fttHjivufiM 4. iUSriTUT, jeqmy fffl*ANT I K I S I N G I DU NU M: DO S ADA NJ A OT KRI A I MO GU NO S T DAL J I H I S T R A I VANJ AMARKO POPOVICO rimskom Singidunumu kod nas je dosta pisa- no. Najee su to izvetaji o istraivanjima ili po- jedinanim nalazima1, topografiji2, a razmatrana su i pitanja u vezi sa nastankom i razvojem antikog grada3. Dosadanja saznanja, jo uvek veoma fragmentarna i nedovoljna za donoenje konanih zakljuaka, pruaju mogunost da se stekne osnov- na slika o razvojnim etapama, topografiji i urbanoj strukturi Singidunuma, kao i stepenu ouvanosti antikih tragova pod zdanjima savremenog grada. To se moe smatrati pouzdanim polazitem za da- lja istraivanja u budunosti. Za rimsku dravu, koja je tokom prvog veka uspostavila svoje granice na Dunavu, poloaj bre- ga iznad ua Save bio je od posebnog stratekog znaaja. Nema pouzdanih podataka da li je u tom ranom razdoblju ovde boravila neka od rimskih legija. vra vojna i administrativna organizacija na podruju dunavskog limesa uspostavljena je neto kasnije, u doba Domicijana. Godine 86. ranija provincija Mezija podeljena je na dve nove - Gornju i Donju Meziju. Na podruju Gornje Mezije tada se nalazila legija VII Claudia. Iste godine, radi ojaanja odbrane na gornjomezijskom limesu, pre- baena je iz Dalmacije legija IV Flavia. Nije pou- zdano utvrdeno gde je ova legija bila smetena po dolasku u Podunavlje. Nekoliko decenija kasnije,D. Bojovi, Piilog urhanoj istoriji Bcograda u periodu rimske dominacije, Godinjakgrada Beograda (GGB) XXII, (1975), 5-6; Id., Arheoloko naslede Beograda, Muzej grada Beograda katalog izlobe 27, (1985), 87-95, sa celovitom bibliografijom svih radova o rimskom Singidunumu. 2V. Kondi, Rimski Singidunum u svetlosti arheolokih nala/.a, Zliornik radova: Oslobodenje gradova od Turaka 1862-1067, Beograd 1970, 29-33: ld., Osnovni elementi topografije Singidunuma, in: Istorija Beogracla 1, (1974), 72-88; ). Todorovi, V. Kondi, Keltski i rirnski Singidunum, Beograd 1971. 3M. Mirkovi, Rimski gradovi . Tragovi antikih zgrada zabeleeni su i na nekim drugim lokalitetima u okviru urbane zone Singidunuma, du Knez Mihailove ulice8' i u Zadarskoj uiici36. Medu solidnije gradenim singidunumskim zgradama bilo je i luksuznijih zdanja. Na to ukazuju, pored navedenog prirnera sa Kosanievog venca, nalazi mozaikih kockica i fragmenti fresko maltera iz slojeva u Studentskom parku37, kao i delovi tukature otkriveni prilikom ukopavanja instalacija toplovoda na oblinjem Studentskom trgu90. Zanimljivi fragmenti fresaka sa motivima- '' " vegetacije i ptica otkriveni su na lokalitetu izmedu ulica Jovanove i Tadeua Kouka91. Nalazi mer- merne dekorativne arliitektonske plastike iz Singi- dunuma za sada nisu poznati, a i primerci od mek- ih vrsta kamena izuzetno su retki. Zabeleen je na- laz jednog kapitela sa prostora u neposrednoj blizini june kapije kastruma92, a dve kamene baze za30M. Mirkovi, IMSI, 73-75, sa starijom literaturom. 31D. Bojovi, Prilog urbanoj istoriji Beograda, 7-11. 32- lbicl.. 20. 3392 lbitl., 11-16: D. i M. Garaanin, Arheoloka nalazista uSrbiji, Beograd 1951, 126. 34114 D. (iara.aniii. op. cit., 69. 35 ). Todorovi, M. Birtaevi, op. cit., 38-39. 