã øèíæèæ ñóðñàí áèëýý. ¯¿íýýñ çàðèìûã äóðäúÿ. Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð ìýäýæ àâààä, òýíãýðèéí áàéäëûã

��

Iøèíæèæ ñóðààðàé.

Òýíãýð ñàéõàí áàéõûã ÿàæ øèíæäýã âý? - Ìîíãîë ¿õýð õºëºº æèéæ, òîëãîé ºíäèéí õèâæ õýâòâýë;- Yõýð ìàë ¿ñýý øèëãýýæ, ìººðºëäºí, ÿíöãààæ, ñààëèéí èíãý, ã¿¿ áîòãî óíàãàà

îðõèæ áýë÷èõ, çýëòýé óíàãà ÿíöãààõ íü áîðîî àðèëæ òýíãýð îíãîéõûí øèíæ; - Òýìýý áýë÷ýýðò ººðºº ãàðâàë òýð ºäðºº òîãòóóí äóëààí áàéõûí øèíæ;Òýíãýð ýâã¿éðýõèéí øèíæ - Ìàë õýâòýðòýý õîðãîäîæ áýë÷ýýðò ãàðàõ äóðã¿é áîë;- Yõýð öàãààñàà ýðò õîòîëáîë;- Ìîðü áàéí áàéí òóðãèâàë çóí ñàëõè øèð¿¿ñ÷ áîðîî îðîõ, ºâºë õ¿éòðýõèéí øèíæ

Òýíãýð øèíæèõ ººð ÿìàð, ÿìàð àðãà áàéäàã âý? Áóñàä õ¿ì¿¿ñýýñ ìýäýæ àâààðàé. Ò¿¿ãýýðýý çóðæ, áóäàæ, áè÷èõ çýðãýýð á¿òýýëèéí ¿çýñãýëýí ãàðãàãòóí.

1. Ìîíãîë÷óóäûí áóñàä óëñ îðíîîñ ÿëãàðàõ ºâºðìºö îíöëîã þó âý? ßðèëö.2. Ìàë÷èí õ¿íèé àìüäðàëûí òóõàé ÷è þó ìýäýõ âý? Ýõ çîõèîí áè÷ýýðýé.3. Ìîíãîë Óëñ õýäýí òîëãîé ìàëòàé âý?

ªâëÈéí îéä öÝöÝã Ò¯¯ÕÝÝÐ

Àðûí ìîä àðæãàðÀðæãàð ÷ áîëñîí áóðæãàðÁóðæãàð ÷ áîëñîí áóÿíòàé Òýð þó âý?

¯ëãýðèéí áèø æèðèéí íýã îõèí ªâëèéí îéä öýöýã ò¿¿õýýð îäæýýÈòãýõýä õýäèé õýö¿¿ ÷ ãýëýý Èäòýé øèäòýé ¿ëãýð áèø ýý! Çóíû äóíä ñàðûíõ øèã Çóçààí íîãîîí õºâ÷èä áèø Öàöàã ÷èìãýý ãÿëòàëçóóëñàí Öàñò õºâ÷èéí ã¿íä îðæýý. ¯ëãýðèéí áèø æèðèéí îõèí¯ëýìæ ÿðóó ìèøýýí õýëýõ íü: ªâëèéí îéä öýöýã ò¿¿õýä ¯íýíäýý òà èòãýõã¿é áàéâàë ç̄ýñãýëýíò àðöíû áóòûã ç̄¿¿ëæ áè ÷àäíà ø¿¿!ªãººìºð çóíû öàãò áîë ªíãèéí öýöýã õàðàà áóëààæ

ãýðòýý ã¿éöýòãýõ àæèë

�0

I

Ýõ äýýð á¿òýýë÷ýýð àæèëëàõ äàñãàë• Ø¿ëãèéí óòãûã ÿðèëöààðàé.• ªã¿¿ëýìæýýñ ñàíàà àâ÷, àäèë òºñòýé ¿ëãýð, ºã¿¿ëëýã áè÷.

ªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Îõèí þó ãýæ õýëñýí áý? Ò¿¿æ áè÷ýýä öýýæèë.Õýäýí ºã¿¿ëáýð áàéíà âý?• Àðö ÿàãààä ìºíõ íîãîîí áàéäàã òàëààð áàãøòàéãàà ÿðèëöààðàé. 2-3 ºã¿¿ëáýðò

áàãòààí áè÷. ªã¿¿ëáýðèéí óòãûã òàéëáàðëààðàé.ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë

• “¿ëãýðèéí, ºíãèéí” ¿ãñèéí ä¿ðìèéã òàéëáàðëààðàé.• ªºðèéí äóðòàé 5 ¿ãèéã ñîíãîí àâ÷, óòãûã òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé

í¿äëýõ ¿ãñ: ¿çýñãýëýíò, àðö,

óëàëçàæ

¯ãèéí óòãà:õºâ÷- óóë íóðóó çýðýã ¿ðãýëæèëñýí óðò ºíäºð ãàçàðöîð ãàíöààð- ãàíöààðõíàà ãýñýí ¿ã

Á¿òýýâýð äýýð áèå äààí àæèëëàõ äàñãàë• Ø¿ëãýýñ ýãøèã çîõèöîõ ¸ñûã çºð÷ñºí ¿ãèéã îëæ áè÷ýýä, ä¿ðìèéã òàéëáàðëààðàé.• Ýõýýñ 3 ¿åòýé ¿ã òàâûã ò¿¿æ, ¿åýð òàñëàí õè÷ýýíã¿é áè÷.

Áèäíèé àìüäðàëä õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýýòýé, áèä ò¿¿íã¿éãýýð îðøèí òîãòîõ àðãàã¿é ç¿éëèéã þó ãýäýã âý?

Óëààí íîÌÎëîí óëñûí õîâîð àìüòàí, óðãàìëûí

“Óëààí íîì” ãýæ áàéäàã. Õîâîðäñîí àí àìüòàí, óðãàìëûí ç¿éëèéã õàìãààëàõûí òóëä ò¿¿íèéã ãàðãàæýý. Ýíý íîìûã áàéãàëü, áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ Îëîí Óëñûí Õîëáîî á¿ðòãýí õºòºëíº. Ìàíàé ãàðàãèéí õýìæýýíä ñ¿¿ëèéí äºðâºí çóóí æèëä

äºðâºí çóóí àìüòàí ñºíºæ óñòñàí áàéíà. Îäîî äýëõèéí áàðàã á¿õ óëñ õîâîð àìüòàí óðãàìëûí “Óëààí íîì”-òîé áîëæýý. “Óëààí íîì”-ä îðñîí óðãàìàë, àìüòíûã: 1. Õîâîð 2.Íýí õîâîðäñîí 3. Ñºíºõèéí äàâààí äýýð áàéãàà ãýæ àíãèëäàã áàéíà. Äýëõèéí óëààí íîì íü óëààí ºíãºòýé,õóóäàñ á¿ð íü çóçààí ãÿëãàð, ãóðâàí áîòü íîì áàéäàã àæýý.

Äàðóóõàí àðöíû òýð öýöýãÄààí÷ í¿äýíä ºðòºãäºõ íü ¿ã¿é. Àð õºâ÷èéí õºð öàñàí äóíä Àðöûí öýöýã öîð ãàíöààð Î÷ øèã òîäõîí óëàëçàæ áàéõûã Î÷îîä õàðàõàä þóòàé ñàéõàí.

Àãíèÿ Áàðòî

��

IÌîíãîë óëñûí «Óëààí íîì»-íä àìüòàí, øóâóó,

ìºëõºã÷èä, çàãàñ, øàâæ, õî¸ð íóòàãòàí, çººëºí áèåòýí, õàâ÷, óðãàìàë, çàìàã, õàã, õºâä çýðýã íèéò 229 ç¿éëèéí àìüòàí, óðãàìàë, ìººã á¿ðòãýãäñýí áàéíà.

Ìîíãîëûí óëààí íîìîíä îðñîí õàâòãàé, ìàçààëàé, òàõü, ìîíãîë áºõºí, õàíäãàé, çýãñíèé

ãàõàé, ìèíæ, èðâýñ, õóëàí, ãîëûí õàëèó, õ¿äýð, àðãàëü, ÿíãèð çýðýã àìüòäûí àìüäàðäàã íóòãèéã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâ÷ýý.

Õàð íýðñ, ìîíãîë á¿éëñ, òîîðîé, øàðàâòàð ëèäýð, àëòàéí ñîíãèíî, ìîíãîë õóíäàãà, âàíñýìáýð¿¿, öóëüõèð, ãî¸î, õàð ñóëü, ñàðìèñàí ñîíãèíî, ýãýë ºâñ, ìîðèí çýýðãýíý, àëòàí òýðýëæ, ãàíäèãàð, õóí÷èð, àëòàí ãàãíóóð, öàãààí äýãä ãýõ ìýò óðãàìëóóä óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí áàéíà.

“Íýâòýðõèé òîëü”-èîñ

í¿äëýõ ¿ãñ: Õîâîðäñîí, áàéãàëèéí, áèåòýí,

ñîíãèíî, öóëüõèð, ãàíäèãàð

¯ãèéí óòãà:áàéãàëèéí íººö-áàÿëàãòóñãàé õàìãààëàëò-óñòãàõã¿é áàéõ

Ýõ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• “Óëààí íîì”-íû à÷ õîëáîãäîë þó âý? Ýõèéã óíøààä, îéëãîñíîî ÿðü.

Õî¸ð áàã áîëæ, Ìîíãîëûí “Óëààí íîì”-ä îðñîí àìüòàí, óðãàìëûí íýðñèéã óðàëäàí öýýæëýýðýé. Áÿöõàí íîì õèé.

1. Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëààñ ìýäýýëýë áýëòãýæ èðýýðýé.2. Ìîíãîëûí “Óëààí íîì”-ä îðñîí àìüòàí, óðãàìëûí çóðãèéã öóãëóóë. ªºðèéíõºº

óëààí íîìûã õèéãýýðýé.3. Áàéãàëü õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí ç¿éð öýöýí ¿ã 3-5 ûã áè÷ýýä, öýýæèëæ èð.

ãýðèéí äààëãàâàð

• Äàðààõ çàãâàðûí äàãóó ýõèéã öîãöîëáîð áîëãîí çàäëààä áè÷èæ òýìäýãëý.

I II III

Ýõªã¿¿ëáýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Ýõèéã óíøààä, ñýäâèéí àãóóëãàä òîõèðñîí àñóóõ ºã¿¿ëáýð 3-ûã çîõèî. Ò¿¿íä

õàðèóëààðàé.• Ýõýä õýäýí ºã¿¿ëáýð áàéíà âý?

ã̄ äýýð àæèëëàõ äàñãàë• “Îäîî äýëõèéí áàðàã á¿õ óëñ õîâîð àìüòàí óðãàìëûí “Óëààí íîì”-òîé áîëæýý.”

ºã¿¿ëáýðèéã õîëáîî ¿ã áîëãîí çàäàëæ áè÷.• Äýýðõ ºã¿¿ëáýð ÿìàð óòãàòàé ºã¿¿ëáýð âý? Òàéëáàðëààðàé.

Á¿òýýâýð äýýð àæèëëàõ äàñãàë• Äýýðõ ýõýýñ óðãàìëûã íýðëýñýí ¿ãñýýñ ÿëãàõ ýãøèãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé. • Àìüòíûã íýðëýñýí ¿ãñèéã îëæ, ýõ áà çóëçàãûí íýðèéã áè÷.

��

I

ñÓÐãààë ¯ã

2. Äýýðõ ¿ãñýä íºõöºëèéã çàëãàæ áè÷ýýðýé. Íºõöºëèéã çàëãàæ áè÷èõäýý áàëàðõàé ýãøèã ãýýãäýõ ä¿ðìýý ñàíà.

Ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä óðò ýãøãýýð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàõàä ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã ¿¿ðýãã¿é áîë ãýýãäýíý.

Ýã + óðò Ý = Ýã

Íàìàð + ûí ìóó áîðîîòîé.Õàâàð + ûí ìóó øîðîîòîé.

4. Äýýðõ ñóðãààë ¿ãèéí óòãûã òàéëáàðëààðàé. Ýõ çîõèîæ áè÷.

Áèå + èéíÁèëýã + èéí

ÁªÕªªÐíýã + èéãîëîí + ûã

äàâíà

ªìíº + ººñ íüÕîéíî + îîñ íü

ÕÀÐÀÕÀÄóõíà èøèã øèãõîìòîé òýìýý øèã

¨ñòîí + (-ûã) õ¿íäýëÍàñòàí + (-ûã) áàÿðëóóë

Àÿëãóó ýãøèã + (ýý) õàíãèãíóóëæ ÿâÀõ ä¿¿ îëîí + (îî) áàÿñãàæ ÿâ

Áèåèéí àìàð + (ûã) á¿¿ õàðÁóñäàä òóñëàõûã á¿¿ ìàðò

Ýðäýì + (èéã) õè÷ýýëýýð ñóðäàãÝðýë + (èéã) ñóðãààð îëäîã

1. Ñóðãààë ¿ãñèéã öýýæëýýðýé.2. Óòãà ñàíààã òàéëáàðëàí ÿðèëö.3. Íýã ñóðãààë ¿ã ñîíãîí àâ÷, ýõ áîëãîí áè÷ýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äàðààõ àñóóëòûí äàãóó ÿðèëöààä, ä¿ðìèéã áè÷.

- Ýäãýýð ¿ã ýãøèã áà ãèéã¿¿ëýã÷, àëèíààð òºãññºí áàéíà?- Þóãààð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàâ?- Ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã ÿàõ âý?

Öýöýí ¿ãèéãÖýýæèëæ òîãòîîãîîðîé.

í¿äëýõ ¿ãñ: õàíãèíóóëæ, àÿëãóó, ýðëèéã,

òóñëàõûã

¯ãèéí óòãà:õè÷ýýëýýð-ìýðèéõ ãýñýí óòãàòàé ¿ã

��

II

Óíøèõ áè÷èã 1. Ýõ îðíû ãàçðûí çóðàã (Ø¿ëýã) Ò.Î÷èðõ¿¿2. Ìèíèé õàéðòàé ýõ îðîí (ªã¿¿ëýë)3. ÓÁ õîòûí òóëãûí ÷óëóó (ªã¿¿ëýë)4. Çàãèéí ãîë (Ìîíãîë àðäûí äîìîã)5. Ìºðººäºë (Ø¿ëýã) ª. Áààñàíæàâ

Íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèé àíãèëàë

Îíîîñîí íýðèéí ç¿éë

Íýðëýñýí ¿ãèéí òîî

ß-èéí òºðëèéí óðò, õîñ ýãøèã

ßëãàõ ýãøãèéí òóõàé

Á¯ëÝã. ÌÈíÈé íÓÒàã - íÝÐëÝñÝí ¯ã

Ìîíãîë õýë

II

Áèä II àíãèä ¿çñýí ìýäëýãýý ñýðãýýí

ñàíàëàà. Òýãâýë îäîî ýíý á¿ëýãò äýýðõ ìýäëýãèéã

ýçýìøèíý. ªìíºõ ìýäëýãýý ñàéí ýçýìøñýí

áîë àìàðõàí îéëãîíî ø¿¿! Õ¿¿õä¿¿ä ýý!

��

II

ÝÕ îÐíû ãàÇÐûí ÇÓÐàãÝõ îðíû ãàçðûí çóðàãÝýæèéí çóðàã øèã äîòíî ñàíàãäàíàÑàíàà ñýòãýëä óóñàí øèíãýñýíÑàéõàí ä¿ð øèã íü òàíèë ñàíàãäàíà Çóðààñ á¿õíèé ó÷ðûã òàéëæ Çóðàãäààã¿é ãîðõèéã íü áè íýðëýæ ÷àäíà Á¿äýãõýí ãàíö ìýíãèéã íü àíäàõã¿éÁ¿õýëä íü ýíý çóðãèéã áè íýðëýæ ÷àäíàÝçýí áèåíäýý ýõ îðíû çóðàãÝýæèéí öàðàé øèã äîòíî áàéäàã þìÑàÿ ç¿ðõíèé òîëüòîí äóíäÑàéõàí ýõ îðíû ìèíü õºðºã áàéäàã þì Ò. Î÷èðõ¿¿

1. Ø¿ëãèéã óðàí òîä óíøààðàé. Ýõ îðîí ãýæ þó âý? Õàìòðàí ÿðèëöààðàé. 2. ªºðèéí òºðñºí ãàçàð íóòãèéã ãàçðûí çóðàã äýýð îëæ çààãààðàé.3. Òºðèéí äóóëëàà àíãèàðàà äóóëààðàé. Òºðñºí ñýòãýãäëýý ÿðèëö.

Ìîíãîë õýë1. Ø¿ëãýýñ àñóóëòàä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºæ áè÷. Þó? á¿õíèé ó÷ðûã òàéëæ Çóðàãäààã¿é þóã? íü õýí? íýðëýæ ÷àäíà Á¿äýãõýí ãàíö þóã? íü àíäàõã¿é Á¿õýëä íü ýíý þóã? õýí? íýðëýæ ÷àäíà2. Äàðààõ çóðãèéã íýðëý. Ýäãýýð ¿ãñ þóã çààñàí áàéíà âý? Àñóóëò òàâèàðàé.

í¿äëýõ ¿ãñ: ãîðõèéã, äîòíî, ñàÿ, ç¿ðõýí

òîëüò, õºðºã

¯ãèéí óòãà:ä¿ð-öàðàé, áàéäàëç¿ðõýí òîëüò-õàìãèéí äîòíî ñàíàõ

3. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýãýýðýé.…………… çààñàí óòãàòàé ¿ãñ õýí? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàãäàíà.………. áà …………… çààñàí óòãàòàé ¿ãñ þó? àñóóëòàä õàðèóëàãäàíà.

��

II

1. Ø¿ëãèéã öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíø. Õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýð á¿õèé ýõ áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé.

2. “Áàõàðõàëã¿é õ¿íä ýõ îðîí áàéäàãã¿é.” ºã¿¿ëáýðèéí óòãûã òàéëáàðëààä, õè÷ýýíã¿é áè÷ýýðýé.

3. Õ¿íèéã çààñàí ¿ã 3, þì çààñàí ¿ã 3, ¿çýãäýë çààñàí ¿ã 3-ûã áè÷ýýä, õîëáîî ¿ã áîëãîí áè÷ýýðýé.

4. Íýðëýñýí ¿ã ãýæ þó âý? Òîäîðõîéëîí áè÷ýýðýé.Áàãèéí ñóðàã÷èä õàìòðàí ýõ îðíîî íýã, íýã

ºã¿¿ëáýðýýð ìàãòàí õýëýýðýé. Ýõ îðíû áàõàðõàë þó âý? ßðèëöààðàé. Ýõ îðíû

áàõàðõàë

III

I

II

IV

VIV

ÌÈíÈé ÕàéÐÒàé ÝÕ îÐîí

Ýíý áîë ìèíèé òºðñºí íóòàãÌîíãîëûí ñàéõàí îðîí

Ìèíèé ýõ îðîí Ìîíãîë Óëñ Àçè òèâèéí òºâ õýñýãò îðøäîã. Ìàíàé îðîí óóäàì ñàéõàí íóòàãòàé. Íóòãèéí áàðóóí õýñýã óóëàðõàã. Ýíä Àëòàéí íóðóó îðøèíî. Äîðíî, ºðíº òàëäàà í¿ä àëäàì òàë ãàçàð ýëáýã. Èõ çîõèîë÷ Ä.Íàöàãäîðæèéí “Ìèíèé íóòàã” ø¿ëýãòýý ìàãòàí äóóëñàí Õýíòèé, Õàíãàé, Ñàÿàíû ºíäºð ñàéõàí íóðóóíóóä íü Ìîíãîë îðíû òºâ, õîéä ç¿ãèéí ÷èìýã áîëîí ñ¿íäýðëýæ áàéäàã. Ìºí Óâñ,

Íýðëýñýí ¿ã(Æèíõýíý íýð)

Õ¿í þì ¿çýãäýë

Õýí? þó?

Þó?

þì

¿çýãäýë

àìüòàí

Æèøýý

..................

..................

..................Õýí?

ªâºã íýð

Òºðºë ñàäíû íýð

Ìýðãýæëèéí íýð

Æèøýý

..................

..................

..................

4. Áèå äààí óíøèæ ñóäëààä, äàðààõ àñóóëòàíä õàðèóëààðàé. Ìàíàé ýõ îðîí óóäàì ó÷ðààñ ò¿¿íèé õèë èõ óðò. - Õèëèéí óðò õýä âý? 5. Òîëü áè÷ãèéí äýâòýðòýý òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé. Õýë-……….. Õèë-……….


��

IIÕºâñãºë, Áóéð çýðýã íóóð, Õýðëýí, Îíîí, Îðõîí, Ñýëýíãý çýðýã òóíãàëàã óñò ãîëóóäòàé. Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîò îëîí æèëèéí ò¿¿õòýé. Òýð÷ëýí Äàðõàí-Óóë, Îðõîí, Àëòàé, Öýöýðëýã çýðýã îëîí àéìãóóä áèé.

í¿äëýõ ¿ãñ: Àçè òèâèéí, îðøèíî, Ñàÿàíû,

Óâñ, Ñýëýíãý, óñò

¯ãèéí óòãà:äîðíî-ç¿¿í ç¿ã ºðíº-áàðóóí ç¿ã ñ¿íäýðëýõ-îíöãîé ºíäºð õàðàãäàõí¿ä àëäàì-í¿äýýð õàðààä ã¿éöýìã¿é èõ

1. Ýõèéã óíøààä, óòãûã ÿðèëöààðàé. Ýõ îðîí ãýäýã íü ÷èíèé áîäëîîð þó ãýñýí ¿ã âý?

2. “Ìèíèé ýõ îðîí” ñýäâýýð ø¿ëýã çîõèîãîîðîé.3. Áàðèìëûí øàâàð áîëîí áóñàä ìàòåðèàë àøèãëàí óóë, íóðóó, äîâ òîëãîäûã õèéæ

õàðüöóóëàí ÿðèëöààðàé. 4. Ýõ îðíû áàÿëãèéã íýðëýí áè÷. ªºðèéí îðøèí ñóóäàã ãàçàð íóòàãò ÿìàð áàÿëàã

áàéäãèéã ÿðèëöààðàé.

Ìîíãîë õýë1. Ýõ îðíû áàéãàëèéã õàðóóëñàí çóðàã äýýðýýñ íýðëýñýí íýðèéã ò¿¿æ áè÷. Òýäãýýð

¿ãýíäýý àñóóëò òàâèàðàé.2. Äàðààõ á¿ëýã ¿ãñýýñ àñóóëòûí äàãóó ÿëãàæ áè÷ýýðýé. ¯¿íä: à. Óóëàíä þó, þó óðãàäàã âý? á. Óóëàíä þó, þó áàéäàã âý? â. Áàéãàëèéí ¿çýãäýëä þó, þó îðîõ âý?Ìîä, áóãà, öàñ, ñîãîî, íàðñ, òóóëàé, ìººã, ¿íýã, çàðàà, õóñ, ìºíäºð, õàéëààñ,

õóð øóâóó, óëèàñ, øóóðãà, ã¿çýýëçãýíý, ñàëõè, ãàöóóð, ñîëîíãî, öýöýã, ºâñ, àÿíãà, áîðîî

3. Äàðààõ çóðãèéã íýðëýæ áè÷.

à. Õ¿íèé ñàäàí òºðëèéí íýð ……. á. Õ¿íèé ìýðãýæëèéí íýð ……….4. Õýí áý? þó âý? àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã ÿìàð ÿëãààòàé õýðýãëýäýã âý? Ä¿ðìèéã

äýâòýðòýý áè÷ýýðýé.

1. “Ìèíèé õàéðòàé ýõ îðîí” ñýäâýýñ íýðëýñýí ¿ãèéã äàðààõ óòãûí äàãóó ÿëãàí áè÷ýýðýé.

À. Óóë, íóðóóíû íýð …………. Á. Íóóð, ãîëûí íýð……............. Â. Õîò, àéìãèéí íýð ………....... Ã. Õ¿íèé íýð………….…

ãýðòýý á¿òýýë÷ýýð õèéõ äààëãàâàð

��

II2. Çóðãààð ºã¿¿ëáýð á¿òýý. Çóðàãò àñóóëò òàâèàðàé.

À. àðèëàâ. Â. , , –èéã áîä ìàë ãýíý.

Á. ãàð÷, áàéãàëü ñýðãýâ. Ã. , –ã áîã ìàë ãýíý.

3. ã̄èéí ãèíæèéã á¿òýýæ, æèíõýíý íýð áóþó íýðëýñýí ¿ãèéã òýìäýãëýýðýé.Ýíý ãèíæèéí á¿õ ¿ã 2 ¿ñãýýñ á¿òíý. Ýõíèé ¿ãèéí ñ¿¿ë÷èéí ¿ñýã íü äàðààãèéí ¿ãèéí ýõíèé ¿ñýã áîëíî. Äóãààðûí äàãóó îëæ áè÷.

- “Æèë” ãýäýã ¿ãèéí èæèë óòãà - ¯éë ¿ãèéí çàëãàâàð - Ø¿ä óãààõ ç¿éë - Îãòîðãóéí ýðõýñèéí íýã - Õºãæìèéí ¿ñýã - Ãàëààñ ¿ñýðñýí º÷¿¿õýí õýñýã - Òºëººëºõ ¿ã - Áóãûí òºë - Õºãæìèéí ¿ñýã - ¯éë ¿ã - Àñóóõ ¿ã - “Ãàëä äóëààö” ãýñýí óòãàòàé ¿ã- Õàíãàéí àëäàðòàé äàâààíû íýð - Ãàçðûí õýìæýý - Õ¿íèé ýðõòýí

4. ¯éë ÿâäëûã çºâ äàðààëàëä îðóóëààðàé. Çóðãèéí äàãóó ýõ çîõèîí áè÷ýýðýé. Äàðàà íü õýí? þó? àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã ÿëãàí òýìäýãëý.

1

2

3

4

5

6 7 8 9

10

11

12

13

1415

��

II

í¿äëýõ ¿ãñ: øàðãà÷èí,

áàÿñãàëàíò, ýä¿ãýý, ñýðãýëýí,

òóíõàãëàæ, íýðëýñýí

¯ãèéí óòãà:øàðûí øàøèí-õ¿ì¿¿ñèéí ø¿òýí áèøðýõ ¿çëèéí íýã õèéä-ëàì íàðûí õóðàí ñóóõ ñ¿ì îðîí ºðãºìæëºõ-õ¿íäýòãýí ºðãºæ òýìäýãëýõ ýä¿ãýý-îäîîøàâ ÷óëóó-ãýð áàðèõàä óðüä÷èëàí ¿çýæ, òàâüñàí òýìäýãòóíõàãëàæ-çàðëàõ, îëîíä ìýäýãäýõíýðèéäýõ-íýðëýõ

Óëñûí ìààíü ÷àíäìàíü ýðäýíýÓëààíáààòàð ñàéõààí…

ÓëààíÁààÒàÐ ÕîÒûí ÒÓëãûí ×ÓëÓÓ

1639 îíû øàðãà÷èí òóóëàé æèë Õàëõûí ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ ººðèéí òàâàí íàñòàé õ¿¿ Çàíàáàçàðûã øàðûí øàøíû òýðã¿¿íýýð ºðãºìæèëæ, “ªíäºð ãýãýýí” õýìýýí íýðèéäæýý.

Òýãýýä Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé õî¸ð àéìãèéí çààãò áàéõ Øèðýýò öàãààí íóóð, Èõ Ìîíãîë óóëûí îð÷èìä Èõ õ¿ðýýã ¿¿ñãýí, òîì öàãààí ýñãèé ãýð äóãàí áàéãóóëæ, ãàäóóð íü øàð äààâóóí õ¿ðýý õàøàà áàðüæýý. Ò¿¿íèéãýý “Äýëãýð èõ áóÿíò óóëûí òºãñ áàÿñãàëàíò íîìëîë á¿òýýëèéí èõ õèéä” ãýæ íýðëýñýí íü ýä¿ãýý Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí ýõ ñóóðü íü áîëæýý.

Òýð öàãààñ õîéø Ìîíãîëûí íèéñëýë õîò îëîí óäàà í¿¿äýë õèéæ ÿâñààð, ¿ðæèë øèì õºðñ ñàéòàé ýä¿ãýýãèéí íóòãèéã ñîíãîæ, 1778 îíä àíõíû øàâ ÷óëóóã áîñãîæýý. Óã ÷óëóóíä:

“Õàí óóëûí àð õîðìîéäÕàòàí Òóóëûí õîéä õºâººÑýð¿¿í Ñýëáèéí àìàíä Ñýðãýëýí öýöýãò øàð äýíæèäÕ¿í ÷óëóóíû õîíõîðòÕ¿ð ÷óëóóãààð øàâ áîñãîâ” ãýæ áè÷æýý.

Äýëõèéí õàìãèéí îëîí íýðòýé õîòîä ìàíàé óëñûí íèéñëýë îðäîã þì áàéíà. Ó÷èð íü íèéñëýë õîò ìààíü õºãæëèéíõºº ò¿¿õýíä àðâàí ãóðâàí ººð íýðòýé áàéñàí ãýíý. Òóõàéëáàë, “ªðãºº”, “Èõ õ¿ðýý”, “Èõ õ¿ðýý õîò”, “Íèéñëýë õ¿ðýý” ãýõ ìýòýýð íýðëýõèéí çýðýãöýý óëñ, óëñûí íîì õýâëýëä ººð ººð íýðòýé áàéñàí àæýý. 1924 îíä Óëñûí Èõ Õóðëààñ ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàæ, Íèéñëýë õ¿ðýýã “Óëààíáààòàð” ãýæ íýðëýñýí þì.

1. Ýõèéã óíøààä, áàãøòàéãàà õàìòðàí óòãûã ÿðèëöààðàé. Óëààíáààòàð õîòûã àíõ õààíà áàéãóóëñàí áý?

��

II2. Õýäýí îíä îäîîãèéí áàéðøëûã òîãòîîñîí áý?Ò¿¿õýíä íýðëýãäñýí íýð¿¿äèéã

öýýæëýýðýé.3. “Óëààíáààòàð õîò” ñýäýâò 4 ìºð ø¿ëýã çîõèîãîîðîé. 4. Õîòûí àëü íýã õýñãèéã çóðàõ áóþó ºíãèéí öààñàí íààìàë, áàðèìàë õèé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ õýí? þó? àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷.2. Õ¿ñíýãòèéã áàãøòàéãàà õàìòðàí áºãëººðýé.

Íýðëýñýí ¿ãÅðèéí íýð Îíîîñîí íýð

Õ¿íÕèéäÍóóð Óóë ÆèëÓëñÍèéñëýë

3. Òîäîðõîéëîëòûã áè÷ýýðýé.ßàãààä åðèéí áà îíîîñîí íýð ãýæ íýðëýñýí áý?

Íýðëýñýí ¿ãèéã åðèéí áà îíîîñîí íýð ãýæ 2 àíãèëíà. à. Åðèéí íýð ãýäýã íü ………………………………....…….. á. Îíîîñîí íýð ãýäýã íü ……………………………………..

4. Çóðãèéã àæèãëààä, áè÷ýýðýé.

Åðèéí íýð Îíîîñîí íýð

…………… ……………….

…………… ……………….

…………… ……………….

…………… ……………….

�0

II

Ýõ¿¿äýýñ îíîîñîí íýðèéã ò¿¿æ áè÷ýýä, àñóóëòàä õàðèóëààðàé. Äàðàà íü òîì ¿ñãèéã õýðõýí áè÷èõ ä¿ðìèéã áèå äààí òîäîðõîéëæ áè÷.

1. Ìèíèé ààâûã Áîëä, íàìàéã Òóÿà ãýäýã. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí íýðò òºëººëºã÷èéí íýã íü Äàøäîðæèéí Íàöàãäîðæ þì. Äîëãîðñ¿ðýíãèéí Äàãâàäîðæ äýëõèéä àëäàðøñàí áºõèéí íýã.

ßìàð ¿ãñèéã òîì ¿ñãýýð áè÷ñýí áàéíà âý?

2. Ñàíòà îõèí Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí èðãýí. Òýð çóíûõàà àìðàëòààð Ìîíãîë Óëñàä æóóë÷èëæ áàéãàà þì. Òýðýýð Óëààíáààòàð õîòîä èðýýä, Ñº¿ëèéí ãóäàìæèíä áàéõ “Óëààíáààòàð” çî÷èä áóóäàëä áàéðëàâ. Ìàðãààø íü íèñýõ îíãîöîîð Õºâñãºë àéìãèéí òºâ Ìºðºí õîòûí áóóäàëä áóóëàà.Òýíäýýñ íèñýýä Õàòãàëä èðëýý.Õàòãàë áîë Õºâñãºë íóóðûí ºìíºä ýðýã äýýð áàéäàã áºãººä óñàí îíãîöíû áóóäàëòàé. Äàðàà íü Õàòãàëààñ “Ñ¿õáààòàð” õýìýýõ óñàí îíãîöîíä ñóóæ Õàíõ ñóìàíä î÷ëîî.Ýíý ñóì áîë Õºâñãºë íóóðûí õîéä ýðýã Á¿ðýíõàí õýìýýõ óóëûí ºâºðò áàéäàã. Õºâñãºë íóóð áîë òóíãàëàã óñòàé, óðñãàë íóóð þì.Ýíý íóóðààñ Ýã ãîë ýõ àâ÷ óðñäàã àæýý. Íóóðûí òóõàé ñàéí ìýäüå ãýâýë “Ìèíèé Ìîíãîë” ñýòã¿¿ëèéã àâ÷ óíøààðàé.

Óëñûí íýð, õîò òîñãîí, ãóäàìæ, àéìàã ñóì, óóë, óñ, íîì ñîíèí, õýâëýëèéí îíîîîñîí íýðèéã ÿìàð ¿ñãýýð áè÷èæ áàéíà âý?

3. Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð Ëàéêà íýðòýé íîõîéã ìýäýõ ¿¿? Ëàéêà íîõîé îãòîðãóéí õºëãººð ñàíñàðò íèññýí þì. Àí÷èí Äîðæ îëîí íîõîéòîé. Òýð àíä ÿâàõäàà Àñàð, Áàñàð õî¸ð íîõîéãîî äàãóóëæ ÿâäàã. Ìàíàé ýã÷ îëîí ¿íýý ñààäàã. Ýã÷ ìààíü ñààæ áóé ¿íýýí¿¿äýýñýý õàìãèéí èõ ñ¿¿òýé õî¸ð ¿íýýã Ýýìýãò, Õàëçààäàé õýìýýí äóóääàã þì.

Àìüòíû íýðèéã ÿàãààä òîì ¿ñãýýð ýõýëæ áè÷äýã âý?

4. Ø¿ëãèéã öýýæëýýä óðàí òîäîîð óíø. Óòãûã ÿðèëöààðàé.

Òîì ¿ñãèéí òóõàé ø¿ëýã Àðâèí ýðäìèéí òàíõèìä Àíõ çààëãàäàã öàãààí òîëãîé Òîì ¿ñãýýð ýõýëäýã Ààâ, ýýæèéí ìèíü íýð Àðä óëñûí ìèíü íýð Àäèëõàí áàñ òîì ¿ñãýýð ýõýëäýã Ýðäýì íîì, íýðèéí ýõëýë Ýðõýìëýõ, õ¿íäýòãýëèéí áýëãýäýë Ýíý òîì ¿ñã¿¿äýä áè áèøèðäýã Àìæèæ áè÷ýýã¿é ø¿ëãèéí ìèíü ýõëýë À-ãààñ ß õ¿ðòýëõ òîì ¿ñã¿¿äýä Áè áèøèðäýã.

Ò.Î÷èðõ¿¿

Á¿òýýë÷ àæèë

��

IIÀòãààä àòãàãäàõã¿éÒýâðýýä òýâðýãäýõã¿é ìºðòëºº¯ðãýëæèéí àìüäðàëä ¯íýõýýðèéí òóñòàé Òýð þó âý?

í¿äëýõ ¿ãñ: øèíýñ, õîëèëäîí, óðãàäàã, øèíýñèéã, ÿòãàõ, àëäðààð

¯ãèéí óòãà:òóéë-ýöýñ òºãñãºëöàðàì-óóëûí çàâñðûí õºíäèé õîîëîé ãàçàðýõ-ýýæýõ-ýõëýëèõ- áàãà

øèíýñ õî¸ð ìóóäàëöàæ ãýíý. Çàã õýëýõäýý: - “Áè áîë õºðñíèé óñààð áèø, íàðíààñ èë÷ ãýðýë àâ÷ àìüäàðäàã” ãýæýý. Øèíýñ

õýëýõäýý: - “Óñ áîë õàìãèéí ¿íýò ýðäýíý ìºí” ãýñýí àæýý. ªºð, ººðèéí õýëñíèéã ¿íýíèé òóéë

õýìýýí ìàðãàëäàæ, ìàðãààí íü õýð¿¿ë áîëæ, õýð¿¿ë íü çîäîîíä õ¿ð÷, çîäîîí íü òóëààí áîëæ, òóëààíààñ äàéí äýãäæýý. Òýð öàãààñ õîéø óñûã ¿ë îéøîîæ, íàðûã ìàãòñàí çàã íü ãîâüä, óñûã ìàãòàæ, ãýðëèéã ¿ë îéøîîñîí øèíýñ íü óóë öàðìûí àðûí öàñ ìºñ èõòýé ñ¿¿äýðò óðãàäàã áîëæýý.

-Óñ ÷ õýðýãòýé, íàð ÷ õýðýãòýé. Õàðèí ýâäðýë õÿìðàë, äàéí òóëààí ë õýðýãã¿é. Òà á¿õýí ýâëýð” ãýæ øèíýñèéã ÿòãàõààð õàíãàéí óóëàíä ãàðñàí íýã ºâãºí çàã ãîâüäîî áóöàæ ÷àäàëã¿é Áîëîð ãîëûí ýõýíä ¿ëäæýý. Óõààíòàé áóóðàë òýðõ¿¿ çàãíû àëäðààð “Áîëîð ãîë”-ûã “Çàãèéí ãîë” ãýæ íýðëýõ áîëæýý.

ÇàãÈéí ãîë(Ìîíãîë àðäûí äîìîã)

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Çàã ñóìûí íóòàãò “Çàãèéí ãîë” ãýæ ãîë áèé. Õàíãàéí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ óðññàí ýíý ñàéõàí áîëîð ãîëûã ÿàãààä “Çàãèéí ãîë” ãýæ íýðëýñýí òóõàé íýãýí äîìîã áèé.

Äýýð ¿åä ýíý ãîëûã “Áîëîð ãîë” ãýæ íýðëýäýã áàéæýý. “Áîëîð ãîë” ãýäýã íü òóíãàëàã ãýñýí ¿ã. Áîëîðûí ãîëûí ýðãýýð çàã, õàð ìîä õîëèëäîí óðãàäàã áàéæýý. Ãýòýë íýã óäàà çàã,

1. Ýõèéã óíøààä óòãûã ÿðèëöààðàé. Ãîë ñàíààã äýâòýðòýý áè÷. Äîìîãò, óðãàìëààð õýíèéã òºëººë¿¿ëýí, ÿìàð ç¿éëèéã ñóðãàìæèëñàí áý?

2. Øèíýñ áà çàã óðãàìëûí ÿëãàà, àìüäðàõ îíöëîãèéí òóõàé áàãøòàéãàà õàìòðàí ÿðèëöààä, áè÷ýýðýé.

3. Äîìãèéí ¿éë ÿâäëààð öóâðàë çóðàã çóðæ, áÿöõàí íîì õèéãýýðýé. 4. Äîìîã ãýæ þó âý? Òîäîðõîéëîëòûã ã¿éöýýí áè÷.

��

II

Ìîíãîë õýë1. Äàðààõ çóðãèéã àæèãëàí íýðëýæ, ÿìàð ÿëãààòàéã ÿðèëöààä, áè÷ýýðýé.

2. Äýýðõ äàñãàëààñ ñàíàà àâ÷, ä¿ãíýëò õèé. ßðèëöààä, ä¿ðìèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé.

Íýðëýñýí ¿ã áóþó æèíõýíý íýð íü ãàíö áà ………….................................... -ä -ñ -íàð íºõöºë¿¿ä ………. ……….. çààíà. -óóä, -¿¿ä -÷óóä, -÷¿¿ä

Ãîë òºëºâ ¿íýí …………, óðàí ……… áàÿæóóëàí íàéðóóëñàí àìàí çîõèîëûí íýã òºðëèéã ………..ãýíý.

(áàðèìòûã, ñýòãýìæýýð, äîìîã)

3. Äàðààõ ¿ãñýä òîõèðîõ îëîí òîîíû íºõöºëèéã çàëãàæ áè÷. ªã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé.

Ýì÷ çàëóó ñóðàã÷ ¿ðñ ñàìáàð Äàðãà áºõ òàìèð÷èí çàëóóñ øèðýý Áàãø õºãøèí íºõºð ¿ã öààñ Áè÷ýý÷ õ¿¿õýä íîõîé íàâ÷ ñóì4. à. Äàðààõ ýõýýñ ãàíö áà îëîí òîîò ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé.

Òóóëàéä óðò ÷èõ ÿìàð õýðýãòýé âý?

Õ¿¿õä¿¿ä îéä çóãààëæ ÿâàâ. Îéä íàðíû ãýðýë òóñàæ, äóëààõàí ñàéõàí áàéëàà. Íýã æààë õî¸ð ÷èõýíäýý íýã á¿ðýý ìýò ç¿éë áàðèàä, þì ÷àãíàæ áàéëàà. Íàéç íàð íü ò¿¿íýýñ ãóéæ àâààä, îéí ÷èìýýã ÷àãíàâ. Ñîíèí þì àà. Îéãîîñ òîñãîí õ¿ðòýë íýëýýä çàéòàé áàéòàë íîõîé õóöàõ, ¿õýð ìººðºõ íü òîäõîí ñîíñòîíî. Òýãýýä á¿ðýý ìýò ç¿éëýý ÷èõíýýñýý õîëäóóëìàãö ä¿ëèéðñýí þì øèã çºâõºí øóâóóäûí æèðãýýí, íàâ÷ñûí ñýð÷èãíýýí ë ñîíñòîæ áàéëàà.

��

II

I - Óñûã àìüäðàëä õýðýãëýõ òîõèîëäëóóäûã çóðàã, ø¿ëýã ãýõ ìýò òºðºë á¿ðýýð èëýðõèéë. II - Óñíû à÷ õîëáîãäîë þó âý? III - Óñ ÿàãààä áîõèðääîã âý? IV - Óñûã áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ àðãà þó âý?

Òóóëàéä óðò ÷èõ ÿìàð õýðýãòýéí ó÷ðûã áàãà÷óóä òà íàð îäîî îéëãîâ óó?