36 D. Bojovi, Neobjavljeni podaci za istoriju rimskog Singi37dunuma, GGBXX11I, (1976), 9-12. v. Kondi, op.cit., 75.stubove nadane su u Siminoj ulici93. U Kievskoj ulici evidentiran je jedan antiki kapitel94, za koji se ne zna da li je tu naden iii moda potie sa podruja civilnog naselja Singidunuma. Jedna manja profi- lisana baza i deo stubia sa kapitelom, klesani od peara, nadeni su u dvoritu zgrade u Knez Mibai- lovoj 5095. Deo venca sa rustino klesanim palme- tama otkriven je kao spolija u kompleksu srednjovekovne Istone kapije Donjeg grada, a jedan veo- ma oteen korintski kapitel otkriven je u sloju tur- skog uta nedaleko od Sahat kapije91'. Sa ueg gradskog podruja Singidunuma retki su i nalazi skulptura. Ranije pomenuti ulomci statua sa prostora nekadanjeg foruma, otkriveni krajem prolog veka pri kopanju temelja za zgradu Narodne l^anke, izgubljeni su ili se vie ne mogu identifikovati medu ouvanim spomenicima iz lapidarijuma Narodnog muzeja. Jedina vea, bolje ouvana statua, sada izloena u ovom muzeju, potie iz kastruma, a otkrivena je prilikim gradenja nekadanje zgrade Vojno-geografskog instituta na jednom od bastiona Jugoistonog fronta Beograd- ske tvrave97. Mermerno poprsje jedne enske statue otkriveno je prilikom kopanja temelja zaD. Bojovi, Rimske terme u Studentskom parku, 14-15. 90' M. Vujovi, Prilog prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracije na tlu Singidunuma, u ovom zborniku, 169179. Ouvani fragmenti u Dokumentacionom centru Naunoistraivakog projekta za Beogradsku tvrdavu. 91' Zatitna arheoloka iskopavanja Zavoda za zatitu spomenika kulture grada Beograda i Arheolokog instituta 1991-1993. g; M. Vujovi, op. cit., u ovom zborniku, 174, sl. 5-6. 92' Nalaz ispred nekadanjeg hotela Srpska kruna, sada Bib- lioteka grada Beograda, Cf. D. Garaanin, op. cit., 62. 93V. Petkovi, Izvetaj o radu Narodnog muzeja 1911. g, Godihjak SKA XXV, (1911), 277. D. Garaanin, op. cit., 79. 95 Nalaz nije objavljen. Dokumentacija u Zavodu za zatitu spomenika kulture grada Beograda. 46" Nije objavljeno. Arheoloka iskopavanja M. Popovia 1973. g. Dokumentacija u Naunoistraivakom projektu za Beograd- sku tvrdavu. 97 D. Garaanin, op. cit., 64, sl. 39.8311zgradu u Zinaj Jovinoj ulici 3098, a neto dalje u dvoritu nekadanje andarmerijske kasarne na uglu Kapetan Miine i Simine ulice otkrivena je glava, verovatno, Heliosa9''. Jo jedno mermerno ensko poprsje potie iz Beograda, ali mu se ne zna tano mesto nalaza100. Iz Knez Mihailove ulice potie mermerna glava devojke, veoma dobra rim- ska replika iz II veka, radena prema helenistikom uzoru101, kao i jedna manja fragmentovana statua Herakla102. Medu nalazima antikih skulptura iz Singidunuina posebno je zanimljiv deo ruke jedne bronzane statue natprirodne veliine, iskopan u Dobrainoj ulici103, koji moda potie od nekog veeg javnog spomenika. Posmatrani u kontekstu ceiine urbane zone Sin- gidunuma navedeni ostaci solidnije gradene arhi- tekture relativno su malobrojni. Struktura kultur- nog sloja bez znaajnijih tragova gradevinskog u- ta, kakvu najee sreemo, navodi na zakljuak da su kue antikog grada na ovom prostoru bile skromnije gradene, preteno od lakih materijala, pri emu ni pojava zidova bez jaeg malternog ve- ziva ne predstavlja retkost. O izgledu zgrada, njihovoj visini, kao i gustini naseljenosti u urbanoj zoni Singidunuma, prema rezultatima dosadanjih is- traivanja, gotovo se nita pouzdano ne moe rei. Tragovi zanatske