á. Àñóóëòàä õàðèóëæ áè÷. Áàãøòàéãàà ÿðèëöàí, çºâ ýñýõèéã øàëãààðàé.- Åðòºíöºä ãàíö áàéäàã þì- Îëîí øèðõýãòýé þì íû îëîí òîîíû íºõöºëèéã ÿàæ - ªìíº íü òîîíû íýð îðñîí þì áè÷èõ âý?

öàñíààñ óñ ¿¿ñäýã ¿¿?Ýðäýìòäèéí òîîöîîëñíîîð 1 ãà ãàçàðò 1 ñì çóçààí öàñàí

á¿ðõ¿¿ë õàéëàõàä, 35 òîíí óñ áîëäîã àæýý. Òýãâýë 2 ãà ãàçðûí 3 ñì çóçààí öàñàí á¿ðõ¿¿ë õýäýí òîíí óñ áîëîõ âý?


ÓñI

II

III

IV

1. “Çàãèéí ãîë” ýõýýñ íýðëýñýí ¿ãñèéã ò¿¿æ, îëîí òîîíä õóâèëãàí áè÷ýýðýé. 2. Äàðààõ ¿ãñèéã òàéëæ, èë¿¿ ¿ãèéã õàñààðàé. ªã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷. ñàèëó, ñýæèí, ñàðæ, öóóðãà, øóõ, ñóõ, ìèø,

Ìîíãîë õýë1. à. ÿ, ¸, å, þ - ÿìàð ýãøèã âý? ßàãààä òýãæ íýðëýâ? á. Äàðààõ ¿ãñèéã á¿òýýæ óòãûã òàéëáàðëà. ßìàð ÿëãàà áàéæ âý?

Áàãóóä äàðààõ àñóóëòààñ ñîíãîí àâ÷ õàìòðàí ÿðèëöààä, “Óñ” ýõ çîõèî. Ñýäâèéí äàãóó çóðàõ, íààìàë, áàðèìàë õèéõ çýðãýýð òºðºë á¿ðèéí á¿òýýëèéí ¿çýñãýëýí ãàðãààðàé.


ÿàóë õàÿ

àóë ãî¸

îóë þ

óòàé¿ëýâ

¿åð-¿åýð õî¸ð-õî¸óëõººå-õºåº

2. ªã¿¿ëáýðèéã á¿òýýæ, óðò ýãøãèéã òýìäýãëýýðýé. ß-èéí òºðëèéí óðò ýãøã¿¿äèéã æàãñààí áè÷ýýðýé.

à. äóðòàé, Òóÿà, õî¸óëàà, åýâýíä, Çàÿà, õî¸ð, èõá. óðãàäàã, ãî¸î, æèíñ, ãîâüä, ãî¸, ãýäýãâ. ñî¸îãîîð, çààíû, ÿíç, á¿ðèéí õèéäýã, áèå¿äèéã

ÿ þ ¸å

ý ............º ............¿ ............

î ............ó ............

ó ............¿ ............

à ............ó ............

Òóñëàõ ýãøãèéí àðä ........................-èéã “ÿ”-èéí òºðëèéí óðò ýãøèã ãýíý.

��

IIÍóóð àìàð áîëÍóãàñ àìàð

ÌªÐªªäªëÕàäãàí öýíõýð òýíãýðòÀëòàí íàðíû ãýðýëòýéÕàìàã àðäûí ç¿ðõýíäÀëäðûí ãýãýýí ñ¿ëäòýé

ßðóó àëäðûí òýíãýðÖýëìýã áàéõ áîëòóãàéßðóó àëäðûí òýíãèñÖýíãýã àðèóí áàéõ áîëòóãàé.

ª.Áààñàíæàâ

1. Óíøààä, ø¿ëãèéí óòãûã ÿðèëö.2. Öýýæëýýä óðàí òîä óíøààðàé.

Ìîíãîë õýë1.

í¿äëýõ ¿ãñ: õàäãàí, ÿðóó àëäðûí, öýíãýã

Õýëíèé ¿ç¿¿ð õàòóó

òàãíàéä

õ¿ð÷

õ¿ðýõã¿é

õýëýãäýõ “í” àâèà

¿ç¿¿ðèéí “í”

óãèéí “í”

ýãøèãòýé

ýãøèãã¿éáè÷èãäýíý

¯ãèéí óòãà:òýíãèñ-èõ óñöýíãýã-òóíãàëàã

ñàíà, ýíý, îíî, çàñíà, øºíº, ¿íý, óíü, òàíü

í-àâèà ÿàæ õýëýãäýæ áàéíà âý?

ñàí, ýí, îí, çààí, õóí, äàí, õ¿í

í-àâèà ÿàæ õýëýãäýæ áàéíà âý?

2. Äýýðõ ýõýýñ óãèéí “í” ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé.3. Áè÷ýýä õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí “í”-èéí äîîãóóð 1, óãèéí “í”-èéí äîîãóóð 2 çóð.Õóëàí, òàõü, áóãà, ñîãîî, öàà áóãà, õàíäãàé, áºõºí, ÿíãèð, ìèíæ, õ¿äýð, áóãà çýðýã

ñ¿¿í òýæýýëòýé àìüòàä õîâîðäñîí ó÷ðààñ õºíººõèéã õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéíà.Áàñ õóí, õîòîí, õîéëîã, ãóðãóóë, òàñ, ñàð, áýãáààòàð, òîíøóóë, óóëü, øàð øóâóó çýðýã

øóâóóäûã óñòãàæ áîëîõã¿é.


1. Äàðààõ ¿ãñèéã àæèãëàæ, õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí áà óãèéí “í” ÿàæ áè÷èãäñýíèéã òàéëáàðëààðàé.

öàí õ¿¿ðýã - öàí à òýø¿¿ð ýíõ òóíõ - ýí ý ð÷ õàéðëà àí àìüòàí - àí à ãààõ ýðäýì ºíãº ç¿ñ - ºí º ð áàÿð õààí õ¿¿ - õààí à î÷èõ îí ñàð - ñóì îí î õ íîìûí ñàí - òîî ñàí à

��

II

2. Áè÷ýýä, õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí “í” áà ÿëãàõ ýãøãèéí äîîãóóð çóð. Óíàãà, ýðäýíý, õóëãàíà, ºìíº, õîéíî, óðãàíà, áîãèíî, òààíà, õºì¿¿ë, ñàíàë,

ø¿¿ìæëýë, ºäºð øºíº, ìàíàí áóäàí.

Õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí “í”-èéã, õýëíèé óãèéí “í”-ýýñ ÿëãàõûí òóëä õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí “í”-èéí àðä áè÷ñýí “........., .........., ........., ..........,” áàëàðõàé ýãøãèéã ..................... ýãøèã ãýíý.

Ç¯éÐ ¯ãÝÝñ

Àõìàäûí ñóðãààë àëòÀíõààð÷ ñîíñîæ ÿâààðàé

Àðãàëààñ èë÷ ãàðíàÀæëààñ òîñ ãàðíà Çàìàã ñàéòàé óñàíä Çàãàñ áîëãîí öóãëàíà Çàí ñàéòàé àéëä Õ¿í áîëãîí öóãëàíàÃàí òºìºð áîëîâ÷Ãàëûí àÿûã äàãàíàÃàíãà ìºðºí áîëîâ÷Ãàçðûí àÿûã äàãàíà.

1. Ç¿éð ¿ãèéí óòãûã ÿðèëö. Öýýæëýýðýé.2. Ýõ áîëãîí õóâèëãàæ áè÷.

Ìîíãîë õýë1.

í¿äëýõ ¿ãñ: àðãàëààñ, èë÷, öóãëàíà, àÿûã

¯ãèéí óòãà:çàìàã-óñíû óðãàìàë

áàãà ñàãà òîãîñ øóâóó áóãà ñîãîîóóæèì òàëáàé

“ã” àâèà ÿàæ õýëýãäýæ áàéíà?

áàãø ñóðàã÷òºãºë ìîäáóëàã øàíäã¿¿ð çàì

“ã” àâèà ÿàæ õýëýãäýæ áàéíà?

Õ¿¿õýí õýë èäýâõòýé îðîëöîæ “ãà, ãî, ãó, ãû” ãýæ õýëýãäâýë õîîëîéí “ã” áîëíî. Õîîëîéí “ã” àðä “à, î, ó, û” ýãøèã áè÷èãäýíý.

Õýëíèé óãààð õýëýãääýã “ã” ¿ñãèéã õýëíèé “ã” ãýíý. Õýëíèé “ã” àðäàà ýãøèãã¿é áóþó “à, î, ó, û” äºðâººñ ººð ýãøèãòýé áàéíà.

��

II2. Äýýðõ ç¿éð öýöýí ¿ãýýñ õîîëîéí áà õýëíèé “ã”-òýé ¿ãñèéã ÿëãàæ áè÷ýýðýé.3. ã̄ñèéã àæèãëàí, ýãøãèéí ä¿ðìèéã áè÷ýýðýé. àðã à - àðàã ñóðã à - ñóðàã òóëã à - òóëàã õîðã î - õîðîã õîðã î äîõ - õîðîãäîíî òîðã î - òîðîã

4. Öýãèéí îðîíä áàëàðõàé ýãøãèéã íºõºæ áè÷ýýä, ¿ãèéí óòãûã òàéëáàðëààðàé. àðã . ë, çîìã . ë, õîðã . ë, òóóðã . . , áàã . íà, øàíàã . , õààëã . ., òóëã .

õîîëîéí

õýëíèé ã ýãøèãã¿é

à, î ýãøèã ÿëãàõ ýãøèã

1. ¯ëãýðèéã óíøèæ ÿðèëöààðàé. Áóãà

íýãòãýí ä¿ãíýõ á¿òýýë÷ äààëãàâàð

Íýã áóãà óñ óóãààä, çîãñîæ áàéâ. Áóãà óñàíä ä¿ðñýý õàðààä “Ýâýð ìèíü ¿íýõýýð ñàéõàí þì. Õºë ìèíü àðàé ë çîõèìæ ìóóòàé þì óó äàà” ãýæ áîäîæ áàéëàà. Ãýòýë ãýíýòõýí íýã àðñëàí ãàð÷ èðýâ. Áóãà äýãäýí äàâõèæ, îéä îðòîë ýâýð íü ìîäîíä òýýãëýýä áàðèãäàõ øàõæýý. Õàðèí õóðäàí ã¿éñíèé õ¿÷èíä àðñëàíãààñ àâðàãäàâ.

Áóãà “Ìàãòñàí ýâýð ìèíü ãàé áîëîõûã øàõëàà. ªºäã¿é ìóóõàé õºë ìèíü àâàðëàà” ãýæ ñàÿ ë íýã îéëãîæ ãýíý.

2. Äýýðõ ýõýýñ çàãâàðûí äàãóó ¿ãñèéã îëæ áè÷.

3. ã̄ á¿òýýæ áè÷èõäýý óðò ýãøãèéã òýìäýãëýýðýé. ªã¿¿ëáýðò îðóóëæ áè÷.

õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí

õýëíèé óãèéí Í-òýé7

9 õîîëîéí

õýëíèé Ã-òýé13

7

4. ×è ÿìàð, ÿìàð õîñ ýãøèã ìýäýõ âý? Íýðëýýðýé. Àé, ...., .......

ÿà ¸îî ðîé

òîíåý¿

âýíð

óõà å¿

áè ëýõä

Ìîíãîë õýëýíä “ÿé, ¸é, þé” ãýñýí õîñ ýãøèã áèé. Æèøýý íü: ßéðàõ, þéðýõ, ¸éòãîð, ÿéæãàðÝäãýýð íü àìàí áîëîí áè÷ãèéí õýëýíä õîâîð òîõèîëäîíî.

¸óõîî

ëàâëàà þó

ãààðòàé þ¿

ëýõäýí

��

IIªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé

1. Äàðààõ õ¿ñíýãòèéã áºãëººðýé.Ýíý á¿ëãèéã ¿çñýíýýð áèä þó ìýäýæ àâñàí áý?Áèä þó õèéõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áý?

Ýäãýýðèéã ìýäýæ àâñíààð àìüäðàëä ÿìàð à÷ òóñòàé âý?

2. ã̄èéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ, íýðëýñýí ¿ãèéã á¿òýý. Òýäãýýð ¿ãñýý îíîîñîí íýð, îëîí òîîíä õóâèëãàí, ºã¿¿ëáýðò îðóóëæ áè÷ýýðýé.

3. “õºåº, ¸îòîí, Îþóí, þ¿äýí, î¸îä” ¿ãñèéã ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷. ªã¿¿ëáýðèéí óòãûã òàéëáàðëà.

4. Îíüñîãûã óíøààä òàéëæ ÿðèëö. Í ¿ñýãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýä, ÿëãàõ ýãøãèéã îëæ çóð. Ã ¿ñýãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýä, ÿëãàõ ýãøèã îëæ çóð.

Ýýæ íü ýíãýð äàãàíà, Õ¿¿ íü õ¿í äàãàíà.

Ñýìæ øèã äýëãýðíýÑýýð øèã íóãàëíà

1

1

2

2

3

3

4

(Öîîæ ò¿ëõ¿¿ð)

(Õàíà)(ñîðìóóñ)

Íààä óóëûí íàðñ ìîäÖààä óóëûí öàðñ ìîäÍàð óíàñàí õîéíîÍàâ÷ààðàà íèéëíý

5. Ø¿ëãèéã öýýæëýýðýé. Ìèíèé íóòàã

... Õýðëýí, Îíîí, Òóóëûí òóíãàëàã àðèóí ìºðí¿¿äÕîòîë îëíû ýì áîëñîí ãîðõè áóëàã ðàøààíóóäÕºâñãºë, Óâñ, Áóéðûí ã¿í öýíõýð íóóðóóä Ýíý áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí....

1. Äàðààõ ¿ãñýä íºõöºëèéã çàëãàæ áè÷. Ãýýãäñýí ýãøãèéã òàéëáàðëààðàé.õëò

àìàðõë

ó÷èðõëò

¿ñýð

õë

àìüäàðõë

ìýäýðõë

õºäºë

��

II¯íýëãýýíèé õ¿ñíýãò

Ýõëýýä ººðèéãºº ä¿ãíý. Äàðàà íü áàãøààðàà ¿íýë¿¿ëýýðýé.

I II III IV

ªºðèéí ¿íýëãýý

Áàãøèéí ¿íýëãýý

îíüñîãî Òààæ, îþÓíàà Õªãæ¯¯ëüå

Òóóëæ ãàðàõã¿é íóòàãòàéÒîîëæ áàðàõã¿é òîðîìòîé

Õ¿ð÷ áîëäîãã¿éÕ¿ðýë ¿ðýë õî¸ð

Òýíãýð äýýã¿¿ðÒýìýýãýýð í¿¿íý

ªäºí öàãààí ìàëãàé ªâºë çóíã¿é òàéëäàãã¿é

Ýðýýí äýýñèéã Ýâõýæ áîëäîãã¿é

Öàãààí ¿õýðÖààñàí íýìíýýòýé

Çýðýãëýýò ãóðâàí òàëÆèìñò ãóðâàí íóðóóÕºõðºã÷ ãóðâàí ã¿âýýÕºíäëºíãèéí ãóðâàí äàâàà

Áèå äààõ àæèë 1. Îíüñîãûã òààæ, öýýæëýýðýé. (Òýíãýð îä, äºðâºí óëèðàë, ñîëîíãî, ìºíõ öàñò óóë,

äýëõèé öàñ, íàð ñàð, ¿¿ë)2. ªºðñäºº 3-4 îíüñîãî çîõèîãîîðîé.3. Îíüñîãî íü àðäûí àìàí çîõèîëä îðîõ óó? ßìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? Òàéëáàðëàí

áè÷. 4. Îíüñîãî ãýæ þó âý? Ã¿éöýýãýýðýé.

Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëûí íýã òºðºë íü îíüñîãî þì.

Óðàí ÿðóó ………. øààðäñàí, ………….. àñóóëòûã ………… ãýíý.

(îíüñîãî, ñýòãýõ¿é, ¸ãò)

��

III

Óíøèõ áè÷èã 1. Øàâü îðñîí íü (ªã¿¿ëëýã) ×. Ëóâñàíæàâ2. Ø¿òýýí (Ø¿ëýã) Ð.Áîëîðöýöýã3. Õ¿í ÷àíàð (ªã¿¿ëýë) Ê.Ä.Óøèíñêèé4. Ýõèéí à÷ (Ìîíãîë àðäûí äóó)5. Åðòºíöèéí ãóðàâ

Íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèéã äàâòàõ

Á¯ëÝã. ÝÐäÝíÝÒ Õ¯í – þÌíû ØÈíæ ×àíàÐûã íÝÐëÝñÝí ¯ã

Ìîíãîë õýë

III

Þìíû øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí

¿ã

Ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ãñèéí àíãèëàë

Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷

Çàðèìäàã áà îíöãîé ãèéã¿¿ëýã÷

Áèä ºìíºõ á¿ëýãò íýðëýñýí ¿ãèéã ìýääýã áîëñîí. Òýãâýë îäîî øèíæ ÷àíàð çààñàí

íýðëýñýí ¿ãèéã ìýäýæ àâàõ áîëíî.

�0

III

Øàâü îÐñîí íü

Ýðäìèéã õè÷ýýëýýð ñóðäàãÝðëèéã ñóðãààð îëäîã

Öàñ õàéëæ àëñ íóòãààñ í¿¿äëèéí øóâóó çýë òàòàí èðæýý. Èéì íýã ºäºð ààâ íü Ñ¿õèéã äàãóóëàí, Æàìüÿíä øàâü îðóóëàõààð áàðóóí äýíæ ÷èãëýí àëõàâ. Çàìäàà:

- “Ìèíèé õ¿¿ õè÷ýýæ ¿çýýðýé. Íîì ñàéí òîãòîîäîã þì ø¿¿! Áàðàãäàøã¿é áàÿí þì ýðäýì íîì” ãýæ ààâûãàà ºã¿¿ëýõýä Ñ¿õ òîëãîé äîõèæ ÿâëàà. Òèéíõ¿¿ ÿâñààð øèâýý õàøààí äîòîðõ õýäýí áîð ãýðèéí õàìãèéí áàðóóí òàëûí ãýðò îðëîî. Ààâ íü îðìîãöîî ºâðººñºº àþóø õàäàã ãàðãàæ äýëãýýä, òóëãûí áàðóóí ¸ðîîëä ñóóæ áóé òóðàíõàéâòàð øàð öàðàéòàé õ¿íä õî¸ð ãàðäàí áàðüæ:

- “Õ¿¿ã ìèíü ýðäýì íîìòîé õ¿í áîëãîæ õàéðëà” ãýëýý. Òýð õ¿í Æàìüÿí áàãø ãýäýã àæýý. Õàäãèéã íü õî¸ð ãàðäàí àâààä, îðíû òîëãîé äýýð òàâèõ çóóðàà:

- “Çà Äàìäèí ìèíü! Õ¿¿ã ÷èíü íîìòîé õ¿í áîëãîõûã ë õè÷ýýå. ªºðºº ÷ ãýñýí íîì ñóðàõàä äóðòàé áàéãàà áèç äýý”

ãýñíýý Ñ¿õ ººä ýãöëýí õàðààä: - “öîâîî õ¿¿ áàéíà, íîì ñàéí ñóðàõ áèé. Ààâûãàà äóóðàéñàí ãýäýã íü” ãýýä èõ ë

óðèàëãàõàí ºã¿¿ëæýý. Èéíõ¿¿ Ñ¿õ 13 íàñòàéäàà øàâü îðëîî. Ò¿¿íèé õàìò ¿å òýíãèéí õýäýí õ¿¿õýä íîì

çààëãàæ áàéëàà. Ýõëýýä ìîíãîë ¿ñãèéí öàãààí òîëãîé çààæýý. Ñ¿õ çààñàí ¿ñýã á¿ðèéã õè÷ýýíã¿éëýí íÿìáàé äóóðàéëãàæ áè÷íý. “Òîãòîîãîîðîé” ãýñýí ¿ãèéã ñàéí öýýæèëäýã áàéëàà. Òýãýýä ñàð õýðòýé ¿ñýã çààëãàñíû äàðàà ¿ã õîëáîæ óíøèæ ÷àääàã áîëæýý. Òºäºëã¿é íºãºº õýäýí õ¿¿õäèéí äóíäààñ íîì ãàðãàæ, óíøèõààðàà ãîéä òîäîð÷ýý. Ýíý áàéäàëä áàãø èõ ë óðàìøèí, õààÿà òîëãîéã íü èëäýã áàéëàà.

Íýã ºäºð Æàìüÿí áàãø ìîäîí áàðààð õýâëýñýí íýã íîì ¿ç¿¿ëýýä: - “Çà õ¿¿õä¿¿ä ýý! Ýíý íîìûã õýí ÷èíü óíøèõ âý?” ãýëýý. Òýãòýë Ñ¿õ: - “Áè óíøúÿ, áàãø àà!” ãýýä õàìãèéí ò¿ð¿¿í äóóãàð÷ýý. Ñ¿õèéã òîðîëã¿é íýã õóóäàñ

õýðòýé óíøèõàä, áàãø íü çîãñîîãîîä: - “Õ¿¿õä¿¿ä ýý! Òà íàð Ñ¿õòýéãýý àäèë íîì óíøèæ ñóðàãòóí! Ýíý íîì “Öààñàí

øóâóóíû ¿ëãýð” ãýæýý. ×. Ëóâñàíæàâ

í¿äëýõ ¿ãñ: Æàìüÿí, äîòîðõ,

õàäãèéã, óðèàëãàõàí, íÿìáàé, óíøúÿ

¯ãèéí óòãà:øàâü îðîõ-ýðäýì íîì ñóðàõààð áàãøèä øàâü îðîõøèâýý õàøàà-ºâñ, ìîä ìýòèéã áîñãîí òîãòîîæ áàðüñàí õàøààäýíæ-íàì ãàçðààñ àðàé ºíäºð òýãø ãàçàðãîéä- ìàø ñàéíòîðîëã¿é-ñààòàõã¿é

��

III1. Òºëººëºí óíøèõ óíøëàãà õèéãýýðýé. Îéëãîñîí ç¿éëýý ÿðü. 2. Ýõýä õýäýí öîãöîëáîð áàéíà? ßëãààä, òóñ á¿ðèéí óòãûã 1-2 ºã¿¿ëáýðýýð

èëýðõèéëæ áè÷ýýðýé. 3. Ç¿éð öýöýí ¿ãèéã ã¿éöýýæ, óòãûã òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.

Ýðäìèéã õè÷ýýëýýð.... ........................................

4. Ñ¿õáààòàð ãýæ õýí áý? ßðèëöààä, äýâòýðòýý áè÷.

Ìîíãîë õýëÍýã þìûã íºãººãººñ íü ÿëãàæ ìýäýõèéí òóëä ÿìàð? ãýæ àñóóíà.Òóõàéëáàë, “ßìàð

íîì áý?” ãýõýä çóçààí íîì,øàð íîì, ñàéí íîì ãýõ ìýòýýð õàðèóëíà. 1. Äýýðõ ýõýýñ ÿìàð? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãñèéã ÿëãàæ áè÷ýýðýé. 2. Äàðààõ çóðãèéã àæèãëààðàé.ßìàð øèíæ òýìäãèéã çààñàí áîëîõûã áè÷ýýðýé.

à. õ . . . .

á. ä . . á . . . . .

â. à . .

ã. õ . . . . .

ä. º . . .

å. ÷ . . . .

3. Þìíû øèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ãèéã þó ãýäýã âý? Òîäîðõîéëîí áè÷ýýðýé.

4. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðèéã á¿òýý. Öýãèéí îðîíä óòãà òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé. .............. ñîíãèíî óóëàíä óðãàäàã. óëààí .............. ìîðü íààäàìä ò¿ð¿¿ëýâ. çººëºí .............. öàñàí ìàëãàéòàé áàÿí õàíãàé óóë ìèíü çýýðä .............. ñàëõè ñýâýëçýíý. çýðëýã .............. öýöýã óðãàæýý. öàãààí

Þìíû

çààæ ÿìàð? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ã

(òýìäýã íýð) ãýíý.

õýëáýðä¿ð áàéäàë àìòõýìæýýºíãº÷àíàð

��

III

1. “Àëèâàà ....................................” ¿ãèéã ã¿éöýýæ áè÷. Õýí õýëñýí áý? Óòãûã òàéëáàðëààðàé.

2. Ýõýýñ àñóóõ áà àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýðèéã îëæ áè÷ýýðýé.3. ßìàð ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã îëæ þóã çààñàí áàéíà? ßëãàí áè÷. 4. Ýõèéã õóóëæ áè÷ýýä, öýýæëýýðýé. Òýìäýã íýðèéí äîîãóóð çóðæ òýìäýãëý.

ñàéí îÕÈíû ¨ñÑàéõàí ãîî ç¿ñòýéÑàíàà ñýòãýë íü íîìõîí äºëãººíÑàðóóë óõààíòàéÝõèéí ñóðãààëààð ÿâàã÷Ýã÷ ä¿¿äýý ýåòýéÝñãýõ î¸õîä óðàí ýðõýì ñàéíÀõàñ èõýñèéã õ¿íäëýã÷Óóð õèëýíã¿é

ñàéí Õªâã¯¯íÈé ¨ñÝöãèéí ñóðãààëààð ÿâàã÷Ýðäýì áèëýã ñóðàõàä äóðòàéÝíýðýõ óõààíòàé áàéõÀõ ä¿¿ãèéí õýíä ÷ àÿòàéÀàëü çàí äºëãººí, íîìõîíÀðãà ñàíààíä öýöýíÀæ òºðºõºä ìàø ç¿òãýëòýéÀëèà õîøèí, õºãæººíòýé áàéõ

Ø¯ÒÝÝí

Õýíä ýðäýì áóé áîëáîîñ ò¿¿íä òóñ áóéÕýíä ýå áóé áîëáîîñ ò¿¿íä íºõºð áóé

Õîðâîîä íàìàéã òºð¿¿ëñýí Ààâ ýýæ íýãäýõ ø¿òýýí Õîñã¿é ýðäýìò çàìûã ìèíü çààñàí Ýðäýìòýí áàãø ìèíü õî¸ð äàõü ø¿òýýí Õîíãîðõîí ç¿ðõýíä ìèíü ãýãýý Òàòóóëæ ìýäëýã õ¿÷ õàéðëàñàí Àëòàí íîì ãóðàâ äàõü ø¿òýýí Áè ø¿òýýíòýé õ¿í Áèå ñýòãýëäýý õ¿÷òýé õ¿í Îðîéí äýýä ãóðâàí ø¿òýýíèé Îä íü áîëæ ãÿëàëçàõ ¸ñòîé Îäîî, èðýýä¿é, ãóðâàí ¿åèéí Îí öàãèéí õýëõýýñ íü áàéõ ó÷èðòàé Áè ø¿òýýíòýé õ¿í Áèå ñýòãýëäýý æèã¿¿ðòýé õ¿í

Ð. Áîëîðöýöýã

í¿äëýõ ¿ãñ: áèå, ãÿëàëçàõ, õàéðëàñàí

¯ãèéí óòãà:ø¿òýýí-ø¿òýõ þì


��

III1. Ø¿ëýãò þóíû òóõàé ºã¿¿ëñýí áàéíà âý? Öýýæýýð ÿðóó òîä óíøààðàé.2. Óòãûã èëýðõèéëñýí ýõ áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé.3. “Ààâ ýýæ, áàãø, íîì” ãóðâûã ÿàãààä “Ø¿òýýí” ãýæ íýðëýñýí áý?4. ×èíèé ººðèéí ø¿òýýí õýí áý? ×è òýäíèéã õýðõýí õ¿íäýòãýäýã âý?Õ¿ñíýãòýä áè÷.

Áè ààâ, ýýæèéãýý èíãýæ õ¿íäýòãýäýã

Áè áàãøèéãàà õ¿íäýòãýæ ÷àäíà

Ýðäýì íîì ñóðàõûí òóëä áè ýäãýýð àæëóóäûã õèéíý

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ø¿ëãýýñ øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ãèéã îëæ, áè÷ýýä óòãûã òàéëáàðëààðàé.

Ý Ø À Â È É Í À Ý ß Õ

Ð À À Â Û Í Ü Ê Ð Ô Í

Ä Ñ Ó Ð Ã À À Ë Ä Ó Ë

Ý À Ë Ò Ò Ñ Ë ¨ Ý Ý Ï

Ì Ý Ý Æ È É Í Í Ì Ò ¯

Ä Ñ Ó Ð Ã À À Ë Á Ú Ö

Î Ý Ð Ä Ý Í Ý Ä À Þ Ì

Ð Ô Ó Æ Ý Í Ã ¯ Ã È Ñ

Î Ù Ñ Ö ß Á È Ò Ø É Ç

É Ã ¯ É ¨ Ì Ã Ñ À À Ñ

3.

2. Õ¿ñíýãòýýñ ãóðâàí ø¿òýýíèé òóõàé ç¿éð öýöýí ¿ã îëæ áè÷ýýä, öýýæëýýðýé.

(Ààâûí, àëò, ñóðãààë, ýýæèéí, ýðäýíý, ñóðãààë)(îðîéã¿é, ýðäýìä)(áàãøààñ, ýðäýì, øàâèéí)

1. Áîäëîãûã óíøààä, áîä. ×è ÿìàð óõààíòàé õ¿íä îðæ áàéíà âý? Ãýðèéíõýíäýý òààëãààðàé.

àëü íü òîì áý?(Ýðòíèé òààâàðò, õîøèí áîäëîãî)

Íýãýí ºâãºí óõíûí ñàõàë äîîð áîðîîíîîñ õîðãîäîí ñóóæ áàéòàë, íýãýí øóâóó áàçàæ ÿâñàí äàëíû ÿñàà àëäñàí íü òýð ºâãºíèé í¿äýíä îð÷èõæýý. ªâãºí “Í¿äýíä øîðîî îðñîí øèã áîëîâ” ãýæ ýìãýíäýý õýëýõýä, ýìãýí ºâãºíèé í¿äèéã õýëýýðýý äîëîîí àðèëãàæýý. Ãýòýë òýð äàëíû ÿñ íü äàëàí òýìýýòýé àÿí÷èí ¿äëýýä ºíãºðºõºä óóæóóõàí áàãòàõààð

þìíû

õýëáýðõýìæýýîâîð ä¿ðàìò ÷àíàð

¿ã ãóðàâ, ãóðâûã áè÷ýýä, ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé.

Áèå äààí áîëîâñðóóëæ, óõààðàõ äààëãàâàð

��

IIIþì ãýíý. Óõíà, ºâãºí, ýìãýí, øóâóó, äàëíû ÿñ òàâûí àëü íü òîì áý?

Ýíý áîäëîãûí õàðèóä: Óõíà òîì ãýâýë óóæèì óõààíòàé ªâãºí òîì ãýâýë öýöýí óõààíòàé Ýìãýí òîì ãýâýë õóðö óõààíòàé Øóâóó òîì ãýâýë õèéñâýð óõààíòàé Äàëíû ÿñ òîì ãýâýë ìóíõàã óõààíòàé Äàëàí òýìýýòýé àÿí÷èí ãýâýë îëîí ñàíààòàé õ¿í ãýæ ¿íýëäýã áàéíà. 2. Äýýðõ ýõèéã õóóëæ áè÷ýýä, øèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ãèéã ÿëãàí òýìäýãëýýðýé. .............. .............. .............. .............. ............... ...............3. Õ¿¿ðíýõ áà àñóóõ ºã¿¿ëáýðèéã òîäîðõîéëîîðîé. 4. Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ã íºõºí áè÷. Ç¿éð öýöýí ¿ã á¿ðèéí

äàðàà óòãà ñàíààã òàéëáàðëàñàí òàéëáàð áè÷ýýðýé.à. ........... õ¿íèé çàí íü ........... ¿ã íü ........... ........... õ¿íèé ààëü íü ........... ¿ã íü çóñàð ........... õ¿íèé í¿ä íü ........... ¿ã íü ...........á. .......... ìºðºí ........... ........... õ¿í ........... (øóäàðãà, á¿ä¿¿í, ýðñ, áÿëäóó÷, óðàí, øóíàõàé, õîìõîé, òýíýìõèé, èõ, äºëãººí,

ýðäýìò, äàðóó)

óõààí

Àõàà àëä õ¿íäýëÄ¿¿ãýý äýëýì õ¿íäýë

Õ¯í ×àíàÐÀíäðåé ºâºº à÷ õ¿¿ Ìàòâåéã ãýðòýý óðüæýý. ªâºº

íü à÷èéíõàà ºìíº ñàâ ä¿¿ðýí çºãèéí áàë, öàãààí ãàðõèí áîîâòîé, òîì òàâàã òàâèàä:

- “Õ¿¿ ìèíü èä, èä. Çºãèéí áàëàà õàëáàãààð èäíý ¿¿, ýñâýë ãàðõèí áîîâîíäîî áàëàà ò¿ðõýýä èäíý ¿¿, ººðºº ìýä” ãýâ. Ìàòâåé ýõëýýä çºãèéí áàëûã ãàðõèí áîîâîíä ò¿ðõýæ, äàðàà íü çºãèéí áàëûã õàëáàãàäàí, öàäòàëàà èäñýí ó÷èð àìüñãàëàõàä ÷ õýö¿¿ áîëîâ. Òýð õºëñºº àð÷èí ã¿í àìüñãàëñíàà:

- “Ýíý ÷èíü ÿìàð çºãèéí áàë âý? Ìîäíû çºãèéíõ ¿¿, òàðèàíû çºãèéíõ ¿¿?” ãýæ àñóóâ.

��

III- “Þó ãýíýý? Õ¿¿ ìèíü “ ãýæ Àíäðåé ºâºº ãàéõàí àñóóñíàà, - “Áè õ¿¿ãýý òàðèàíû çºãèéí áàëààð ë äàéëñàí þìñàí” ãýâ. - “Óã íü ìîäíû çºãèéí áàë àðàé àìòòàé áàéäàãñàí” ãýæ Ìàòâåé õýëýýä íîéð íü

õ¿ðñýí áàéäàëòàé ýâøýýâ. Àíäðåé ºâººãèéí ñýòãýë íü ýâã¿é áîëîí ç¿ðõ íü øèìøðýâ. Ãýâ÷ òýð þó ÷ äóóãàðñàíã¿é.

Õàðèí à÷ õ¿¿ íü: - “Ýíý áîîâ ÷èíü ÿìàð ãóðèëààð õèéñýí áîîâ áý? Õàâðûí õàãàëãààíû ãóðèëààð óó,

ýñâýë íàìðûí õàãàëãààíûõ óó?” Àíäðåé ºâººãèéí öàðàé íü õóâüñõèéæ, ç¿ðõ íü òýñýõèéí àðãàã¿é øèìøðýí ºâäºæ,

äîòîð íü äàâ÷äàâ. Òýðáýýð í¿äýý àíèí äîòðîî ¸îëæ áàéëàà.Ë. Í. Òîëñòîé

¯ãèéí óòãà:ç¿ðõ øèìøðýõ-ç¿ðõ íü áàãà çýðýã ºâäºõõóâüñõèéõ-öàðàé õóðäàí õóãàöààíä ººð÷ëºãäºõ

í¿äëýõ ¿ãñ: Àíäðåé, Ìàòâåé, ãàðõèí,

õàëáàãàäàí, øàðõèðàí ºâäºõ, àìüñãàëñíàà, ¸îëæ, äàâ÷äàâ

4. Öýãèéí îðîíä ÿìàð? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã îëæ õýëýýðýé.

Çààí ……… áèåòýé, ………. ÷èõòýé, ……… õîøóóòàé, ……..ñ¿¿ëòýé, ……… õºäºëãººíòýé, ………… í¿äòýé àìüòàí þì.

1. ¯éë ÿâäëûã ÿðèëöààðàé. Ýíä þóã ø¿¿ìæëýí ºã¿¿ëñýí áý?2. Õ¿íèé çàí ÷àíàðûí ñàéí, ìóó òàëûã æàãñààí áè÷. ßàãààä ñàéí, ÿàãààä ìóó õýìýýí

¿çñýíýý òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.3. Õýðâýý ÷è à÷ õ¿¿ãèéí îðîíä áàéñàí áîë ÿàõ áàéñàí áý? Ýõ çîõèîæ áè÷.

Ìîíãîë õýë2. Äýýðõ ýõýä áàéãàà øèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ãñèéã îëæ áè÷ýýä, óòãûã

òàéëáàðëààðàé.3. Äàðààõ ¿ãñèéã óíøààä þó? àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã ÿëãàæ õýë. ¯ëäñýí ¿ãýíä

íü òîõèðîõ àñóóëò òàâüæ ÿðèëöààðàé.

ç ó ç à à î ìí ò î

ó ó ðì ó ð ò ó ó ç

º ò ãâ ñº í

à ëò ý ã øäî íí î ã î

ì

��

III

1. Ýõèéí óòãà ñàíààã èëýðõèéëñýí ñóðãààë ¿ã îëæ áè÷ýýðýé. ßàãààä “Õ¿í ÷àíàð” ãýæ íýðëýñýí áý?

2. Äàðààõ òºëºâëºãººíèé äàãóó ýõ çîõèîí áè÷ýýðýé. À. Ìàíàé óëñàä ÿìàð ìàë áàéäàã âý? Á. ßìàð, ÿìàð òýìýý áàéäàã âý? Â. Òýìýý õààíà îëîí áàéäàã âý? Ã. Òýìýý ÿìàð àøèãòàé âý? Ä. Òýìýýã ºñãºõèéí òóëä þó õèéõ âý? Å. Òýìýýíèé òóõàé äóó, ø¿ëýã, ìàãòààë, îíüñîãîîñ ìýääýãýý áè÷.3. Öýãèéí îðîíä øèíæ òýìäýã çààñàí ¿ã îëæ áè÷ýýä, ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé.

…………………………………………

…………………………………………

…………………………………………

áàéøèíìîðüáîðîî

ÝÕÈéí à×

Ýðäýíýýð ýðäýíýýð óéëààä ÷èãÝðãýýä îëäîõã¿é ýýæ ìèíü

Áºìáð áºìáð ìîäîíäÁ¿ðãä øóâóó íü áººðí äºº õºÁººðºíõèé áèåèéã ìèíü ºñãñºíÝýæèéíõýý à÷èéã ÿàí âý õº

Ñàãëãàð ñàãëãàð ìîäîíä Øààçãàé øóâóó íü øàãøèðí äàà õºÑàéõàí áèåèéã ìèíü ºñãñºíÝýæèéíõýý à÷èéã ÿàí âý õº

Õàð õàäíû ¿åíäÕàëèóí ÿãààí öýöýã ýý õºÕàðíõóé øºíººð áîññîíÝýæèéíõýý à÷èéã ÿàí âý õº

Öàãààí õàäíû ¿åíäÖàãààí ëíõóà öýöýã ýý õºÖàãààí ñ¿¿ãýý øèì¿¿ëñýíÝýæèéíõýý à÷èéã ÿàí âý õº

¯ãèéí óòãà:áººðºõ-á¿ðãýä äóóãàðàõøàãøèðíà-øààçãàé äóóãàðàõ

í¿äëýõ ¿ãñ: ºñãºñºí, ñàãëàãàð, ¿åíä


1. Ø¿ëãèéí àãóóëãûã ÿðèëöààðàé.

Ýõèéã óíøèõäàà àëäààòàé ¿ãñèéã çàñàæ, çºâ áîëãîí áè÷ýýä ÿðèëöààðàé.

��

III2. Ýíý ø¿ëãèéí àÿûã ñîíñîîä, äóóëæ ñóð.4. Ýýæäýý çîðèóëàí, áÿöõàí íîì õèéãýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. ×è ÿìàð, ÿìàð ¿ñýã íºõºâ? Ä¿ðìèéã ÿðèëöààðàé.2. “ì . íã . ë á . . â . ð”, “ö . . æ . . ç . ñ . . ä ò . ø . . ÷ . õ” õîëáîî ¿ãèéã ã¿éöýýãýýä

öýýæëýýðýé.

åðòºíöèéí ãóðàâåðòºíöèéí ãóðâàí ñàéõàíÝëýãñýã ñàíàõàä ýýæ ñàéõàíÝðõýëæ íààäàõàä ýöýã ñàéõàíÝðãýæ áîäîõîä íºõºä ñàéõàí åðòºíöèéí ãóðâàí õººðõºí

Áîé íü àðèëààã¿é õ¿¿õýä õººðõºíÁîðâè íü òýíèéñýí ãºëºã õººðõºíÁîéæèæ ã¿éöñýí óíàãà õººðõºí

åðòºíöèéí ãóðâàí õàðªºõ òîñîîð ç¿ëãýâ÷ òîãîî õàðÎä ìè÷äýýð ò¿ãýâ÷ øºíº õàðÀëò ìºíãººð ÷èìýâ÷ ¿ñ õàð

åðòºíöèéí ãóðâàí õóðäàíÕ¿ëýã ìîðèíû õºë õóðäàíÕóðö õ¿íèé ñàíàà õóðäàíÕºø¿¿í íóìûí ñóì õóðäàí

Áèå äààõ àæèë1. “Åðòºíöèéí ãóðàâ”-óóäûã óíøèæ ÿðèëöààðàé.2. Öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíøààðàé.3. Òýìäýã íýðèéã ÿëãàæ áè÷ýýä, ÿìàð øèíæ çààñíûã íü õýë.4. Åðòºíöèéí ãóðàâ íü àðäûí àìàí çîõèîëä îðîõ óó?

Åðòºíöèéí ãóðàâ íü ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëûí íýã òºðºë þì. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ ¿ð õ¿¿õýääýý õîðâîî åðòºíöèéí ¿íýíèéã òàíèí ìýä¿¿ëýõ,

õýë ÿðèàã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð åðòºíöèéí ãóðâûã õýðýãëýäýã áàéæýý.

à. “ì . íã . ë á . . â . ð” ãèéã¿¿ëýã÷èä íü ¿ãýíä îðîõäîî ºìíºº áà õîéíîî ................................................................. ãèéã¿¿ëýã÷ ãýíý.

á. “ö . . æ . . ç . ñ . . ä ò . ø . . ÷ . õ” - 9 ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ãýíä ............. ........... õî¸ð ÿíçààð áè÷èãäýõ òóë .......................... ãèéã¿¿ëýã÷ ãýíý.

�Ý

4. Çàãâàðûã ÿðèëöààä, íºõºæ ã¿éöýý.

��

20

13

2

7 .....................................9 .....................................4 .....................................

��

III

Ìîíãîë õ¿¿õýä àõìàä õ¿íèé óðäóóð ãàðäàãã¿é. Òîì õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàíä õ¿¿õýä îðîëöäîãã¿é. Òîì õ¿ì¿¿ñèéã ÿðèëöàæ áàéõàä õ¿¿õýä ãàäàà òîãëîõ áóþó ººð àéëä îðñîí áàéäàã. Àõìàä õ¿ì¿¿ñèéí äýðãýä ̧ ñò ìàõ áàðüæ èääýãã¿é. Øèíý õóâöàñ ºìñºõºä òýð õîòíû àéë ìÿëààæ åðººëèéí ¿ã õýëæ áàÿðëóóëäàã áàéæýý. Õîâ çººõ, õóäàë õóóðìàãèéã òýâ÷èæ, ¿ðýëãýí ãàìã¿éã öýýðëýí, ºñãºõ, õÿìãàäàõàä ñóðäàã.