delatnosti, koja se, izgleda, odvijala na rubnim delovimanaselja, zabeleeni su na nekoliko lokaliteta: kod dananje Patrijarije i Konaka knjeginje Ljubice104, zatim Narodnog po- zorita105, i u bloku izmedu ulica Jovanove i Ta- deua Kouka106. Posmatrano u celini, civilno naselje antikog Singidunuma, koje se razvijaio uz legijski logor, prostorno je bilo relativno malo. Njegova povrina, po svemu sudei, nije prelazila 30 do 35 ha. Na- ravno, to nije bilo i jedino naseljeno podruje. Na urbanizovanom prostoru savremenog Beograda otkriveni su tragovi vie izolovanih manjih stambe- nih insula. Rimski kulturni sloj, ali bez uoljivih os- tataka kua, otkriven je u Ulici Andre Nikolia na Topiderskoin brdu10', a sa ireg kompleksa ovog lokaliteta potie i nalazjedne "mermerne ruke koja dri jabuku' 38. Neto nie, ka Gospodarskoj me- hani (Bulevar Vojvode Miia) zabeleeni su nalazi dva sarkofaga39. U pitanju je, izgleda, bio manji naseobinski kompleks sa nekropolom. Slian kom- pleks, ili moda samo jedna vila, postojao je u do- lini kraj nekadanjeg Mokrolukog potoka, izmedu Vodovca i Duanovca110. Uz ostale nalaze sa ovog lokaliteta treba pomenuti i jednu mermernu ikonu sa predstavom Trakog konjanika40Tragovi an- tikog naseobinskog sloja uoeni su i kraj ua Topiderske reke u38' Dnevni list "Vreme" od 31. decembra 1930. g. 39- Jedan sarkofag od svetlozelenog kamena naden je u Ulici M. Gliia 10, a drugi u V. Vukovia 15; Cf. J. Petrovi, Godisnjak SKA XXXVII, (1928), 202-203 i 230-231. 40IU- I). Bojovi, Mitrine ikone i ikone podunavskog i trakog konjanika izSingidunuma, 142. T. IV/2.Savu41. Ostaci jedne rimske gradevine, sa ouvanim delovima poda i kanaliza- cije, otkriveni su prilikom zemljanih radova u IJIici Maksima Gorkog 85 (biva Prestolonaslednika Pe- tra) 113. Trag neke manje zanatske radionice sa ostatkom lonarske pei, otkriven je u Golsvortije- voj ulici 19, na prostoru koji se nalazio uz periferni deo Jugoistone nekropole Singidunuma114. Na podruju dananje Botanike bate11 ' i u susednoj Duinoj ulicillf' nalaeni su rimski grobovi, koji bi mogli pripadati nekom izdvojenom naseobinskom kompleksu u neposrednoj blizini civilnog naselja Singidunuma. Na slian zakljuak navode i pojedi- nana otkria rimskih grobova kocl Rospi upri- je42, uCerskoj ulici43 ikod Voznesenske crkve119.41- D. Garaanin, Rad Muzeja grada Beograda na arheologiji posleoslobodenja, Muzeji\, (1948), 122. 42 D. Garaanin, Arheoloki spomenici u Beogradu i okolini, 82. 43"8- Z. Simi, Kasnoantiki grob u Cerskoj ulici u Beogradu, Glasnik Drutva konzervatora Srbije 18. (1994), 75-76.Gospodar Jovanove1,7, kao i one Vinjieve i Strahinjia bana138, do ulice Brae Baruha49, gde se Sluajni nalaz manje mermerne statue Herakla pribliavala nekadanjoj obali. Najistureniju severnu sa Telefom44, koji potie iz Viegradske ulice121, taku nekropole, nie bede- ma kastruina, moda mogao bi da bude posredno svedoanstvo o A N T I C K I SINGIDUNUM: DOSADA$N|A OTKRIA posto- janju jedne rimske vile na tom prostoru. U odnosu na relativno malu povrinu urbanog jezgra, Singidunum je imao prostrane nekropole koje su ga okruavale gotovo sa svih strana. Glavna, jugoistona nekropola pruala se du puta prema Viminacijumu, ija se trasa moe pretpostaviti na pravcu dananje Kosovske, da bi zatim, prelazei preko dela tamajdanskog parka, izala na