Àðäûí ñóðãààë ¿ãèéã Àíõààð÷ ñàéí ñîíñîîðîé

í¿äëýõ ¿ãñ:

ìÿëààõ, ºìñºõºä, õÿìãàäàõàä

¯ãèéí óòãà:¸ñò ìàõ-àõìàä õ¿íèé äýðãýä èäýõèéã öýýðëýäýã ìàõõîò-îéðîëöîî áóóñàí àéëóóäõÿìãàäàõ-àðâèëæ, õýìíýõ

Ìîíãîë Õ¯¯ÕÝä

1. Äýýðõ ýõèéã óíøèæ óòãûã ÿðèëöààðàé. 2. Ìîíãîë÷óóä ÿìàð çàíøèëòàé âý?

��

IIIªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé

1. Äàðààõ õ¿ñíýãòèéã áºãëººðýé.

Ýíý á¿ëãèéã ¿çñýíýýð áèä þó ìýäýæ àâñàí áý?

Áèä þó õèéõ ÷àäàìæòàé áîëñîí áý?


2. Äàðààõ ¿ãñýýñ õýí? þó? àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã ÿëãàí õýëýýðýé. ¯ëäñýí ¿ãýíä àñóóëò òàâüæ, þóã çààñàí áàéãààã á¿ëýãëýí áè÷ýýðýé.

Õ¿÷òýé, õàâòãàé, Ìèøýýë, òîì, ÿãààí, õóðäàí, äýýë, ñàéõàí, íîãîîí, ÷èõýðëýã, äºðâºëæèí, õàãàðõàé, öààñ, áîõèð, íàâ÷, øóäàðãà, ãîíçãîé, õàòãàìàë, èõ, ààâ, çóçààí, óëààí, äóãóé, íèìãýí, õóó÷èí, èñãýëýí, ÷èõýðëýã, óóðòàé, õîâäîã, õýð¿¿ë÷

ªíãº ç¿ñ Õýìæýý Õýëáýð ä¿ðñ Àìò ÷àíàð Ä¿ð áàéäàë

3. Äàðààõ ¿ãñèéí õîîðîíäûí õîëáîîã îëæ, çóðààñààð õîëáîîðîé. Õîëáîî ¿ãýý îðîëöóóëàí, 3 ºã¿¿ëáýð çîõèîí áè÷ýýðýé.

Ñàéõàí ÿðóó íàéðàã÷ Ãàøóóí áîðîî Õ¿éòýí ýì Àâüÿàñëàã ñýòãýë Àëàã òîëü Äóãóé ýðâýýõèé Õàãàðõàé öàðàé4. Õ¿ñíýãòýýñ øèíæ òýìäýã çààñàí ¿ãñèéã îëæ, ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷.

øèíýÍîì

öàñòàé

Áîðà÷èò

Öàé

Õàëóóíç̄ýã Öàãààí

Õàð áîðîîòîé ñàéõàí

�0

III5. ªã¿¿ëáýðèéã çºâ áàéðëàëä îðóóëæ ¿ëãýð çîõèîí ÿðèëöààðàé.

×îíî ÿìàà õî¸ð

Ø.Îþóíöýöýã

6. Äýýðõ ¿ëãýðèéã õè÷ýýíã¿é áè÷èæ, ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéí äîîãóóð 1, çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí äîîãóóð 2 çóðæ òýìäýãëý.

¯íýëãýýíèé õ¿ñíýãòÝõëýýä ººðèéãºº ä¿ãíý. Äàðàà íü áàãøààðàà ¿íýë¿¿ëýýðýé. Íýã äààëãàâðûã çºâ

õèéâýë 5 îíîî àâàõ áîëíî.

I II III IV V VI



àìüäðàí, õî¸ð, íýãýí, ýðò, öàãò, ãýðò ºâãºí, áàéæýý, ýìãýí, óðüä, ñóóäàã.

òàâàí, ¿ðãýæ, ÿìàà, òýãòýë, õàð, èðæ, õºâºº íóóðûí, õóéëðàí, ãýíý, ¿ð¿¿

íýãýí, óðàãøõàí, þìñàíæýý, áàéäàã, áÿöõàí, òýäíèéõýýñ, íóóð

áàéæýý, òýð, ÷îíî, íóóðûí, õî¸ð, õàäàíä, õî¸ð, áÿöõàí, óðüäõàí, íóóãäàæ

òýäíèé, õàð àëàã, íýã, òàâàí, íóóðûí, áýë÷èæ, ÿìàà íü, ýðýãò, ÿâæýý.

èäýýøèëæ, èøèã íü, õîéõîí íü, áàéæýý, ãóðâàí, ãýðèéíõýí

àðãàë, ÿìààãàà, ò¿¿æ, ýìãýí íü, ýðãýæ, îðîîä, ãýðòýý, õýäýí, õàðààä, ãàð÷ýý.

ýìãýíèéã îðìîãö, ãýðòýý, ÿìàà óðóó íü, ãýòýæ, õî¸ð, òàâàí, ÷îíî, íóóãäàæ, õàäàíä, áàéñàí, ãýíý

Ýìãýí þó áîëîõ íü ýíý âý? ãýæ ñàíä, ìýíä, ãàðààä -õ¿¿å, õààÿ! ãýæ, çàõûí õîéä, íóóðûí äóó, áàðèí, òàâüñààð, çàõûã, ã¿éâ.

ÿìààíóóäûã, õî¸ð, àìäàæ, ÷, çàõëàí, ÷îíî, ãýíý

÷èìýýíýýð, ÿìààíû, ìàéëàõ, ¿ðãýõ, èøèã, ãóðâàí, ãàäàà, ÷, ¿ðãýæ, ãýðèéíõýý, ãýíý, èðæ

÷îíûã, ºâãºí, õººõººð, ã¿éâ, ãàð÷, ãýðýýñýý

��

IV

Óíøèõ áè÷èã 1. Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã Ë.Ò¿äýâ2. Èíòåðíåò3. Çóðàãòàé òàíèëöñàí ìèíü Ë.Ò¿äýâ4. Áèëãèéí óëèðëûí òîîëîë5. Äýýë (ø¿ëýã) Ò.Æàìúÿíñ¿ðýí6. Äîëîî õîíîã (ø¿ëýã)

Øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ã,

ò¿¿íèéã äàâòàõ

Á¯ëÝã. Õ¯íÈé ãàéÕàÌØÈãÒ Á¯ÒÝÝë-Òîî Áà îÐîí öàãÈéã íÝÐëÝñÝí ¯ã

Ìîíãîë õýë

Òîî õýìæýýã íýðëýñýí ¿ã

Îðîí öàãèéã íýðëýñýí ¿ã

IV

Þìíû øèíæ ÷àíàðûã çààñàí ¿ãýýñ ãàäíà òîî

øèðõýã, îðîí öàãèéã çààñàí ¿ãñ ÷ áàéäàã.

Ýäãýýðèéã ñîíèðõîöãîî¸.

Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷

Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷

��

IV

Ìîíãîë÷óóä äýëõèéí ò¿¿õýíä õàìãèéí îëîí áè÷èã ¿ñýã çîõèîñîí àðä ò¿ìíèé íýã þì. Ýðò äýýð ¿åä ìîíãîë÷óóä êýì¿ õýìýýõ õýð÷ëýýñýí áè÷èã õýðýãëýäýã áàéñíààñ ýõëýýä ðóíè áè÷èã, ìîíãîë áè÷èã, òîä áè÷èã, âàãèíäðààãèéí ¿ñýã, ìàíæ áè÷èã, äºðâºëæèí áè÷èã, ñî¸ìáî ¿ñýã, ãàëèã áè÷èã, êèðèëë áè÷èã çýðýã îëîí áè÷èã ¿ñã¿¿äèéã çîõèîí õýðýãëýæ áàéæýý.

Ýäãýýðèéí äîòðîîñ óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã ìîíãîë÷óóä ìÿíãà ãàðóé æèëèéí òóðø õýðýãëýñýýð èðæýý. Õàìãèéí ýðòíèé äóðñãàë íü Õàðõèðàà ãîëûí õºâººíººñ 1818 îíä îëñîí “×èíãèñèéí ÷óëóóíû áè÷èã” þì. Ìîíãîë÷óóäûí ìÿíãàíû òóðøèä áè÷èæ ¿ëäýýñýí á¿õèé ë äóðñãàëò áè÷ã¿¿ä öºì ìîíãîë áè÷ãýýð ¿ëäñýí áàéíà.

Ìîíãîë áè÷ãýýñ äºðºâ òàâàí áè÷èã ¿íäýñëýí ãàð÷ýý.

Ìýääýãò ìýðãýí öîîõîðÌýääýãã¿éä ýðýýí öîîõîð Òýð þó âý?

Ìîíãîë×ÓÓäûí ÁÈ×Èã ¯ñÝã

Òóõàéëáàë, òîä áè÷èã. Ìîíãîë áè÷ãèéã çàñâàðëàí òîäîðõîé áîëãîõ çîðèëãîîð Îéðàäûí Çàÿ áàíäèäà Íàìõàéæàìö 1648 îíä óã áè÷ãèéã çîõèîæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òîä ¿ñãýýð çîõèîñîí íîì, áè÷ìýë áèäíèé ¿åä òóí öººõºí õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàéíà.

Òºâäèéí ýðäýìòýí Ïàãâà ëàì Ëîäîéæàëöàí äºðâºëæèí áè÷ãèéã çîõèîæýý. Ýíý ¿ñýã áè÷èã íü çºâõºí ìîíãîë÷óóä òºäèéã¿é õÿòàä, òºâä çýðýã áóñàä óëñ ¿íäýñòýí ÷ õýðýãëýõ çîðèóëàëòòàé áè÷èã áàéñàí àæýý.

Õàðèí ãîë òºëºâ Ýíýòõýãèéí çîõèîëûã îð÷óóëàõàä õýðýãëýäýã áàéñàí ñî¸ìáî ¿ñãèéã õàëõûí ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàð çîõèîñîí þì. Ýíý òóõàé çàðèì áè÷èã ñóäàðò “Íýãýí óäàà ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ãàäàà ãàðàõàä íü îãòîðãóéä óã áè÷ãèéí õýëáýð ä¿ðñòýé áè÷èã õàðàãäñàí ó÷ðààñ ñî¸ìáî ¿ñãèéã çîõèîñîí” ãýñýí ñîíèí äîìîã ÷ áàéäàã áàéíà.

2. Ìîíãîë÷óóä ÿìàð, ÿìàð áè÷èã ¿ñýã õýðýãëýæ èðñýí áý? ã̄èéí ñ¿ëæýý áºãëº.

3. Õàìãèéí óäààí õýðýãëýæ èðñýí áè÷èã ¿ñãèéã íýðëý.

4. Áè÷èã ¿ñýã õ¿íèé àìüäðàëä ÿìàð à÷ òóñòàé âý?

¯ãèéí óòãà:õýð÷ëýýñ-õýð÷èæ çóðààñààð òýìäýãëýõõàðõèðàà-ãîëûí íýðõºâºº-ãîëûí ýðýã ãàçàðÇàÿ áàíäèäà-øàøíû öîë õýðãýìÏàãâà ëàì-øàøíû öîë õýðãýì

í¿äëýõ ¿ãñ: êýì¿, ðóíè, âàãèíäðàà,

ñî¸ìáî, êèðèëë, ãàðàõàä

1 2

3

34

5

45

5

1. Ýõèéã óíøààä, òºëºâëºãºº çîõèîí ÿðèàðàé.

��

IVÌîíãîë õýë

1. Äýýðõ ýõýýñ ºíãº ÿëãàí áè÷ñýí ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷èãò¿í.Àñóóëò òàâèàðàé. ßìàð àñóóëòàíä õàðèóëàãäàæ áàéíà âý?2. Òîîíû íýð ãýæ þóã õýëýõ âý? Áè÷ýýðýé.

õî¸ðíû íýãíýã ..................... .....................

Áàã áîëæ, äàðààõ àñóóëòóóäàä õàðèóëàí, á¿òýýë÷ àæèë õèéãýýðýé. Áàãøòàéãàà ÿðèëö.

1. Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí òóõàé òîîíû áàðèìò öóãëóóë.2. Õ¿í àìûí òîî, õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýäýí õóâèéã ýçëýõ âý?3. Ìîíãîë Óëñ íèéò õýäýí ìàëòàé âý? Òàâàí õîøóó ìàë á¿ðèéí òîî òîëãîé õýä âý?

1. Äàðààõ áîäëîãûã áîäîîä, òîîã íýðëýñýí ¿ãèéã ÿëãàí àñóóëò òàâèàðàé.- Ìàíàé îðîíä 381 àðàâòàé òýíöýõ îð÷èì ãîë ãîðõè, 70 çóóòàé òýíöýõ øàõàì

áóëàã øàíä, 4000 ãàðóé íýãæòýé òýíöýõ îð÷èì íóóð öººðºì áàéäàã. Ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä, íóóð, öººðºì òóñ òóñ õýä áàéäàã âý? Á¿ãä õýä áîëîõ âý?

2. ªºðèéí íóòãèéí ãîë ãîðõè, íóóð öººðºì, áóëàã øàíäûí íýðèéã îðîëöóóëàí, ýõ çîõèîæ áè÷.

4. Äàðààõ ýõèéã õè÷ýýíã¿é áè÷ýýä, òîîã íýðëýñýí ¿ã äýýð àñóóëò òàâü.

Õàìãèéí õîâäîã øàâæÄýëõèé äýýðõ õàìãèéí õîâäîã øàâæ íü ààëç þì. Ààëç ººðèéí áèåèéí æèíãýýñ ºãëºº

4 äàõèí, ºäºð 9 äàõèí, îðîé 30 äàõèí èõ õîîë èääýã ãýíý. Õýðâýý ààëç 500 ãðàìì æèíòýé áîë ºãëºº, ºäºð, îðîé õýäýí êèëîãðàìì õîîë èääýãèéã áîäîæ ãàðãààðàé, õ¿¿õä¿¿ä ýý!

.................................................... óòãàòàé, ...............?, .................?, ..............?, ...............?, ...............? àñóóëòàíä õàðèóëàãäàõ ¿ãñèéã òîî õýìæýýã íýðëýñýí ¿ã ãýíý.

3. Çóðãèéã àæèãëàí, ºíãººð ÿëãàñàí õýñýã òóõàéí ä¿ðñèéí õýä õóâààñíû õýäòýé òýíöýõ âý áè÷.

4. Õýäýí öàã áîëæ áàéíà âý?

Òîîíû íýð +

1234

Æ.í + ¿. ¿ã

Òý.í3. Çàãâàðûí äàãóó ºã¿¿ëáýð çîõèîæ áè÷ýýðýé. Æèøýý íü: Òàâàí àëòàí çàãàñ àâàâ.


��

IV5. Ø¿ëãèéã öýýæëýýðýé. Óðàí òîä ÿðóó óíø. Òîäîîð áè÷ñýí ¿ãñèéí óòãûã

Èíòåðíåò ãýæ þó âý?

ÈíÒåÐíåÒ

1. Èíòåðíåò ãýäýã íü äýëõèéã á¿ðõñýí îëîí ìÿíãàí êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýý þì.

2. Ýäãýýð êîìïüþòåð íü õîîðîíäîî õîëáîãäîí, õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîæ áàéäàã. Èíòåðíåòýä õ¿íèé àìüäðàë àõóéä õýðýãòýé á¿õèé ë òºðëèéí ìýäýýëýë áèé. Øóóäàí õîëáîî, òîãëîîì, õ¿ñâýë õóäàëäàà ÷ õèéæ áîëíî.

3. Èíòåðíåòèéí ìýäýýëýë èõýâ÷ëýí ¿íýã¿é áàéõ áà õîðîìõîí çóóð äýëõèéí àëü ÷ õýñýãò î÷äîã. ªíººäºð äýëõèéí 150 ãàðóé îðíû 57 ñàÿ õ¿í èíòåðíåòèéã àøèãëàæ áàéíà.

4. Ñ¿ëæýý ãýäýã íü õîîðîíäîî õîëáîãäîí, ìýäýýëýë ñîëèëöäîã õýäýí ìÿíãàí êîìïüþòåð þì. Èíòåðíåòèéã õÿíàäàã íýã ÷ áàéãóóëëàãà, óëñ áàéõã¿é. Òóñ á¿ð ººðñäºº õàðèóöäàã.

5. Õýðýâ èíòåðíåòèéí õýðýãëýý îäîîãèéíõ øèã èéì õóðäààð ºñâºë, îéðûí 10 æèëèéí äîòîð äýëõèéí á¿õ õ¿í èíòåðíåòýä õàìðàãäàíà ãýñýí òîîöîî áèé.

ÿðèëöààðàé. Ýõ õýë

Ìîíãîë îðîíä Ìîíãîë õ¿í áîëæ òºðñºíäºº Ìºíãºí ñàðíû äîîð Ìºíõðºõ þì øèã áè áàÿðëàäàã ªíºð áàÿí Ýõ õýëíèéõýý ã¿í äàëàéä ªâ÷¿¿í çàâü øèã ñýëæ ñóðñàíäàà áè áàÿðëàäàã Àì íýýõäýý “Ýæèé” ãýæ àíõ ñóðñàí õýëýýð ìèíü àëòàí äýëõèé Ìîíãîë õ¿í ãýæ íàìàéã òàíèíà.

Á.ßâóóõóëàí

Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà îðñîí ................... ãèéã¿¿ëýã÷ ................ áè÷èãäýíý.

� + � = Ý

��

IV

1. Èíòåðíåò ãýæ þó âý? ªºðèéí ¿ãýýð ÿðèàðàé.2. Ìàíàé äýëõèé õýäýí õ¿í àìòàé âý? Áàãøòàéãàà ÿðèëö.3. Èíòåðíåò þóíä õýðýãòýé âý? Òîî÷èí áè÷ýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ òîîíû íýðèéã ÿëãàí áè÷ýýä, àñóóëò ãàðãà.2. Çóðãèéã àæèãëàæ, õîëáîî ¿ã á¿òýýæ áè÷. Óòãûã òàéëáàðëààä, ºã¿¿ëáýðò

îðóóëààðàé.

¯ãèéí óòãà:èíòåðíåò-ìýäýýëýë ñîëèëöîõ êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýõîðîìõîí çóóð- ìàø õóðäàí

í¿äëýõ ¿ãñ: èíòåðíåò, êîìïüþòåðèéí, ìýäýýëë¿¿ä, èõýâ÷ëýí

3. Ã¿éöýýæ áè÷.

I II IIIòàâàí àëòàí çàãàñ.......... àëàã .................... àìòàò .................... óëààí .................... çóçààí ..........

þìíû òîî øèðõýã çààñàí

õýä ? ..........................õýää¿ãýýð ? ..........................õý÷íýýí ? ..........................õýä¿¿ë ? ..........................

1. Äàðààõ ñóðãààë ¿ãèéã öýýæèë. Ýõýýñ íýðëýñýí áà øèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ãñèéã ÿëãàí, àñóóëò òàâèàðàé.

Íîìä ìýðãýí, íîéðò ñýðãýã ¯éëýíä óðàí, ¿ãýíä öýöýí Äàéíä áààòàð, äàëàéä óñ÷ Õóðèìä öîâîî, õóóëüä øóäàðãà2. Äýýðõ ñóðãààë ¿ãñýýñ � + � = Ý òîõèðîõ ¿ãñèéã ÿëãàí òýìäýãëýýðýé. 3. Äàðààõ ¿ãñèéã ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷ýýðýé. àðàâ, òàâäóãààð, åñ, õî¸ðäóãààð, äºðºâä¿ãýýð, ãóðâóóëàà4. Ýõèéã óíøààä, õè÷ýýíã¿é áè÷ãýýð áè÷ýýðýé. -Ýõýä áàéãàà öèôð¿¿äèéã ¿ã áîëãîæ, õóâèðãàæ áè÷.


��

IVÒîîã òýìäýãëýõ

Òîîã ¿ãýýð áè÷èæ òýìäýãëýõýýñ ãàäíà òóñãàé ä¿ðñýýð òýìäýãëýäýã. ¯¿íèéã öèôð ãýíý. Õýä õýäýí ÿíçààð öèôðèéã òýìäýãëýíý. ¯¿íä:

1. Àðàá öèôð: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10.2. Ðîì öèôð: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XX, XL, LÐîì òîîã äóãààð, ä¿ãýýð ãýñýí óòãààð òýìäýãëýíý.

Óðàí çóðàã ãýæ þó âý?

ÇÓÐàãÒàé ÒàíÈëöñàí ÌÈíü/“Õîðâîîòîé òàíèëöñàí ò¿¿õ” òóóæààñ/

Æààëõ¿¿ ãýäýã ºâãºíèéõ îëîí õ¿¿õýäòýé àéë áàéâ. Íýãýí ºäºð òýäíèé õàìãèéí òîì õ¿¿õýä ãýðèéíõýý ãàäàà çàâèëæ ñóóãààä, ºâºð äýýðýý äºðâºëæèí ìîä òàâüæ, ÿìàð íýãýí þì õèéæ áàéõûã õàðëàà. Þó õèéæ áàéãààã íü ¿çýõ ñýí ãýõýýñ òýñýæ ñóóõ àðãàã¿é áîëîâ. Îðîî õîíü áàðèõ ãýæ áàéãàà þì øèã ñýì ñýìõýí ãýòñýýð, òýð õ¿¿õäèéí àð òàëä î÷îîä ºíãèéí õàðâàë îíö ñîíèí þì ¿çýâ. Ìîäîí ñàìáàð äýýð ¿íñ ò¿ðõæýý. Íàðèéõàí ¿ç¿¿ðòýé ñàâõ ìîäîîð ¿íñýí äýýã¿¿ðýý íààø öààø çóðæ áàéãààã íü õàðàõàä ãàéõìààð àæýý. Äàâààñàìáóó ãýæ òýð õ¿¿ã íýðëýäýã þì. Äàâààñàìáóóãèéí ãàð íü íààø öààø óÿõíààð õºäëºõ á¿ðèéä ¿íñ ò¿ðõñýí ñàìáàð äýýð ä¿ðñ ãàð÷ áàéëàà. Ñàâãà ¿ñýíäýý äàðàãäñàí ñ¿ðòýé

òîì ñàðëàãèéí áóõíû ä¿ðñ ãàðààä èðëýý. Áóõ óðä õºëººðºº ãàçàð öàâ÷ëàí õýëýý óíæóóëàí, òóóæóó ìýò ñ¿¿ëýý õîíäëîé äýýðýý àãñæýý. Äàâààñàìáóó íàìàéã àð òàëäàà èðýýä àæèãëàæ áàéãààã ìýäñýíã¿é. Öààø òàâòàéÿà ¿ðãýëæë¿¿ëýí çóðñààð áàéâ. Óäàæ òºäºëã¿é äàõèàä íýã ñàðëàãèéí áóõ çóð÷èõëàà. Õî¸ð ñàðëàãèéí áóõ ººä ººäººñºº õàðæ ìºðãºëäºõèéã çàâäàæ áóé àæýý. Áè òýð ñîíèí çóðãèéã í¿äýý á¿ëòýðòýë ãºëðºí çîãñîæ õàìàã þìûã íýãýí àãøíàà ìàðòæýý. Ìîäîí äýýð ìîäîîð òýãæ ñàéõàí çóðæ áîëäãèéã àíõ óäàà òèéíõ¿¿ ìýäýæ àâëàà. Ãîë íóóö íü ìîäîí ñàìáàð äýýð ò¿ðõñýí àðãàëûí ¿íñ ãýäãèéã ÷ áè ìýäëýý. Äàâààñàìáóó ãýâ ãýíýò íºãººõ çóðãàà ¿íñ àñãàí áàëëàñàíä áè õàðàìñàæ, “õ¿¿å, áèòãèé” ãýæ äóó àëäàâ. Äàâààñàìáóó íàä ðóó ýðãýæ õàðñíàà óõàñõèéí áîñîæ ãýðèéí ç¿ã îäëîî.

Ñàíàìñàðã¿é íýýæ îëñîí íóóöàà òóðøèæ ¿çýõýýð áè ãýðèéí ç¿ã ñàëõè ìýò äýãäýí îäëîî. Ãýðò îðæ ÿìàð íýãýí äºðâºëæèí ìîä õàéæ ãàðëàà. Ãýðò õýí ÷ ¿ã¿é òóë áè äóðààðàà çàãíàõ ýðõòýé áàéëàà. Ãàé áîëîõîä íýã ÷ õàâòãàé ìîä áàéñàíã¿é. Öîðûí ãàíö áîëîìæèéí

Àëü ÷ õýëýíä ººð õýëíèé ¿ãèéí ñàíãààñ àâ÷ õýðýãëýñýí ¿ãñ áàéäàã. ¯¿íèéã õàðü õýëíèé ¿ã ãýíý. Æèøýý íü: Êîìïüþòåð, èíòåðíåò, êîìïàíè. Ýíý íü ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàí áàÿæèõ íýã ãîë àðãà çàì þì.

��

IVìîä ãýâýë ºðºì õàòààäàã òîñ íýâ÷ñýí áîð ìîä áàéâ. Õýñýã ýðãýëçñýíèé ýöýñò áè òýð ìîäûã àâ÷, òóëãàíû çàõààñ àðãàëûí öàãààí ¿íñ õàéæ îëîîä, äýýð íü íóíòàãëàí ò¿ðõýâ. Äºðâºëæèí ò¿ëýýí äîðîîñ áÿöõàí ìîä îëæ, õóòãààð ¿ç¿¿ðëýâ. Çóðàõ àæèëäàà îðëîî. Ñàðëàãèéí áóõ çóðæ ýõëýâ. Äàâààñàìáóó øèã óðàí çóðàõ ãýã÷ îãò õÿëáàð áèø àæèë áàéæýý. Õºëñºº ãàðòàë íîöîëäîîä íýã áóõ çóðñàí ÷èíü õºðø àéëûí äîãîëîí õàëòàð íîõîéòîé àäèëõàí àìüòàí áîë÷èõëîî... Èíãýæ ë áè çóðàãòàé òàíèëöñàí þì äàà.

Ë.Ò¿äýâ.

¯ãèéí óòãà:çàâèëàõ-2 õºëºº íóãàëàí ñóóõàãøèí-ò¿ð çóóð÷àðìàéõ-õè÷ýýõöóóòàé-íýð àëäàðòàé ñàâãà ¿ñ-èõ ¿ñ ñ¿¿ëàãñàõ-ñ¿¿ëýý äýýø íü ñàãñàéëãàõ

í¿äëýõ ¿ãñ: àãñæýý, ñàðëàãèéí, àãøíàà,

ñàëõè, áîëîìæèéí, ýðãýëäñýí, ýëãýí äýýð, ÿðãóé

1. Äýýðõ ýõýýñ îéëãîñíîî ÿðèëöààä, ãîë óòãûã 4-5 ºã¿¿ëáýðò áàãòààí, äýâòýðòýý áè÷ýýðýé.

2. Ýõ õýäýí öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí áý? Öîãöîëáîð òóñ á¿ðèéí óòãûã ÿðü.3. Õ¿¿ çóðàãòàé ÿàæ òàíèëöñàí áý? Óðàí çóðàã ãýæ þó âý? ªºðèéí ìýääýã ç¿éëýý

ÿðü.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ õýçýý?, õààíà? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëàãäàõ ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýä,

ÿðèëöààðàé. 2. Çóðãèéã àæèãëàæ, ç¿ã ÷èãèéã áè÷ýýðýé. Àñóóëü òàâü.

(áàðóóí, ç¿¿í, àðä, óðä, äýýð, äîîð, äîòîð, ãàäíà)

3. Ç¿éð ¿ãèéã öýýæëýýä, öàã õóãàöàà çààñàí ¿ãýíä àñóóëò òàâüæ, ÿëãàí áè÷ýýðýé. ªíººäºð õèéõ àæëàà ºìíº íü ñàéí áîä Ìàðãààø õèéõ àæëàà óðä íü ñàéí òºëºâëº ª÷èãäºð õèéñýí ç¿éëäýý ä¿ãíýëò õèé4. Äýýðõ äàñãàëààñ ÷è þó îéëãîñîí áý? Òîäîðõîéëîëòûã áè÷èæ àâààä, óòãûã

ÿðèëö.

¯éë õºäëºëèéí áîëîí îðîé áàéð, ç¿ã ÷èã, öàã õóãàöààã íýðëýæ çààñàí ¿ãñèéã þìíû .............................. .................... ¿ã ãýíý.

Þìíû áàéð, îðîí çààñàí ¿ã íü õýçýý? õààíà? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëàãäàíà.

��

IV

ÁÈëãÈéí ÓëÈÐëûí Òîîëîë

1. Äàðààõ ¿ãñèéã ºã¿¿ëáýðò îðóóëæ áè÷ýýðýé. öààíà, äýðãýä, öààø, õîéø, ýðò, ºíººäºð2. Ä¿ðñýí äýýðõ ¿ãñýä àñóóëò òàâèàä ä¿ãíýëò ãàðãà.

Áèëãèéí óëèðëûí òîîëîë ãýæ þó âý?

Õ¿í òºðºëõòºí ýðò äýýð ¿åýñ ýõëýí îí, ñàð, ºäðºº òîîëîõ áîëæ, óëñ îðîí á¿ð öàã òîîëëîî òóñ òóñäàà õºòºëæ áàéëàà. Äýëõèé íèéòèéí ñî¸ë áîëîâñðîë õºãæèõèéí õàìòààð óëñ îðîí á¿ð õîîðîíäîî ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí íÿãò õàðèëöàà õîëáîîòîé áîëæ, òýð ¿åýñ ýõëýí õî¸ð ÿíçûí òîîëëûã áàðèìòëàõ áîëæýý. Äýëõèéí áºìáºðöºã íàðûã òîéðîí ýðãýõ õýìæýýã æèë áîëãîæ àðãûí òîîëîë ãýæ íýðëýæýý. Äýëõèé äàõèíä òàðõñàí íºãºº íýã òîîëîë íü áèäíèé õýðýãëýñýýð èðñýí ñàðíû óëèðëûí òîîëîë áóþó æàðíû òîîëîë àæýý.

¯¿íèéãýý ìîíãîë÷óóä áèëãèéí óëèðëûí òîîëîë ãýäýã. Æàðíû òîîëëûã òóóëàé, ëóó, ìîãîé, ìîðü, õîíü, áè÷, òàõèà, íîõîé, ãàõàé, õóëãàíà, ¿õýð, áàð ãýæ àðâàí õî¸ð æèëýýð ¿åëýäýã.

ãàäíà òóÿàñàð º÷èãäºð ýìýýë óðä ¿ðãýëæ

ãóðàâÿâàõ óóæèì ñàéí ö¿íõ öààøçàëóóóëààí


3. Äàðààõ ¿ãñèéã àæèãëààðàé. Àñóóëòûí äàãóó ÿðèëö. - ã̄èéí ýöýñò ÿìàð õî¸ð ãèéã¿¿ëýã÷ äàðààëàí îðñîí áý? - Èíãýæ îðñîí 2 ãèéã¿¿ëýã÷èéã ÿàæ áè÷èæ áàéíà âý? Ä¿ðìèéã áè÷ýýðýé. õîëòîñ, àìüòàä, íºõºä, Áàòàä, óëñàä, ìýäýæ.

Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷, çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà îðîõäîî ............. áóþó ............... çààâàë ýãøèãòýé áè÷èãäýíý.

4. ã̄ñèéã ã¿éöýýæ áè÷. õóâö . ñ, íàâ÷ . ò, á¿ò . ö, ìýä . æ, ýö . ñ, äýýä . ñ, íýõ . æ, íîõ . ä, áè÷ . æ.

��

IV¯ãèéí óòãà:õàíø íýýõ-õàâðûí äóíä ñàð ýõëýõáýëãýäýõ-ñàéíûã çºãíºõ

í¿äëýõ ¿ãñ: òºðºëõòºí, ¿åýñ, áèëãèéí,

óëèðëûí, áýëãýääýã

1. Õ¿í òºðºëõòíèé õýðýãëýäýã öàã òîîëîë õýäýí ÿíç áàéíà âý?2. Öàã òîîëîë íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä ÿìàð à÷ òóñòàé âý?3. Ìîíãîë÷óóäûí öàã òîîëëûí îíöëîãèéã ÿðèëö.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ þìíû òîî áà îðîí áàéðûã çààñàí ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷èæ, ÿìàð àñóóëòàíä

õàðèóëàãäàæ áàéãààã õýë.2. Æàðíû òîîëëûí ñàðóóäûã òîîãîîð èëýðõèéëýýðýé.3. Äàðààõ ¿ãñýýñ þìíû îðîí öàãèéã çààñàí ¿ãèéã îëæ, ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëººðýé.

ýðòáàãø

óðäÿâàõºíººäºð

àðä

ãóðàâäàíñ¿ðãýëæ

1

3

22

44

1. Äýýðõ ýõýä õýäýí öîãöîëáîð áàéíà? Öîãöîëáîð òóñ á¿ðèéí óòãûã 1-2 ºã¿¿ëáýðò áàãòààí áè÷.

2. 2-3 ºã¿¿ëáýð ñîíãîí àâ÷, àñóóõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé.3. Äàðààõ ø¿ëãèéã öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíø.

Ìèíèé äýýë Ýýæèéí î¸ñîí øèíýõýí äýýë Ýâñýýðõýí õºíãºí õººðõºí äýýë Òîíîã ýìæýýð íü çîõèñîí äýýë Òîâ÷ øèëáý íü òîõèðñîí äýýë Òîîñ øîðîîí äýýð õºðâººã¿é äýýë Òîñ ººõºíä áîë ø¿ðãýìã¿é äýýë “Õèéñýí ýä íü õèðã¿é áàéã Õèéëãýñýí ýçýí íü õèéìîðëîã ÿâàã” ãýæ À÷èò ýýæèéí ìèíü åðººñºí äýýë Àéëûí ýã÷èéí ìÿëààñàí äýýë Ò.Æàìúÿíñ¿ðýí


4. ã̄ñèéã õîëáîî ¿ã áîëãî. ò¿¿õ÷, õºðñò, òóñ÷, ìýõò, äàâñò, íóóð, ñ¿ðýã, ýðäýìòýí, õ¿í, äýëõèé

Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ äîòðîîñ ñ, õ äàðàà ò, ÷ ...................... áè÷èãäýíý.

4. Ø¿ëãýýñ 7 + 9 = Ý ä¿ðýìä òîõèðîõ ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé.

�0

IVªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé

1. Ýõèéã óíøèõ, áè÷èõäýý òîîã íýðëýñýí ¿ãèéã äîîãóóð çóðààðàé.

“Ýéôåëèéí öàìõàã”-èéã îäîîãîîñ ��0 æèëèéí ºìíº áîñãîñîí

Äýëõèéí ãàéõàìøèãò öîãöîëáîðóóäûí íýã Ýéôåëèéí öàìõãèéã 1889 îíä Ïàðèñ õîòîä Ôðàíöûí àëäàðò èíæåíåð Ãóñòàâ Ýéôåëèéí çîõèîí á¿òýýñíýýð áîñãîæýý.

Ïàðèñûí õàìãèéí ºíäºð áàðèëãà áîëîõ ýíýõ¿¿ öàìõàã íü 300 ì ºíäºð áºãººä 7100 òîíí õ¿íä æèíòýé þì.

Óã öàìõàã ºìíº íü öàõèëãààí ÿðèàíû ñòàíö áàéâ. Îäîî ðàäèî òåëåâèçèéí òºâ áîëæýý.

Èíæåíåð Ýéôåë ¿¿íýýñ õýäõýí æèëèéí ºìíº Íüþ-Éîðê äàõü çýñ á¿ðìýë ýðõ ÷ºëººíèé õºøººíèé äîòîðõ òºìºð çàíãèëààã õèéæýý. ¯¿íäýý òóëãóóðëàí ººðèéíõºº íýðýýð íýðëýãäñýí òóñ öàìõãèéã áîñãîñîí ãýäýã.

Òýðáýýð äýëõèéä “Òºìðèéí èä øèäòýí” õýìýýí àëäàðøæýý.

3. Äýýðõ ýõýýñ 7 + 9 = Ý ä¿ðìýýð áè÷èãäñýí ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé.4. Ä¿ðñèéã ýâë¿¿ëæ ¿ã á¿òýýãýýðýé.

5. 7 + 9 = Ý ä¿ðýìä òîõèðîõ 3 ¿ã îëæ, ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé. 6. Àñóóëòàíä õàðèóëàãäàõ ¿ãñèéã áè÷èæ, ºã¿¿ëáýð çîõèî.

àñóóëò æèøýý............................................................................................................................................................................................................................................................

õýçýý? õààíà?

õýä? õýä¿¿ë?

õýää¿ãýýð? õýäíèé õýä?

7. Ø¿ëãèéã öýýæèë. Ãàðàãóóäûí òîîã íýðëýñýí ¿ãèéã õóâèëãàí áè÷ýýðýé.

äîëîî õîíîã

Íýã õî¸ð, íýã õî¸ðÍýã õî¸ð ãóðàâÍàéç àà! íàéç àà!Íàìàéã äàãààä õýëýýðýéÄàâàà, Ìÿãìàð, ËõàãâàäÄàíäàà ýìýýãèéíä î÷íî.Õàðèí Ï¿ðýâ, Áààñàíä

Õàðüæ ãýðòýý èðíýÀìðàëòûí Áÿìáà ÍÿìäÀìòàò æèãíýìýã õèéíýÍýã, õî¸ð ãóðàâÝõíýýñ íü äàõèàä õýëýýðýéÝíý òîîëëûã äàâòààðàé.

õó

ÿí îð õºããà

ãèë

æèð

æèì

ãèð

øèã

õº

ðèã

æèí

÷èí

��

V

Óíøèõ áè÷èã 1. 8 áîð îãòîíî áóþó 8 òèéí ÿëãàë (Ø¿ëýã) Ä.Áàòæàðãàë2. Òýìýý (Ø¿ëýã) Ï.Áàäàð÷3. Ìîðèí õóóð (Ø¿ëýã) Æ.Äàøäîíäîã4. Àâðàã÷ íîõîä (ªã¿¿ëëýã) Ë.Í.Òîëñòîé5. Íàðèéí ñàéõàí õýýð (Ìîíãîë àðäûí äóó)6. Ýçýí õè÷ýýâýë çàÿà õè÷ýýíý (ÌÀ-ûí ¿ëãýð)

Òèéí ÿëãàë ãýæ þó âý?

V Á¯ëÝã. àÌüÒíû åÐÒªíö-ÒÈéí ßëãàë

Ìîíãîë õýë

Òèéí ÿëãàëûí íºõöºë¿¿ä

Òèéí ÿëãàëûí íºõöºëèéã çºâ

áè÷èõ

Õàìààòóóëàõ íºõöºë

ã̄èéí äóíä îðñîí “æ, ÷, ø”-èéí

äàðààõ áàëàðõàé ýãøãèéã çºâ áè÷èõ

Áèä þìûã íýðëýñýí ¿ã, þìíû øèíæ ÷àíàð, òîî, îðîí áàéð çààñàí ¿ãñèéã ìýäýæ àâëàà.

Îäîî òýäãýýð ¿ã õýðõýí õóâèëäãèéã ¿çýöãýýå.

��

V

� ÁîÐ îãîÒíî ÁÓþÓ � ÒÈéí ßëãàë

Øîðîîí öîîæ Íîîñîí ò¿ëõ¿¿ðòýé Òýð þó âý?

Ýðò óðüä öàãò Ýìýýëèéí ÷èíýý ãàçàðò Àõ ä¿¿ äîëîî îãîòíî Àìüäðàí ñóóäàã áàéæýý.Äîëîîí áîð îãîòíî Äîð á¿ðäýý íýðòýé Íýãä¿ãýýðò ãàðñàí îãîòíûã íýðëýõ Õàðèí äàðààãèéí îãîòíûã Õàðüÿàëàõ ãýíýªðºâãºð æààõàí ãóðàâ äàõèéã ªãºõ îðøèõ ãýíýÇàðàà øèã àðçãàð ¿ñòýéã íü Çààõ Ãàð÷ ã¿éãýýä òîãòäîãã¿éã íü ãàðàõ ¯íäýñ ñàéí ìàëòäàã íü ¯éëäýõ Õàìãèéí æààõàí îãîòíûã Õàìòðàõ ãýäýã áàéæýý. Òèéí ÿëãàëûí íýðòýé Òèéì äîëîîí îãîòíî Ýâòýé íàéðòàé àìüäðàí Ýðèí æàðíûã ýëýýæýý. Ãýòýë íýã ºäºð Ãýíýòèéí þì áîëæýý.Àëãûí ÷èíýý ãàçàð äýýð íü Àòãûí ÷èíýý öàñ îðæýý.Öàñàà öýâýðëýæ áàéãààä Øàãàéí ÷èíýý øàð òîñ îëæýý Íýãä¿ãýýð îãîòíî ò¿¿íèéã

¯ãèéí óòãà:ýðèí - õóãàöàà ñàâàõ - öîõèõ

í¿äëýõ ¿ãñ: îãîòíî, õàðüÿàëàõ, ÿâàõààðàà,

óíà÷èõæýý, àëãûí ÷èíýý

Íýã òîì õàçæýý. Õàðüÿàëàõ íýðòýé íýã íü Ìèíèé ãýýä äàéðàõàä Õàðèí äàðààãèéí îãîòíî íàäàä ãýýä áóëààëäæýý. Çàðàà øèã àðçãàð ¿ñòýé Çààõ íýðòýé îãîòíî íü Ò¿¿íèéã ¿ëäýý÷èõëýý ãýýä Ò¿íòãýð ä¿¿ãýý çààæýý.Ãàð÷ ã¿éãýýä òîãòîõã¿é ãàðàõ íýðòýé ä¿¿ íü Ãàðààñ áóëààëàà ãýýä Ãàçàð ñàâààä óíà÷èõæýý.¯éë àæèëä äóðòàé ¯éëäýõ íýðòýé ä¿¿ íü Òîñîîð ÿàõ âý ãýýä Òîîõ ÷ ¿ã¿é ñóóëàà. Õàìòðàõ ãýäýã íýðòýé Õàìãèéí áàãà ä¿¿ íü Íàäòàé õóâààñàíã¿é ãýýä Íàë øàë óéëëàà. Àëãûí ÷èíýý öàñ ÷ àðèëààä àëãà áîëëîîØàãàéí ÷èíýý òîñ ÷ øàðàõ þìã¿é äóóñëààÕàðèí ñ¿¿ëä íü òýäýí äýýð Íàéì äàõü îãîòíî èðæýý. Õààøàà? ãýæ äàíäàà Õàøãèð÷ áàéäàã òóë Àõ ä¿¿ 7 îãîòíî ò¿¿íèéã Òýð ð¿¿, ýíý ð¿¿ ãýæ ÷èãë¿¿ëæ áàéäàã òóë×èãëýõ õýìýýí íýðëýæýý. Èéì 8 îãîòíî ýâòýé íàéðòàé àìüäðàõ áîëæýý.