pravac Bulevara Revolucije122. irei se uz ovaj vaan anti- ki put, glavna singidunumska nekropola obuh- vatala je podruje od ulica Makedonske 12 Moe Pijade (ranije Deanske)124, preko Majke Jevrosi- me125, dela Takovske121', platoa oko crkve sv. Marka127, Tamajdana128 i Bulevara Revolucije129 do raskrsnice kod Vukovog spomenika. Sa suprotne strane, prema zapadu, nekropola je obuhvatala plato oko zgrade Narodne skuptine i, verovatno, deo dananjeg Pionirskog parka, prostirui se do pravca ulice Proleterskih brigada130. Njen sredinji deo, sa najveim intenzitetom sahranjivanja, mo- gao bi se lokalizovati uz samu trasu nekadanjeg antikog puta, na prostoru izmedu ulica Majke Jevrosime i Kosovske131. Druga, severoistona nekropola Singidunuma, obuhvatala je dunavsku padinu, sputajui se, iz- gleda, jednim svojim perifernim delom sve do ne- kadanje rene obale. Njena granica prema nase- ljenom podruju ne moe se pouzdano odrediti, budui da se u jednom razdoblju, najverovatnije tokom IV veka, sahranjivanje vrilo i na prostoru gde su se u predhodnom stoleu nalazili zanatski objekti, kako to pokazuju nalazi na ranije pomenutom lokalitetu izmedu ulica Gospodar Jovanove iTadeua Kouka. Toj graninoj zoni pripadali bi grobovi sa lokaliteta u Cara Uroa 2545, ugla Simine i Dobraine46, u Siminoj 33134, kao i Zmaj Jovinoj 2547. Spoljni rub ove nekropole moe se pratiti niz padinu dijagonalno u odnosu na savre- menu ulinu mreu od Dobraine48, preko raskrs- nice Zmaj Jovine i44Narodnog fronta, nije objavljeno. IJ Kosovskoj ulici grobovi su otkriveni u br. 20 (dva sarkofaga otkrivena 1967, nije objavljeno), br. 19-23 (G. Marjanovi- Vujovi, AP5, (1963), 81; M. Mirkovi, IMS I, 6061 i 68), br. 31 i ugao sa Vlajkovievom (D. Garaanin, Muzeji 2, (1949), 150- -151; G. Marjanovi-Vujovi, APS, (1963), 82; Z. Simi. op. cit., 21-35), br. 47 (N. Vuli, Godinjak SKA XXII, (1908), 167-168), ispod ulice ispred br. 33-45 i u delu Palmotieve (Z. Simi, op. cit., 21-41), kao i u Kondinoj ulici (D. Garaanin, Godinjak MGB I, (1954), 79; M. Mirkovi, IMSI, 59; G. Marjanovi-Vujovi, APS, (1963), 82). 45- D. Garaanin, Muzeji2, (1949), 151. 46 V. Petkovi, Godinjak SKA XLIII, (1934), 242-243: M. Mirkovi, IMSI, 69 i 71. 47-J. Petrovi, GodinjakSKAXXXV]ll, (1928),202-203. 48'J.Todorovi. M. Birtaevi. Godinjak MGBU, (19551,36.oznaava nalaz jednog groba na prostoru dananjeg Zoolokog vrta50. Sredi- njem delu ove nekropole odgovarali bi nalazi gro- bova sa lokaliteta u ulicama Gospodar Jevremo- voj51, Gospodar Jovanovoj52, Kapetan Miinoj53,49139. Popovi, Prilog prouavanju nekropole antikog Singidunuma, StarinarXXX., (1979), 111-112. 50 M, Popovi, Hadi Ilasan agina damija u Beogradu, GGB XXXVII, (1990), 89-90. 51 M. Valtrovi, Starinar VII, (1890), 114-116; M. Mirkovi, IMS 1,64. 52112 Jedna grobna konstrukcija od opeka uoena je, 1992. g, prilikom iskopa temelja za zgradu u Gospodar Jovanovoj 46, ali je grob, naalost ostao neistraen. 53 B. Saria, Godinjak SKAXXXIII, (1924). 