Ä.Áàòæàðãàë

��

V1. Ø¿ëãèéã óíøààä óòãûã ÿðèëö. ßìàð ¿éë ÿâäàë ãàð÷ áàéíà âý? 2. 8 áîð îãîòíûí íýðèéã öýýæèë. ã̄èéí ñ¿ëæýý çîõèîãîîðîé. 3. Òºëººëºí óíøèõ óíøëàãà õèéãýýðýé. 4. Ø¿ëãèéã ýõ áîëãîí, õóâèðãàí ÿðèëöààðàé.

Ìîíãîë õýë: 1. Õààëòàíä áàéãàà íºõöºë¿¿äèéã àøèãëàí, õ¿ñíýãòèéã áºãëº. Áàãøòàéãàà

ÿðèëöààðàé. (-ûã, -èéã, -ã, -ààñ4, -ä, -ò, -ààð4, -òàé4, óðóó, -¿ð¿¿)

Ä/ä Òèéí ÿëãàëûí íýð Íºõöºë¿¿ä Æèøýý

1 Íýðëýõ “î” Äîðæ, ààâ, ãàõàé

2 Õàðüÿàëàõ -ûí, -èéí, -í Ààâûí, Äîðæèéí, ãàõàéí

3 Çààõ

4 ªãºõ îðøèõ

5 Ãàðàõ

6 ¯éëäýõ

7 Õàìòðàõ

8 ×èãëýõ2. Äýýðõ ýõýýñ òèéí ÿëãàëûí íºõöºë îðñîí ¿ãèéã ÿëãàí áè÷ýýä àæèãëààðàé.

ªã¿¿ëáýð äîòîðõ íýð ¿ãèéã íýð ¿ãòýé íü áóþó áóñàä ¿ãòýé ÿàæ õîëáîãäîõûã èëð¿¿ëäýã õýë ç¿éí àéã .................... ãýíý. Ìîíãîë õýëýíä 8 òèéí ÿëãàë áàéäàã.

3. Òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèðãààä, ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷ýýðýé. Íºõöºë¿¿äèéã öýýæèë.

Ýýæ Àõ Áè _____ _____ ____ _____ _____ ____ _____ _____ ____ _____ _____ ____ _____ _____ ____ _____ _____ ____

Íàéì, íàéìààð 4 áàã áîëæ, àõ ä¿¿ íàéìàí îãîòíûí ä¿ðä òîãëîîðîé.

1. Ø¿ëãèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýä, òèéí ÿëãàëòàé ¿ãèéã çóðààðàé. ßìàð òèéí ÿëãàëä áàéãààã õýë

Ýðâýýõèé Öýöãýýñ . . . . . . Õàíàòàë ýðâýýõèé . . . . . . áóóíà . . . . . . . . .íü øèìæýý Öýíãýí áàÿñàí Õàðèóä íü. . . . . . . . . . . . . . . íèñíý Áàÿðëàëàà ãýæýý

(Íºõºõ ¿ãñ: Öýöýã, ýðãýíõýí, öýöãýíä, áàëíààñ, ýðâýýõèé)


��

V 2. Òèéí ÿëãàëûí íºõöºë¿¿äèéã, íýðòýé íü çºâ õîëáîîðîé.

×èãëýõ • • -ûã, -èéã, -ã

Íýðëýõ • • -ààñ4

Çààõ • • -ðóó, -ð¿¿

Õàìòðàõ • • -ûí, -èéí, -í

¯éëäýõ • • -ä, -ò

Ãàðàõ • • - òàé4

Õàðüÿàëàõ • • -ààð4

ªãºõ îðøèõ • • “î”3. Äàðààõ ýõýýñ òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëñàí ¿ãñèéã îëæ, áè÷ýýðýé. Óòãûã ÿðü.

Øàð øóâóó! ÒóñëààðàéÍýãýí íàðòàé öýëìýã ºäºð îéä àìüäàðäàã øàð øóâóó,

¿íýã, ñàðìàã÷èí 3 òîñãîíä òóóëàéí òºðñºí ºäºðò î÷èõîîð ÿâæýý. ªìíºõ çàìàà õàðàõã¿é øàð øóâóó ìîäíû ìº÷èð äýýð ñóóãààä ñàðìàã÷èí, ¿íýã õî¸ðò:

- Íàéçóóä àà, íàäàä þó ÷ õàðàãäàõã¿é áàéíà. Òóñëàà÷ ãýõýä:

- ªº, ýíý òýíýãèéã áóðõàí ÿàãààä á¿òýýñýí þì áîë? ãýæ ¿íýã, ñàðìàã÷èí õî¸ð, øàð øóâóóã øîîëîâ. Òýãýýä, ò¿¿íèéã ñàðìàã÷èíãèéí òîëãîé äýýð ñóóëãààä, òóóëàéíä î÷èõîîð ÿâæýý.

Òóóëàéí ãýðò õºãæèëäºí òîãëîæ áàéãààä õàðàíõóé øºíº áîëæ, ãýð ¿ð¿¿ãýý áóöàõ áîëæýý. ¯íýã, ñàðìàã÷èí õî¸ðò ºìíºõ çàì íü ñàéí õàðàãäàõã¿é áàéñàí òóë ÷óëóóíä òýýãëýæ, áººí þì áîëîâ. Òýä:

- Øàð øóâóó, áèäýíä òóñëàà÷! ãýæ ãóéæýý. Øàð øóâóó çàì÷èëñààð ãýðò íü õ¿ðãýæ ºãºâ. Ñàðìàã÷èí, ¿íýã õî¸ð “Áóñäûí ñóë òàëûã õàðæ øîîëæ áîëîõã¿é þì áàéíà” ãýäãèéã îéëãîæýý.

àñóóëò: 1. ¯íýã, ñàðìàã÷èí õî¸ð ÿàãààä “Øàð øóâóó, áèäýíä òóñëàà÷!” ãýæ ãóéñàí áý? 2. Øàð øóâóó øºíº ÿàãààä ñàéí õàðäàã ó÷ðûã áàãøààñàà, ààâ, ýýæýýñýý àñóóæ

ìýäýýðýé. 3. Õ¿í á¿õýíä ñàéí, ìóó ÷àíàð áàéäàã. Èéìä íàéçûíõàà ñàéíûã äóóðàéæ, áóðóó

äóòàãäëûã íü õýëæ çàñààðàé. 4. Ýõèéí óòãà ñàíààã íýã ºã¿¿ëáýðýýð èëýðõèéë.

Øàð 1. øóâóó 2. ºâ÷èí 3. òîñ 4. ºíãº 5. øàð øàð äóóãàðàõ

åðòºíöèéí � øàð Ýðäýíýä àëò íýã øàð Ýäýíä àëò íýã øàð Èäýýíä óóðàã íýã øàð

Æàí÷-ëàì íàð íºìºðäºã õóíèàñ ãàðãàæ õèéñýí õóâöàñ

��

V

ÒÝÌÝÝ

Àðûí áààòàð Àðâàí õî¸ð æèëèéí á¿ðäýëòýé Òýð þó âý?

Òýìýý-òàâàí õîøóó ìàëûí ìèíü íýã Òýìýý-òàâàí àìüä ýðäýíèéí ìèíü íýã Òýìýý-òèâèéí óëñààñ ìàíàéä îëîí íü áèé Òýìýý-òàë, õàíãàé, ãîâü ãóðâàë íóòàãò ìèíü áèé Àðñëàí çààíòàé öóã áýë÷èæ Ñàÿ æèëèéí òýðòýýä ÷ áàéæ ë áàéñàí Àéë õ¿í õî¸ðòîé èæèëñýæ Òàâàí ìÿíãàí æèëèéã ýëýýñýí Àìãàëàí àâàðãà õî¸ðûí Áèëýãäýë ìýò áèåòýé çàÿàñàí Àëòàí äýëõèéä òýìýý ãýäýã Õîâîð ñàéõàí àìüòààí Íýýðýý òèéì ýý ãýõ øèãÍýð íü õ¿ðòýë òýìýý . . . Ãóðâàí ãóðàâ åñ õîíîäîã Óÿæ ñîéãîîä ýäëýõýä Ãó÷èí õîíîãèéí ºë äààäàã ... Á.Áàäàð÷

¯ãèéí óòãà:ýëýýõ-õóó÷ðàõñîéõ-ãýäðýã òàòàæ òîãòîîõ

í¿äëýõ ¿ãñ: áýë÷èæ, ýëýýñýí,

àìãàëàí, áèëýãäýë

-èéí /-èéã, -ýýñ, -ººñ, -ýýð, -ººð, -òýé, ð¿¿/

Ýð

Ýì

¿ã

-ûí /-ûã, -ààñ, -îîñ, -ààð, -îîð, -òàé, òîé, ðóó/

1. Ø¿ëãèéã öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíøààðàé. 2. Òàâàí õîøóó ìàëä þó, þó îðäîã âý? Òýìýý ø¿ëãèéã äóóðàéëãàí, ø¿ëýã

áè÷ýýðýé. 3. Òýìýýíèé òóõàé þó ìýäýõ âý? Áàãøòàéãàà ÿðèëöààä, ø¿ëãèéã ýõ áîëãîí õóâèðãàæ

áè÷.

Ìîíãîë õýë1. Ýõýýñ òèéí ÿëãàëûí íºõöºëòýé ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷ýýä, ÿìàð ¿ãýíä ÿìàð íºõöºë

çàëãàñíûã ÿðèëöààðàé.

��

V2. áàãø + èéã = áàãøèéã àñóóõ ãó÷ + èéí = ãó÷èéí òîî ìîðü + èéã = ìîðèéã óÿõ íàìàã + èéí = íàìãèéí ìýëõèé áóðõè + èéã = áóðõèéã áàðèõ

ã̄ñèéã àæèãëàí, ä¿ãíýëò õèéãýýðýé. Ä¿ðìèéã ã¿éöýý.

Òóÿà Òóÿàãèéí áàéøèí áàéøèíãèéí áóëàí .................... ñàí ....................àí ....................ãàí ....................

+èéí

Ìýäëýãèéí ñàíäÌàíàé óëñûí òýìýýíèé 60 îð÷èì õóâü íü ãîâèéí á¿ñýä

íóòàãøæýý. Àò íóðóóíäàà 180-200 êã à÷àà äààæ, òýðãýíä õºëëºõºä 300-400êã ÷èð÷ ÷àäíà. Òýìýýíýýñ äóíäæààð ãóðâàí êã òàâàí çóóí ãðàìì íîîñ àâäàã.


3. Äàðààõ ¿ãñýä íºõöºëèéã çàëãàí áè÷. Ä¿ãíýëò õèéí, òîäîðõîéëîëòûã áè÷ýýðýé.

1.Äàðààõ ¿ãñýä òèéí ÿëãàëûí íºõöºë¿¿äèéã çºâ çàëãàí áè÷ýýðýé.

Õàíäãàé

Æ, ÷, ø Õýëíèé “ã”“ü”“è”

íºõöºëèéãáè÷íý.

-ýýð òºãññºí ýð ¿ãýíä =- . . . - . . .

Ìàíàé îðîí äàðõàí öààç . . . àìüòàí . . . íýã áîëîõ õàíäãàé íü Õàíãàé, Õýíòèé . . . íóðóó . . . çýë¿¿ä õºâ÷ . . . òààðàëäàíà. Çóí . . . õàëóóí . . . óóë õºâ÷ . . . íóóð öººðºì . . . îðîõ äóðòàé. Ç¿ñ õàðëàã õàëèóí, áîð õàëòàðäóó, ýð¿¿íäýý ñàõàë çîãäîð ..., õ¿ç¿¿íäýý ìîëöîãòîé, äàëáàãàð òîì ýâýð ... , Õàíäãàéí ... ýðèéã ìàí, ýì... ñ¿íäýñ, íÿëõ òºë... õîäîë ãýíý.


2. Çàäëàí áè÷.

õýëíèé óãèéí “í” óðò ýãøèã òºãññºí ¿ãýíä “-í çàëãàõäàà .............

Õàíãàéí = õàíãàé + í Õàíäãàéí = Õýíòèéí = Òóóëàéã =

��

VÒèéí ÿëãàëûí íºõöºëèéã çàäàëæ áè÷ýýä, ä¿ðìèéã çîõèî. Áàãøäàà øàëãóóëààðàé.

Äàâõàð çººëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷, óðò õîñ ýøãýýð òºãññºí ¿ãýíä “ààñ4” íºõöºë çàëãàõäàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Õ¿ð õ¿ð äóóòàé Õºðºíãº çîîðü ñàõèã÷Õ¿íä èõ òóñòàéÕºë õóðäòàé àìüòàí Òýð þó âý?

Ýõèéã óíøèõ ÿâöäàà ä¿ðìýý áîäîæ íºõöºë¿¿äèéã çàëãààðàé.

Øóãóéíààñ íü øóâóóí æèðãýý ...Çýðýãëýýíýýñ íü çýýðèéí ÿðàëçàà ßðàëçààíààñ íü ÿëãóóí ñààðàëÑààðëààñ íü ñàéâàð æîðîîÆîðîîíîîñ íü æîëîî öóëáóóð Öóëáóóðààñ íü õ¿ëãèéí ýçýíÝçýí íü ýðýëõýã Ìîíãîë Ìîðèí õóóðûí ýãøãýíä Ìîíãîë á¿ãäýýð áàãòäàã áàéíà.

Æ.Äàøäîíäîã

Ìîðèí õóóðàà òàòëààÌîíãîë àÿëãóó ¿¿ñëýýÀÿëãóóíààñ íü àÿñûí ñàëõè Ñàëõèíààñ íü öàãààí ¿¿ë¯¿ëíýýñ íü ¿åð áîðîîÁîðîîíîîñ íü áîðãèî õàðãèàÕàðãèàíààñ íü õàâðûí óíèàðÓíèàðààñ íü óóëûí øóãóé

àâÐàã× íîÕîä

“-í, -ã” íºõöºëèéã .... .... ... .... ¿ãýíä çàëãàíà.

3. Ø¿ëãèéã öýýæèë. Òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëñàí ¿ãñèéã îëæ, ä¿ðìèéã òàéëáàðëààðàé.

Ìîðèí õóóð

Õîò ñóóðèí ãàçàð áàéøèí (ä) ãàë ãàðàõ (ä) äîòîð íü õ¿¿õä¿¿ä àéæ íóóãäàí äóóãàðàõã¿é, ýðæ îëîõ ãýòýë õàðàíõóé óòàà (ä) ¿çýãäýõã¿é áàéõ íü îëîíòàà òîõèîëääîã áèëýý. ¯¿íä çîðèóëàí, Ëîíäîí (ä) íîõîä (ûã) òóñãàéëàí ñóðãàäàã þì.

Òèéì ñóðãóóëü (òàé) íîõîé ãàë ñºíººã÷èä (òýé) õàìò áàéæ ãàë ò¿éìýð (èéí) ¿å (ýýð) áàéøèí (ààñ) õ¿¿õä¿¿ä (èéã) ãàäàãø íü çººæ ãàðãàäàã àæýý. Áîá íýð (òýé) òèéì íýã íîõîé Ëîíäîí (ä) àðâàí õî¸ð õ¿¿õýä (èéí) àìü àâàð÷ýý. Íýã óäàà áàéøèí (ä) ãàë ãàð÷, ãàë ñºíººã÷èä (èéã) èðýõ (ä) íýãýí ýìýãòýé óãòàí î÷èæ, “Ãýð (ò) õî¸ð íàñòàé îõèí õîöîðñîí” õýìýýí îðèëîí õýëæýý. Ãàë ñºíººã÷èä Áîá

(ûã) ÿâóóëàâ. Áîá øàòààð äàìæèí ã¿éæ óòààí (ä) äàëä îðñíîî òºäõºí îõèí (ûã) öàìö (ààñ) íü çóóñààð áàéøèí (ààñ) ãàð÷ èðýâ. Ýõ íü îõèí (ðóóãàà) óõàñõèéí àìüä áàéãààä íü áàÿðëàí óéëæýý. Ãàë ñºíººã÷èä íîõîé (ã) èëáýí ò¿ëýãäýýã¿é áàéãàà ãýæ ¿çýöãýýõýä Áîá áàéøèí (ðóó) äàõèí òýì¿¿ëæ áàéâ. Ãàë ñºíººã÷èä “Áàéøèí (ä) áàñ ÿìàð íýã àìüä

��

V

¯ãèéí óòãà:Ëîíäîí - Àíãëè Óëñûí íèéñëýëèéí íýðòºäõºí - óäàõã¿é

í¿äëýõ ¿ãñ: ýðæ, áàéøèíãààñ,

òýì¿¿ëæ, àâ÷èðñíûã

1. ¯éë ÿâäëûã ýõëýë, òºãñãºë, ãîë õýñãýýð íü àíãèëàí ÿðèëöààðàé. Çóðãààð ä¿ðñýë 2. “Ìèíèé õàéðòàé àìüòàí” ñýäâýýð 4 ìºðò áè÷. 3. Áààòàðëàã ãàâüÿà áàéãóóëñàí íîõäûí òóõàé ñîíññîí áîë íºõäºäºº ÿðüæ

ºãººðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõèéí õààëòàíä áàéãàà íºõöºëèéã çàëãàí áè÷ýýä, ä¿ðìèéã

òàéëáàðëààðàé. 2. Äàðààõ ¿ãñýä ºãºõ îðøèõûí òèéí ÿëãàë çàëãàâðûã çàëãàí áè÷ýýä àæèãëà.

íóòàãíºìºð õóäàã õýëòýñ Äýíäýâ

à. -ã - ºìíºº ýãøèãòýé “ñ”

á. áóñàä ¿ñãýýð òºãññºí ¿ãýíä “ä” çàëãàâðûã çàëãàíà.

òºãññºí ¿ãýíä “-ò”

3. “ñàëõè, áîðîî, íîéð, óñ, ìºðººäºë, èòãýë” ¿ãñèéã òèéí ÿëãàëààð õóâèëãàæ, ºã¿¿ëáýðò îðóóë.

3 áàã áîëæ, çààâðûí äàãóó àæèëëà. à. -ä, -ò çàëãàâàð

á. -èéí, -èéã çàëãàâàð

â. - áóñàä ÿëãàâàð

çºâ áè÷èõ ä¿ðìýýð æèøýý çîõèîæ ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé. Áÿöõàí íîì õèéãýýðýé.

íýã ìåòð õýëòýé àìüòàí Öýíõýð õàëèì àæýý. Ò¿¿íèé çºâõºí õýë íü 4 òîíí æèíòýé áóþó à÷ààíû

ìàøèíû õèðòýé áàéäàã. Ãýòýë õàìåëåîí àìüòàí õàãàñ ñåêóíäûí äîòîð àñàð óðò õýë àìíààñàà ãàðãàæ øèäýýä áóöààí ñîðæ àâäàã. Õýëíèéõýý ¿ç¿¿ðò ÿëàà çýðýã øàâæèéã íààæ áàðüæ èääýã àæýý.

Òîíøóóëûí õýë ºòèéã ìîäíîîñ ñóãàëàõûí òóëä 10 ñì ñóíàäàã áàéíà. Äýëõèéí õàìãèéí óðò õýëòýé àìüòàí íü øîðãîîëæ èäýã÷ áºãººä íýã ìåòð óðò àæýý. ×îíî õýëýýðýý áèå áèåíýý äîëîîí ìýíä÷èëäýã. Ãýòýë ìóóð, èðâýñ, áàð íü õýëýýðýý àðèóí öýâðèéã ñàõèäàã. ìîãîéí õýë ñàëààëñàí áàéõ áà ¿íýðëýõ, àìòëàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.


þì áàéñàí þì áîëîâ óó? ãýæ áîäîîä ò¿¿í (èéã) òàâèâ. Íîõîé áàéøèí (ðóó) äàâõèí îðæ óäàæ òºäºëã¿é àìàíäàà íýã þì çóóãààä ýðãýæ èðýâ. Õ¿ì¿¿ñ òîì õ¿¿õýëäýé àâ÷èðñàí (ûã) ¿çýýä á¿ãäýýðýý èíýýëäæýý.

Ë.Í.Òîëñòîé

àõàéëÒóÿàñàðÁàò

��

V

1. Äàðààõ ¿ãñèéí áàëàðõàé ýãøãèéã àæèãëàí, ä¿ðìèéã ÿðèàðàé. ñîíîð àæèë áààòàð áè÷èã ºíäºã ò¿øèã ýðýëõýã õàøèð óðãàö á¿æèã õºãæèì

Á¿òýýë÷ äààëãàâàð

Ýð, ýì ÿìàð ÷ ¿ãèéí äóíä îðñîí “æ, ÷, ø”-èéí äàðàà áàëàðõàé ýãøèã áè÷èõ øààðäëàãàòàé áîë ............................ áè÷íý.

¯ãèéí äóíä “æ, ÷, ø” + è

“-ààð4” çàëãàâàð ÿìàð òèéí ÿëãàëûí

çàëãàâàð âý?

Íýðëýõèéí òèéí ÿëãàë ÿìàð íºõöºëòýé âý?

“-ò” íºõöºë ÿìàð ä¿ðìýýð

áè÷èõ âý?

“-ä” çàëãàâðûã ÿìàð ¿ãýíä çàëãàõ âý?

“-ûí, -èéí, -ûã, -èéã” íºõöºëèéã çàëãàõäàà ÿìàð ä¿ðìýýð áè÷èõ âý?

“-èéí, -ûí, -í” ÿìàð òèéí ÿëãàëûí íºõöºëòýé âý?

Çààõûí òèéí ÿëãàëûí çàëãàâðûã íýðëý. Àñóóëòûã

õýëýýðýé.

“-ààð4” ÿìàð òèéí ÿëãàëûí íºõöºë âý? ßìàð ä¿ðìýýð

áè÷èõ âý?

Òèéí ÿëãàëûã ýõíýýñ íü íýðëýýðýé.

×èãëýõèéí òèéí ÿëãàë ÿìàð íºõöºëòýé âý?

Ãàðàõûí òèéí ÿëãàëûí àñóóëòûã õýë.

“-òàé” ÿìàð òèéí ÿëãàëûí íºõöºë âý?

“-òàé” íºõöºëèéã ÿàæ áè÷èõ âý?

2. Öýãèéí îðîíä áàëàðõàé ýãøãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé. Àí÷ . í àí ýðæ Áàéø . íä áàãàæ ò¿ø . ã Àäóó÷ . í áýë÷ýýð ýðíý Áàñàãäàõàä íºõºð ò¿ø . ã 3. Äàðààõ àñóóëòàä çºâ õàðèóëñàí ñóðàã÷ çºâ çàìààð ÿâæ, õîæèõ áîëíî.

4. ªºðèéí äóðòàé 3 ¿ãèéã ñîíãîí òèéí ÿëãàëààð õóâèëãààä ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé.

�0

V

¯ãèéí óòãà:õàíãàë-äîãøèí í¿äëýõ ¿ãñ:

àðãàìæèí, ýðýâãýð, õàíãàë

1. Ø¿ëãèéí óòãûã ÿðèëö. 2. Ìîðü õ¿íä ÿìàð à÷ òóñòàé âý? Ýõ áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé.3. Ø¿ëãèéã öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíøààðàé.

Ìîíãîë õýë1. Õýíèé ìîðèíû òóõàé äàðààõ ºã¿¿ëáýðò ºã¿¿ëñýí áý? ßðèëö.

ìèíü ìààíü

I áèå

íü

III áèå

÷èíü òàíü

II áèå

Àëèâàà þìñ ¿çýãäëèéã I, II, III áèåä õàìààòóóëäàã.

Ýýæ ìîðèéã ìèíü óñëàâ. Ýýæ ìîðèéã ÷èíü óñëàâ Ýýæ ìîðèéã íü óñëàâ.

1. Ìèíèé ìîðü - ìèíü, ìààíü 2. ×èíèé ìîðü - ÷èíü, òàíü 3. Ò¿¿íèé ìîðü - íü

Ñàéí ýðÑààäàãã¿é Òýð þó âý?

íàÐÈéí ñàéÕàí ÕÝÝÐÍàðèéí ñàéõàí õýýðèéãýýÀðãàìæèí ñîéæ óíààðàé õºÍàñòàé áóóðàë ýýæòýéãýýÍàìðûí ñàðäàà çîëãîîðîé õº

Ýðýâãýð áààõàí õýýðèéãýýÝìýýëëýæ ñîéæ óíààðàé õºÝìãýí áóóðàë ýýæòýéãýýÝðãýæ áóóãààä çîëãîîðîé õº

Õàíãàë áààõàí õàðûã Õàçààðëàí ñîéæ óíààðàé õºÕàéðòàé áóóðàë ýýæòýéãýýÕàðüæ áóóæ çîëãîîðîé õº

3. Äàðààõ ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã óíøèæ ÿëãààã òàéëáàðëà.

1. Áè íîìîî óíøèæ áàéíà2. ×è íîìîî óíøààðàé3. Òýð íîìîî óíøèæ äóóñëàà.

Íîì óíøèæ áàéíà.

��

V

2. Ç¿éð ¿ãèéã ã¿éöýýæ áè÷. Öýýæëýýðýé.

Íîìûã õýí íýãýíä õàìààòóóëæ áàéãàà “-îî” íºõöºëèéã ýçýíä õàìààòóóëàõûí íºõöºë ãýíý. Ýçýíä õàìààòóóëàõ íü “-àà, -îî, -ýý, -ºº” íºõöºëòýé.

ÝðõýìÄóíäÀäãèéí

ÒÝÍÝÃìîðü ...

ýõíýð ...

áèå ...ÌÀÃÒÀÍÀ

Íºõðºº Ñ¿¿äðýý ÕÀÐÆ

áèå ...á¿ñ ... ÇÀÑ


3. Ø¿ëãèéã öýýæëýýðýé. Õàìààòóóëàõ íºõöºëòýé ¿ãñèéã õ¿ñíýãòýýñ îëæ òýìäýãëý. àìüäðàë áóöàëãàíà

Ýýæýý áè ÿìàà÷èí áîëú¸ ßìàà÷èí áîëîîä íîîëóóðûã ñàìíàÿ Ñàìíàñàí íîîëóóðààðàà óòàñ ýýðüå Ýýðñýí óòñààðàà öàìö íýõüå Íýõñýí öàìöàà ä¿¿äýý ºìñãºå Ä¿¿ ìèíü òýãýýä íàäàä áàÿðëàíà Áàÿðëàñàí ñýòãýëä íü àìüäðàë áóöàëãàíà.

Ö.Áàäàìæóíàé

Í î î ë ó ó ð à à ð à à ë

à á â ã ò ä å ¸ æ ç è ê ì

í ñ ð ò ñ ë ô ê à ÿ ý º ñ

à á õ ó à ê ù ò ý â í ä ë

ñ â ã ö à ì ö à à ò õ ö ç

ê ñ ì ö ð º ¿ ñ ð à ì ý í

â ñ ê ä à ó ä ¿ ¿ ä ý ý ä

ë ì í î à ñ ý ò ã ý ë í ü

4. ã̄ñèéã á¿òýý! Ä¿ðìèéã áè÷ýýðýé. 2, 2 æèøýý çîõèîæ, ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷.

1. Äàðààõ ¿ãñèéã I, II, III áèå áîëîí ýçýíä õàìààòóóëàõ íºõöºëººð õóâèëãàæ áè÷ýýä, ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé.

“Ýýæ, íîõîé, ¿çýã, àíãè, àõ, íàéç”

áîëüñîëü ¸

íýõºã å

áàÿðëàãóé ÿ

��

V

ýðýã÷èí áîëæìîð íü òýë÷èëæ òýìöñýýð áàéãààä õàðààöàéí ñàâðààñ ìóëòðàí ãàð÷ õî¸óë ýíõ àìãàëàí àìüäàðñàí ãýíý.

“Ýçýí õè÷ýýâýë çàÿà õè÷ýýíý” ãýñýí ¿ãýýð áóðõàí òýíãýð, õóâü çàÿàíä äààòãàõûí îðîíä ººðèéí õ¿÷èíäýý ò¿øèãëýí øàíòðàøã¿é òýìöâýë çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäíà ãýñýí ñàíààã èëýðõèéëæýý.

ÝÇÝí ÕÈ×ÝÝâÝë Çàßà ÕÈ×ÝÝíÝ

¯éë ¿ãèéí “õ”-èéí .................................. áàëàðõàé ýãøèã ãýýãäýõã¿é.

Çººëð¿¿ëýõ ¿¿ðãýýð îðñîí ............................. ýãøèã ãýýãäýõã¿é.

1. ¯ëãýðèéí óòãûã òàéëáàðëàí ÿðèàðàé. 2. Òîäîîð áè÷ñýí ¿ãèéã ÿëãàí áè÷.3. Ä¿ðìèéã áè÷ýýðýé.

Æèâ æèâ äóóòàéÆèæèãõýí õººðõºí áîëæìîð

Ýðò óðüäûí öàãò ýð ýì õî¸ð õºãøèí áîëæìîð áàéæ ãýíý. Íýãýí ºäºð õî¸óëàà íèñýí ÿâæ áàéãààä èõ ÿäàð÷, íýãýí òîõèòîé ýýâýð ãàçðûã îëæ, äºíãºæ àìðàõûã çàâäòàë íýãýí õàðààöàé ä¿¿ëýí èðæ ýð áîëæìîðûã íü ø¿¿ðýí àâ÷ýý. Ýð áîëæìîð ñàíäàð÷ áà÷èìäàõûí ýðõýíä:

-Íàìàéã õàðààöàé áàðèëàà, ¿õýõ àìüäðàõûã çàÿà ìýäýã! ãýæ õàøõèðàâ. Ýìýã÷èí áîëæìîð íü õàðèóä íü:

-Çàÿà õàìààã¿é ýý, ÷àäëààðàà òýìöýýðýé ãýæýý. Èíãýýä

¯ãèéí óòãà:çàâäàõ-ýõëýõòýë÷ëýõ-òèé÷ëýõ

í¿äëýõ ¿ãñ: òîõèòîé, àìðàõûã, áà÷èìäàõûí

4. Äýýðõ ¿ãñýýñ çººëð¿¿ëýõ ¿¿ðãýýð îðëîí áàëàðõàé ýãøèãòýé ¿ãèéã îëîîðîé. 5. Îëñîí ¿ãñ äýýðýý “-ûã”, “-îîñ, ààð” çàëãàâðûã çàëãàæ áè÷. Ä¿ðìèéã áè÷ýýðýé.

��

VªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé

1. Õ¿ñíýãòýä þó ìýäñýíýý áè÷ýýðýé.

Áè ýíý á¿ëãýýñ þó ìýäýæ àâñàí áý?

ßìàð öîãö ÷àäàìæ ýçýìøèâ?

Ýíý íü ìèíèé àìüäðàëä ÿìàð õýðýãòýé âý?

2. Äàðààõ ýõèéã ã¿éöýý. Öýãèéí îðîíä çîõèõ òèéí ÿëãàëûí íºõöºëèéã íºõººðýé.

àìüòàä õîîîðîíäîî ÿðèëöäàã óó?

Æîãæîîõîí õ¿¿ . . . áîë àäãóóñàí àìüòàíä áè÷èã íîì ë ìýääýãã¿éãýýñ áèø ººð ººðèéí õýë . . . ÿðèëöààä áàéõ øèã ñàíàãääàã þì. Òýãýýä ë òýð “Ìýðãýí ñóäàð”-ûã ñºõºæ ¿çæýý. Ò¿¿íä ºã¿¿ëñýí íü:

Õ¿ì¿¿ñ . . . õàðèëöàà . . . ãîë õýðýãë¿¿ð íü þì. Ãýâ÷ ñîíèðõîë . . . íü îëîí àìüòàí õîîðîíäîî õàðèëöàõ ÷àäâàð. . . áàéíà. Òýð ÷ áàéòóãàé òýä òîäîðõîé àâèà . . . õàðèëöäàã ãýý÷. Æèøýý íü: Àäóó ÿíöãààæ, ýñâýë òóóðàéãààðàà ãàçàð öàâ÷èëæ áàéãàà íü ººð íýã àäóó . . . ÿðèëöàæ áàéãàà íü òýð.

ßìàð íýã àþóë àéñóéã, ìýäìýãöýý ýìýã÷èí òàõèà äýãäýýõèéí¿¿äýý óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ äîõèî ºãäºã áàéíà.

Íîõîä áîë õóöàæ, àðõèðàõ, ãàñëàõ ìààæèõ ñàâàðäàõ çýðýã õýëáýð . . . õàðèëöäàã. Áóñàä íîõîä íü òýðõ¿¿ àâèà, äîõèîíóóä . . . íü õ¿ëýýí àâäàã.

Çºãèéí¿¿ä õîîðîíäîî õàðèëöàõ ãàéõàëòàé ÷àäâàðòàé. Àëü íýã íü ¿¿ðýíäýý èðýýä á¿æèãëýæ ãàðäàã. Òýð íü áóñäàäàà ÿìàð ÿìàð öýöýã îëñîí, öýöã¿¿ä õààíà áàéãàà, òèéøýý î÷èõ . . . òóëä àëü ÷èãëýë . . . íèñýõ çýðýã îëîí ç¿éë . . . ÿðüæ ºã÷ áàéãàà õýðýã.

Øóâóóä æèðãýæ õàðèëöäàã. Îíö ñîíèðõîëòîé . . . íýã çàìààð îðíû øóâóóä . . . æèðãýý íü ººð ãàçàð îðîí . . . ìºí òèéì øóâóóä . . . æèðãýýí . . . ÿëãàà . . . áàéäàã àæ. Òèéìýýñ ÷,

Ãàçàð ãàçðûí . . . ãàëóó . . . Ãàíãàíàõ íü àäèëã¿é. Íóóð íóóð . . . íóãàñ . . . Íóóãèõ íü èæèëã¿é þì.Èíãýõëýýð àìüòàä õîîðîíäîî ÿðèëöàãã¿é ÷ ãýñýí õàðèëöäàã ë þì áàéíà.

Ç.Ò¿ìýíæàðãàë

��

V3. Ýõýýñ ¿ãèéí äóíä îðñîí “æ, ÷, ø”-òýé õîëáîãäîõ ä¿ðýì á¿õèé ¿ãèéã ÿëãàí áè÷ýýä,

òàéëáàðëààðàé. 4. Äýýðõ ýõèéã ººðèéí ¿ãýýð ÿðü. Àñóóëòàä õàðèóëààðàé. à. Ýõýä þó þóíû òóõàé ºã¿¿ëñýí áý? á. Íîõîé ÿàæ õàðèëöäàã âý? â. Øóâóóä ÿàæ õàðèëöäàã âý?5. Äàðààõ ¿ãñýä /-ûí, -èéí/ íºõöºëèéã òîõèðîõûã çàëãàæ, ä¿ðìèéã òàéëáàðëààðàé.

Õóí

ñîíèí

áàéøèí

ñàí

. . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

6. Õàìààòóóëàõ íºõöºëèéã áè÷ýýðýé. ªã¿¿ëáýðò îðóóë.

7. Ø¿ëãèéã öýýæëýýä, àÿûã ñóðààðàé. Íýðëýñýí ¿ãèéã îëæ, òèéí ÿëãàë, õàìààòóóëàõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.

ýçýíä õàìàà-òóóëàõ

I II III

ìèíü

8. Äàðààõ ýõýýñ ÿëãàõ ýãøèãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé.

Ò¿¿âýð ºã¿¿ëáýð¿¿äÓíàãûã õýäýí õîíîãîîð óÿæ ñîéõ íü áóðóó þì. Íàìàð öàãò îãîòíûí õºåº äîâ

òîëãîäîîð íýã õàðàãääàã. Äààëãàâðàà ñàéí õèéõ íü ñóðëàãûí ÷àíàðò ñàéíààð íºëººëíº. Ãýðèéí áàãàíûã ìîäîîð õèéäýã. Äàðõàí öààçòàé àìüòäûã àãíàõûã õîðèãëîíî. Òóãàëàà õóðäàí õàøúÿ.

àà

Õººðõºí õàëèóíÕººðõºí õàëèóí äºëãººí ø¿¿Õºëä íü ñóóæ áàðèàðàé õºÕ¿íèé ãàçàð õýö¿¿ ø¿¿Õ¿ëýýí áàéæ äàñààðàé õº

Õàé÷èí õàëèóí äºëãººí ø¿¿Õàçààðëàí ñîéæ óíààðàé õºÕàðèéí ãàçàð õýö¿¿ ø¿¿Õàíèëàí áàéæ äàñààðàé õº

��

VI

Óíøèõ áè÷èã 1. Ýâò øààçãàéí ¿¿ð (ªã¿¿ëëýã) Ä.Íÿìàà2. Àòààðõóó çàí (Ø¿ëýã) 3. Íýðýý õýëäýã øóâóó Ë.Ëóâñàíäýíäýâ4. Àðãàòàé õ¿í àðñëàí óíàíà (Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð) 5. Óóëûí áóãûã õàðààä óíàñàí áóõàà õàÿâ (Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð)

ã̄, ¿ãèéí óòãûí ç¿éë÷ëýë

Á¯ëÝã. àÌüÒíû ÕªäªëÌªÐ-¯ãÈéí ñàí ÁàßæÈí àÐãÓÓä

Ìîíãîë õýë

VI

Ýñðýã óòãàòàé ¿ã

Îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã

Øèëæñýí óòãàòàé ¿ã

Áèä íýðëýõ, çààõ, òºëººëºõ ¿ãñèéí

õóâèëëûã ìýääýã áîëëîî. Îäîî ìîíãîë õýëíèé

¿ãñèéí ñàí áàÿæèõ àðãûã ñóäàëöãààÿ.

��

VI

ÝâÒ ØààÇãàéí ¯¯Ð

Àëàã ìîðüÀëòàí àðãàìæòàé Òýð þó âý?

Õàâàð öàãò õàíãàé íóòàãò óðãàà ìîä áóëãàðàì ñàëõè øóóðãà äýãäýõ íü ýëáýã. Øààçãàé øóâóó èéì õ¿÷òýé øóóðãàíä ÷ íóðàõààðã¿é ¿¿ð ººðòºº çàñàæ àâäàã ãýíý.

Øààçãàé ¿¿ðýý õýðõýí áàðüäàã âý? Õî¸ð øààçãàé ¿¿ð çàñàæ áàéíà. Íýã íü äýëýì õèðèéí ãèø¿¿ çóóæ, àðàé ÿäàí äàìíàëäóóëñààð èðýõýä, íºãºº íü ãèø¿¿íèé ¿ç¿¿ðýýñ ¿ìõýæ õàìæèí äýýø ºðãºíº. Òýãýýä ãèø¿¿ çóóæ èðñýí íü ¿ëäýæ, õîøóóãààðàà ãèø¿¿ ìº÷ðèéã íààø öààø çàñàæ ÿíçàëíà. Õàðèí íºãºº íü õààøàà ÷ þì áý íèñ÷ îäîîä, óäàæ óäàæ áàñ íýã óðò ãèø¿¿ çóóñààð èðíý.

Èéíõ¿¿ õî¸óë ýýëæëýí íèñ÷ èðíý. Òýãñíýý ýöýæ ÿäàðñàí áîëîëòîé õî¸óë õýñýã ñóóæ àìàðíà. Áàñ ÿàæ äóëààí áºõ áàò ¿¿ð çàñàõàà õýëýëöýõ ìýò çîãñîî ÷ºëººã¿é øàãøðàëäàíà. Áàñ ¿¿ðýý ÿìàð áîëñíûã øèíæèõ ìýò íèñ÷ áóóæ ºðñºí ãèø¿¿ ìº÷ðºº çàñ÷ ÿíçàëíà. Õààÿà çóóæ èðñýí ãèø¿¿ íü äîîø óíà÷èõíà. Òýãìýãö õî¸óë ÷àíãà ÷àíãà øàãøðàí äîîø áóóãààä, íºãºº ãèø¿¿ãýý õàìæèí çóóæ íèññýýð äàõèí ¿¿ðýíäýý òàâèíà.

Èíãýæ áàðüñààð õ¿÷òýé ñàëõèíä ÷ íóðàõààðã¿é ñàéõàí ¿¿ð áàðüäàã ãýíý. Ä.Íÿìàà

1. Øààçãàé õýðõýí ¿¿ðýý áàðüäàã âý? ßðèëöààðàé.2. Àìüòàä ÿàãààä õºäºëìºðëºäºã âý? 3. ¯éë ÿâäëûã çóðãààð èëýðõèéëýýðýé!

Ìîíãîë õýë1. ¯ë ìýäýõ õ¿¿ä òóñëàí, ¿ð òºëèéã çºâ õýëæ ºãººðýé. Ãàõàéí ãºëºã, òàõèàí çóëçàãà Íîõîéí äýãäýýõèé, ìóóðûí òîîðîé Ãàéã¿é ñàéí íàéçàëæ ãýíý. Ãàäàà ãýðòã¿é òîãëîæ ãýíý.

2. Äýýðõ 4 ìºð ø¿ëýãò áàéãàà íýðëýñýí ¿ãèéí óòãûã ÿðèëö. Þóã çààí íýðëýñýí áàéíà âý?

¯ãèéí óòãà:óðãàà ìîä - óðãàñàí ìîä äàìíàëäóóëàõ - õºíäëºí çóóõáóëãàðàõ - ìîäíû ¿íäýñ õîâõðîõäýëýì - óðòûí õýìæýý ãèø¿¿ - óðãàìëûí ìº÷èð

í¿äëýõ ¿ãñ: ñàëõè, øóóðãà,

íóðàõààðã¿é, õààÿà, äýëýì

��

VI

3. Äàðààõ çóðãèéã àæèãëàí, íýðèéã áè÷. Á¿ëýã òóñ á¿ðèéã óòãûí ç¿éë÷ëýëòýé íü çºâ õîëáîîðîé.

àÒààÐÕÓÓ Çàí Ãàõàéí ñóóöíààñ õîëã¿é ãàçàðò Àí÷èí õàâõ ç¿¿æ ãýíý. Ãàé áîëæ ÷îíî îð÷õîîä Àâðàãäàõ àðãàà õàéæ ãýíý. Òýâ÷ýýð ãýäýã íü ãàéõàëòàé ãýýä Õóëãàíóóä ìàãòàæ ãýíý. Òýññýýð ë áàéíà äàà õººðõèé ãýæ Õóðñàí àìüòàä äýìæèæ ãýíý. Ãàéõàí øîãøèðñîí òýäíèé ÿðèàã Àòààðõóó ãàõàé ñîíñîæ ãýíý. Ãàéõàë ÷îíîîñ áè äóòàõã¿é ãýæ

Þì ¿çýãäýë, ò¿¿íèé ºíãº ç¿ñ, òîî õýìæýý, ¿éë áàéäàë çýðãèéã ¿ãýýð íýðëýæ áîëíî. ã̄ýýð õýëæ, íýðëýæ áîëîõã¿é þì ¿ã¿é. Èéìä ¿ã íü áèäíèé ÿðüæ, ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîõ õýëíèé íýãæ þì. Æèøýý: Ýýæ íîì óíøèâ.

ã̄ á¿õýí óòãàòàé. Ò¿¿íèé óòãûã òîëü áè÷ã¿¿ä òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

1. Õ¿íèé á¿òýýñýí

ç¿éëèéí íýð

2. Óðãàìëûí ç¿éë

4. Ãàðèã ýðõèñèéí

ç¿éë

3. Àìüòíû ç¿éë

Õ¿í íýðýýÒîãîñ ºäºº

��

VIÀãñàð÷ ¿çìýýð áîäîãäîæ ãýíý. Ãóðàâ õàðàéãààä ãóóíû öààíàÈð÷èõñýí áàéâ ãýíý. Ãóòàðñàí ÷îíîíä äºõºæ ñóóãààä Èíãýæ õýëýâ ãýíý. - Áàéðíû ìèíü îéðîëöîî Ç¿¿ñíèéã áîäîõîäÍàäàä ë çîðèóëñàí õàâõ áàéæ òààðíà Áàéòëàà ÷è ÿìàð ó÷ðààñ

Íàäààñ ºðñºæ îðñîí áàéíà. Áè ÷àìààñ òýñâýðòýéãýýÎéíõîíä õàðóóëàõ áàéñàí þì. Áèåýðýý ¿ç¿¿ëýýä ºãñºí áîë Îëíîîðîî áàõäàõ ¸ñòîé þì. ªðººëèéí þìàíä èë¿¿ õàðàõààÒàòâàë äýýð áàéõ ø¿¿? ªíººäºð ÿàõàâ ìèíèé ºìíººñ Òà ë çºíäºº ìàãòóóëëàà ãýâ.

¯ãèéí óòãà:õóðàí - öóãëàõãóó - æàëãàºðººë - áóñàä

í¿äëýõ ¿ãñ: õàâõ, áèåýðýý, õàðàõàà

Óòãààðàà ýðñ ººð, ÿëãààòàé ¿ãñèéã ........................... ãýíý. Æèøýý íü: ªíäºð-íàì, óðò-áîãèíî

1. Ø¿ëãèéã óðàí òîäîîð óíøààä, óòãûã ÿðèëö. 2. ßàãààä àòààðõóó çàí ãýæ íýðëýñýí áý? 3. Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéãýýðýé.4. Àòààðõóó çàíãèéí òóõàé ÿðèëö. Õ¿íä õýðýãòýé þó?

Ìîíãîë õýë: 1. Äàðààõ çóðãèéã àæèãëà. ªã¿¿ëáýð¿¿äèéã ã¿éöýýãýýðýé.

à. Áèëã¿¿í óóë ººä ºãñºæ, Ìèøýýë óóë ðóó . . . . . . . . . á. Áèëã¿¿íèé ¿¿ðãýâ÷ õ¿íä, Ìèøýýëèéí ¿¿ðãýâ÷ . . . . . . . â. Áèëã¿¿í áèåýð òîì, Ìèøýýë áèåýð . . . . . . . . . . ã. Óóëûí öààä òàë ýãö, íààä òàë . . . . . . . . . . .

2. “Àòààðõóó çàí” ø¿ëãýýñ äàðààõ ¿ãñèéí ýñðýã íýðèéã îë. õîë - îðîõ - öààíà - ãàçàð - õóðñàí - ñóóõ - îéð - èë¿¿ - ºìíº - îëîí - äýýð - ìàãòàõ -

��

VI3. Õ¿ñíýãò äýõ ¿ãèéí óòãûã ÿðèëöààä ýñðýã íýðèéã îëæ ã¿éöýý. ã̄ñýý ºã¿¿ëáýðò

îðóóëàí áè÷ýýðýé.

¿íýí õàëóóí íèìãýí ýðò íýýõ

öýâýð óõààíòàé ºäºð áîñîõ

1. Ç¿éð öýöýí ¿ãñèéã öýýæèë. Ýñðýã óòãàòàé ¿ãñèéã òýìäýãëýýðýé.

Õîë ÿâúÿÈõèéã õèéå ÃÝÂÝË

îéðîîñáàãààñ ÝÕÝË

2. ã̄èéí ñ¿ëæýýã áºãëººðýé. Ýñðýã óòãàòàé ¿ã íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä ÿìàð à÷ òóñòàé âý?

Áîñîîãîîð: 1. “Îðîé”-íû ýñðýã óòãàòàé ¿ã 2. “Çºâ”-èéí ýñðýã óòãàòàé ¿ã 3. “Íºõºð”-èéí ýñðýã óòãàòàé ¿ã Õºíäëºíãººð: 1. “Íàì”-ûí ýñðýã óòãàòàé ¿ã 2. “Çººëºí”-íèé ýñðýã óòãàòàé ¿ã 3. “Õóðäàí”-û ýñðýã óòãàòàé ¿ã

3. Ýõèéã óíøààä óòãûã ÿðü. Ýõýä áàéãàà ýñðýã óòãàòàé ¿ãñèéã áè÷ýýä, óòãûã òàéëáàðëà.

Øèíý äýýë ºìñãºõ ¸ñ

Ìîíãîë÷óóä õ¿¿õýääýý øèíý äýýë ºìñãººä, äàðààõ ìÿëààëãûí ¿ãñèéã õýëäýã óëàìæëàëòàé.

1

23

2

1 3

ÃàäíààÄîòðîî ëàíöàã

ãÿëïà

ÈõÁàãà ÃÝÐÈÉÍ ¯¯Ä

áóóëãààñòàéñºõººñòýé


Óðò íàñàëæ óäààí æàðãààðàé Óðä õîðìîéã ÷èíü óíàãà äààãà ãèøãýã Õîéä õîðìîéã ÷èíü õîíü õóðãà ãèøãýã Äîòîîä ýíãýð ÷èíü òîñ ººñ áîëîã Ãàäààä ýíãýð ÷èíü ãàäàð ººõ áîëîã Ýçýí íü ìºíõ Ýä íü õýâðýã áàéã Ýíý æèë òîðãî Èðýõ æèë ÷èñ÷¿¿ ºìñººðýé Òîîíîîð öóõóéñàí òîì õ¿í áîëîîðîé ãýæ

áèëýãòýé ¿ãýýð åðººæ, ÷èõýð çýðãýýð ìÿëààí õ¿¿õäèéã áàÿðëóóëäàã àæýý.

�0

VI

íÝÐÝÝ ÕÝëäÝã ØÓâÓÓ /îéí öàãäààãèéí ÿðèà/

Òîí òîí òîíøèõîä Òîëãîé ìèíü òóí ÷ ºâäºíº Òýð þó âý?

Óðæíàí ìàíàé à÷ õ¿¿ Çóëìàíäàõ ìàíàéä èðæ çóññàí þì. À÷ õ¿¿ íàìàéã äàãàæ îé õºâ÷ººð òýíýõ äóðòàé. Íýã ºäºð áèä îéí ã¿íä ÿâæ áàéëàà. Îéí îëîí øóâóóõàéí íààäàí æèðãýõ, ºíäºð ìîääûí ñàëõèíä íàéãàí øóóãèõ äóó ÷èìýýíýýñ òîíøóóëûí ìîä öàðãèõ òîäîîñ òîä ÿëãàðíà.

À÷ õ¿¿ ìààíü íàäààñ: - ªâºº, ýíý ÿìàð øóâóó âý? Þó õèéæ áàéãàà þì áý? ãýæ

øàëãààíà. Á¿ä¿¿í öàðñíû ýëãýí òàëä áººð öàãààí áÿöõàí õàð àëàã òîíøóóë õàðàãäàâ. Òîíøèõ òîîëîíä ¿ðòýñ ¿ñ÷èí óíàæ áàéâ.

- Òîíøóóë ãýäýã øóâóó ÷èíü ýíý ø¿¿ äýý - ßàõ ãýæ ìîä òîíøèæ áàéãàà þì âý?- Ýíý øóâóó ìîäíû õîëòîñ äîîð áàéãàà ºò õîðõîéã ò¿¿æ èääýã

þì áàéõã¿é þó? - ªò õîðõîé ãýíýý?

- Òèéì ýý, ìîäíû õîëòîñ, çàâñàð çàëõàéä ºò õîðõîé, íóóãäàí íàâ÷ íàõèà, èø äîëîíã èäýæ, ýíý ñàéõàí ìîäûã ãýìòýýäýã þì. Òèéì õîðõîé øàâæèéã èäýæ, îéã õîðòíîîñ õàìãààëäàã ñàéí øóâóó áîë òîíøóóë ãýæ ÿðèëöñààð áèä õî¸ð öààø ÿâëàà.

Îéí øóâóóõàéí îëîí ÿíçûí æèðãýýíýýñ îäîî õºõººí äóóí ñîäîí ñîíñäîâ. Çóëìàíäàõ áàñ ë çîãñîæ

- ªâºº ýíý ÿìàð øóâóó äóóãàð÷ áàéãàà þì áý? ãýæ àñóóëàà. - Õºõºº áàéíàà, ìèíèé õ¿¿ - ßàãààä õºõºº ãýäýã íýðòýé áàéãàà þì áý? ªâºº! Äóóãààð íü òýãæ íýðëýæ áàéãàà

þì óó? ãýæ õîðãîîæ ºã¿¿ëýâ.Çóëìàíäàõûí ýíý àñóóëòàíä õýëýõ ìýò õºõºº á¿ð îéðõîíîîñ ã¿-ã¿¿-õº-õº ãýæ

òîäõîí äîíãîäëîî. - Çà õºõººíèé ýíý äîíãîäîõ äóóã íü äóóðàéæ, òýãæ íýðëýñýí áàéíà ø¿¿ äýý. “Òóð-

òóð” ãýæ äóóãàðäàã áîëîõîîð íü ãóðãóóë, “Õóð-õóð” ãýæ äóóãàðäãààñ õóð øóâóó, “Ãà-ãà” ãýäãýýð íü ãàëóó, “ªâ-ºâ” ãýäãýýð íü ºâººëæ øóâóóíû íýð ¿¿ñýæ ø¿¿ äýý.

Íàìàéã èíãýæ ÿðüñíààñ õîéø à÷ õ¿¿ ìààíü ÿâàõäàà äàíäàà äóó ÷èìýý ÷àãíàæ, ÿìàð øóâóó, ÿìàð àí ãºðººñòýé ãàçàð áîëîõûã äóóãààð íü òàíèõûã õè÷ýýäýã áîëñîí þì. Àí àìüòäûí äóó áîë òýäíèé íýã ¸ñíû íýð íü þì. Èéìä òà íàð àðààòàí æèã¿¿ðòíèé äóóã ÿëãàæ ñóðàõ íü ÷óõàë ø¿¿.

×.Ëóâñàíäýíäýâ

¯ãèéí óòãà:Öàðãèàõ - öàð öàð ãýñýí ÷àíãà äóó ãàðàõ

í¿äëýõ ¿ãñ: øàâæ, äóóðàéæ, ñàëõèíä ýëãýí òàëä, õîëòñîí äîîð

��

VI1. Ýõèéí àãóóëãûã ÿðèàðàé. Ýíý ýõýýñ ÷è þó ìýäýæ àâàâ?2. Îéä ÿìàð, ÿìàð øóâóó àìüäàðäàã âý? Òýä ÿàæ äóóãàðäàã âý? 3. “Îéä” ñýäâýýð çóðàã çóðààðàé.

Ìîíãîë õýë1. Àäèë ä¿ðñ äýýðõ ¿ãèéã îëæ, íýã á¿ëýã áîëãîí áè÷. Óòãûã òàéëáàðëààðàé.

1. .......................

2. .......................

3. .......................

4. .......................

2. Äýýðõ ¿ãñèéã ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷ýýðýé. 3. “Íýðýý õýëäýã øóâóó” ýõýýñ òîä õàðààð áè÷ñýí ¿ãñèéã îëæ, îéðîëöîî íýðèéã

áè÷ýýðýé.

àéë÷èí õóðäàí õýëýõãàìíàõ

õýìíýõ

øàëìàã

çî÷èíÿðèõ ò¿ðãýí

ºã¿¿ëýõ

áóøóó

ãèé÷èíàðâèëàõ

1. Äàðààõ ¿ãñýýñ îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãñèéã îëæ, ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷ýýðýé. Íºõºð, äàéñàí, õýëýõ, ºëñãºëºí, ÿðèõ, äóóëàõ, òààðàëäàõ, ãèíøèõ, ºã¿¿ëýõ, óóëçàõ,

àíä, àÿëàõ, ó÷ðàõ, öàòãàëàí, ìºíãº, çîîãëîõ, òºãðºã, ãóäðàõ, çîîñ, ÿí÷ààí, èäýõ, öààñ

2. ã̄ñèéã îëæ áè÷ýýä, àâààðàé.

Ýñðýã óòãàòàé............................................................................................................................................................

Îéðîëöîî óòãàòàé............................................................................................................................................................

Óòãààðàà îéðîëöîî ç¿éëèéã çààñàí ¿ãñ ìîíãîë õýëýíä áèé. Ò¿¿íèéã ................ óòãàòàé ¿ãñ ãýíý. Æèøýý íü: àãíàõ, ãºðººëºõ, íàìíàõ

àãíàõ

òîãëîõ

óóæèì

íîìõîí

óóðëàõ

àëàã

ªºðñäºº á¿òýýæ òàéëáàðëàõ äààëãàâàð

3. ã̄ñèéã óäààíààñ, õóðäàí ëóó íü çºâ áàéðëóóëàí áè÷.

1. àëõàõ 2. äàâõèõ 3. ºðãºõ 4. ãýëäðýõ

5. õàòèðàõ 6. öîãèõ 7. øîãøèõ

��

VI

àÐãàÒàé Õ¯í àÐñëàí ÓíàíàÝðò óðüä öàãò ýìãýí ºâãºí õî¸ð àìüäàð÷

áàéæýý. Íýãýí ºãëºº ºâãºí ãýðýýñýý ãàð÷ èðýýä, èäýø ýðæ ÿâàà íýãýí àðñëàíã îëæ õàðñàí ãýíý. ªâãºí ò¿ðãýí ãýðòýý îðîîä:

-Ýìãýýí! Ýìãýýí! Íýã òîì àðñëàí ìàíàé ãýðèéí ç¿ã èðëýý. Òýð áèä õî¸ðûã áàðüæ èäíý ø¿¿ äýý ãýæ áà÷èìäàí õýëýâ. Òýãýõýä ýìãýí íü:

-Áèå íü èõ áîëîâ÷ òºäèé ë õ¿÷èí ÷àäàëòàé áèø ø¿¿ äýý! ×è óóðãàà àâààä ò¿¿íèé ç¿ã î÷! ãýæ àðãà çààæ ºãºâ. ªâãºí, ýìãýíèéõýý çààñàí ¸ñîîð àðñëàíãèéí äýðãýä î÷èõîä àðñëàí:

- ªâãºí ÷è õàà õ¿ð÷ ÿâíà âý? ãýæ àñóóâ. ªâãºí: - Ýçýí õààíä àðâàí àðñëàíãààð àëáà

Àìèëóóëàõ ýãøãèéã íºõâºëÀìüòíû õààíû íýð á¿òíý

• ð ñ ë í•

4. Äàðààõ ¿ãñýä óðò ýãøãèéã çàëãààä, àñóóëòûí äàãóó ÿðèëö.

àìüçàâüáàõü

àà

àìèà

.........

.........

òîëüãîâüìîðü

îî

òîëèî

..........

...........

áàðüõàðüàõü

óó

áàðèó

...........

...........

òîëüñóóðüøàâü

èéã

òîëèéã

...........

...........

- ßìàð ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí áý?- Çººëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷èéã ÿàæ òýìäýãëýñýí áý?- Çººëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà ýãøãýýð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàõàä “ü” ÿàæ

ººð÷ëºãäºâ?- Ä¿ðìèéã ã¿éöýýæ, áè÷ýýðýé.

Çººëíèé ..................... äàðàà ¿íäñýí .................. “à, î, ó, è” áè÷âýë, “ü”-èéã ñîëüæ, “...” áîëãîíî.

áàðèõ õýðýãòýé òóë àðñëàí àãíàõààð ÿâæ áàéíà ãýâ. Àðñëàí ºâãºíèé ¿ãèéã ñîíñîîä òóí ãàéõàæ:

- ª÷¿¿õýí ºâãºí ÷è õýðõýí àðñëàí áàðèõ âý? Áè ÷àìàéã íýã àòãàâàë àë÷èõíà. ªâãºí:

- Òýãâýë áèä õ¿÷ýý àäèëòãàæ ¿çüå! Õýðýâ ÷èíèé õ¿÷ íàäààñ èõ áàéâàë áè ÷àìä õ¿ëýã áîëü¸. ã̄¿é áîë áè ÷àìàéã óíàíà ãýõýä àðñëàí çºâøººðºâ. Òýãýýä ºâãºí íýãýí õýñýã ÷óëóóã àâ÷ àðñëàíä ºãººä:

- Ýíý ÷óëóóã àòãààä ø¿¿ñ ãàðãàæ àëü! ãýâ. Àðñëàí ÷óëóóã àâààä õýìõýðòýë àòãàñàí áîëîâ÷ ø¿¿ñ ãàðñàíã¿é. ªâãºí ºâðººñºº íýãýí ºíäºã ãàðãàæ:

��

VI- ×óëóóíû ø¿¿ñèéã ¿ç! ãýæ ºíäãºº íÿö àòãàæ àðñëàíã àéëãàñàí ãýíý. Àðñëàí àðãàã¿é

ºâãºíèé óíàà áîëæýý. ¯¿íýýñ õîéø ºâãºí àðñëàíã äºðëºí óíàæ ÿâàõ áîëñîí ãýíý. “Àðãàòàé áîë àðñëàíã ÷ óíàíà” ãýäýã ¿ãýýð àðãà óõààíòàé áîë àëèâàà äîãøèí ñ¿ðõèé

þìíààñ ÷ àéõã¿é ãýäýã ñàíààã ç¿éðëýäýã.

¯ãèéí óòãà:áà÷èìäàõ - ñàíäðàõº÷¿¿õýí - ìàø áàãà

í¿äëýõ ¿ãñ: áèå, àðñëàí, õ¿ëýã

Çºâõºí íýã óòãà çààõ ¿ãèéã .......... ¿ã, õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø óòãà çààõ ¿ãèéã .... ..... ¿ã ãýíý. Æèøýý íü: Õîðü (1. òîî 2. áàðèõ õîðèõ ãýñýí óòãàòàé)

Ìîíãîë õýëýíä îëîí óòãàòàé ¿ãèéã èæèë áè÷ëýãòýé ¿ã ãýæ íýðëýõ íü ÷ áèé.

à. Ýõíèé ýãíýýíèé îíöîëñîí ¿ã õýäýí óòãàòàé âý? á. II ýãíýýíèé îíöîëñîí ¿ã õýäýí óòãàòàé âý? Ä¿ãíýëò õèéãýýðýé.

2. Äýýðõ ýõýä áóé äàðààõ ¿ãñèéí îëîí óòãûã òàéëáàðëààðàé. ªã¿¿ëáýðò îðóóë.

ÕÀÐºíãº Áè õàð ºíãèéí ö¿íõòýé.í¿äýýð õàð Áîëä èðýõèéã õàðàâ.

Õî¸ð ñóì áàéíàI

II

III

óòãà×ºäðèéí ñóì óðòàäæýý

Áè ªâºðõàíãàé àéìãèéí Åñºí ç¿éë ñóìûí õ¿í.

Óëààí öýöýã óðãàâ. Íýã óòãàòàé ¿ã

. . . . . . íàð . . . . . .

. . . . . . . . . . óòãàòàé ¿ã

1. ¯ëãýðèéí óòãûã ÿðèëöààðàé. 2. Õýäýí õýñãýýñ á¿òýæ áàéíà âý?3. Àðãà óõààí íü õ¿íä õýðýãòýé þó? Ä¿ãíýëò õèéí ýõ çîõèîæ áè÷ýýðýé.

Ìîíãîë õýë: 1. Äàðààõ çóðãèéã àæèãëààðàé.

��

VI

1. Äàðààõ ¿ãñýýñ ãàíö áà îëîí óòãàòàé ¿ãñèéã ÿëãàí áè÷ýýä, óòãûã òàéëáàðëààðàé. Õàðàíäàà, àäóó, áàð, òîð, ñîíñîõ, ÷óëóó, èäýõ, ìîä, ñóðàã 2. ªã¿¿ëáýð¿¿äýýñ èæèë áè÷ëýãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýä, óòãûã òàéëáàðëàí, òîëü

áè÷èã õºòºë. à. Ýðò ¿åä ìîíãîë÷óóä øàð ¿õðèéã õ¿íä à÷àà à÷èõàä õýðýãëýäýã áàéâ. Øàðòàé õ¿í

ò¿ðãýí óóðëàäàã. ªíäºã øàðæ èäýõ íü àìòòàé. Áîõèð ãàðàà óãààâàë øàð ºâ÷íººñ ñýðãèéëíý. Áè øàð ºíãºíä äóðòàé.

á. Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð “Íóãàñíû ìóóõàé äýãäýýõýé” íîìûã çààâàë óíøààðàé. Ààâ ìèíü íóðóóíû íóãàñ èäýõ äóðòàé. Õààëãàíû íóãàñàíä òîñ õèéâýë ÷àõðàõã¿é.

â. Ñ¿¿ õººð¿¿ëæ, ºðºì áàéëãàñíû äàðàà õóñìûã íü õóñóóðààð õóñàæ àâäàã. Õóñ ìîäîîð óóðãà õèéâýë áàò áýõ áîëäîã.

ÍÓÐÓÓ..........................

ÕÝÑÝÃ..........................

Ø¯¯Ñ..........................

ÓÓëûí ÁÓãûã ÕàÐààä Óíàñàí ÁÓÕàà ÕàßâÝðò óðüäûí öàãò èéì íýãýí ýð áàéæýý. Òýð

íýãýí ºäºð áóõàà óíààä õîë àéë÷ëàõààð ÿâæ áàéòàë óóëàíä íýã áóãà çîãñîæ áàéâ. Òýð: “Áè ýíý õàøèí áóõûã óíàæ ÿâñíààñ õóðäàí áóãûã ñîëèîä óíà÷èõâàë õýäèé ñàéí àæ” ãýæ áîäîîä áóõàà õàÿæ áóãûã áàðèõààð ã¿éâ. Áóãà öààø áóðóóëàí çóãòààñàíä, òýð õ¿í õîéíîîñ íü ñàëàõã¿é ã¿éãýýä áàéñàí áîëîâ÷ áóãûã õýðõýí ã¿éöýõ àæ! Áóãà óäàëã¿é ã¿í øóãóéä îðîîä õàðàãäàõã¿é áîëæýý. Òýð ýð ÿäàð÷ ç¿äýðòýë áóãûã íýõñýí áîëîâ÷ áàðüæ ÷àäñàíã¿é óðàì õóãàðààä óðóó öàðàéëñààð áóõàà õàÿñàí ãàçàðò èðýõýä áóõ ÷ çóãòñàí áàéæýý. Àðãàà áàðæ ãýðèéí ç¿ã áóöàí ÿâñààð ãýðòýý õ¿ð÷ èðýõýä, ýõíýð íü:

Ã¿çýý èõòýé Ã¿ìáý áààòàð Òýð þó âý?


��

VI- Þóíä áóöàæ èðýâ? Áóõàà ÿàâ? ãýæ àñóóñàíä òýð:- Óóëûí áóãûã õàðààä óíàñàí áóõàà õàÿâ. Àðãàã¿é àëõàæ èðýâ ãýæ óéëàí àëäàí

õýëýâ.Ýíý ¿ëãýðýýñ “Óóëûí áóãûã õàðààä óíàñàí áóõàà õàÿâ” ãýäýã õýâøñýí ¿ã áèé áîëæýý.

¯¿ãýýð èõ ñàíàñààð þó ÷ ¿ã¿é õîîñîí áîëîõûã õîøèãíîí åãººääºã àæýý.

¯ãèéí óòãà:õàøèí - óäààíõýäèé ñàéí àæ - ìàø ñàéí

í¿äëýõ ¿ãñ: àéë÷ëàõààð, óíàñàí, ñàíàñààð, áîëîõûã

1. ¯ëãýðò ãàð÷ áóé ä¿ðä ä¿ãíýëò õèéí ÿðèàðàé. 2. Þóã ø¿¿ìæèëñýí ¿ëãýð âý?3. Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéãýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äàðààõ ¿ãñèéã àæèãëààä, òàéëáàðëàí ÿðèëö. Õààëòàí äîòîðõ ¿ãñýýñ òîõèðîõ

¿ãèéã áè÷.

I II

Øóóä óòãà . . . . . . . . . óòãà

Àëòàí áºãæÌîä øàòàõÕ¿éòýí óëèðàëÍ¿ä ãÿëáàì ãýðýë

Àëòàí íàìàð . . . . . . . Í¿¿ð øàòàõ . . . . . . . Õ¿éòýí õàðö . . . . . . . Í¿ä ãÿëáàì ãî¸ . . . . . . .

/øàð, ìàø, è÷èõ çîâîõ, ìóóõàé/

2. ªã¿¿ëáýðýýñ øóóä áà øèëæñýí óòãàòàé ¿ãñèéã îëæ, òàéëáàðëà. à. Í¿äýíä þì îðâîë, í¿ä õîðñîí ºâäºíº. Çàëõóó õ¿¿õäèéã õàðàõààñ í¿ä õîðñäîã þì. á. Àõ äýýëýý òàéëàõààð ãàðàà òàòàâ Íýðò õ¿ì¿¿ñ ñàéí ñàéõíû òºëºº áóñäàä õàíäèâ ºðãºõäºº ãàð òàòäàãã¿é. â. Öàãààí ñàðààð ¿åèéí çàëóóñ ãàðàà çºð¿¿ëæ, äýýð íü òàâüæ çîëãîäîã. Íàéçòàéãàà ÿëüã¿é ç¿éëýýñ áîëæ ãàð çºð¿¿ëýõ íü áóðóó þì.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

Í¿ä õîðñîõ

ãàð òàòàõ

ãàð çºð¿¿ëýõ

3. Øóóä áà øèëæñýí óòãàòàé ¿ã ãýæ þóã õýëýõ âý? Ä¿ãíýëò õèéí òîäîðõîéëîëòûã áè÷ýýðýé.

��

VI

Ä¿ãíýæ áè÷ýýðýé.

1. Øèíý ¿ã õýðõýí ¿¿ñ÷ áàéíà âý? Çóðãèéã àæèãëàí, áè÷. à.

á.

â.

+ =

+ =

+ =

óðò áîãèíî í¿¿ð îëîõ íîìõîí äºëãººí

óÿí çººëºí õàð öàãààí ºäºð øºíº

ãàð òàòàõ òºìºð ñàõèëãà õýëýõ-ÿðèõ-ºã¿¿ëýõ

ýðò îðîé öàéëëàãà-çóãààëãà-áóäààëãà

ºíäºð íàì çî÷èí-ãèé÷èí-àéë÷èí

ãàðàà ñóíãàõ òîãëîõ-íààäàõ-ýðõëýõ

ýñðýã

óòãàòàé ¿ã

îéðîëöîî

óòãàòàé ¿ã

øèëæñýí

óòãàòàé ¿ã


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Äàðààõ ¿ãñýýð ºã¿¿ëáýð çîõèîæ áè÷ýýðýé. Ýäãýýð ¿ãñ øóóä óòãààð îðñîí óó? Øèëæñýí óòãààð îðñîí óó?

ãàð ñóíãàõ, í¿¿ð õàãàðàõ, í¿äíýýñ ãàðàõ, í¿¿ð ºãºõ, ãàð òàòàõ 3. Õ¿ñíýãòýýñ øèëæñýí óòãàòàé, ýñðýã áà îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãñèéã ÿëãàæ ñàãñàíä

õèéãýýðýé.

4. “Àðãàë” ãýäýã ¿ãèéí ñàëàà óòãûã òàéëáàðëà. à. Ìèíèé ä¿¿ àðãàëàà á¿òýýãýýðýé. á. Íàìàéã íýã óäàà àðãàëëàà.

��

VIªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé

1. Õ¿ñíýãòèéã íºõººðýé.

Áèä áèä ýíý á¿ëãèéã ¿çñýíýýð þó ìýäýæ àâñàí áý?

ßìàð öîãö ÷àäàìæ ýçýìøèâ?

Ýíý íü áèäíèé àìüäðàëä ÿìàð õýðýãòýé âý?

2. Äàðààõ ç¿éð öýöýí ¿ãñýýñ ýñðýã óòãàòàé ¿ãèéã ÿëãàí óòãûã òàéëáàðëà.

Àâàõªãºõ Õ¯Í

áºõèéõãýäèéõ

Áàãààñ èõÍèìãýíýýñ çóçààí ÁÎËÄÎÃ

ÀëòíûÑàéíû ÄÝÐÃÝÄ

ãóóëü øàðëàíàìóó ñàéæèðíà

3. ã̄èéí ñ¿ëæýý áºãëº. 1. ºíäºð 2. õîë 3. ñàéí4. öàãààí5. ºãëºº6. äàéñàí

Òîä, òàøóó í¿äýíä “äîãøèí” ãýäýã ¿ãèéí ýñðýã óòãàòàé ¿ã ãàðíà.

ýñðýã óòãàòàé ¿ã

4. Îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã ãýæ þó âý? Òîäîðõîéëîëòûã áè÷.5. ã̄èéí ñ¿ëæýý áºãëººðýé.

1. íºõºðëºõ2. çîäîõ 3. àâëàõ4. áàëáàõ5. ãàðäàõ 6. òîãëîõ

îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã

Çºâ áè÷ñýí áîë ãîëûí îíöãîé

í¿äýíä “àðâèëàõ” ãýäýã ¿ãòýé îéðîëöîî

óòãàòàé ¿ã ãàðíà.

6. Øèëæñýí óòãàòàé ¿ãñýýð ºã¿¿ëáýð çîõèîí áè÷ýýðýé. ãàð óãààõ, í¿ä ¿ç¿¿ðëýõ, àì õàëàõ, í¿ä á¿ëòèéõ, ãàð çºð¿¿ëýõ.7. Äàðààõ èæèë íýðèéí óòãûí òàéëáàðûã õèéãýýðýé.

ÕªËªÃ

......................................

......................................

��

VI

8. Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñ ÿìàð ÿìàð àðãà çàìààð áàÿæèæ áàéíà âý?

Ýñðýã óòãàòàé ¿ã

Îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã

Èæèë íýð Øèëæñýí óòãàòàé

¿ã Íèéëìýë ¿ã

Ýäãýýð ¿ãñèéí òóõàé þó îéëãîñíîî áè÷ýýðýé. 9. Äàðààõ ø¿ëãèéã öýýæëýýðýé. Òîäðóóëñàí ¿ãñèéí óòãûã òàéëáàðëàí áè÷.

ñ¿ðýã ëàì

ÕÀËÈÌ

......................................

......................................

......................................

ÒÀÂ

......................................

......................................

......................................

Àâòîáóñíààñ ñ¿ðýã ëàì áóóãààä Àðûí ãóäàìæààð ÿâæ áàéíà ãýæÀéñàí ãàéõñàí þì øèã ÁàÿðààÀðâàí õóðóóãàà äýëãýí ÿðèâ.

Ìàë áèø “ñ¿ðýã” áàéõäàà ÿàõàâ ãýæÌàíàé ãýðèéíõýí èíýýëäýâÒýãâýë á¿ëýã ëàì ãýæÒýýãëýæ áîäîëã¿é Áàÿðàà º÷èâ

Àíãè áèø á¿ëýã áàéõäàà ÿàõàâ ãýæÀàíàé ë ìàíàéõàí èíýýëäýâªº òýãâýë “õýñýã ëàì” ãýæ ªðñºõ àÿòàé Áàÿðàà õýëýâ

Îãòîëñîí áèø “õýñýã” áàéõäàà ÿàõàâÎíöãîé èõýýð õºãæèëäºâÎäîî òýãâýë ñîíñîæ áàéãààðàé ãýýä“îëîí ëàì” ãýñíýý Áàÿðàà èíýýâ.

Ø.Ýíõáàÿð

¯íýëãýýíèé õ¿ñíýãòÝõëýýä ººðèéãºº ä¿ãíý. Äàðàà íü áàãøààðàà ¿íýë¿¿ëýýðýé.

I II III IV V VI



��

VII

Óíøèõ áè÷èã 1. Ãóðâàí çàãàñ (¯ëãýð) 2. Òààâàð (Ø¿ëýã)3. Óóëûí îðãèë ººä (Èíäèàí äîìîã) 4. Áÿöõàí öàìõàã (Æ¿æãèéí õýñýã)5. Àâüÿàñ áèëýã ãýæ þó âý? îð÷óóëñàí Ð.Îþóí6. Àí÷èí Äîðæ (Îíüñîãîí ºã¿¿ëëýã)7. Òåëåôîí (Ø¿ëýã) îð÷óóëñàí Ä.Ñîäíîìäîðæ

ªã¿¿ëáýð ãýæ þó âý?

Á¯ëÝã. ñÝÒãÝí ÁîäîÕÓéí ãàéÕàÌØÈã- ªã¯¯ëÁÝÐ

Ìîíãîë õýë

VII

Àñóóõ, õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéã äàâòàõ

Çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð

Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð

ªã¿¿ëáýðèéí öýã òýìäýã

Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð ¿ãèéí óòãà, ¿ãèéí ñàí áàÿæèõ

àðãóóäûã ìýäýæ àâñíààð ºã¿¿ëáýð çºâ çîõèîõ,

ºã¿¿ëáýðèéí óòãûã òàéëáàðëàõ, çºâ ÿðèõ,

õýëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý. Èéìä ºã¿¿ëáýðèéí òóõàé

ñóäàëöãààÿ.

�0

VII

ãÓÐâàí ÇàãàñÍýãýí ãîëä óõààíòàé, òýíýã, çàëüòàé ãóðâàí

çàãàñ áàéæ ãýíý. Òýãòýë ãîëûí õºâººí äýýð íýã óäàà çàãàñ÷èä èðëýý. Òýíýã çàãàñ “Þó ë áîëîâ ãýæ äýý” õýìýýí áîäîæ áàéõàä, çàëüò çàãàñ “Çà õàðæ ë áàéæ áîëü¸” ãýæ áîäëîî. Õàðèí óõààíò çàãàñ òýðõýí çóóð øóóä ë óñíû ã¿í ë¿¿ øóìáàí îäëîî.

Çàãàñ÷èä ãîëä òîðîî òàâèëàà. “Áè ÿàãààä óõààíòíûã äàãàñàíã¿é âý? Ãýâ÷ àìü ãàðàõààð îðîëäîîä ¿çäýã õýðýã” ãýæ çàëüò çàãàñ áîäîîä, ¿õñýí þì øèã äýýø õàðàí õýâòýýä õºâæ ãàðëàà. Çàãàñ÷èí ò¿¿íèéã áàðüæ àâààä, òîð äàâóóëàí øèäñýíä, òýð áóøóóõàí ýðãýæ, óñàíä øóìáàí àëãà áîëîâ. Õàðèí òýíýã çàãàñ èéø òèéø õºâñººð ÿâààä áàðèãäëàà.

¯¿íòýé íýãýí àäèë óõààíòàé õ¿ì¿¿ñ ó÷ðàõ çîâëîíã óðüä÷èëàí ìýäýæ, çàéëàí ãàð÷ ÷àääàã. Ò¿¿íýýñ àðàé äóòóó íü öººíã¿é óäàà çîâëîíòîé ó÷ðàâ÷ ýâýýð òýìöäýã. Õàðèí ìóíõàã õ¿ì¿¿ñ ãóðàâ äàõü çàãàñòàé àäèë áàéäàã àæýý.

¯ãèéí óòãà:õºâºº - ãîëûí õî¸ð çàõøóìáàõ - óñíû ã¿í ð¿¿ îðîõ

í¿äëýõ ¿ãñ: òýðõýí, óõààíòíûã, ãàðàõààð,

óðüä÷èëàí, ýâýýð

1. Óíøèæ îéëãîñíîî ÿðèàðàé2. Ãóðâàí çàãàñ õîîðîíäîî þóãààð ÿëãààòàé âý? ßðèëöààðàé. 3. Òýäíýýð õýíèéã òºëººë¿¿ëýí õàðóóëñàí áý? 4. Óòãûã èëýðõèéëñýí ç¿éð ¿ã áè÷ýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõ õýäýí ºã¿¿ëáýðýýñ á¿òñýí áý? ªã¿¿ëáýð á¿ð õýäýí ¿ãýýñ á¿òñýí áàéíà?2. ªã¿¿ëáýð ãýæ þó âý? ªã¿¿ëáýð þóíààñ á¿òäýã âý? 3. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðèéí ¿ãñèéí õîëáîîã àæèãëà.

Çàãàñ÷èä ãîëä òîðîî òàâèëàà.

ÿàâ?Õýí? õààíà? þóã?

4. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðèéí óòãà ÿàãààä îéëãîãäîõã¿é áàéíà âý? Çºâ áîëãîí íàéðóóëæ áè÷ýýðýé.

à. ãýíý. áàéæ, Íýãýí, óõààíòàé, ãîëä, çàãàñ, òýíýã, ãóðâàí, çàëüòàéá. ÿâààä, Õàðèí, áàðèãäëàà, òýíýã, õºâñººð, çàãàñ, èéø òèéø â. ãóðàâ äàõü, õàðèí, áàéäàã, àäèë, õ¿ì¿¿ñ, àæýý, çàãàñòàé, ìóíõàã

Äàëüòàé áàéæ íèñäýãã¿éÕºëã¿é áàéæ ÿâàìòãàé Òýð þó âý?

��

VII

1. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðèéí óòãà îéëãîãäîæ áàéíà óó? Ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé. Òýãòýë ãîë ... õºâºº, äýýð íýã óäàà çàãàñ÷è... èð ... ¯¿í... íýãýí àäèë óõààí ... õ¿ì¿¿ñ

ó÷ðàõ ãàé çîâëîí... óðüä÷èë... ìýä... çàãàñ... ãàð... ÷àä... 2. Çàãâàðûí äàãóó ºã¿¿ëáýð çîõèîí áè÷ýýðýé.

¿éë ¿ãøèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ã + ¿éë ¿ã¿éë ¿ã

Þìíû òîîã çààñàí ¿ãØèíæ ÷àíàð çààñàí ¿ãÞìíû òîîã çààñàí ¿ã

3. Õîëáîî ¿ãñèéã á¿òýý. ªã¿¿ëáýðò îðóóëàí õýëýýðýé.

Çàãàñ

ñýëíý õºâíºøóìáàíàõîîëëîíî

Çàãàñ÷èä

...................

...................

...................

...................

õ¿¿õýä • • õóöíàíîõîé • • óéëíàøóâóó • • øóìáàíàçàãàñ • • íèñíýöàñ • • õàéëíà

Õ¿ì¿¿ñ

...................

...................

...................

...................

ÒààâàÐ

Ààâ ìî.... óíààäÀéìãèéí íààäàìä ÿâñàíÀõ ìî.... óíààäÀëñ õîëîîñ èðñýí Ààâ þóãààð ÿâñàí áý?Àõ þóãààð èðñýí áý?

-Àé ìýäýõã¿é! Àëü àëü íü

ìîðèîð ÿâàà þó?

Àëñ ãàçðûã òîâ÷ëîã÷ Ýâýð äàëàâ÷èò ãóà òîãîñ Òýð þó âý?


4. Õîëáîãäîõ ¿ãèéã îëæ õîëáîí, óòãûã òàéëáàðëààðàé.

��

VII

1. Ø¿ëãèéí àãóóëãûã ÿðèëöààðàé. Öýýæèë2. Õ¿¿õä¿¿ä õîîðîíäîî þó ãýæ ÿðèëöàâ?3. Ø¿ëýãò ãàð÷ áóé ¿éë ÿâäëûã ýõ áîëãîí õóâèëãàæ áè÷ýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ø¿ëýãò áàéãàà àñóóõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé.2. Õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéí òîîã òîäîðõîéë. 3. Àñóóõ áà õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéí ÿëãààã òàéëáàðëàãòóí.

Ààâûí ìîð....- áè Àðãàìæñàí, ÷ºäºðëºñºíÀõûí ìî....ã áèä Àð÷ñàí, õèéëñýí Ààâ þóãààð ÿâñàí áý? Àõ þóãààð èðñýí áý?

-Àà îäîî ìýäëýý!Ààâ ìîðü óíààä Àéìãèéí íààäàìä ÿâñàí áàéíà Àõ ÷èíü ìîòîöèêëü óíààä Àëñ õîëîîñ èðñýí áàéíà.

Ìîðèéã àð÷äàãã¿é, õèéëäýãã¿éÌîòîöèêëèéã àðãàìæäàãã¿é,

÷ºäºðëºäºãã¿éÖýöýí íàéç ìèíü×è ÿàæ ìýäýý âý?

¯ãèéí óòãà:àðãàìæèõ-ìîðèéã óÿæ òîãòîîõ÷ºäºðëºõ-ìîðèíû õºëä íü ÷ºäºð òîãòîîõ

í¿äëýõ ¿ãñ: ìîðèîð, ÷ºäºðëºñºí,

ìîòîöèêëü, ìîòîöèêëûã

1. Äàðààõ öýã òýìäýãò òîõèðóóëàí, ºã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýæ áè÷. ßìàð ºã¿¿ëáýð áîëîõûã õààëòàíä áè÷ýýðýé.

àÿëãà .....................................................ýõëýõ .....................................................òºãñãºë ..................................................

àñóóõ ºã¿¿ëáýð Õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýð

2. Õ¿ñíýãòèéã áºãëººðýé. ªã¿¿ëáýð¿¿äèéí ÿëãààã ÿðèëö.

Ààâèð... âý? (àñóóõ)

èð ... (õ¿¿ðíýõ) Õóðäàí

ÿâ ......... (...........)

ÿâ ......... (...........)

àÿëãà .....................................................ýõëýõ .....................................................òºãñãºë ..................................................

Á¿òýýõ àæèë

��

VII3. Õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýð ãóðâûã çîõèîí áè÷ýýðýé. Äàðàà íü áè÷ñýí ºã¿¿ëáýð¿¿äýý àñóóõ

ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãààðàé.

ÓÓëûí îÐãÈë ªªä(Èíäèàí äîìîã)

Óóëûã ºíäºð ãýæ á¿¿ íÿö, ÿâáàë äàâíàÀæëûã èõ ãýæ á¿¿ øàíòàð, õèéâýë äóóñíà.