195; V. Kondi, GGB VII, 33. ' V. Kondi, op. cit.. 29-33; M. Vasi, Godinjak SKA XXIV, (1910), 277.Vinjievoj144 i Tadeua Kouka54. Sa ove nekropole, aii bez blie odredenog mesta nalaza, po- tie i jedan fino klesani ranohrianski sarkofag14fa. Trea,_piostorno najmanja nekropola, nalazila se uz zapadni rub civilnog naselja i obuhvatala je podruje Pop Lukinc i Brankove ulice do Zelenog venca. Jasnije odredenje povrine koju je ona nekada obuhvatala, nije vie mogue, budui da je na gotovo celom tom prostoru, ranije pomenutim denivelacijama, izmenjen nekadanji reljef. Neko- liko rimskih grobova zabeleeno je na uglu ulica Brankove i Pop Lukine147, a jedna grobna kon- strukcija otkrivena je prilikom kopanja temelja za zgradu u Brankovoj 1655. Sa ove nekropole vero- vatno potie i jedna ploa sa natpisom otkrivena na lokaciji nekadanje zgrade "Prizad"-a (sada Tanjuga) u Ulici Carice Milice56. Podatak o nalazu jedne grobne konstrukcije "kod starog groblja", zabeleen 1888 g.,150 mogao bi se odnositi na kraj oko Brankove ulice57. Na nekropolama rimskog Singidunuma najee su nalaeni ostaci inhumiranih pokojnika, dok je pojava grobova sa kremacijom, ne rauna- jui one u obliku bunara iz ranijeg razdoblja koje obeleava vreme nastanka antikog grada, zabele- ena tek u novije vreme, i to samo na prostoru jugo- istone nekropole, u Kosovskoj, kod crkve sv. Mar- ka, na delu Tamajdanskog parka kod restorana "Madera" i mestimino izmeu Bulevara Revolucije i ulice Proleterskih brigada58. Prema ovim rezultatima istraivanja, koji jo uvek nisu dovoljni za donoenje pouzdanijih zakljuaka, izgleda da su oba pomenuta naina sahranjivanja praktikovana istovremeno tokom druge polovine II i u III veku. Od nadgrobnih obeleja sa singudunumskih nekropola poznato je oko 50 stela ouvanih u celosti iii u pojedinim fragmentima. Ni jedna od njih nije otkrivena "in situ", niti se moe povezati sa odgovarajuim grobom. Nalaene su najee kao spolije u sklopu poznijih antikih grobnih kon- strukcija, ili ugradene u srednjovekovne fortifika- cije. Ouvani natpisi na preko 40 ovili stela drago- cena su izvorna grada o stanovnitvu rimskog Sin- gidunuma, posebno o vojnicima i veteranima Iegi- je IV Flavia153. Osim stela kao nadgrobna obeleja, istina znatno rede, javljaju se i male kamene skulp- ture lavova, i to iskljuivo na jednom delu jugois- tone nekropole, na podruju izmedu ulicaTakov- ske i Brae Nedia. Od sedam otkrivenih primeraka u Singidunumu, est potie sa ovog prostora154, dok se za sedmi ne zna tano mesto nalaza59. Samo jedan od ovih lavova otkriven je u svom prvo- bitnom poloaju54- ]. Todorovi, M. Birtaevi, Godinjak MGBII, (1955), 39. 55- D. (iaraanin, op. cit., 66. 56' N. Vuli, op. cit., 6; M. Mirkovi, IMSI, 75. iso [vi. Valtrovi, Rimski natpis iz Beograda, StarinarV, (1888), 57-Krajem osamdeselih godina prolog veka glavno beograd58sko groblje nalazilo se jo uvek naTamajdanu. U lo vreme sta59njivani sve do kraja tree decenije XJX veka.kao obeleje nad grobom spa- ljenog pokojnika156. Na nekropolama rimskog Singidunuma zastupljeni su razliiti naini sahranjivanja, odnosno ti- povi grobnih konstrukcija, koji se esto javljaju za- jedno na istom prostoru, kako to najbolje pokazuje primer na lokalitetu u Ulici Majke Jevrosime 47-49157. Najjednostavnijem nainu sahranjivanja pripadali bi grobo\d gde su pokojnici polagani ne- posredno u zemlju, bez posebne konstrukcije. Bu- dui da su obino bez priloga, ovi grobovi najee uopte nisu evidentirani, tako da je veorna teko zakljuiti u kojoj su meri bili zastupljeni. Kao naj- brojniji na singidunumskim nekropolama se jav- ljaju grobovi radeni od opeka. U pitanjusu razliiti tipovi grobnih konstrukcija, od najjednostavnijih sa nasatice postavljenim opekama, do solidnije gradenih uz upotrebu hidraulinog maltera. Za- nimljiva je pojava da u Singidunumu do sada nije otkrivena ni jedna vea zasvedena grobnica za dva ili vie pokojnika kakvih, inae, ima na nekropo- lama Viminacijurna158. Grobovi gracni opekama,M. Mirkovi, Rimski Singidunum u svetlosti epigrafskih izvora, ZbornikFilozofskogfakulteta V-l, (1960), 323-338. 