Àëñ áàðóóí õÿãààðûí íýãýí ãîâü íóòàãò èíäèàí÷óóäûí òîñãîí áàéäàã áàéæýý. Òýð ãîâèéí öààä çàõàä òýíãýð áàãàíàäàæ ñ¿íäýðëýñýí ºíäºð óóë áàéäàã. Òýð óóëûí îðîéä ãàãöõ¿¿ õàìãèéí èõ çîðèã òýâ÷ýýðòýé õ¿í ãàðäàã òóë òîñãîíû æààëóóäûí õ¿ñëýí òýð îðãèë ººä òýì¿¿ëíý. Òýãòýë íýãýí óäàà îìãèéí àõëàã÷ õ¿¿õä¿¿äýä õàíäàæ:

- Çà òà íàð òýð óóë ººä ÿâöãàà! Õàðèí àëæààæ ÿäðààä ÿâæ ÷àäàõàà áîëüæ, áóöàõ áîëñîí òýð ãàçðààñàà íàäàä íýãýí ìº÷èð áóþó íàâ÷ çààâàë àâ÷ èðýýðýé! ãýæýý.

Õ¿¿õýä á¿ð “Òýð îðãèëä çààâàë õ¿ðýõ þì ø¿¿!” ãýñýí èòãýë ä¿¿ðýí çàìäàà ãàðöãààâ.

Óäñàí ÷ ¿ã¿é íýãýí íàìõàí ìàõëàã õ¿¿ ãýëäýðñýýð òîñãîíäîî áóöàæ èðýõäýý êàêòóñûí íàâ÷ àâ÷èð÷ ãýíý. Îìãèéí àõëàã÷ æóóìàëçàí èíýýæ:

- “×è ãîâü ãàòàëæ áàðñàíã¿é, óóëûí õîðìîé ÷ õ¿ðýëã¿é ýðãýýä èðæýý!” ãýâ. Æààõàí áàéçíàñíû äàðààõàí áàñ íýã õ¿¿õýä ìºíãºí öàãààí àãü áàðüñààð èðýõýä:

- “Çà, ÷è óóëûí õàÿà õ¿ðñýí àòëàà äýýøýý àâèðàõ ãýæ îðîëäñîí ÷ ¿ã¿é áóöñàí þì áàéíà” ãýæýý.

Ãóðàâ äàõü õ¿¿õýä òîîðîéí ìº÷èðòýé èðýõýä íü îìãèéí àõëàã÷: -”×è á¿ð óóëûí ýíãýðèéí õàìãèéí íààä òàëûí ÷óëóóí íóðàíãè õ¿ðñýí áàéõ íü” ãýæýý. Îðîéõîí õýðä õ¿¿õä¿¿äèéí íýã íü îìãèéíõîî àõëàã÷èä ãàöóóðûí ìº÷èð àâ÷èð÷

¿ç¿¿ëýõýä, òýðýýð èõ ë òààøààíãóé ÿíçòàé òîëãîé äîõèæ: - “×è îðãèëä õ¿ðýõ çàìûí äóíäààñ áóöæýý” ãýâ. Ñàÿûí æààë èðýýä öàã áîëñíû

õîéíî íàðñíû ìº÷èðòýé èðñýí õ¿¿õäèéã õàðààä, îìãèéí àõëàã÷ ò¿¿íèéã íýëýýä õºõ¿¿ëýí ìàãòàæ:

- “Ñàéí áàéíà! ×è çàìûíõàà äºðºâíèé ãóðâûã òóóëñàí õ¿¿õýä áàéíà!” ãýâ. Íàð áàðàã æàðãàæ áàéõ ¿åýð õàìãèéí ñ¿¿ëèéí àÿëàã÷ áóöàæ èðæ ãýíý. ªíäºð íóðóóòàé, í¿äýíä äóëààõàí òýð õººðõºí õ¿¿ þó ÷ àâ÷ èðýýã¿é àòëàà í¿¿ðýíä íü áàÿð áàÿñãàëàí èëò. Òýãýýä îìãèéí àõëàã÷èä õàíäàæ:

- “Ààâ àà! Ìèíèé õ¿ðñýí ãàçàð ìîä óðãàäàãã¿é þì áàéíà. Ãýõäýý áè ìÿðàëçàí ìýëòýãíýñýí äàëàéí áàðààã õàðàâ!” ãýæ ºã¿¿ëýõýä îìãèéí àõëàã÷èéí í¿¿ðýíä áàÿðûí ìèøýýë òîäîð÷, äóó ø¿ëýã óíøèõ ìýò ºíäºð ñ¿ðòýé õîîëîéãîîð èéíõ¿¿ ºã¿¿ëð¿¿í:

- “Áè öàðàéã ÷èíü õàðààä ¿¿íèéã îéëãîñîí þì. ×è óóëûí îðãèëä íýãýíò õ¿ðñýí

��

VIIòóë áàòàëãàà áîëãîæ àâ÷ðàõ íàâ÷ ìº÷èð õýðýãã¿é áàéñàí þì. Çîðüñîíäîî õ¿ðñýí ýð õ¿íèé ÿëàëòûí öîã æàâõàà äóó õîîëîéíîîñ ÷èíü èëýðõèé, í¿äýíä ÷èíü áàÿðûí ñîëîíãî òóÿàð÷ áàéíà. Õ¿¿ ìèíü ýíý áîë ÷èíèé àìüäðàëûí íýãýí îðãèë áèëýý. ×è ýíý óóëûí ñ¿ð æàâõëàíã í¿äýýð ¿çñýí àæýý!” ãýæ ñàéøààí ºã¿¿ëñýí þì ãýíý áèëýý.

¯ãèéí óòãà:èíäèàí÷óóä - ¿íäýñòýíîìîã - íýã îâãèéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñêàêòóñûí íàâ÷ - õàëóóí îðíû óðãàìàëíóðàíãè - íàëóó ãàçàðõºõ¿¿ëýí ìàãòàõ - ñàéøààõ

í¿äëýõ ¿ãñ: èíäèàí÷óóä, áàãàíàäàæ,

÷àäàõàà, îðãèëä, êàêòóñûí, íóðàíãè, îìãèéíõîî, àãü

1. Òºëººëºí óíøèõ óíøëàãà õèéæ, óòãûã ÿðèëö. 2. “Àìæèëò áîë çîðèëãûí áèåëýëò” ç¿éð ¿ãèéí óòãûã òàéëáàðëàí ÿðèëöààðàé.3. Èíäèàí÷óóäûí àìüäðàëûí òàëààð ¿çñýí, êèíî, óíøñàí çîõèîëîîñîî

ÿðèëöààðàé.

Ä¿ðèéí òîãëîëò õèéãýýðýé

Ìîíãîë õýë1. Õ¿¿õä¿¿äèéí àâ÷èðñàí ìº÷ðèéã õîëáîæ çóð.Äàðàà íü àñóóëò òàâüæ, ÿìàð òèéí ÿëãàëä áàéãààã íü áè÷ýýðýé.

óóëûí õîðìîéçàìûí äóíäçàìûí äºðºâíèé 3÷óëóóí íóðàíãèáóëàãóóëûí õîðìîéîðãèë

Õýí? þó? õààíà?

ãàöóóðûí ìº÷èðòîîðîéí ìº÷èðêàêòóñûí ìº÷èðìºíãºí öàãààí àãüþó ÷ àâ÷ðààã¿éíàðñíû ìº÷èðìîäíû ìº÷èð

I õ¿¿II õ¿¿III õ¿¿IV õ¿¿V õ¿¿VI õ¿¿VII õ¿¿

Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð íü áàÿðëàæ áàõàäñàí, àéæ ýìýýñýí, ãàéõñàí, öî÷èæ æèãøñýí çýðýã õ¿íèé ñýòãýëèéí õºäºëãººíèéã èëýðõèéëñýí áàéäàã.

2. Äýýðõ ýõýýñ ýöýñò íü àíõààðëûí òýìäýã áè÷ñýí ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã ÿëãàí áè÷ýýä, ÿðèëö. Àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

- Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð ãýæ þó âý?- Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿìàð àÿëãààð õýëäýã âý?- Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýðèéã áè÷èãò ÿàæ òýìäýãëýäýã âý?

3. Äàðààõ ºã¿¿ëáýð¿¿ä íü õ¿¿ðíýõ, àñóóõ ºã¿¿ëáýðýýñ þóãààðàà ÿëãààòàé âý? Òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.

ßìàð õóðäàí ìîðü âý? Áàãø àà! Ýíý Áîëäûã õàðàà÷. Õ¿¿å! ×è õóðäàí ÿâàà÷. Õ¿¿õä¿¿ä ýý! Ýíý êèíîã ¿çüå.

��

VII

1. Äàðààõ ýõýýñ àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿëãàæ áè÷ýýðýé. ... Ø¿ëýã ìèíü ! Õ¿ëýã ìèíü! ×è áèä õî¸ðØ¿¿äýð ìýëòðýí öýöýãñ óéëòàë äóóëàõ ¸ñòîé!Ø¿ëýã ìèíü! Õ¿ëýã ìèíü! ×è áèä õî¸ðÑàð ìýëòýð÷ õýýð õîíîòîë äóóëàõ ¸ñòîé!

Á.ßâóóõóëàí2. Àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýð 3-5-ûã çîõèîí áè÷ýýðýé. Áè÷ñýí ºã¿¿ëáýðýý õ¿¿ðíýõ,

àñóóõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí áè÷ýýä, ÿëãààã òàéëáàðëà!3. Äýýðõ ýõýýñ øèíæ ÷àíàðûã íýðëýñýí ¿ãèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé.

ÁßöÕàí öàÌÕàã (Õýñýãëýë)

Ñ.Ìàðøàê

Áîñãîí äîîãóóð õóëãàé÷ îðëîî.Á¿ãäýýðýý õàøààíä ãàðààä èðöãýý.Òîãîî÷ ýçýãòýé ìèíüÒîì àÿãà ÷èíü õààíà áàéíà âý?Ìàø ò¿ðãýí óñ àâ÷ðààä Ìàéæãèé áààâãàé äýýð àñãà.

Õ¿ðýí áààâãàéí íóðóóí äýýðÕ¿éòýí óñ àñãààä áàéãààðàé.

Õóâèí õóâèíãààð õèéãýýä áàé.Õóëãàé÷ õîðòíûã á¿¿ õàéðëà.

Õóó äîìáî, õàâ÷èã ñàâààð

õèé.

Àðãûã îëáîë Áýðõèéã äàâíà


��

VII

1. Ýäãýýð àìüòäûí òàëààð ÷è þó ìýäýõ âý?2. ¯éë ÿâäëûã ÿðèëöààðàé.3. Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèé.4. “Áÿöõàí öàìõàã” çîõèîëûã á¿òíýýð íü îëæ óíøààä, òîâ÷ òýìäýãëýë õºòëººðýé.

¯ãèéí óòãà:õóó äîìáî - òîì äîìáîõàâ÷èã ñàâ - àì íü æèæèã ñàâ

í¿äëýõ ¿ãñ: áîñãîí, ýçýãòýé,

õóâèíãààð, õîðòíûã

4 áàã áîëæ, äýýðõ çîõèîëä ãàð÷ áóé 4 àìüòíû òóõàé ìýäýýëëèéí ñàìáàð õèé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã ÿëãàí áè÷. ªã¿¿ëáýðèéí ýöýñò ÿìàð òýìäýã

òàâüñàí áàéíà âý?2. Äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

à. Çàõèðàõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿìàð àÿëãààð õýëäýã âý?á. Çàõèðàõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿàæ òýìäýãëýäýã âý?â. Çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð ãýæ þó âý?

3. ªã¿¿ëáýð¿¿äèéã çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ áè÷. Òóÿà õóðäàí ÿâàâ. Ñàéí ñîíñîîä áè÷ëýý. Áîëä “Áÿöõàí öàìõàã” çîõèîëûã óíøæýý. Ýíý çîõèîëä ÿìàð ¿éë ÿâäàë ãàðäãèéã ÿðèëöúÿ.

àìüäàðäàã îð÷èí

ÿìàð à÷

òóñòàé âý?

þóãààð õîîëëîäîã

1. Çàõèðàõ óòãàòàé ºã¿¿ëáýð 5 çîõèîæ áè÷ýýðýé. 2. ªã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýä, ÿìàð ºã¿¿ëáýð áîëîõûã òýìäýãëý.

à. Áîëîð

áîñ... (õ¿¿ðíýõ)áîñ...? (àñóóõ)áîñ...! (àíõààðóóëàõ)áîñ... (çàõèðàõ)

á. Õóðäàí

èð.......(........)èð.......(........)èð.......(........)èð.......(........)

â. Ñàéí

óíø.......(........)óíø.......(........)óíø.......(........)óíø.......(........)

áóñàä àìüòíààñ ÿëãàãäàõ

îíöëîã


��

VII3. ã̄èéí ñ¿ëæýýã òààæ, “ªã¿¿ëáýð” ñýäâýýð ýõ çîõèîí áè÷.

Ìîíãîë õýëýíä ÿìàð, ÿìàð óòãàòàé ºã¿¿ëáýð¿¿ä áàéäàã âý? Õ¿ñíýãòýä òîõèðîõ ¿ãèéã áè÷èæ íºõººðýé.

àâüßàñ ÁÈëÝã ãÝæ þÓ âÝ?Õ¿í á¿ðèéí àâüÿàñ áèëýã ººð ººð. ªºðèéí àâüÿàñûã

ìýäýæ, ò¿¿íèéãýý õºãæ¿¿ëýõ äàñãàë ñóðãóóëèéã òîãòìîë õèéõ íü ÷óõàë. Èéìä õ¿¿õä¿¿ä òà íàð äàñãàë õèé! Àâüÿàñàà õºãæ¿¿ëöãýýå!

Àâüÿàñ áèëãèéí õàìãèéí äýýä ºíäºð ò¿âøèí íü ñóó áèëýã þì. Ñóó áèëýãòýí õýäýí çóóí æèëä íýã òºðäºã. Òýä, õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä öîî øèíý ç¿éë á¿òýýäýã îíöëîãòîé. Æèøýý íü:

Àâñòðèéí õºãæìèéí çîõèîë÷ Ìîöàðòûã õ¿¿õä¿¿ä òà íàðò òàíèëöóóëúÿ. Ìîöàðòûã äýëõèé íèéòýýð “Õ¿í òºðºëõòíèé ãàéõàìøèã” ãýäýã. Ìîöàðò õî¸ð õ¿¿õýäòýé àéëûí áàãà íü áàéæýý. Ò¿¿íèé ààâ ñàéí õèéë÷ áàéâ. Ìîöàðò á¿ð áàãà, 3 íàñòàéãààñàà õºãæèìòýé íàéçàëæ ýõýëæýý.

Òýðýýð äºðâºí íàñòàéäàà õºãæèì çîõèîæ ýõýëñýí áàéíà. Äºðºâòýéäºº íýã óäàà ààâûãàà ýçã¿é õîéãóóð çîõèîñîí á¿òýýëýý ººðºº òýìäýãëýõýýð øèéäæýý. Òýãýýä ãýðò íü áàéñàí íîòíóóäààñ íýãèéã íü àðèëãààä, ººðèéíõºº çîõèîñîí êîíöåðòûã áè÷èõ ñàíàà òºðæ, õýðýíäýý õè÷ýýæýý. Õóóäñûã áýõýýð áóäàæ ãàðãàõûí àðãàã¿é áîëãî÷èõñîí áàéñàí ãýíý. ¯¿íèéã õàðñàí ýöýã íü “Íîò ÿìàð èõ õýðýãòýé ýä áèëýý. Õºãæèì÷èä ýíèéã òîãëîæ ñóðàõ ãýæ ÿìàð èõ õóãàöàà çàðöóóëäàã áèëýý. ×è ÿàæ áàéãàà þì áý?” ãýæ çýìëýæýý. Ãýòýë õ¿¿ õýýâ íýã “ßìàð ÷ êîíöåðòûã ñóðàõ ãýæ óääàã ø¿¿ äýý” ãýæ áàéõ þì ãýíý. Ãàéõàëòàé íü, ò¿¿íèé çàìáàðààã¿é òýð áè÷âýðýýñ çîõèîëûí óòãà ñàíàà, ýìõ öýãö ìýäýãäýõýýð áàéñíûã ýöýã íü îëæ õàðæýý.

Ñóó áèëýãò àâüÿàñ ãýäýã íü èéì ë àãóó ç¿éë àæýý.

Îð÷óóëñàí Ð.Îþóíæàðãàë

Çàõèðàõ, àíõààðóóëàõ, àñóóõ, õ¿¿ðíýõ

Ààâûí õ¿¿ àëäðààðàà ãàéõàãäàíàÝýæèéí õ¿¿ ýðäìýýðýý ãàéõàãäàíà

��

VII

Ìîíãîë õýë1. Ýõèéí öîãöîëáîðûã ÿëãàæ õýë. Õýäýí äîãîë ìºð áàéíà âý? ßàãààä äîãîë ìºðººñ

ýõýëäýã âý?2. Ýõýýñ çàõèðàõ, àíõààðóóëàõ, àñóóõ ºã¿¿ëáýðèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé.3. Õ¿ñíýãòýýñ ¿ãñèéã ñîíãîí àâ÷, äýýðõ ýõýä áàéãàà àâüÿàñûí òóõàé ºã¿¿ëáýð á¿òýýí

áè÷. ßìàð ºã¿¿ëáýð âý? ªã¿¿ëáýðýý àñóóõ, àíõààðóóëàõ, çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé.

¯ãèéí óòãà:ñóó áèëèã-àâüÿàñ ìàø èõ õºãæñºíÀâñòðè-óëñûí íýðÌîöàðò-íýðò õºãæìèéí çîõèîë÷êîíöåðò-õºãæìèéí çîõèîëûã áóñäàä ¿ç¿¿ëýõíîò-õºãæìèéí àâèàã òýìäýãëýõ çóðìàë ¿ñýãõýýâ íýã-õýíýãã¿é

í¿äëýõ ¿ãñ: àâüÿàñ áèëèã,

òºðºëõòíèé, Ìîöàðò, íîò, êîíöåðò, ýìõ öýãö, àãóó

4 áàã áîëæ, ºã¿¿ëáýðèéí 4 õýâ ìàÿãèéí îíöëîãîîð ìýäýýëýë õèéæ, ¿çýñãýëýí ãàðãààðàé.

Äàñãàë ñóðãóóëèéã òîãòìîë

øèéäýõ ñàéí õèéõ

àâüÿàñ õºãæ¿¿ëýõ

õºãæèëò

íàñòàé

íü

ãîë àðãà

çàì

þì

4. Ýõèéã çºâ äýñ äàðààëëààð îëæ, áè÷ýýðýé. Àñóóõ, àíõààðóóëàõ, çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã ÿëãàí òýìäýãëý.

Òàëõ õèéõ àðãà

1. Àâüÿàñ áèëèã ãýæ þó âý? Ò¿¿íèéã ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ âý?2. ªºðèéí àâüÿàñûã ìýäýæ, ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºëºâëºãºº ãàðãà3. Ìîöàðò ÿìàð õ¿¿õýä áàéñàí áý?4. Ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿äýýñ ìýäýæ àâààðàé.

Óñàà õàëààãààä ýëñýí ÷èõðýý óóñãà. Ãóðèëàà æèãíýýä ò¿ìïýíä õèéæ äàâñàà õîëèíî. Óñàà õºðãºæ, èñãýã÷ õèéæ õóòãà. Äàðàà íü ãóðèëàà çóóð.

Óñàíä õèéñýí õºðºíãº õººñºð÷ ýõëýõýä, ãóðèë ðóóãàà õèéæ æèãä õóòãàíà. Çóóðìàãèéã ãóðèë ò¿ðõñýí âàíäàí äýýð ãàðãàæ õ¿÷òýé íóõààðàé.

Çóóðìàãàà õî¸ð òýíö¿¿ õóâààæ, ñàéòàð òîñëîí òàëõíû õýâýíä õèé! Òàëõàà 35-40 ìèíóò æèãíýíý. Áîëñîí òàëõ òîãøèõîä áàðàã äóóãàðäàãã¿é þì ø¿¿.

Õ¿¿õä¿¿ä ýý! Òà íàð òàëõ áàðüæ ÷àäàõ óó? Îäîî á¿ãäýýðýý òàëõ áàðèõ àðãàä ñóðàëöàöãààÿ. Òýãýõ ¿¿? Þó þó îðîõ âý? Ãóðèë, ýëñýí ÷èõýð, äàâñ, èñãýã÷ õýðýãòýé.

��

VIIªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé

1. Îíüñîãîí ºã¿¿ëëýãèéã óíøààä, òààãààðàé. Ýõýýñ 2-3 ºã¿¿ëáýð ñîíãîí àâ÷, òàéëñíû äàðàà àñóóõ, àíõààðóóëàõ, çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèëãàæ áè÷ýýðýé.

àí÷èí äîðæ(îíüñîãîí ºã¿¿ëëýã)

ªâãºí Äîðæ “Çóí áàéäàãã¿é çóðãààí õàð ÿëàà”-ã íèñýí îäîõ ¿åä íîéðíîîñîî ñýðæ, “Èøèãíèé ýâýð èéø òèéøýý”-ä ºëãººòýé áàéãàà, “Õºòºë äýýðýý õººìèé ìýðãýí, õºëºº æèéñýí æèéìèé ìýðãýí”-ýý àâ÷ ¿¿ðýýä, “Õîí õîí äóóòàé õîíäëîé äýýðýý äýãýýòýé”-ãýý äàãóóëæ, àíä ÿâëàà.

Äîðæ ºâãºí “Áóäàðãàíà øàðèëæèí äóíäóóð, òàë äýýð òàéæèéí õàâòàãà ¿ëäýýæ ÿâàà”, “Óóëûã óòñààð õºòëºí”, “Àòãàõàä àòãà ä¿¿ðäýãã¿é òàâèâàë òàë ä¿¿ðäýã”-ýýðýý, äºðâºí ç¿ã íàéìàí çîâõèñûã àæèãëàí, “Õàæóó äàõü õàð òýâø”-ýýðýý àíèð ÷èìýý ÷àãíàí áàéâ. Ãýòýë õàæóó òàëûí õàäíû çàâñðààñ “Ñàì ø¿¿ðã¿é ñàéõàí õ¿¿õýí ãîä” õèéí çóãòààõàä, Äîðæ ºâãºíèé äýðãýä áàéñàí, “Õîíõîí äóóòàé õîíäëîé äýýðýý äýãýý”-ò óõàñõèéí õººëºº. “Õîí õîí äóóò” ìààíü “Àâäðààð ä¿¿ðýí àðæãàð õóðãàíû àðüñ”-àà àðçàéëãàñààð äàâõèæ, “Ñàìã¿é ñàéõàí õ¿¿õýí”-èéã áàðüæ àâëàà. ªâãºí Äîðæ îëç îìîã èõòýéãýýð “Ìºñºí äýýðõ ìºíãºí àÿãà”-íû òóÿàíä “Æèí òîðãî çàõã¿é, æèæèã ñóâä í¿õã¿é”-ã àæèãëàí ñîíèðõîæ, “Õ¿ç¿¿ã¿é òýìýý õ¿ðýý îðäîí” -îîð ãýëäýðñýýð ãýðòýý áóöëàà.

Ä.Ìÿãìàð

ªã¿¿ëáýðèéí õýâ ìàÿã

Õýëýõ àÿëãà

Àñóóëòûí òýìäýã

Õ¿íèé ñýòãýëèéí õºäºëãººíèéã

õóðöààð èëýðõèéëíý

ÇàõèðàõÕ¿¿ðíýõ

ªã¿¿ëáýðèéí óòãà

Öýã òýìäýã

Àäèë òàë

ßëãààòàé òàë

......................... .............

2. Îéëãîñîí ìýäëýãýý àøèãëàí, íºõºæ áè÷ýýðýé.

�00

VII3. Äàðààõ ºã¿¿ëáýð ÿìàð ºã¿¿ëáýð áý? Òýìäýãëýýðýé.à. Òà õî¸ð ººðñäºº ÿðü. à. àñóóõ á. àíõààðóóëàõ â. çàõèðàõá. Òàëûí øóâóóäûí ºíäãºíä ñ¿¿äðýý á¿¿ õ¿ðãýýðýé. à. õ¿¿ðíýõ á. àñóóõ â. àíõààðóóëàõ ã. çàõèðàõâ. Òàãòàà õ¿÷òýé, äàíäàà ÿëíà. à. õ¿¿ðíýõ á. àíõààðóóëàõ â. àñóóõ ã. çàõèðàõã. Ýíý ñàéõàí ãàçàð íóòãèéí äîìîã, ò¿¿õèéã ìýäýõ õ¿í áàéíà óó? à. çàõèðàõ á. àñóóõ â. àíõààðóóëàõ ã. õ¿¿ðíýõ

4. Öýã òýìäãèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé. ßìàð, ÿìàð ºã¿¿ëáýð áàéíà âý?

Òåëåôîí Ìèíèé óòàñ äóóãàðëàà... -Òà ÿàõ íü âý... -Çà õýí áý... -Õ¿¿äýý ºãºõ ãýñýí þì... -Çààí áàéíà... -Õèð èõèéã èëãýýõ âý... -Òýãýýä õààíààñ ÿðüæ áàéíà... - Òàâ þì óó..., 6 ï¿¿ã... -Òýìýýíèé õýýñ... -Òýð òóí æààõàí áîëîõîîð -×è þó õ¿ñýâ... -Ò¿¿íýýñ èë¿¿ã èäýõã¿é áèç... -×èõýð ë áàéõã¿é þó äàà...

(Îð÷óóëñàí Ä.Ñîäíîìäîðæ)

5. Ãàð÷èã ºãººä, ýõèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé.

¯íýëãýýíèé õ¿ñíýãòÝõëýýä ººðèéãºº ä¿ãíý. Äàðàà íü áàãøààðàà ¿íýë¿¿ëýýðýé. Íýã äààëãàâðûã çºâ

õèéâýë 5 îíîî àâàõ áîëíî.

I II III IV V VI



Ãóðâàí íàéç ãîëûí ýðýã äýýð ñóóãààä íàðàíä ýýæ áàéæýý. “Áè óéäààä áàéíà” ãýæ íýã íü õýëýâ. “Áè çàëõàæ áàéíà” ãýæ íºãºº íü õýëæýý. Õàðèí ãóðàâ äàõü íü “ßìàð íýã ñîíèí õà÷èí ç¿éë òîõèîëäîîñîé” ãýâ.

“Òà íàð íààíàà þó ÷ õèéõã¿é ñóóãààä áàéõ þì ÷èíü óéäàõ íü àðãàã¿é. Íàìàéã äàãààä èð. Áè òà íàðò ñîíèí þì ¿ç¿¿ëüå” ãýæ àðûí ìîäíîîñ íýã õ¿¿õýä õýëëýý....

..................................................................................................

..................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................

�0�

VIII

Óíøèõ áè÷èã 1. Ìýäðýëèéí ýðõòí¿¿ä 2. Í¿ä áà ÷èõ (Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð¿¿ä)3. Íàðàí çóóõ (Òóóæèéí õýñýã) Ë.Ò¿äýâ 4. Ñ¿¿ëýíõ¿¿ä òîõèîëäñîí ÿâäàë (Òóóæèéí õýñýã) ×.Àðúÿàñ¿ðýí

Ýõ ãýæ þó âý?

Á¯ëÝã. ÌÝäÐÝÌæ Áà Çªãíªë-ÝÕÈéí Òªãñ ØÈíæ

Ìîíãîë õýë

VIII

Ýõèéí óòãà ñàíàà áà öîãöîëáîðûã

áàòàòãàõ

Ýõèéí á¿òýö

Ýõèéí òºãñ øèíæ

Çàõèðàõ áà àíõààðóóëàõ ºã¿¿ëáýðèéí òóõàé

ìýäýæ àâëàà. ªìíºõ ìýäëýãòýéãýý

íèéë¿¿ëýýä, “Ýõ” çîõèîãîîä áàéäàã õýðýã

ýý!

�0�

VIII

ÌÝäÐÝëÈéí ÝÐÕÒí¯¯ä

Òà íàð ìýäðýëèéí ÿìàð, ÿìàð ýðõòí¿¿äèéã ìýäýõ âý? Ò¿¿íèéãýý íýðëý.Äàðààõ àñóóëòóóäûã õàðèóëààðàé.

Õ¿íèé ñýòãýõ ýðõòýí áîëîõ òàðõèíû îéðîëöîî åðòºíöèéã òîëü ìýò òóñãàõ í¿ä, ÷èõ, õàìàð, õýë çýðýã ÷óõàë ýðõòí¿¿ä áàéðëàõ àæýý. Ä¿ðñ õýëáýðèéã í¿äýýð, äóó ÷èìýýã ÷èõýýð, ¿íýð òàíàðûã õàìðààð, àìò øèìòèéã õýëýýð òóñ òóñ õ¿ðòýæ, ò¿¿íèéã óóðàã òàðõè õýìýýõ øèäýò ýðõòýí áîëîâñðóóëäàã. Èéíõ¿¿ ìýäðýõ ýðõòí¿¿ä ìààíü áèäýíä õîðâîîã òàíèóëàõ öîíõ þì.

ªºðººð õýëáýë, ýäãýýðèéí àëü íü ÷ ÷èíèé ìýäðýõ¿éí ýðõòýí þì. Áèäýíä õàðàõ, ñîíñîõ, ¿íýðëýõ, àìòëàõ, õ¿ðýëöýõ ãýñýí òàâàí ìýäðýõ¿é áèé. Ýäãýýð íü áàéõã¿é áîë áèä îð÷èí òîéðíû þìñûã ìýäðýõã¿é.

¯ãèéí óòãà:ìýäðýõ¿é-ãàäààä îð÷íûã ìýäðýõ ÷àäâàð í¿äëýõ ¿ãñ:

òàðõèíû, ýðõòí¿¿ä, þìñûã

Ìàé öýöýã, ñàðãàé öýöýã, ìîéë ¿íýðòýæ áàéíà. Ìýäðýëèéí ÿìàð

ýðõòíèé õ¿÷ýýð áèä ¿íýðèéã ÿëãàäàã âý?

Àëèì, áºìáºã øèã õýëáýðòýé, õàðèí ºðãºñò õýìõ ãîíçãîé õýëáýðòýé. Áèä ìýäðýëèéí ÿìàð ýðõòíýýð áîäèñûí õýëáýðèéã ÿëãàõ âý? Áîäèñûí ÿíç

á¿ðèéí õýëáýðèéã íýðëýíý ¿¿?

Íýã àÿãàí äàõü óñ õàëóóí, íºãºº àÿãàí äàõü íü õ¿éòýí áàéíà.

Áèä óñíû õàëóóí õ¿éòíèéã ÿàæ ìýäýõ âý?

Àìòàò æ¿ðæèéí õàëüñ íü áèðæãýð, õàðèí àëèìûí õàëüñ ãºëãºð. Áèä ãºëãºð ç¿éëèéã áýðæãýð ç¿éëýýñ ÿàæ ÿëãàõ âý? Ãºëãºð áà

áýðæãýð õýä õýäýí ç¿éëèéã íýðëý.

Ãàë õàëóóí, õàëãàé ò¿ëäýã. Áèä ¿¿íèéã ÿàæ ìýääýã âý?

Çóíû öàãò íóãà ãàçàðò øàð, óëààí, õºõ, öàãààí öýöã¿¿ä ýðýýëæëýí

óðãàæýý. Áèä ìýäðýëèéí ÿìàð ýðõòíèé õ¿÷ýýð áîäèñûí ºíãèéã ÿëãàäàã âý?

Íèìáýã èñãýëýí, ýëñýí ÷èõýð àìòòàé, õàðèí äàâñ øîðâîã ãàøóóí

áàéäàã. Áèä ìýäðýëèéí ÿìàð ýðõòíèé òóñëàìæòàéãààð àìòûã ÿëãàõ âý? ßíç á¿ðèéí àìòòàé

ç¿éë¿¿äèéã íýðëý.

Ìîíãîë õýë1. Öýãèéí îðîíä ÿàõ? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.

í¿ä ............... ÷èõ ...............õàìàð ............... ýðõòýí õýë ............... àðüñ ...............

�0�

VIII

1.Äàðààõ ø¿ëãèéã çºâ íàéðóóëàí áè÷ýýðýé. Áè÷èõäýý ºã¿¿ëáýðèéã ÿàæ áè÷äýã ä¿ðìýý ñàíààðàé. Öýýæëýýä, óòãûã ÿðèëö. Óðàí òîäîîð óíøààðàé.

Çàðàà òóãàë õî¸ð


1. õýâòýæ, çàðàà, ãýíý, è÷èìõèé2. ãýíý, èðæ, èäýìõèé, òóãàë3. äîëîîæ, ãýíý, áººðèéã íü, òýð4. õýë, ººðèéí íü, ãýíý, ºâäºæ5. áèø ø¿¿, õîîë, äàéðàëäñàí, ãýæ, á¿ãä íü, 6. ãýíý, çàðàà, èíýýæ, äààæèãíàñàí À. Áàðòî

2. Ýõ ãýæ þó âý? Ýõ çîõèîõîä þóã àíõààðàõ âý? ßðèëöààä äýâòýðòýý áè÷ýýðýé.

À. Äýñ .............. àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ. Á. Ñýäâèéí ãîë ............ ãàðãàõ. Â. Ñýäýâòýé ................. ç¿éëèéã îðóóëàõã¿é áàéõ. Ã. Õýñã¿¿äèéã .........., .............-ýýð çºâ õîëáîí íºõöºëä¿¿ëýõ. Ä. ªã¿¿ëáýð¿¿ä íü íÿãò ................. áàéíà. Å. Ãîë áè÷èõ ç¿éëýý ........... îðóóëñàí ¨. Õýòýðõèé .................... áè÷ñýí áàéæ áîëîõã¿é.

(ñàíààã, äàðààã, õîëáîãäîõã¿é, óòãà, õýëáýð, õîëáîîòîé, åðºíõèé, áàãà)

3. Äàðààõ çóðãèéí ¿éë ÿâäëûí äàãóó ýõ çîõèîí áè÷. Áè÷ñýí ýõýý íºõäºäºº ÿðüæ ºãººðýé.

2. Äýýðõ ýõ õýäýí öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí áý? Òîäîðõîéëîîðîé. 3. Äîãîë ìºð ãýæ þó âý? ßàãààä äîãîë ìºðººñ ýõýëæ áè÷äýã âý? Ñýðãýýí ñàíàæ

ÿðèëöààä, äýâòýðòýý áè÷ýýðýé.

�0�

VIIIÀõ ä¿¿ õî¸ðÀëü àëèíûõàà áàðààã õàðäàãã¿é Òýð þó âý?

í¯ä Áà ×ÈÕ(Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð)

Îé äîòîð òàõèðàëäàæ óðññàí æèæèã ãîëä íýã ìèíæ îðøäîã áàéæýý. Ýíý ìèíæ ñàõëàã ñàéõàí ¿ñòýé, ºâëèéí õ¿éòýíä ñàëõèíä ÿâñàí ÷ äààðäàãã¿é. Óñàí äîòðîî ÷ äóëààõàí ñàéõàí àìüäàðäàã áàéæýý. Ìèíæíèé ÷èõ ìàø ñîíîð áºãººä îé äîòîð íàâ÷ óíàõ, óñàíä çàãàñ ñ¿¿ëýý õºäºëãºõèéã ÷ àíäàõã¿é á¿ðýí ñîíñäîã àæýý. Õàðèí ìèíæíèé í¿ä

ìóóõàí ó÷èð ºìíº íü çóóí æèæèã ìºð òîõèîëäñîí ÷ õàðäàãã¿é ãýíý. Ìèíæíèé îðøèõ æèæèã ãîëûí îéðîëöîî áàéõ áÿöõàí íóóðò íýãýí õóí øóâóó áàéäàã áàéæýý. Õóí áîë èõ ¿çýñãýëýíòýé ñàéõàí øóâóó þì. Ãýâ÷ óðò öàãààí õ¿ç¿¿ãýý ºðãºæ, õàâü îð÷íûã òîîìæèðã¿é èõýìñãýýð õàðäàã áàéæýý.

Íýãýí óäàà ìèíæ, ãîëûí ýðýã äýýðõ óëèàñûã ìýðæ õºäºëìºðëºæ áàéâ. Õóí øóâóó ìèíæèéã õàðæ, óñààð ÿâñààð îéðòîæ î÷ëîî. Ìèíæ ò¿¿íèéã õàðæ, ìýíäëýâ. Ãýòýë õóí óðò õ¿ç¿¿ãýý ºðãºæ, àðàé õèéí òîëãîéãîî äîõèîä,

-“ ×è íàìàéã èõ ë õàðàõ øèã áîëîõ þì. Îéðòîæ èðýõýä ë òàíèõ øèã. Áè ÷àìàéã ýíý òîõîéí öààíààñ ë òàíüñàí. Èéì ìóó í¿äòýé àìüòàí ÿàæ, àìüä ÿâàõ âý? Àí÷èä ÷àìàéã í¿öãýí ãàðààðàà áàðèíà” õýìýýí ýíý òýð ìîäíû îðîéã õàðæ, èõýìñýã áàéäëààð øîîëîâ.

Ìèíæ ñîíñîîä, õàðèóä íü: “Õóí òà ñàéí õàðäàã áàéæýý. Õàðèí ýíý ãîëûí ãóðàâ äàõü òîõîéí öààíà óñíû öàëãèõ ÷èìýý ãàðñíûã ñîíñîâ óó?” ãýõýä: Õóí ÷àãíààä: “ßìàð ÷ ÷èìýýã¿é áàéíà. Á¿¿ çîõèîæ õýë” ãýâ.Ìèíæ äàõèí: “Îäîî îéðòñîí òóë ñîíñîâ óó?” ãýâ. Õóí: “Îé áà óñàí äîòîð ÿìàð ÷ ÷èìýýã¿é áàéíà” ãýâ. Ìèíæ áàñ äàõèí: “Îäîî ñîíñîâ óó? Ýíý ãîëûí íýã äýõ òîõîéí öààíà ÿâíà. Ëàâ äàéñàí áàéõ ø¿¿.Áèåý õàìãààëúÿ” ãýõýä, õóí: “Ìèíæ ÷è í¿äíèéõýý ñîõðûã íàäàä ìýäýãäýõäýý, ñîíîðõîí ÷èõòýé áîëîõ ñàíààòàé õýëæ áàéíà” ãýýä åð òîîñîíã¿é. Ìèíæ íýëýýä ÿàð÷: “Òèéì áîë áàÿðòàé. Òàíû ÷èõ ìèíèé í¿äòýé àäèë áàéæýý” õýìýýí õýëýýä, óñàíä øóìáàí äàëä îðæýý.

Õóí ýðãýí òîéðíûã õàðæ, “ßìàð ÷ àþóë áàéõã¿é òóë áà þóíäàà àéõ áèëýý?” ãýæ áîäñîí áàéäàëòàé ÿâàâ. Ãýòýë øèã¿¿ óðãàñàí ìîäíû öààíààñ àí÷èí ñýìõýí ìÿðàéæ èðýýä, õóíã øèðòýí ñóóñàí áàéæýý. Õóí ãýíýò õàðààä, äàëàâ÷àà äýâæ àìæààã¿é áàéòàë áóóí äóó òàñ õèéâ. Õóí óðò õ¿ç¿¿ãýý ñóíãàí, óñ ðóó óíàæýý.

�0�

VIII

1. Òºëººëºí óíøèõ óíøëàãà õèé. ¯ëãýðèéí óòãûã ÿðèëöààðàé.2. Îé äîòîð í¿ä, ÷èõ õî¸ðûí àëü íü ÷óõàë âý?2. Äýýðýíã¿é èõýìñýã çàí ÿìàð õîðòîé âý? Ä¿ãíýëò õèéãýýðýé.

Ìîíãîë õýë

¯ãèéí óòãà:ñîíîð-ìàø ñàéí ñîíñîõòîõîé-óñ (òîõîéëäîæ) ìóðóé óðñàõìÿðàéæ-ãýòýæ ÿâàõ

í¿äëýõ ¿ãñ: ñàëõèíä, îð÷íûã, òîéðíûã, ìÿðàéæ

Ýõëýë õýñýãÃîë õýñýã Òºãñãºë õýñýã

Ýõèéí á¿òýö

1. Äýýðõ ýõýýñ ýõëýë õýñýã, ãîë õýñýã, òºãñãºë õýñãèéã ÿëãààðàé.2. Õýñýã òóñ á¿ðèéí óòãà ñàíààã èëýðõèéëñýí ºã¿¿ëáýð áè÷.3. Ýíýõ¿¿ ãóðâàí õýñýã íü õîîðîíäîî ÿìàð ÿëãààòàéã áè÷ýýðýé.

à. Ýõèéí ýõëýë õýñýã íü ..............................................................á. Ýõèéí ãîë õýñýã íü ...................................................................â. Ýõèéí òºãñãºë õýñýã íü .............................................................

1. Öýãèéí îðîíä ýõëýë, ãîë, òºãñãºë õýñãèéí àëü íü áîëîõûã íºõººðýé.a. Òóõàéí ýõýý ÿàæ ýõëýí áè÷èõ íü ................. áîëíî.á. Ãîë óòãà ñàíààã õýðõýí ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ íü ................ áîëíî.â. Ýíý á¿õíýý õýðõýí òºãñãºõ íü ................ áîëíî.

2. Äàðààõ òºëºâëºãººíèé äàãóó ýõ çîõèîæ, áè÷ýýðýé. Òîõèðîõ ãàð÷ãèéã ºã.

a. ªºðèéí ìýäýõ æèìñ æèìñãýíèéã íýðëýýðýé.

á. Òýäãýýðèéã ÷è ìýäðýõ¿éí ÿìàð ÿìàð ýðõòíýýðýý ÿëãàí òàíüäàã âý?

â. Æèìñ ÿàæ ò¿¿äýã âý?ã. Æèìñýýð þó, þóã õèéäýã âý?ä. Æèìñíèé àøèã òóñ þó âý?

3. ªºðèéí áè÷ñýí ýõýýñ ýõëýë, ãîë, òºãñãºë õýñãèéã îëæ, çàãâàðààð èëýðõèéëýýðýé.

Á¿òýýæ õèéõ äààëãàâàð

�0�

VIII

íàÐàí ÇÓÓÕ(“Ìºíõèéí ãàë” çºãíºëò òóóæààñ)

Ýðäìèéã ýõíýýñ íüÝâèéã ýðòíýýñ íü

Àëòàéí öààä ãîâüä ààãèì õàëóóí ¿ä ä¿íä áîëæ áàéëàà. “Óðàãøàà” íýãäëèéí äàðãà Àíæãàé íýãäëèéã óñàí ¿çýì, õºâºí, ìààëèíãûí òàðèàëàíòàé áîëãîõîîð òºâººñ èðñýí ãóðâàí ýðäýìòýíòýé õàìò Øàð óñíû õîîëîéä èðýâ. Ýäãýýð ýðäýìòäèéí àõëàã÷ Èõìýä 14 íàñòàé, íºãºº õî¸ð Ñàéíñàíàà, Ñàéíãàëò íàð íü 12 íàñòàé õýðíýý öºì èõ äýýä ñóðãóóëü òºãññºí, ýðäýìòýí õ¿¿õä¿¿ä àæýý.

Øàð óñíû õîîëîéí óðä õýñýãò èðýýä, àÿíû ìàéõàí, áàãàæàà áóóëãàæ àæèëëàõààð áýëòãýâ. Ñàéíñàíàà íàðàí çóóõàà äýëãýæ: “Çà öàéãàà ÷àíàÿ” ãýõýä õàìò ÿâñàí æîëîî÷ Áºõäóõò: “Áè àðãàë õîìîîë îëîîä èðýõ ¿¿?” ãýýä áîñîõîä íü Ñàéíãàëò: “Õýðýãã¿é ýý, Áºõºº ãóàé. Íàð ãýäýã ñàéõàí èë÷òýé ãàë àñàæ áàéõàä, õîìîîë óíãàòãààä ÿàõ íü âý. Áèäýíä íàðíû ãýðëýýð öàé õîîë ÷àíàäàã ýâõìýë çóóõ áàéãàà þì” ãýâ.

Ñàéíñàíàà òºäõºí í¿ä õàëüòðàì ãÿëãàð ÿëòàñíóóäààñ á¿ðäñýí ø¿õýð øèã þì äýëãýâ. Òýãýýä íýã òàëààñ íü öóõóéæ áàéñàí õóðóóí ÷èíýý òºìðèéí òîâõîí äýýð äàðëàà. Ãýòýë äîòîð äîòðîî îðñîí íàðèéõàí òºìºð ÷àðäõèéí ñóíàæ, òóëãóóð õºë áîëîí õóâèðëàà. Ãóðâàí õºëòýé ø¿õýð ººä íü õàðóóëààä çîî÷èõñîí ìýò õà÷èí áàãàæàà òýä ãàçàðò øèãòãýñõèéí òîãòîîâ. Òýãòýë ÿëòàñ íü ãÿëòãàíàí ýðãýæ, íàðàí ç¿ã õàðààä õºäºëãººíã¿é áîëîí òîãòëîî. “Äàíõàíäàà óñ ä¿¿ðãýýä áàéðëóóë÷èõ. Íýãäëèéí òºâººñ àâñàí ñàâòàé óñ áàéãàà.” ãýæ Ñàéíãàëòàä Èõìýäýõ õýëýâ.

Òýäíèé ÿðèàíä Áºõäóõò îãòõîí ÷ èòãýñýíã¿é òóë: “Çà, òà íàðûí öàéã ÷ õ¿ëýýæ äºíãºõã¿é áàéõ àà äàà. Àõûíõ íü õàëóóí ñàâàíä öàé áèé . Ò¿¿íèéã õóâààæ óóöãààÿ” ãýýä òýðýã ð¿¿ãýý àëõàâ. “Òàíûã òýðýãíýýñýý õàëóóí ñàâòàé öàéãàà àâ÷ðàõ ãýñýýð áàéòàë ìàíàé öàé áóöàë÷èõíà. Òàâàí ìèíóòàíä áóöàëäàã þì” ãýæ Ñàéíãàëò õýëýâ. Áºõäóõò òýðýã ð¿¿ãýý ÿâàõ çàìäàà: “Õàðæ ë áàéÿ. Èéì ¿åä àõûãàà ìîëèãîäîîä áàðàõã¿é ë áîëîâ óó”? ãýâ. Ãýòýë ò¿¿íèéã öàéãàà àâ÷ áàéõ ¿åä Ñàéíñàíàà, Áºõäóõòûã öî÷îîæ, “Öàé áóöàëëàà, àÿãàà” ãýæ öàíãèíàí äóóãàðàâ. . .

Ë.Ò¿äýâ

¯ãèéí óòãà:ààãèì-ìàø õàëóóí ìààëèíãà-äóëààí îðîíä óðãàäàã óðãàìàëÿëòàñ-ìàø íèìãýí òºìºðëºãèéí õýñýãòîâõ-æèæèã òîâ÷ëóóðìîëèãîäîõ-õóóðàõ

í¿äëýõ ¿ãñ: ìààëèíãûí, óíãàòãààä,

ÿëòàñíóóäààñ, òàðèàëàíòàé

�0�

VIII1. Ýõèéã ä¿ðýýð óíøèæ, óòãûã ÿðèëöààðàé. 2. Çºãíºëò çîõèîë ãýæ ÿìàð çîõèîëûã õýëýõ âý?3. ×è þóíû òóõàé çºãíºæ áîääîã âý? Ýõ çîõèîí áè÷ýýðýé.4. Äýýðõ ýõèéí óòãà ñàíààã èëýðõèéëñýí àñóóëò çîõèîæ, õàðèóëæ áè÷.

Ìîíãîë õýë1. Çàãâàðûã áºãëºõäºº óòãûã 1-2 ºã¿¿ëáýðò áàãòààí áè÷ýýðýé.

Ýõëýë õýñýã: ............................................................

Ãîë õýñýã: .................................................................

Òºãñãºë õýñýã: ..........................................................

2. Äýýðõ ýõèéí ãîë ¿éë ÿâäàë íü þó âý? Áîëñîí ¿éë ÿâäàëä òºãñãºë áàéíà óó?3. Ýõèéí òºãñ øèíæ ãýæ þó âý? Òîäîðõîéëîëòûã áè÷ýýðýé.

………………………………………………………… ýõèéí òºãñ øèíæ ãýíý.

1. Ýõèéí á¿òýö õýñãýýð äàðààõ õ¿ñíýãòèéã íºõººðýé.

2. Äàðààõ ýõèéã ã¿éöýýæ, òºãñ ýõ áîëãîîðîé.Ýðò óðüäûí öàãò àõ ä¿¿ õî¸ð õ¿¿ áàéæýý. Íýãýí ºäºð õî¸ð õ¿¿ ýðäýì ñóðàõààð àëñ

õîë ãàçðûã çîðèí ãàðàâ. Ä¿¿ íü íýãýí àëäàðòàé øàòàð÷èíä øàâü îðæ, ìàø ñàéí øàòàð òîãëîæ ñóðàâ ãýíý. Àõ íü ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ãîë, òºãñãºë, ýõëýë, äîãîë ìºð, öîãöîëáîð,

òºãñ øèíæ


�0�

VIIIªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé


Áèä ýíý á¿ëãýýñ øèíýýð þó ìýäýæ àâñàí áý?

ßìàð öîãö ÷àäàìæòàé áîëîâ?

Áèäýíä ÿìàð à÷ òóñòàé âý?

2. Äàðààõ çóðãèéí äàãóó ýõ çîõèîí áè÷ýýðýé. Ýõèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí, òºãñ ýõ áîëãîîðîé.

Çóíû àìðàëòààðàà

3. Çîõèîñîí ýõýý á¿òöýýð çàäëàí òàéëáàðëààðàé.4. Äàðààõ ýõèéã óíøààä, õýäýí öîãöîëáîð, õýäýí ºã¿¿ëáýð áàéãààã òîîöîæ,

öîãöîëáîð òóñ á¿ðèéí óòãà ñàíààã òàéëáàðëààðàé.

“ñ¿¿ëýíõ¿¿ä òîõèîëäñîí ÿâäàë” òóóæààñ

Ìàíàé äýëõèé äýýð þì ãýíý. Ýçýðõýã óðüäûí öàãò áèø, ýíý òºðèéí ¿åä þì ãýíý. ªâºë, õàâàð, çóí, íàìàð þó áîëäãèéã çºâõºí ãàíöõàí ºäºð ¿çñýí õ¿í áàéñàí ãýíý. Òýð õ¿íä èéì ÿâäàë òîõèîëäæýý.

Ãóðàâäóãààð àíãèéí ñóðàã÷ Áîðõ¿¿ ýëäýâ ñîíèí ÿâäàëòàé ó÷èðñàí õºãæèëòýé ìîäîí õ¿íèé òóõàé óíøààä, “Íýã èéì õ¿í õèéõ þìñàí” ãýõýýñ íîéð íü õ¿ðýõýý áàéæýý. Áîðõ¿¿ íºãºº õ¿íýý “Þóãààð õèéäýã áèëýý?” ãýæ óäòàë áîäîîä, ýöýñò íü õîíèíû ñ¿¿ëýýð õèéõýýð øèéäýâ ãýíý. Áîðõ¿¿ õîíèíûõîî ñ¿¿ëèéã õè÷ýýíã¿éëýí çîðæ ãàðëàà. Ýõëýýä òîëãîéã íü, äàðàà íü èõ áèåèéã íü çîð÷èõñîí ÷èíü íýã æèæèãõýýí õ¿í áîë÷èõæýý.

Çóíû óëèðàë ãàéõàëòàé ñàéõàí. Ýíý áîë ìèíèé äóðòàé óëèðàë. Ó÷èð íü äóëààõàí

. Áè íàéçóóäòàéãàà ÿâàõ äóðòàé. Çóíû òóðø áèä , äàðàà íü

òîãëîñîí. Îðîé íü áèä óñàíä íîðñîí , õàòààäàã. Õàëóóí ºäºð áèä èäýæ,

óíäàà óóäàã. Áè ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý ÿâñàí. î÷èæ, õàðèóëñàí.

èõ õººðõºí. àâèðäàã. Çóíû óëèðàë íàäàä èõ ñàéõàí ñàíàãääàã.

“Ìèíèé ººõºí õ¿í ÷ Áóðàòèíîãîîñ äóòàõã¿é õººðõºí áîëëîî äîî. Çà áàéç, õýí ãýæ íýðëýäýã þì áèëýý? Ç¿éòýé, ç¿éòýé. Ñ¿¿ëýíõ¿¿ ãýæ íýðëýå” ãýæ Áîðõ¿¿ àìàíäàà ¿ãëýñíýý, á¿¿ð ÷àíãà õàøõèð÷ îðõèëîî. “Ìèíèé íýð Ñ¿¿ëýíõ¿¿ þì óó? Ýíý ÷èíü äàíäàà

�0�

VIIIñ¿¿ëäýæ ÿâäàã ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý” ãýæ ººõºí õ¿í ÷àñõèéí äóóãàðàâ.

Áîðõ¿¿ ¿íýíäýý ººõºí õ¿íèéã ÿðèíà ãýæ ñàíààã¿é áîëîõîîð äàâõèéí öî÷ëîî.Áîðõ¿¿ãèéí öî÷îî ààæìààð ãàð÷, “Ãàéõàõ þì àëãà. Ýíý ìààíü Áóðàòèíî øèã ë ÿðüäàã áîë÷õîæ” ãýæ áîäîîä: “Õààíààñ äàà, Ñ¿¿ëýíõ¿¿ ãýäýã íýð ÷àìä ¸ñòîé òààðíà. ×àìàéã õîíèíû ñ¿¿ëýýð õèéñýí ø¿¿ äýý” ãýæ ó÷èðëàâ…

×. Àðüÿàñ¿ðýí

5. Äýýðõ ýõèéí ýõëýë, ãîë, òºãñãºë õýñãèéí ñàíààã òàéëáàðëà.6. Äàðààõ ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã öýýæýýð áè÷ýýðýé.


I II III IV V VI



��0

VIIIÄàðààõ ø¿ëãèéã öýýæëýýä, àÿëãóóëàí õýëæ ñóðààðàé.

ÇÓÓ, ÇÓÓ, ÇÓÓ

Äýëãýð çóí áîëíî äîîÄýëõèéí íîãîî óðãàíà äààÄýëýí õºõ ÷èíü ÷èíýíý äýýÒ¿¿íèéã þó ÷èíü õºõºõ âý?

Çóó, çóó, çóóÇóó, çóó, çóó

Õªªñ Õªªñ Õªªñ

Õººñºí öàãààí ñ¿¿ãèé ÷èíüÕºõºí áîéæèõ ¿ð áîëñîíÕººðõºí íÿëõ èøãýý þóíäÕººæ àäëàí çîâîîíî âý?


Äýëýíã¿é ÷ æèã¿¿ðòýí øóâóóÄýãäýýõèéãýý øàâæààð òýæýýäýã ë áàéõàäÄýëýíòýé ñ¿¿òýé ÿìàà ÷è

Èøãýý þóíä õàðàíãàòààõ ãýýâ?Çóó, çóó, çóóÇóó, çóó, çóó

Ñ¿¿ã¿é øîðãîîëæ ºâñíèé øèìýýð¯ð çóëçàãàà òýæýýäýã ë áàéòàëÑ¿¿òýé õºõ ÿìàà ÷èÈøãýý þóíä õàðàíãàòààõ ãýâ.


Øàâãàí òîëãîé íîãîîðîîä áàéíàÕººñ!, õººñ!, õººñ!Øàëàâõàí î÷îîä èäýý÷ äýýÕººñ!, õººñ!, õººñ!Øàíàãàí äýëýí ÷èíü ÷èíýðýýä áàéíàÕººñ!, õººñ!, õººñ!ªë ä¿¿ðýí ñ¿¿ã ÷èíüÕººñ!, õººñ!, õººñ!Èâýëãýí òîðíèõ ¿ð áîëñîíÕººñ!, õººñ!, õººñ!ªºäºñõºí áàãà áîòãîî þóíäÕººñ!, õººñ!, õººñ!

ªí÷ð¿¿ëýí ãàíöààðàíã íü îðõèñîí þì áý?Õººñ!, õººñ!, õººñ!ªãëºº áîñîîä ºìºëçºí çîãñîíîÕººñ!, õººñ!, õººñ!ªòãºí ñ¿¿ãýý øèì¿¿ëýý÷Õººñ!, õººñ!, õººñ!

��

IX

Óíøèõ áè÷èã 1. Òýì¿æèí Áîîð÷èòîé íºõºðëºñºí ò¿¿õ (ÌÍÒ çîõèîëîîñ)2. ª¿ëýí ýõ (ÌÍÒ çîõèîëîîñ)3. Ñ¿¿ëýí õ¿¿ (Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð) 4. Ýðèéí ñàéí Õàí Õàðàíãóé (òóóëèàñ)5. Ýðèéí ãóðâàí íààäàì (Åðººë)

Çîõèîëûí çîõèîìæ

Á¯ëÝã. Ìîíãîë àÐäûí àÌàí ÇîÕÈîë-ÇîÕÈîëûí ÇîÕÈîÌæ Áà ÓÐàí ßÐÓÓ

ÕÝÐÝãë¯¯Ð

Ìîíãîë õýë

IX

Óðàí ÿðóó õýðýãë¿¿ð

Àäèëòãàë áà ç¿éðëýë

Èõýñãýë áà áàãàñãàë

Ìîíãîë õýëíèé õè÷ýýëýýð îëæ ìýäñýí á¿õýí äýýðýý çîõèîìæ,

ÿðóó õýðýãë¿¿ðèéí òóõàé ÿãã¿é ñàéí ìýäýæ àâáàë õýë ÿðèàãàà õºãæ¿¿ëýõ, äàäàë ÷àäàìæ ýçýìøèõ

áîëíî. Èõýñãýë áàãàñãàë, ç¿éðëýë,

àäèëòãàëûã ýíý á¿ëãýýñ áèä îéëãîíî ø¿¿.

��

IX

ÒÝÌ¯æÈí, ÁîÐ×ÈÒîé íªÕªÐëªñªí Ò¯¯Õ/”Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-çîõèîëîîñ/

ã̄èéí ñ¿ëæýýã òààãààðàé.å̄ðõýë íºõºðëºëèéí òóõàé

Îéðîëöîî óòãàòàé äºðâºí ¿ãèéã Îëæ òààñàí õ¿í îëíîîñ ò¿ð¿¿ëýõ áîëíî

Òýì¿æèíèé íàéìàí øàðãà àãòûã íýãýí ºäºð äýýðýìäýæ îäîâ. Òýì¿æèí íàð ÿâãàí òóë àðãà áóþó õîöðîâ. Ãàíö õîíãîð ìîðèéã Áýëã¿òýé óíàæ, òàðâàãà àãíàõààð ÿâæýý. Íàð øèíãýñíèé äàðàà Áýëã¿òýéã èðýõýýð Òýì¿¿æèí àãòíûõàà ìºðèéã õººæ ÿâñààð íýãýí õºâã¿¿í, ã¿¿ ñààæ áàéãààòàé òîõèîëäîâ. Òýì¿¿æèí àãòàà ñóðàãëàõàä, õºâã¿¿í:

-“Ýíý ºãëºº íàéìàí øàðãà ìîðèéã ¿¿ãýýð õººæ ÿâñàí. Àíä ÷è ìóíãèíàæ ÿâàà àæýý. Áè ÷àìä íºõºð áîëú¸. Ìèíèé íýð Áîîð÷è ãýäýã.” ãýæ õýëýýä ãýðòýý ÷ õàðèëã¿é, ã¿¿ãýý õýýð îðõèâ. Òýãýýä Òýì¿¿æèíèé îãòîð õîíãîðûã àãòàíä òàâüæ, îðîã øîíõîð ìîðèî óíóóëæ, ººðºº õóðäàí óõàà ìîðèî óíàæ õàìò ÿâæýý.

Íýãýí ¿äýø íýã õ¿ðýý èðãýíä õ¿ð÷ î÷èõîä, õ¿ðýýíèé çàõàä íàéìàí øàðãà íü ºâñ èäýæ áàéâ. Òýì¿¿æèí, Áîîð÷è õî¸ð äîâòëîí îðæ àãòàà õººâ. Õ¿ì¿¿ñ ìýäýí òýð õî¸ðûí õîéíîîñ íýõýí ã¿éöýõýä, Áîîð÷è:

-“Íºõºð ÷è íóì ñóìàà íàä ºã” ãýõýä, Òýì¿¿æèí: -“Ìèíèé òºëºº ÷è ýðñä¿¿çýé. Áè õàðâàëäúÿ” ãýýä íýõýæ èðñýí õ¿ì¿¿ñòýé

õàðâàëäàâ. Òýð ¿åä õàðàíõóé áîëñîí òóë íýõýæ èðñýí õ¿ì¿¿ñ áóöàâ. Òýì¿¿æèí, Áîîð÷è õî¸ð ãóðâàí ºäºð, ãóðâàí øºíº ÿâæ Áîîð÷èéíä èðýâ. Òýì¿¿æèí:

-“Áè ÷àìã¿é áîëáîîñ ýíý ìîðüäûã ÿàõàí àâ÷ ÷àäàõ âý? ×è õýäèéã àâàõ âý?” ãýõýä Áîîð÷è: -“Áè ÷àìä òóñ áîëú¸” ãýæ ñàíàñàí áèëýý. Îëç ãîðèëñîíã¿é. Áè Íàõó áàÿíû

ãàíö õºâã¿¿í. Ìèíèé ýöãèéí õóðààñàí õºðºíãº íàäàä ýëáýã õ¿ðíý” ãýýä àâñàíã¿é. Õ¿¿ãýý ýñýí ìýíä èðñýíä Íàõó áàÿí áàÿðëàæ:

-“Õî¸ð çàëóó ¿¿íýýñ õîéø ñàéõàí íºõºðëº. Áèå áèåý áèòãèé îðõè” ãýæ õýëýâ. Òýì¿¿æèí, Áîîð÷è íàðûí íºõºðëºë èíãýæ ýõýëñýí àæýý.

¯ãèéí óòãà:Òýì¿æèí-×èíãèñ õààíû áàãûí íýðÍýõýõ-õººõÝðñäýõ-íàñàí ýöýñëýõÌóíãèíàõ-ÿäàð÷ ãýñýí óòãààð õýëæýýÍýã õ¿ðýý èðãýí-õýñýã õ¿íèé áàéðëàñàí ãàçàðÃîðèëîõ-õ¿ñýõ

í¿äëýõ ¿ãñ: Òýì¿æèíèé, Áýëã¿òýé, òàðâàãà, ãîðèëñîíã¿é,

îãòîð

��

IX1. Òýì¿æèíèé òóõàé ÷è þó ìýäýõ âý?2. Áîîð÷è ãýæ õýí áý?3. Îéëãîñíîî ÿðèëöàæ, ãîë óòãûã äýâòýðòýý áè÷ýýðýé.4. Ìîíãîë÷óóäûí àíä áîëîëöîõ ¸ñíû òóõàé õýëýëöýýðýé.5. Ýõèéí ýõëýë, ãîë, òºãñãºë õýñãèéã ÿëãàí õýë.

Çîõèîëûí åðºíõèé áàéãóóëàìæèéã çîõèîìæ ãýíý. ªºðººð õýëáýë, áèäíèé ìýäýõ ýõëýë õýñýã, ãîë õýñýã, òºãñãºë õýñãèéã çîõèîëûí çîõèîìæ ãýäýã.

1. Òýì¿æèíèé Æàìóõòàé àíä áîëîëöñîí ò¿¿õèéã áè÷ýýðýé.2. Àíä íºõðèéí òóõàé äºðâºí ìºð ø¿ëýã çîõèî.3. Ç¿éð ¿ãèéã ã¿éöýýãýýä, óòãûã òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.

Çóóí òºãðºãòýé ÿâñíààñ …………………………..

Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéãýýðýé.

ª¯ëÝí ÝÕ(“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” çîõèîëûí õýñãýýñ)

å̄¿äèéã õîëáîæ, ýýæèéí òóõàé äºðâºí ìºð ø¿ëãèéã á¿òýýãýýðýé

Îþóíòàé òºðñºí ªýë¿í ýõ Î¸äîëò äýýëèéã îãøóóëàí ºìñ÷Îãòîð õîðìîéã øóóí á¿ñýëæ Îíîí ìºðíèéã ºãñºæ óðóóäàæ Îëèðñ ìîéëûã ò¿¿æ ÿâæ ª÷¿¿õýí õºâã¿¿äýý õàéðëàí òýæýýæªäºð øºíèéã àðãàöààí ºíãºð¿¿ëýâ. Õàòàí òºðñºí ¿æèí ýõ Õàéëààñàí øîð áàðèí ÿâæ Õàëäóí óóëûã ºãñºæ óðóóäàæ Õàâèéí ìàíãèðûã ìàëòàí ò¿¿æ Õààä õºâã¿¿äýý õàéðëàí òýæýýæ Õàíàòàë öàäòàë èä¿¿ëæ ºñãºâ.


ýð äýíý

ãý âýë

ýý

æèéãõýë

íý ýí

ã¿é ñàé

õàíñýò

ãý ëèéã

õýë

íý

��

IX

1. Ø¿ëãèéã óíøààä, óòãûã ÿðèëöààðàé.2. Öýýæëýýä, óðàí òîäîîð óíø.3. Çîõèîìæèéã òîäîðõîéëîí ÿðèëöààä, áè÷ýýðýé.4. Ø¿ëãèéã ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ áè÷.

¯ãèéí óòãà:Îãøóóëàõ-äýýëèéí õîðìîé ººäºº ãàäàãø ýðãýõØóóõ-äýýø ñºõºõØîð-þìûã õàòãàõàä õýðýãëýõ ç¿éë

í¿äëýõ ¿ãñ: îþóíòàé, ª¿ëýí,

îãøóóëàí, àðãàöààí, õàíàòàë

Ýãøèã íºõºæ, ¿ã á¿òýý. ßìàð ¿ãñ á¿òñýí áý? Àñóóëò òàâèàä, ýãøèã çîõèöîõ ¸ñûã ÿðèëö. Òàøóó øóãàìààð óíøèõàä ÿìàð ¿ã ¿¿ññýí áý?

á à ë . ð õ . é

õ à ä ã . ë . õ

î í ã . ð õ . é

ò ó ñ à ð õ . .

. º ä . ñ õ . í

ä ý ë ä . Ã í .

ñ à í . ì ã . é

º ð ã . ò ã º ë

ÁßöÕàí Õ¯¯(Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð)

Ýðò óðüä öàãò ýìãýí ºâãºí õî¸ð àìüäàð÷ áàéæýý. Íýã ºäºð ýìãýí ÿìààãàà õàðèóëæ ÿâààä, òóðãèàä îðõèæýý. Ãýòýë íýã ÿìààíû ñ¿¿ë òàñðààä óíàæ îðõèñîí ãýíý. Ò¿¿íèéã ºâãºíäºº õýëýõã¿é íóóãààä, ãýðèéíõýý çàâàãò õàâ÷óóëæ ãýíý. ¯¿íýýñ õîéø îëîí õîíîã ºíãºð÷ýý. Íýã ºäºð ýìãýí ñ¿¿ãýý òàâüæ äóóñààä, òîãîîãîî õóñàæ áàéñíàà “Èø ÷ààâààñ. Õóñàì èäýõ õ¿¿õýäòýé áîëîîñîé” ãýæ õýëñýíä:

- Áè ÿàãààâ? ãýýä áÿöõàí ñ¿¿ë øèã æèæèãõýí õ¿¿õýä îðîîä èðæýý. Òýãýõýä íü õóñìàà ºãººä ýìãýí “Õ¿¿òýé áîëëîî” ãýæ èõýä áàÿðëàæ ºâãºíèéãºº ÿìààíààñ èðýõýä áàÿð õººð áîëãîí

ÿðèëàà. ªâãºí áàñ áàÿðëàæ õ¿¿ãýý ¿íñëýý. ¯¿íýýñ õîéø ãóðâóóëàà àìüäàð÷ ýõýëñýí áºãººä õ¿¿ãýý “Ñ¿¿ëýíõ¿¿” ãýæ íýðëýæýý. Ñ¿¿ëýíõ¿¿ îâîî òîìîð÷, ¿äýø îðîé ìàëàà õîòëóóëàõ áîëæýý. Íýã îðîé Ñ¿¿ëýíõ¿¿ ìàëàà õîòëóóëæ ÿâòàë õî¸ð òàíèõã¿é õ¿í èðýýä:

Ñ¿¿ëýíõ¿¿! Ãóðâóóëàà õààíûõààñ þì õóëãàé õèéå ãýõýä òýð çºâøººð÷ ìàëàà àâàà÷èæ õàø÷èõààä òýäíèé õàìò ÿâæýý. Øºíº áîëæ àìüòàí õ¿í óíòààä íàì ã¿ì áîëîõûí õýðä:

- “Ñ¿¿ëýíõ¿¿ ÷è î÷îîä õààíû õ¿ðýí øàðûã áàðèàä èð” ãýõýä Ñ¿¿ëýíõ¿¿ çºâøººðººä,

��

IXõààíû ¿õýð äóíä î÷èæ, “Òîì õ¿ðýí øàðûã àâàõ óó? Æèæèã õ¿ðýí øàðûã íü àâàõ óó?” ãýýä õàøõèð÷ýý. Ãýòýë õààíûõàí “¯õýðò õóëãàé îðëîî” ãýýä ë áººí þì áîëîí, áóó òàâüæ, íîõîé áîðãîîæ ñ¿éä áîëîâ. Òýãýõýä Ñ¿¿ëýíõ¿¿ ¿õðèéí ÷èõýí äîòîð íóóãäààä, ÷èìýý íàìäñàíû äàðàà òîì õ¿ðýí øàðûã õºòëººä î÷æýý.

ã̄èéí óòãà:çàâàã-õàíûí äýýä õýñýã, õºøèã õî¸ðûí çàâñàðõ çàéõóñàì-ñ¿¿ õººð¿¿ëñíèé äàðàà òîãîîíä ¿¿ñýõ ºíãºð(õ¿ðýí) øàð-ýð ¿õðèéí íýð

í¿äëýõ ¿ãñ: õàø÷èõààä, íàìäñàíû, õàøõèðààä, õîòëóóëæ

ßìàð íýã ç¿éëèéã óðàí ÿðóó, ñîíèðõîëòîé áîëãîõûí òóëä áàéãàà áàéäëààñ íü áàãàñãàí ä¿ðñýëñýí àðãûã áàãàñãàë ãýíý.

1. ¯ëãýðèéí ¿éë ÿâäëûã ÿðèëöààðàé. ¯ëãýð ãýæ þó âý? 2. Ñ¿¿ëýíõ¿¿ãèéí ä¿ðèéã ÿðèëö.3. Õóëãàé ãýæ þó âý? ßìàð õîð íºëººòýé âý?4. Äýýðõ ýõýýñ áàéãàà áàéäëààñ íü áàãàñãàí áè÷ñýí ä¿ðèéã îë. ßàãààä áàãàñãàñàí

ãýæ áîäñîíîî ÿðèëöààðàé.5. Áàãàñãàë ãýæ þó âý? Áàãøòàéãàà õàìòðàí ÿðèëöààðàé.

1. Ä¿ð¿¿äèéã íýðëý. Ä¿ãíýëò õèéí áè÷ýýðýé. Ýäãýýð ä¿ð¿¿ä íü õîîðîíäîî ÿëãààòàé þó?

2. Äýýðõ ýõýýñ áàãàñãàëûã îëæ, äýâòýðòýý áè÷.3. Äàðààõ ýõèéã àæèãëààðàé. Þóã þóòàé àäèëòãàñàí áý?


...Õàø ýðäýíý ìýò ø¿äòýéÕàíãàéí öýöýã øèã öàðàéòàéÓñãàë äºëãººí õàð í¿äòýéÓóëûí óëààí öýöýã ìýò óðóóëòàéØèíèéí ãóðàâíû ñàð ìýòØèëáýí õàð õºìñºãòýéÍàíæèí ìÿíäñàí óòàñ ìýòÍàìèðàà õàð ¿ñòýéÍààø öààø õàðàõàä íü Íàðíû ãýðýë òóññàíÃó÷èí õî¸ð ºíãèéí ñîëîíãî òàòñàíÃóà ¿çýñãýëýíò ¯¿ëýí ñîëîíãî…

(“Ýðèéí ñàéí Õàí Õàðàíãóé” òóóëèéí õýñãýýñ)

��

IXÞóã? Þóòàé? Þóã? Þóòàé?

Ø¿ä Óóëûí óëààí öýöýãòýé

öàðàé Øèíèéí ãóðàâíû ñàðòàé

Í¿ä Íàíæèí ìÿíäñàí óòàñòàé

Óðàí ÿðóó áîëãîõûí òóëä ÿìàð íýã ç¿éëèéí àäèë òºñòýé òàëûã õîîðîíä íü, ýñâýë íýã òºðëèéí õî¸ð ç¿éëèéã èæèëñ¿¿ëýí ä¿ðñëýõ àðãûã àäèëòãàë ãýíý.

4. Àäèëòãàëûí àðãûã õýðýãëýñýí æèøýý îëæ áè÷ýýðýé.

ÝÐÈéí ñàéí Õàí ÕàÐàíãÓé(Òóóëèàñ)

Ìîíãîë òóóëèéí áààòðóóäûí íýðýýð ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëººðýé.

Ýðò óðüä öàãò Àéõàí òîõîé íóòàãòàé, Àëàã óóëàí ò¿øëýãòýé, ìÿòàëã¿é õàí ñàéí ààâòàé, õàòàí Ä¿íãýý ýýæòýé, Ãóðâàí íàñòàé Óëààäàé ìýðãýí ä¿¿òýé, Õàí Õàðàíãóé ãýæ áàéæýý.

Íýã øºíº Õàí Õàðàíãóé “Íàð ãàðàõ ç¿ãò 99 æèëèéí òýðòýý ãàçàðò Àãü áóóðàë õààíû Òîëü ãóà äàãèíà ãýæ áèé” ãýæ ç¿¿äýëæýý. Ýðèéí ñàéí Õàí Õàðàíãóé Ýðäýíèéí ÷îí õ¿ðýí ìîðèî ýìýýëëýí, Èõ óóëûí ÷èíýý Õºõ áîðëîã ìîðüòîé Óëààäàé ìýðãýí ä¿¿òýéãýý

Õ¿ð õ¿ð èíýýëäýí ÿðèëöàæÕ¿ðçýí ÷èíýý öàãààí ø¿äýý ãàðãàæÒ¿ìýí õ¿íèé ñ¿ðèéã äàðàõÒ¿¿õèé óëààí öàðàéãàà ãàðãààä ¯¿ëòýé òýíãýðýýñ äîîõíóóð ç̄¿¿ðòýé ìîäíîîñ äýýõí¿¿ð Õàðñàí í¿äýý öàâ÷èëã¿é Õàøõèðñàí äóóãàà òàñëàëã¿éÆèëèéí ãàçðûã ñàðààð òîâ÷ëîíªäðèéí ãàçðûã öàãààð òîâ÷ëîí

Õàí Õàðàíãóé, Æàíãàð, Ãýñýð, Äàíü õ¿ðýë, Óëààäàé ìýðãýí

��

IXÀãü áóóðàë õààíû íóòàã óðóó ÿâæýý. Àõ ä¿¿ õî¸ð Àãü áóóðàë õààíû íóòàãò îðîîä,

ò¿ìýí öàãààí òýìýýíèé öàë áóóðàë ºâãºíòýé óóëçàõäàà õàìóóòàé õàð äààãàòàé, õî¸ð õîæãîð áîëîí óóëçæýý. ªâãºí: “Ò¿ð¿¿÷èéí õ¿íñ äóóñààä, ñ¿¿ë÷èéí õ¿íñ èðýýã¿é áàéíà. Èéìä òà õî¸ð õýâòýý äàëàí òýìýýí äýýã¿¿ð õèé õàðàéäàã, áîñîî íàÿí òýìýýí äýýã¿¿ð áîõèñ õèéõã¿é õàðàéäàã îðîî øàð èíãèéã áÿð ÷èíü õ¿ðâýë ãàðãàæ èä” ãýâ. Áàãà õîæãîð òýð òýìýýã çààëãàæ àâààä,òîì òàéõàð ÷óëóóãààð òîëãîéã íü öîõèæ àëààä, àðüñûã íü íýã ãàðòàà, ìàõûã íü íºãºº ãàðòàà áàðüæ îðæ èðýýä, ÷àíóóëæ èäýâ. Èõ õîæãîð ºâãºíººñ Òîëü ãóà äàãèíûí òóõàé ëàâëàæ àñóóâ.

Òýäíèéä óíòàæ áàéòàë ¿¿ð öàéæ, ºãëºº áîëñîí ìýò áîëñîíä èõ õîæãîð, áàãà õîæãîðîî ñýðýýõ ãýòýë, ºâãºí: “Õî¸ð õ¿¿ óíò. Òîëü ãóà äàãèíà íààøàà õàðæ áàéíà” ãýæýý. Òýð õî¸ð ºâãºíèé ¿ãýíä ¿íýìøèëã¿é áîñîîä ìîðäîæ ÿâòàë äàõèàä õàðàíõóé áîëæ ãýíý.

¯ãèéí óòãà:èíãý-òàâàí íàñíààñ äýýø íàñòàé ýì òýìýýã õýëíý

í¿äëýõ ¿ãñ: Àéõàí, ìÿòðàëã¿é, äàãèíà

Àëèâàà ç¿éëèéí øèíæ òºðõ, áàéäëûã óðàí òîä áîëãîõûí òóëä áàéãààãààñ íü èõýñãýí òîìðóóëæ ä¿ðñýëñíèéã èõýñãýë ãýíý.

1. ¯éë ÿâäëûã ÿðèëöààðàé. Çîõèîìæèéã çàäàë.2. ¯ëãýðèéí çîõèîìæèéã ã¿éöýý.

¯ëãýðèéí ýõëýë õýñãèéí ¿éë ÿâäàë

¯ëãýðèéí ãîë õýñãèéí ¿éë ÿâäàë

¯ëãýðèéí òºãñãºë õýñãèéí ¿éë ÿâäàë

3. Äàðààõ ä¿ðñëýëèéã àæèãëàí ÿðèëö. Áîäèò áàéäàëä èéì õ¿í áàéäàã óó? “Õ¿ð õ¿ð èíýýëäýí ÿðèëöàæ Õ¿ðçýí ÷èíýý öàãààí ø¿äýý ãàðãàæ Ò¿ìýí õ¿íèé ñ¿ðèéã äàðàõ Ò¿¿õèé óëààí öàðàéãàà ãàðãààä ¯¿ëòýé òýíãýðýýñ äîîõíóóð ç̄¿¿ðòýé ìîäíîîñ äýýõí¿¿ð Õàðñàí í¿äýý öàâ÷èëã¿é Õàøõèðñàí äóóãàà òàñëàëã¿é Æèëèéí ãàçðûã ñàðààð òîâ÷ëîí ªäðèéí ãàçðûã öàãààð òîâ÷ëîí…

1. Ýõýä èõýñãýëèéí àðãûã õýðýãëýñýí ÿìàð ä¿ðñëýë áàéíà âý? Áè÷ýýðýé.2. Àðäûí àìàí çîõèîëä ýìýãòýé õ¿íèé ãîî ¿çýñãýëýí ä¿ðñëýõäýý èõýñãýëèéã õýðõýí

õýðýãëýäýã âý? Æèøýý áè÷.

Á¿òýýë÷ äààëãàâàð

��

IXÍààøàà õàðàõàä íààä ãîëûí æàðààõàé òîîëîãäîìÖààøàà ………… ………………………………………. Æèðâèéñýí ………………… ………………………………..3. Äàðààõ ø¿ëãèéã àæèãëà.Îõèíûã þóòàé ç¿éðëýñýí áàéíà âý? ßàãààä òýäíýýð

ç¿éðëýâ?…Ààâäàà àëò áîëñîíÝýæäýý ýðäýíý áîëñîíÝíõðèé áóëáàðàé áèå íüÝñýí ìýíäýýð õ¿ì¿¿æèã…

(Ö. Äàìäèíñ¿ðýí “Õî¸ð íàñòàé Ðî” ø¿ëãýýñ )4. Ç¿éðëýë õýðýãëýñýí æèøýý îëæ áè÷ýýðýé.

Òºñººòýé øèíæ á¿õèé õî¸ð þì ¿çýãäëèéã õîîðîíä íü æèøèæ, íýãèéã íºãººãººñ íü ÿëãàðóóëàí ä¿ðñëýõ àðãûã ç¿éðëýë ãýíý.

ÝÐÈéí ãÓÐâàí íààäÌûí åÐªªë/õýñýãëýë/

Ýðèéí ãóðâàí íààäàìòàé õîëáîîòîé íýðëýõ ¿ãñýýð ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëººðýé.

… Çý õºÝðèéí ãóðâàí íààäàì íü Ýðòíèé öóóòàé íààäàì þìÝðòýé õ¿÷òýé íü áàðèëäàæÝðäýíýò õ¿ëýã íü óðàëäàæÝðõèé ìýðãýí íü õàðâàæÝíã¿é èõ íààäìàà õèéäýã áèëýý… Çý õº Ýðýëõýã õ¿÷òýé íýã íü Ýíý áàðèëäààíä øàëãàð÷ Ýðõèé ìýðãýí õàðâàà÷ íü Ñóðûí õàðâààíä ò¿ð¿¿ëæ Ýðäýíýò õ¿ëãèéí äîòðîîñ Ýðýìãèé õóðäàí íü òîäîð÷

��

IXÝðèéí ãóðâàí íààäàìäààÃàðãóóí ò¿ð¿¿ëñýí á¿ãäýýðýýÃàâüÿà öîëîî äóóäóóëæÃàçàð íóòãàà íýðë¿¿ëæÁýëýã øàí õ¿ðòýæÁ¿õ îëîíäîî õàéðëàãääàã áèëýý…

¯ãèéí óòãà:ãàðãóóí - ìàø ñàéíöóó - íýð àëäàð íü ò¿ãýõ

í¿äëýõ ¿ãñ: ýðäýíýò, õ¿ëýã, ýðýìãèé, ãàðãóóí

1. Ýðèéí ãóðâàí íààäìûí åðººëèéã àÿëãóóëàí õýëýõèéã ñîíñîîðîé.2. Àãóóëãûã ÿðèëöààä, äóóðàéæ óðàí òîä óíø.3. Öýýæëýýðýé. Ýõèéã ¿ðãýëæèëñýí ¿ã áîëãîí ººð÷èëæ áè÷ýýðýé.

Óðàí …….. áîëãîõûí òóëä ÿìàð íýã ç¿éëèéí ………… òàëûã õîîðîíä íü, ýñâýë íýã …………. õî¸ð ç¿éëèéã èæèëñ¿¿ëýí ………….àðãûã …………… ãýíý.

Æèøýý íü: ………………………………………………………………………………….……………………………………………………………………

Õ¿ì¿¿ñèéí àç æàðãàëòàé àìüäðàë, ñàéí ñàéõíû òóõàé ìºðººäºë áèåëýí á¿òýõèéã õ¿ñýí åðººñºí, ø¿ëýãëýñýí õýëáýðèéí çîõèîëûã åðººë ãýíý.

ªªÐÈéãªª ØàëãààÐàé


Ýíý á¿ëãèéã ¿çñýíýýð áèä þó ìýäýæ àâñàí áý?

Áèä þó õèéõ öîãö ÷àäàìæòàé áîëñîí áý?


2. Äàðààõ òîäîðõîéëîëòûã ã¿éöýýãýýä, æèøýýãýýð áàòëààðàé.

3. Çºâ õàðèóëòûã íºõººðýé.a. Çîõèîëûí åðºíõèé áàéãóóëàìæèéã …………. ãýíý. á. ßìàð íýã ç¿éëèéã óðàí ÿðóó, ñîíèðõîëòîé áîëãîõûí òóëä áàéãàà áàéäëààñ íü

áàãàñãàí ä¿ðñýëñýí àðãûã ……………… ãýíý. â. Àëèâàà ç¿éëèéí øèíæ òºðõ, áàéäëûã óðàí òîä áîëãîõûí òóëä áàéãààãààñ íü

èõýñãýí òîìðóóëæ ä¿ðñýëñíèéã ………….. ãýíý.

��0

IX4. Õ¿ñíýãòèéã íºõººðýé.

Çîõèîëûí íýð Ä¿ð¿¿ä

ßìàð óòãà ñàíààã

èëýðõèéëñýí áý?

Þó íü ñóðãàìæòàé

âý?

ªºðèéí àìüäðàëä ¿ëãýð æèøýý áîëãîõ

ç¿éë

1.2.3.4.5.

5. ßìàð çîõèîëûí áààòðóóä âý? Ä¿ðèéí îíöëîãèéã áè÷ýýðýé.

6. ªºðèéí õàìãèéí õàéðòàé ä¿ðèéí òóõàé áè÷ýýä, ãàð÷èã ºãººðýé.………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………..


I II III IV V VI



��

X

Óíøèõ áè÷èã 1. Ãàçàð äýëõèé äýýð óðãàìàë õýäèéä áèé áîëñîí áý? Ç.Ò¿ìýíæàðãàë2. Ã¿çýýëçãýíý (Ø¿ëýã) ×.Ëõàìñ¿ðýí3. Îé ìîä (Ø¿ëýã) Ë.Ò¿äýâ 4. Ýõ îðîí (ýðãýö¿¿ëýë)5. ¯íäýñ èø õî¸ðûí ¿ëãýð Ñ.Íàäìèä 6. Ìîä ÿàæ õºðñºíä òîãòäîã âý? Ä.Áàçàððàã÷àà

Íýðëýñýí ¿ã, ò¿¿íèé õóâèëàë

Á¯ëÝã. ÓÐãàÌëûí àéÌàã - ä¯ãíÝëÒ ÕÈ×ÝÝë

Ìîíãîë õýë

X

Þìíû øèíæ òýìäýã áà òîî õýìæýýã

íýðëýñýí ¿ã

Îðîí öàãèéã íýðëýñýí ¿ã

Ýñðýã áà îéðîëöîî íýð

Èæèë áà øèëæñýí óòãàòàé ¿ã

Çàõèðàõ, àíõààðóóëàõ

ºã¿¿ëáýð

Áèä îëîí øèíý ìýäëýã ýçýìøëýý. Ýíý á¿ëýãò ýäãýýð

ìýäëýãýý áàòàòãàõ áîëíî.