154Dve figure lava nadene su u Takovskoj ulici (D. Garaanin, GodinjakMGBI, (1954), 86), dve na prostoru Bulevara Revolu- cije (Ibid., 66 i 68), jedan potie iz Ulice Svetozara Markovia 8 (Muzej grada Beograda, inv. br. 1291), dok je esti naden na Tamajdanu, kod "Madere" (Z. Sirni, op. cit., u ovom zborniku, 25-27, sl. 8). l;>5 Za ovu figuru lava ostalo je zabeleeno da je nadena nad jednim rimskim grobom " iznad Akademije" (D. Garaanin, op. cit., 88). 1:>6' Grob na lok. Tamajdan kod "Madere": Z. Simi, op. cit., u ovom zborniku, 25-27, sl. 8. I57' J. Todorovi, V. Kondi, op. cit, 78-82. '58. Vasi, Nekolike grobne konstrukcije iz Viminacijuma, Starinar n. r. II, (1907), 66-68; Lj. Zotovi, June nekropole Viminacijuma i pogrebni obredi, Viminacium I, (1986), 51-53.15314ANTIKI SINGIDUNUM: DOSADAN |A OTKKIA iako su zastupljeni na svim prostorima nekropola, na pojedinim njihovim delovima predstavljaju isklju- ivi ili dominantni vid grobnih konstrukcija. Ta- kav slnaj je na prostoru Takovske ulice i oko crkve Sv. Marka60, na uglu Kneza Miloa i Proleterskih brigada61 i na uglu ulica Kapetan Miine i Gospo- dar Jovanove"'1. Konstrukcije radene od masivnih klesanih kamenih ploa, koje obrazuju grobnu ko- moru, zabeleene su na sve tri singidunumske nek- ropole. Pri njihovoj gradnji esto su korienestari- je stele. Zanimljiv primer ovog tipa grobne kon- strukcije, radene od velikih obradenih blokova ka- mena, otkriven je na lokalitetu Bulevar Revolucije 72-78lb2. Luksuznijem vidu sahranjivanja odgova- rali bi sarkofazi^ kojih je u Singidunumu nadeno preko dvadeset. Uglavnom su u pitanju primerci skromnije obrade sa monolitnim, ponekad kompo- zitnim sandukom, poklopcem na dve vode, sa ak- roterijama na uglovima. Samo kod tri sarkofaga po- stojala je obradena prednja strana sa natpisom62, a natpis je sauvan i na jednom manjem deijem sarkofagu za koji se ne zna sa koje singidunumske nekropole potie11'4. Kao izuzetnu pojavu treba ista- i ranije pomenuti fino klesani ranohrianski sar- kofag sa reljefom na kome je ilustrovana biblijska legenda o Joninom stradanju63. Sahranjivanje u olovnim kovezima u Singidunumu je, izgleda, bilo veoma retko. Do sada je otkriveno samo pet grobo- va ovoga tipalr'64. Olovni kovezi obino su polagani neposredno u zemlju. Izuzetan primer sa singidunumske nekropole predstavlja grob iz Vinjieve 10, gde je ovakav koveg bio poloen u grobnu komoru od kamenih ploa i sekundarno upotrebljenih starijih stela, sa podom od fino uglaanog maltera65. Na kraju ovih topografskih razmatranja o trago- vima antikog Singidunuma treba pomenuti i nala- ze ostava rimskog novca. Krajem prolog veka, na prostoru kod nekadanje Batal damije otkrivena je manja ostava od 27 zlatnika, koja je bila pohra- njena poetkom tree decenije II veka, kraj irase puta ka Viminacijumu168.60 D. Garaanin, Muzejil, (1949), 146-148; M. Popovi. AP 14, (1972), 64-65,1. XXI/ 1-3. 611G