Ýõ, ýõèéí á¿òýö òºãñ øèíæ

Ãýýãäýõ áà ãýýãäýõã¿é ýãøèã

��

X

ãàÇàÐ äÝëÕÈé äÝÝÐ ÕÝäÈéäÓÐãàÌàë ÁÈé Áîëñîí ÁÝ?

Àëòàí íàðàíä èâýýãäýæÀãààðûí õèéãýýð òýòãýãäýæÕºõ óñûã õºëººðºº óóæÕºðñò äýëõèé á¿ðõýíý Òýð þó âý?

Ñóäàðò ºã¿¿ëñýí íü:Ýðäýìòýä, ãàçàð äýëõèé äýýð àìüäðàë àíõ óñíû ̧ ðîîëûí

óðãàìëûí õýëáýðýýð ¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã. Òýð öàãò õóóðàé ãàçàð àìüäðàë áàéõã¿é öºë áàéñàí ãýíý.

Óëìààð æèæèãõýí íîãîîí óðãàìëóóä áèé áîëæýý. Òýäãýýð óðãàìàë íü äàëàéí çàìãààñ ¿¿ññýí ãýæ òààìàãëàäàã àæ.

Õàðèí ãàçàð äýýð ¿ëýã ã¿ðâýë ¿çýãääýã áîëñîí ¿åä ýíý äýëõèé áèò¿¿ óðãàìàëòàé áîëñîí áàéæýý.

Íàðñ áîëîí áóñàä øèëì¿¿ñò ìîäîä àðàé õîæèì ¿¿ññýí áàéíà.

Àíõíû öýöýãò óðãàìàë íýã çóóí òàâèí ñàÿ æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí áºãººä îäîî áîë ãàçàð ñàéã¿é ë òàðõñàí áàéäàã äàà.

Ç. Ò¿ìýíæàðãàë

¯ãèéí óòãà:öºë-õ¿íã¿é çýë¿¿ä ãàçàðòààìàãëàõ-òààæ áîäîõ

í¿äëýõ ¿ãñ: óðãàìëûí, õýëáýðýýð,

¸ðîîëûí

1. Óðãàìëûí ¿¿ñëèéí òàëààð ÷è þó ìýäýæ àâñàí áý?2. ×è ÿìàð, ÿìàð óðãàìàë ìýääýã âý? ã̄èéí ñ¿ëæýý çîõèîãîîðîé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ æèíõýíý íýðèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé. ßìàð àñóóëòàä õàðèóëàãäàæ áàéãààã õýë.2. Ýõýýñ òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëñàí ¿ãèéã áè÷èæ, ä¿ðìèéã òàéëáàðëà.

Òèéí ÿëãàëûí íýð Æèøýý Ä¿ðýì

1. íýðëýõ Ýðäýìòýä, ãàçàð, äýëõèé……..

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

��

X3. Äàðààõ ¿ãñýä òîõèðîõ îëîí òîîíû íºõöºëèéã çàëãààðàé.

Ýðäýìòýí -íàð ºâºº Óðãàìàë -÷óóä íîõîé Íàðñ -÷¿¿ä àðä ¿ëýã ã¿ðâýë -óóä áàÿí ìîä -¿¿ä ýì÷ äàëàé -íóóä ñýòã¿¿ë÷ çàìàã -í¿¿ä àõ áàãø -ä ìîðü øóâóó -ñ àæèë÷èí

1. Äàðààõ ¿ãñýýñ èë¿¿ ¿ãèéã õàñààðàé àéñàíð, ãóéðÿ, ¿¿ðáýâàíñýì, õàíäàð, ýíýýö2. ¯ëìýäýõèéí õýëäýã çºâ ¿¿? ¯¿íèéã òà íàð ìýäýõ ¿¿?

Ãîâüä óðãàäàã .............Õàíãàéä óðãàäàã ......... óðãàìëûã áè÷ýýðýé.

3. ªã¿¿ëáýðèéí äóòóó ¿ãèéã íºõººðýé.Ìîä ìîäíû äóíäààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä çóëçàãàí ........... íàõèàëíà. Öýöýã öýöãèéí äóíäààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä öýíõýð .......... óðãàíà.

4. Ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé Ýõ ............................... -ýýñ á¿òíý.

ªã¿¿ëáýð ............................… á¿òíý.

5. Äàðààõ ¿ãñýä òîõèðîõ íºõöºëèéã çàëãààðàé.Ä¿ðìèéã òàéëáàðëà. Öîîæ – èéã, ûã -öîîæ…… çàñàõ

À÷ -èéã, ûã - à÷….. õàðèóëàõ Áàãø -èéí, ûí – áàãø….. øàâü Çàìàã -èéã, ûã - çàìàã….. çàñàõ Ìîðü -èéã, ûã – óíààíû ìîð…… Àðõè -èéã, ûã - àðõè… öýýðëýõ

6. ªã¿¿ëáýðýýñ îíîîñîí íýðèéã îëæ, òýìäýãëýýðýé. Ä¿ðìèéã ÿðèëöààðàé.


��

X

Çàãâàðûã àøèãëàí, ººðèéí îðíû óðãàìëûí òàëààð áÿöõàí íîì õèéöãýý.

ã¯ÇÝÝëÇãÝíÝ

¯ãèéí óòãà:òóìàëñàí-àéëãàæ òóíèðõàõ í¿äëýõ ¿ãñ:

ã¿çýýëçãýíý, àðçãàð, òóìàëñàí, õ¿¿õä¿¿ä

Óëààí áÿðóó Óñàí ã¿çýýòýé Òýð þó âý?

äóó ø¿ëýã îíüñîãî

ã¿çýýëçãýíý

Õºâ÷èéí íîãîîí íºìðºãòýé Õººðõºí áººðºíõèé æèìñèéã Ã¿çýý øèã àðçãàð áîëîõîîð íüÃ¿çýýëçãýíý ãýæýý, õ¿¿õä¿¿ä ýýÈæèéäýý òóìàëñàí õ¿¿õýä øèãÈ÷èìõèé íîîìîé îõèí øèãÈøýý òàõèéòàë òîíãîéãîîäÝýäýý ñ¿ðõèé íóóãäàíà ø¿¿Îé ìîäîíäîî õ¿¿õä¿¿ä ìèíüÎëóóëàà çóãààëæ ÿâààðàéÎíö àøèãòàé ã¿çýýëçãýíýýÎëæ ò¿¿æ ñóðààðàé

×. Ëõàìñ¿ðýí

ÕýðýãëýýÆèìñíèé ÷àíàìàë, óíäàà, íàðèéí

áîîâ áîëîí òºðºë á¿ðèéí õàòóó ÷èõðèéã àìòàëäàã.

Ìºí áººð, äàâñàã ÷óëóóæèõ, ýëýãíèé áîëîí õîäîîä ãýäýñ ÷èéã áàì ºâ÷íèéã àíàãààõ ýì áýëòãýõýä íàâ÷ æèìñèéã íü õýðýãëýíý. Ìîíãîëûí óëàìæëàëò ýìíýëýãò íàâ÷èéã íü áèåèéí òàìèð òýíõýýã ñàéæðóóëàõ, íàñ óðòàñãàõ ýìýíä õýðýãëýäýã áàéæýý.

ÌýäýýëýëÀíõèëóóí ¿íýðòýé,

÷èõýðëýã ºâºðìºö àìòòàé æèìñ. Ò¿¿íä òºðºë ¿ðèéí À, Â, Ñ õýìýýí íýðëýäýã àìèí äýì èõ áàéäàã.

Á¿òýýë÷ àæèëªºðèéí çîõèîñîí äóó,

ø¿ëýã, îíüñîãî òààâàð

��

X

1. “Ã¿çýýëçãýíý” ø¿ëãýýñ øèíæ òýìäýã çààñàí ¿ãèéã îëæ, àñóóëò òàâèàðàé.2. Çàãâàðûã ã¿éöýýãýýðýé.

3. Ýìèéí óðãàìëûí íýðèéã ýíäýýñ îëæ óíøààðàé óóðíãàãòàíëà, áýðñýìáâàí¿¿, ëààñà âàíòà, ãàéõàë, ñºö ñâº4. Äàðààõ ýõèéã óíøèõäàà íýðëýñýí áà øèíæ òýìäýã çààñàí íýðèéí äîîãóóð

çóðààðàé.

×èõýð ºâñªºõºí áºìáèé ºâñºí òàãëààòàéØ¿ðýí áºìáèé øºðìºñºí òàãëààòàé (. . . . . . . . .)

×èõýð ºâñ íü òàë õýýðèéí á¿ñýä èõýýð òàðõñàí áîëîâ÷ ãîâèéí ãîðõèíû ýðýã õºâºº äàãàñàí ýëñýðõýã õºðñºíä áººíººð òîõèîëäîíî. Îé õýýðèéí á¿ñýä áîë àëàã öîîã óðãàäàã. Ýíý íü çýëëýñýí óðò ¿íäýñòýé òóë îéðõîí óðãàñàí ÷èõýð ºâñíèé áóò õîîðîíäîî õîëáîîòîé áàéäàã. Èéìýýñ ò¿¿õäýý ¿íäñèéã ãýìòýýõã¿éí òóëä ñººì øàõàì çàéòàé îãòîëíî. ×èõýð ºâñèéã õèé õàíèàä, õàíèàä òîìóóíä óñàíä áóöàëãàæ óóäàã.

5. Íýã ýõëýëèéã îëæ ¿ã á¿òýýãýýðýé. Àñóóëò òàâüæ, òýìäýã íýðòýé õîëáîí, õîëáîî ¿ã áè÷.

íýãøèëòýðòýø

(. . .)

Òýìäýã íýð

ºíãèéã çààíà

Òýñãýì ºâºë í¿öãýí ìºðòëººÄýëãýð çóí äýýëýý ºìñºíº Òýð þó âý?

îé Ìîä/ø¿ëýã/

Õ¿÷èëòºðºã÷ ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõÕ¿÷èðõýã ¿éëäâýð ìàíàéä áèéÀìüäðàëûí ¿íäýñ ýíý ¿éëäâýðýýÀìü ãîë øèãýý õàéðëàõ íü ÷óõàë Õ¿÷èëòºðºã÷ ¿éëäâýðëýäýã Õ¿íä ¿éëäâýð ãýäýã ìààíü Íîìèí òýíãýð øèã ºíãºòýé Íîãîîí îé ìèíü áèëýýÝíý ¿éëäâýðèéí ýçýí ãýâýëÝõ îðîí ìèíü ººðºº áèëýýÝëäýâ àþóëààñ õàéðëàí õàìãààëàõÝðõýì ¿¿ðýã áèäíèéõ áèëýý Ë. Õóóøààí


��

X¯ãèéí óòãà:õ¿÷èëòºðºã÷-àìüñãàëàõàä ÷óõàë õýðýãòýé áîäèñíîìèí-åñºí ýðäýíèéí íýã íîãîîí ºíãº

í¿äëýõ ¿ãñ: àìüäðàëûí, àþóëààñ

1. Óðàí òîäîîð óíøèæ, óòãûã ÿðèëö. Öýýæëýýðýé.2. ßàãààä õ¿÷èëòºðºã÷ ¿éëäâýðëýã÷ ãýñýí áý?3. Îé ìîäîî õàìãààëàõûí òóëä þó õèéõ õýðýãòýéã áè÷ýýðýé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ø¿ëãýýñ øèíæ òýìäýã çààñàí ¿ãèéã îëæ, þóã çààñàí óòãàòàéã ÿðèëöààä, áè÷.2. Äàðààõ õýñýãëýëèéí ¿ãñýä àñóóëò òàâüæ, ÿìàð? àñóóëòàä õàðèóëàãäàõ ¿ãñèéã

ò¿¿æ áè÷ýýðýé.Ýõ îðîí…

(Ýðýãö¿¿ëýë)Ýíý áîë áèäíèé ºâºã äýýäñýýñ ºâëºñºí íàíäèí ºì÷, ¿ð õ¿¿õýääýý ¿ëäýýõ ºâ õºðºíãº

þì. Òèéìýýñ ãàçàð ýýæ íü øàðõ ñîðâèã¿é, óñ íü òóíãàëàã, àãààð íü öýíãýã, õ¿í àðä íü ýð¿¿ë ÷èéðýã, áàÿð æàðãàëòàé áºãººä ºíºð îëîí.

Àÿëãóó ñàéõàí õýë íü öýâýð ÿðóó, ýðäýíýò ñî¸ë íü áàÿí äýëãýð, èäýýøèëò àõóé íü ºíãº òºðõººðºº ýðõýìñýã áàéã. Çàí çàíøèë íü õýâ ÿíçààðàà, òºð íü òºâøèí, õóóëü öààç íü øóäàðãà áàéæ, íèéãìèéí áàéãóóëàë íü õ¿íëýã ýíýðýíã¿é áàéã. Ýðõìèéí äýýä ýâ íýãäýë íü øàõñàí áÿñëàã ìýò íèéëýìæòýé, ã¿ðýí óëñûíõ íü õºãæèë îðîí îðíûõîîñ äóòóóã¿é áàéõ ó÷èðòàé.

3. Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãñèéã íºõººä, óòãûí àíãèëàë õèéãýýðýé.Óëáàð …………, …………. õàëüñòàé íýã ç¿éë æèìñèéã æ¿ðæ ãýíý. ……………, ìàø

………. ………… æ¿ðæ, àÿòàéõàí ………., îëîí ……….. õýëòýñòýéã …….. æ¿ðæ, ………… áºãººä …………. àìòòàéã …………æ¿ðæ, èøèíäýý ºðãºñòýé, áàçààõã¿é ………….. …………. æ¿ðæ ãýíý. (øàð, çóçààí, æèæèãõýí, àìòòàéã, àëòàí, àìòòàé, ñàëáàí, àìòàò, òîìîîõîí, õ¿÷òýéõýí, áýðñ¿¿ò, àìòòàéã, õ¿÷èò)

1. Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ áàëàðõàé ýãøãèéã íºõ. Óòãûã èëýðõèéëñýí ýõ çîõèîæ áè÷ýýðýé.

Èõ íü è÷ . æ, áàãà íü óéëàõ Õ¿í õ¿íèé õ¿÷ . íäÃýì íü ºìíºº, ãýìø . ë íü õîéíîî Çàãàñ óñíû õ¿÷ . íä

2. Äàðààõ ýõýýñ � + � = Ý ä¿ðýìä òîõèðîõ ¿ãñèéã ÿëãàæ áè÷ýýä, óòãûã òàéëáàðëà.


4 áàã áîëæ, àæèëëààðàé. I áàã öýöýã, II áàã æèìñ æèìñãýíý, III áàã õ¿íñíèé íîãîî, IV áàã îé ìîäíû

òàëààð òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëýë áýëòãýæ, ¿ãèéí ñ¿ëæýý, çóðàãò õóóäàñ,õàíûí ñàìáàð ãàðãààðàé.

��

Xäàâñ

Äàâñ íóóðò òàëñæèí òîãòäîã áàéíà. Òýãæ óðãàñàí äàâñûã æàìö äàâñ ãýíý. Õàâòãàé ÷óëóóí æàìö äàâñûã àâ÷, õ¿íñ õîîëîíä õýðýãëýíý. Ýíý äàâñ õîîëîíä àìò îðóóëàõààñ ãàäíà ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé

3. Òààâðûã òàà! Ýíý ýìèéí óðãàìëûã þóíä õýðýãëýäýã òóõàé ìýäëýãòýé áîë íºõääºº ÿðèàðàé

Ýì÷èéí àëòàí ÷àãíóóðûíÝõíèé ãèéã¿¿ëýã÷èéã ñîëèõîäÝìíýæ äîìíîæ ýäãýýäýãÝìèéí óðãàìëûí íýð áîëîâ (. . . . . . .)

àëòàí ãàãíóóð

Àëòàí ãàãíóóð áîë ø¿¿ñëýã íàâ÷òàé, áóëöóó òîâãîð îëîíòîé, á¿ä¿¿í ¿íäýñëýã èø á¿õèé îëîí íàñò öýöýã þì. Ò¿¿íèé ýãö äýýøýý óðãàñàí èøíèé îðîéä á¿ä¿¿í øàðãàë ºíãºòýé îëîí öýöýã òýãø ýðýìáýýð áàéðëàñàí áàéíà. Ýíý óðãàìàë óóëàðõàã íóòãèéí õàä àñãàíû àí öàâ, çàâñàð õºíäèé äàãàæ óðãàíà. Òýð íü òóí ÷ ¿çýñãýëýíòýé õàðàãääàã.

Àëòàí ãàãíóóðûã íàìàð ãàíäàæ öàéðñàí ¿åä íü ìàëòàæ àâäàã. Ýðò äýýð ¿åýñ Ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèéã àðäûí ýìíýëýãò ÿñ áýðòýõ, áóë÷èí øºðìºñ òàñðàõ, ýëýã äýë¿¿, áººðíèé ãýìòýë çýðýãò õýðýãëýñýýð èðæýý.

¯íäÝñ ÈØ Õî¨Ðûí ¯ëãÝÐ

Óã íýãòýé¯íäýñ îëîíòîé Òýð þó âý?

Õºðñºíä äýâòñýí ¿ðèéí õºâðºëººñ äºðâºí öàãààí ñî¸î öóõóéâ. Òýä öóõóéìàãöàà äîîøîî çýðýã ìàõèéí ãàçðûí ã¿í òèéø òýì¿¿ëýâ. ¯¿íèéã õ¿ì¿¿ñ “¿íäýñ” ãýäýã àæýý.

Óäàëã¿é ìºíººõºí õºâðºëººñ áàñ íýã ñî¸î öóõóéâ. Àðàé õîæóó ãàð÷ èðñýí ýíý ñî¸î õàðèí äýýøýý ìàòèéí, ãàçàð äýýð ãàð÷ èðýõ ãýæ òýì¿¿ëýâ. ¯¿íèéã õ¿ì¿¿ñ “èø” ãýäýã àæýý.

Èø ººðèéí ìýäýëã¿é èéíõ¿¿ äýýøýý, óëàì äýýøýý òýì¿¿ëýí áàéõäàà:

- “Áèä íýãýí ¿ðýýñ ñî¸îëñîí áèëýý. Ãýòýë òà äºðºâ þóíä äîîøîî ÿâíà âý? Íàìàéã ÿàãààä ãàíöààðàíã ìèíü ãàçðûí ãàäàðãàä ãàðãàõ ãýæ áàéíà?” õýìýýí àñóóæ ãýíý. ¯íäýñ:

- Á¿ãäýýðýý äýýø ç¿òãýâýýñ õýí áèäíèéã òýæýýõñýí áèëýý. ¯íäýñã¿é áîë áóëòààðàà ¿õýæ äóóñàõ áèø ¿¿. Èøõýí ìèíü, ãàíöõàí ÷èíèéõýý òºëºº áèä äºðºâ ãàçðûí ã¿íð¿¿ õàâàí îðæ, ýõ äýëõèéí øèìèéã èðýýä¿éí íàõèàíä ÷èíü èëãýýæ, íàâ÷, öýöýã, ¿ð æèìñèéã òàíü òýòãýå! Àìüäðàë åðººñ èéì æàìòàé þì. Ãàéõàõ õýðýãã¿é” ãýæ òàéâàí ºã¿¿ëæýý.

Ñ.Íàäìèä

��

X¯ãèéí óòãà:õºâðºë-¿ð ñî¸îëîõáóëò-á¿ãäýýðýýõàâàí-íýâò õàòãàõæàì-¸ñ

í¿äëýõ ¿ãñ: ñî¸î, òýì¿¿ëýõ, ãàäàðãàä,

íàõèàíä

1. ¯ëãýðèéã óíøààä,þó ìýäýæ àâñíàà ÿðèëö.2. Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéãýýðýé.3. Óðãàìëûí ýðõòíèé òóõàé ÷è ººð þó ìýäýõ âý?

Ìîíãîë õýë 1. ªã¿¿ëáýð þóíààñ á¿òäýã âý? Àñóóëòàíä áàãààðàà ÿðèëöàí õàðèóëààðàé. 2. ¯íäýñ èø õî¸ðûí òóõàé ¿ëãýðèéã óíøààðàé. Àñóóõ ºã¿¿ëáýð, àíõààðóóëàõ

ºã¿¿ëáýðèéã îëæ, áè÷.3. ã̄ñèéí áàéðûã îëæ ºã¿¿ëáýð çîõèî. öàãààí, õ¿íèé, ºðãºäºã, õîéíîîñ, ñ¿¿íèéõýý, õîë, áàéãàà äýýæèéã, ÿâæ, àÿíä 4. ªã¿¿ëáýðèéã óíøààä õýä õýäýí óäàà õýëæ ¿ç. ßëãààã îëæ, ä¿ãíýëò ãàðãààðàé.

Æèõ¿¿í ñàëõè ñýâýëçýíýÕàìòàð÷ õè÷ýýëýý õèéõ ¿¿?Çàì õºíäëºí ãàðàõäàà ìàøèíààñ áîëãîîìæèë.Õ¿¿å. ×è õóðäàí ã¿éãýý÷.

ªã¿¿ëáýðèéí ýöýñò òàâüñàí òýìäãèéí ó÷ðûã íºõäºäºº õýëýýðýé.

1. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðò òîõèðîõ öýã òýìäãèéã áè÷ýýðýé. Óëààíáààòàð õîòîä îëîí áàðèëãà ñ¿íäýðëýíý… Ýíý õýíèé íîì áý… Óëààí ãýðýë àñâàë çîãñîîðîé…. Íàìàð áîëæ øóâóóä áóöëàà….. Õóðäàí áîñ… Õ¿¿å….Õóðäëàà÷….

2. ªã¿¿ëáýðèéã àñóóõ, àíõààðóóëàõ, çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí õóâèðãàæ áè÷ýýðýé. Óóë ñ¿íäýðëýíý. Öàñ öàéðíà. Áàðèëãà áàðèâ. ßðã¿é óðãàâ. Öýöýã àëàãëàíà. 3. Äýýðõ ýõýä áàéãàà îðîí öàã çààñàí íýðèéã ÿëãàí áè÷ýýðýé. Öàã çààñàí 3, îðîí

çààñàí 3 ¿ã áè÷ýýä, óòãûã òàéëáàðëààðàé.4. Ýõýýñ ÿëãàõ ýãøèãòýé ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé.

ªã¿¿ëáýð¿¿äÖàõèëãààí öàõèëìàãö àÿíãà õàðàíãà ìýò íèæèãíýíý. Íàìàð ìàëàà ñàéí

òàðãàëóóëáàë, õàâàð ýðò òàðàãëàíà. Óñã¿é áîë óðãàìàë íîãîî ãàíäàíà. Óñààð õ¿í öàé ÷àíàíà, õîîë õèéíý, õèð òîîñîî ÷ àðèëãàíà. Ãàðàà óãààëã¿é þì èäíý, óóíà ãýäýã íü íÿíã îëîí ñàÿàð íü çàëãèíà ãýñýí ¿ã þì. Ìàíàðàí óíèàðòàõ ãîâèéí óóäàìä ìàíõíû ýëñ, ýëñíèé ýíõýë äîíõîë äàëàéí äàâàëãàà àäèë áýäýðòýí õàðàãäàíà.


��

XÃàçàð äîîãóóðÃàëóó í¿¿íý Òýð þó âý?

Ìîä ßàæ ÕªÐñªíä ÒîãÒäîã âÝ?Íàäòàé îéä ºäºðæèí õàìò ÿâæ èðñýí õ¿¿ ìèíü ãýíýò

ñóóæ áàéñíàà:- Ààâ àà, íàéãàí ãàíõàõ îëîí ìîä õºðñºíä ÿàæ òîãòäîã

þì áý? ãýâ.-Ìîäîíä àâàðãà òîì ¿íäýñ áèé. Òýð ¿íäñýýðýý ãàçðûí

õºðñºíä áýõëýãäýæ áàéãàà þì.Ààâ òà ìîäíû ìº÷èð ðóó ñ¿¿íèé äýýæýý õóðóóãààðàà

ºðãººä áàéñàí. Ýíý ìîäíû ìº÷ð¿¿ä ñ¿¿ óóäàã þì óó? Ëàâ ë øèëì¿¿ñ íü ñýð÷èãíýí äóóãàð÷ áàéñàí ø¿¿. Òàíä áàÿðëàñàí áàéõ àà!

-̄ ã¿é ýý! Ñ¿¿íèé äýýæýý õàíãàé äýëõèéäýý ºðãºäºã ìîíãîë õ¿íèé çàíøèë äàà.- Ààâ àà! Áè òýãâýë ñàéõàí çàíøëàà ºâëºñºí ìîíãîë õ¿í áîëíî ø¿¿ ãýæ õýëýýä,

¿ëãýðèéí íîìîî óíøèõààð ñóóâ. Õ¿¿õäèéí àñóóëò õººðõºí ø¿¿. Ä. Áàçàððàã÷àà

¯ãèéí óòãà:çàíøèë-ýðòíýýñ äàãàæ èðñýí ä¿ðýì í¿äëýõ ¿ãñ:

¿íäñýýðýý, áýõëýãäýæ, óíøèõààð

1. Ýõèéí àãóóëãûã ººðèéí ¿ãýýð ÿðèàðàé.2. “Îé ìîä” ñýäýâòýé 4 ìºð ø¿ëýã çîõèîãîîðîé.

Ìîíãîë õýë1. Äýýðõ ýõýýñ àñóóõ, àíõààðóóëàõ, õ¿¿ðíýõ ºã¿¿ëáýðèéã ÿëãàí áè÷. 2 ºã¿¿ëáýð

ñîíãîí àâ÷, çàõèðàõ ºã¿¿ëáýð áîëãîí áè÷ýýðýé.2. Äàðààõ ¿ãñèéí ýñðýã óòãàòàé ¿ãèéã áè÷ýýä, óòãûã òàéëáàðëààðàé.

Òîì-……….ºäºðæèí-……….ºðãºõ-………..ñóóõ-…………áàÿðëàõ-………õººðõºí- …….

3. Äàðààõ ¿ãñèéí îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãèéã îëæ áè÷ýýä, ºã¿¿ëáýðò îðóóëààðàé.Õýëýõ-………….Íàéãàõ-………….ÿâàõ-……..áýõëýõ-……….

��0

X

1. Ñîíèðõîëòîé áîäëîãûã áîäîîðîé. Òîîíû íýð äýýð àñóóëò òàâü.a. Íýã àéëûí ãóðâàí ýðýãòýé õ¿¿õýä á¿ãä íýã, íýã ýã÷òýé áîë òýð àéë õýäýí

õ¿¿õýäòýé âý?á. Õýñýã øàãàéã äºðºâ, äºðâººð áîëãîâîë õî¸ð ¿ëäýíý. Òàâ òàâààð áîëãîâîë íýã

¿ëäýíý. Á¿ãä õýä áàéñàí áý?â. Òóóçûã çóðãàà îãòëîõîä õýäýí õýñýã áîëîõ âý?

2. Äàðààõ ¿ãñèéí îëîí óòãûã òàéëáàðëàí áè÷ýýä, ºã¿¿ëáýð çîõèîãîîðîé.

a. Ãàð..........................

ãýðò õèéõ á¿òýýë÷ àæèë

3. Ýõýýñ òîäðóóëñàí ¿ãèéí ä¿ðìèéã òàéëáàðëààðàé.

ãîëèîÃîëèî áîë öàðöààíû òºðëèéí íýã ç¿éë øàâæ þì. Ò¿¿íèéã òóíèà ìóóòàé òýìýýëçãýíýòýé

æèøèõýä áóëèà òîì ãýäýñòýé òóë ãîëèî ãýæ íýðëýäýã áèç. Öàðöàà äýâõðýã, ãîëèî, öºì õèàã íîãîî, íàâ÷ íàõèàíû øèìýýð õîîëëîíî. Èéìýýñ õàäëàí áýë÷ýýð, òàðèàëàíãèéí àëü àëèíä õîðòîé.

4. Äàðààõ ¿ãñèéã çºâ áîëãîæ áè÷ýýðýé. ªã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷. õ¿ðçä, íàâ÷ñ, õîëòñ, àõñ, íààäöãà, õóóäñ, áàãøä, èäæ, ¿ðòñ, íèñæ, îòæ, àëñä, õîòä,

à÷ò, îää. 5.

6. Öýýæýýð áè÷.

Çã + Çã = ÝñÕ + Ò× = Ý

çàãâàðò òîõèðîõ 5, 5 ¿ã îëæ, ºã¿¿ëáýðò îðóóëàí áè÷ýýðýé.

á. Îé.......................... â. Àÿëàõ

.............

............. ã. Ãàðö..........................

��

X

�0

7 ì î í ã î ë á àà â à ð

9 ö îî æ îî ç à ñ àà ä ò ó ø àà ÷ è õ

4 ï, ê, ô, ù

ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷

çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷

îíöãîé ãèéã¿¿ëýã÷

Á¿òýýâýð

à. Õýëíèé

¿ç¿¿ðèéí

óãèéí“í” àâèà

à, î, º, ý- ÿëãàõ ýãøèã

ýãøèãã¿é

1.

2.

¯ã

4.

Ýñðýã óòãàòàé

Îéðîëöîî óòãàòàé

Èæèë íýð

Øèëæñýí óòãàòàé

Íèéëìýë ¿ã

Õàðü ¿ã

¯ÃÈÉÍ ÓÒÃÀ

õàð-öàãààí

çî÷èí-ãèé÷èí-àéë÷èí

í¿ä

í¿¿ð óëàéæ í¿ä á¿ëòèéõ

áîðîî + öóâ áîðîîíû öóâ

êîìïüþòåð

ýðõòýíöîõèõ

¯ã

5.þÌ

Çààí íýðëýñýí

Òîî øèðõýã çààñàí

Øèíæ ÷àíàð

¯éë õºäëºë

Òºëººëºí çààñàí

Äààãà Æ.í

Íýã Ò.í

Øàðãà Òý.í

Äàâõèõ .̄ã

Ýíý Òº.¿

ä¯ÐÌÈéí ÒàéëÁàÐ Òîëü

ì, í, ë, á, â, ð - 7ÝÃä, ò, æ, ç, ö, ÷, ñ, ø, õ - 9ÇÃ

7 + 9 = Ý

9 + 9 = Ý3.

Õîîëîéí

Õýëíèé“ã” àâèà

à, î - ÿëãàõ ýãøèã

ýãøèãã¿é

á.

• 79

- èéí øààðäëàãààð áè÷ñýí áàëàðõàé ýãøèã

• ¯éë ¿ãèéí Õ-èéí ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã • Çººëð¿¿ëýõ ¿¿ðãýýð îðñîí áàëàðõàé “è” ýãøèã• ßëãàõ áàëàðõàé ýãøèã

Ãýýãäýõã¿é

��

X


7.Õýí ?

Îâîã íýð

Òºðºë ñàäíû íýð

Ìýðãýæëèéí íýð

Æèøýý

..................................

..................................

..................................

Þó?

þì

¿çýãäýë

àìüòàí

Æèøýý

..................................

..................................

..................................

ßìàð?

Õ¿í

Þì

ç̄ýãäýë

ªíãº ç¿ñÕýëáýð ä¿ðñÀìò ÷àíàðÕýìæýýÎâîð ä¿ð

Þìíû øèíæ

çààñàí ¿ã

¿éë õºäëºë

Õ¿í

Þì

ç̄ýãäýë¯éë ¿ã

ÿàæ áàéíà ?ÿàâ ?ÿàõ ?ÿàíà ?ÿàæ ?ÿàäàã ?

8.

9.

10.

11.


6. Íýðëýñýí ¿ã

Õ¿í þì ¿çýãäýë

Õýí? þó?

þìíû òîî øèðõýã çààñàí ¿ã

Òîî øèðõýã äýñ äóãààð

Õ¿í

Þì

ç̄ýãäýë

õýä õý÷íýýí ?

õýää¿ãýýð ?

õýä¿¿ë ?

õýäíèé õýä ?

Þìíû òîî õýìæýý

çààñàí ¿ã

þìíû ¿éë õºäëºë çààñàí ¿ã

��

Xíýðëýñýí ¿ãèéí õóâèëàë

12.

Õ¿¿õýä (ãàíö òîî) Õ¿¿õýä (åðèéí íýð)

Õ¿¿õä¿¿ä (îëîí òîî) Òýì¿æèí (îíîîñîí íýð)

Õàìààòóóëàõ íºõöºë

13.

Òýì¿æèí ìèíü íàéìàí øàðãà àãòàà îëîâ.

Òýì¿æèí ÷èíü íàéìàí øàðãà àãòàà îëîâ.

Òýì¿æèí íü íàéìàí øàðãà àãòàà îëîâ.

Ä¿¿ íàð íü Òýì¿æèíãýý õ¿ëýýæ áàéíà.

Òèéí ÿëãàë

14.

ÍÝÐËÝÕÕÀÐÜßÀËÀÕ

×ÈÃËÝÕ¯ÉËÄÝÕÕÀÌÒÐÀÕ

ÃÀÐÀÕ

ªÃªÕ ÎÐØÈÕ ÇÀÀÕ

15.

¯ã

Íýð

ýëñý

í ¿ã

¯éë ¿ã

Þìíû øèíæ

çààñàí ¿ã Þìíû òîîã çààñàí ¿ã Îðîí öàãèéã

çààñàí ¿ã

Òºëººë

ºí

çààñàí ¿ã

Çààæ íýðëýñýí

¯éë õºäëºë

ªíãº Òîîíû äýñ

äóãààð

Îðîí áàéð

Òºëººëñºíõýí? þó?

ÿàâ? ÿìàð? õý÷íýýí?

õ¿í, þì, ¿çýãäýë

ç¿ñ, õýëáýð, õýìæýý,

÷àíàð

ÿàæ áàéíà?

ÿàäàã?õýçýý?

õààíà?

õýä ä¿ãýýð?

õýä?

-ûí -û-èéí-èé-í

-ä-ò

-ûã-èéã -ã

-ààñ-ýýñ-îîñ-ººñ

-ààð-ýýð-îîð-ººð

-òàé-òýé-òîé

-ðóó-ð¿¿

��

X

Ýõ

17. Ýõ

ýõëýë

ãîë

òºãñãºë

Ýõèéí òºãñ øèíæ

ªã¿¿ëáýð

16.

Ñàëõè ÿàæ ¿¿ñäýã âý ?

Ñàëõè ¿¿ñäýã.

Õ¿¿å! Õè÷ýýëýý õèé.

Õóðäàí áîñ!

Óíøèõ áè÷èã

18.

ÌÀÀÇ

¿ëãýð ýõëýë

ãîë

òºãñãºë

îíüñîãî

åðººë

åðòºíöèéí ãóðàâ

èõýñãýë àäèëòãàë

ç¿éðëýëáàãàñãàë

ÿðóó õýðýãë¿¿ð

Òºðºë Çîõèîìæ

��

X

1. àâàðãà2. àâüÿàñ3. àãü4. àäüÿà5. àéëäâàð6. àçàðãà7. àðãàëü8. àðãàë9. áàãàíà 10. Áàéãàë íóóð11. áàéãàëü äýëõèé12. áàðèëãà13. áàÿñãàëàíò14. áîëîâñðîë15. áºæèí16. á¿ðòãýë17. áÿëçóóõàé

18. ãàâüÿà19. ãî¸ìñîã20. ãóàé21. ãÿëòãàð22. ¸ãòëîë23. çàëãàìæëàã÷24. çî÷ëîìòãîé 25. çºâëºãºº26. èòãýìæèò27. ìýäðýìæ28. ìÿíäàñ29. íîìõòãî30. íýâòýðõèé òîëü31. íÿëçðàé32. íÿëõàñ33. î¸îð34. îãîòíî

Çªâ ÁÈ×ãÈéí Òîëü35. îíüñîãî36. ñàíàà÷èëãà37. ñèéëáýð÷èí38. ñî¸ðõîë39. ñîðâè40. òàðâàãà41. òîãîðóó42. òºâøèí43. óãñóóðãà44. óðüõàí45. õàðüÿà46. ýðâýýõèé47. ýâõìýë48. ýåëäýã49. ÿéæãàð50. ÿðèëöëàãà

ÒàéëÁàÐ Òîëü (Òàâàí õîøóó ìàëûí æèøýýí äýýð)

àäóóóíàãà-íýã íàñòàéäààãà-õî¸ð íàñòàé¿ðýý-ãóðâàí íàñòàé (ýð)áàéäàñ-ãóðâàí íàñòàé (ýì)õÿçààëàí-äºðâºí íàñòàéñî¸îëîí-òàâàí òàñòàéõàâ÷èã ñî¸îëîí-çóðãààí íàñòàéã¿éöìýë-äîëîîí íàñòàéàçàðãà -ýöýã ìàëã¿¿-ýõ ìàë

Òýìýýáîòãî-íýã íàñòàéòîðîì-õî¸ð íàñòàéáóéëò-ãóðâàí íàñòàéòàéëàã-4-5 íàñòàé (ýð)ãóíæ-4-5 íàñòàé (ýì) àòàíöàð-6 íàñòàé (ýð)àò-7 íàñòàé (ýð)áóóð-ýöýã ìàëèíãý-ýõ ìàë

¯õýðòóãàë-íýã íàñòàéáÿðóó-õî¸ð íàñòàéø¿äëýí ãóíà-ãóðâàí íàñòàé (ýð)ø¿äëýí ãóíæ-ãóðâàí íàñòàé (ýì)õÿçààëàí-äºðâºí íàñòàé (ýð)äºíæ-äºðâºí íàñòàé (ýì)øàð-íàñ ã¿éöñýí (ýð)áóõ-ýöýã ìàë¿íýý-ýõ ìàë

Õîíüõóðãà-íýã íàñòàéòºëºã-õî¸ð íàñòàéø¿äëýí, çóñàã-ãóðâàí íàñòàéõóö-ýöýã ìàëýì õîíü-ýõ ìàë

ßìààèøèã-íýã íàñòàéø¿äëýí (áîðëîí)-õî¸ð íàñòàé çóñàã -ãóðâàí íàñòàé (ýì)óõíà-ýöýã ìàëýì ÿìàà-ýõ ìàë

��

XªâªÐÌªö ÕÝëö ¯ãÈéí Òîëü

1. Àìàà áàðèõ-ãýìøèõ2. Àðààãàà çóóõ-ìóó ñàíàõ3. Àì ìóðóéõ-ìóóäàëöàõ, õýðýëäýõ4. Àä áîëîõ -õ¿íä ìóó õýë¿¿ëýõ5. Àëòàí àÿãàíààñ óñ óóõ-æàðãàë ýäëýõ6. Àëòàí õîøóó ºðãºõ-õîâëîõ7. Àì õàëàõ-ÿðèà ºðíºõ8. Ãýäýñ ãàðàõ-öàäàõ9. Ãàð íèéëýõ-õàìòðàõ

10. Ãàð ñóíãàõ-òóñëàõ11. Ãàðàà ãàðãàõ-÷èí ñýòãýëýýñýý12. Ãîë íü õàðëàõ-èõýä õàðàìñàõ13. Ãàíãàð ãóíãàð õèéõ-ýëäâèéã ÿðèëöàõ14. Ãàíçàãà íèéëýõ-ñàíàà íèéëýõ15. Ãàð òàòàõ-õàðàìëàõ16. Äîëîîí áóë÷èðõàéãàà òîî÷èõ-

íóóëã¿é ÿðèõ17. Ãóÿà àëãàäàõ-èõýä áàÿðëàõ18. Äºðã¿é áóõ øèã-ìàø çºð¿¿ä19. Äîòîð ãàçðààñ ºð íýõýõ-ºëñºõ20. Çîîñíû í¿õýýð õàðàõ-ìºíãººð

öýãíýõ21. Ç¿ðõ ãàðàõ-çîðèãëîõ22. Ç¿¿ îðîõ çàéã¿é-ìàø äîòíî23. Ç¿ðõ ¿õýõ-àéõ, õàëøðàõ24. Ìàãíàé òýíèéõ-áàÿðëàõ25. Ìîðü ñàéòàé-àçòàé26. Ìàãíàé õàãàðòàë áàÿðëàõ-¿íýõýýð

áàÿðëàõ27. Íàðèéíäàà õàòàõ-õàðàìëàõ28. Íîõîéí äóó îéðòîõ-äóóñàõ äºõºõ

29. Íàñíû íàð õýëáèéõ-õºãøðºõ30. Íîõîéí çàìààð îðîõ-áóðóóäàõ31. Í¿ãëèéí í¿äèéã ãóðèëààð õóóðàõ-

þìûã îðîìäîõ32. Í¿¿ð ºãºõ-íàéð òàâèõ33. Í¿¿ð õàëàõ-è÷èõ çîâîõ34. Íàð íü ãàðàõ-èõ áàÿðëàõ35. Îãîòíû í¿õýýð áàãòàõ-çàëüòàé36. ªäðèéí îä øèã-ìàø õîâîð37. Ñóóñàí ãàçðààñ øîðîî àòãàõ-

þìõíààð þì õèéõ38. Ñ¿¿ëýý ñýðâýýí äýýðýý òàâèõ-

îíãèð÷, áèåý òîîõ39. Òîëãîéãîî ãàíçàãàëàõ-óðóó öàðàéëàõ40. Òîëãîé öîõèõ-õàìãèéí ñàéí íü41. Òîì òîëãîé ãàðãàõ-èõ çàí ãàðãàõ42. ¯íýãíèé í¿ä çàëãèñàí þì øèã-

óíòàõàà áîëèõ43. ¯õýð òýðýã øèã-óäààí44. Õàâðûí òýíãýð øèã-îëîí ààøòàé45. Õàìðààðàà ãàçàð õàòãàõ-òóéëäàí

ÿäðàõ46. Õîøóó õóäàëäàõ-õîâëîõ47. Õºë ãàçàð õ¿ðýõã¿é-èõýä áàÿðëàõ48. Õàëóóí áóäàà èäýõ-õ¿íýýñ õóóëàõ49. Õîð øàð íü áóöëàõ-àòààðõàõ50. Öààñàí áóó òàâèõ-õóäëàà ÿðèõ51. ×èõíýýñ õîíõ óÿõ-¿ãëýõ52. ×óëóó õººëãºõ-ìýõëýõ53. Ýëýã áàðèõ-òîîõã¿é áàéõ54. ßñ õàÿõ-õóòãàí ¿éì¿¿ëýõ

mongol khel

Documents