mrrj izns'k esa v ks|ksfxd fodkl - up msme · gqvk gsa izn sk esaiwwth fuosk izksrlkfgr djusds...
TRANSCRIPT
mRrj izns'k esa vkS|ksfxd fodkl
izxfr leh{kk 2009&10
izxfr leh{kk 2009&10 esa fuEu vuqnku la[;k ls lacaf/kr foHkkxksa dh izxfr lEefyr dh xbZ gSA
dza0 vuqnku la0 LkEcfU/kr foHkkx
1 vuqnku la0&3 m|ksx foHkkx¼y?kq m|ksx ,oa fu;kZr izksRlkgu½
2 vuqnku la0&4 m|ksx foHkkx¼[kkus ,oa [kfut½
3 vuqnku la0&5 m|ksx foHkkx¼[kknh ,oa xzkeks|ksx½
4 vuqnku la0&6 m|ksx foHkkx¼gFkdj?kk m|ksx½
5 vuqnku la0&7 m|ksx foHkkx¼Hkkjh ,oa e/;e m|ksx½
6 vuqnku la0&8 m|ksx foHkkx¼eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh½
mmm|||kkksssxxx fffuuunnnsss”””kkkkkkyyy;;;]]] mmmRRRrrrjjj iiizzznnnsss'''kkk
(fu;kstu ,oa leUo; vuqHkkx)
dkuiqj
-i-
izLrkouk
vUrjkZ"Vªh; ifjn'; esa Hkkjr tSls fodkl'khy ns'k dh vkfFkZd O;oLFkk dks
lqn`<+ djus esa m|ksxksa dh fo'ks"k Hkwfedk gSA m0iz0 tula[;k dh nf"V ls Hkkjr dk
lcls cM+k izns'k gS rFkk izkdfrd lalk/kuksa] vuqdwy tyok;q ,oa mitkÅ
Hkw&lEink ls ifjiw.kZ gSA d`f"k {ks= ds ckn izns'k esa vkS|ksfxd fodkl dks xfr'khy
dj izns'k ds vkfFkZd lalk/kuksa esa o`f) dh lEHkkouk,a ifjyf{kr gksrh gSA orZeku
ljdkj izns'k esa vkS|ksfxd okrkoj.k dks xfr'khyrk iznku djus gsrq voLFkkiuk
lqfo/kk,a tSls lM+d ,oa fo|qr dh ekax dh iwfrZ lqfu;ksftr <+ax ls iw.kZ djus gsrq
d`rladYi gSA
lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e fodkl vf/kfu;e&2006 ds vUrxZr vc y?kq
m|ksx bdkb;ksa dks ek= eseksjs.Me nsdj ikorh jlhn izkIr djus dh O;oLFkk
tuinksa esa egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls ykxw gS] ftlls
vkS|ksxhdj.k dks xfr fey lds rFkk jkstxkj l`tu ds volj miyC/k gks ldsaA
o"kZ 2008&09 esa izns k esa y?kq vkS|ksfxd bdkb;ksa ds LFkkiuk ds okf"kZd y{;
33]000 ds lkis{k 33302 y?kq m|eksa dh LFkkiuk djkrs gq, 1]71]141 jkstxkj l`tu
fd;k x;k] ftuesa :0 2046-80 djksM+ dk iwWth fuos k gqvk gSA orZeku foRrh; o’kZ
2009&10 esa ekg fnlEcj] 2009 rd 25]813 y?kq m|eksa dh LFkkiuk djkrs gq,
132971 jkstxkj l`tu fd;k x;k gS ftlesa :0 1930-79 djksM+ dk iwWth fuos k
gqvk gSA izns k esa iwWth fuos k izksRlkfgr djus ds mn~ns ; ls m|ksx funs kky; esa
^^iwWth fuos”k izdks’B^^ dh LFkkiuk Hkh dh xbZ gSA
izns'k esa csjkstxkjh nwj djus gsrq orZeku ljdkj d`rladYi gSA Hkkjr
ljdkj }kjk foRrh; o"kZ 2008&09 ls ^^iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze^^ izkjEHk
-ii-
fd;k x;k gS] o’kZ 2009&10 esa vc rd ;kstukUrxZr :0 232-47 djksM+ 2911
ykHkkfFkZ;ksa dks Lohd`r fd;k x;k gSA
vkS|ksfxd DyLVjksa esa y?kq m|ksxksa dks lHkh izdkj dh vkS|ksfxd ifjlajpuk,a
iznku djrs gq, dyLVj ds :i esa fodflr djus dk iz;kl Hkh fd;k tk jgk gS
rkfd vUrjkZ"Vªh; ,oa jk"Vªh; izfrLi/kkZ ds ;qx esa vkS|ksfxd bdkb;kWa viuh mRikn
{kerk] xq.koRrk dk mPphdj.k dj ldsaA ;g ;kstuk lkoZtfud o futh
lgHkkfxrk ij vk/kkfjr gSA ;kstukUrxZr vc rd :0 2324-30 yk[k dh
/kujkf k 05 dyLVlZ ¼dkjisV dyLVj] Hknksgh] Xykl chM~l dyLVj okjk.klh]
ikVjh dyLVj [kqtkZ] lhtlZ dyLVj] esjB rFkk ysnj dyLVj pkSjhpkSjk]
xksj[kiqj½ ds gkMZ baVjos ku gsrq Hkkjr ljdkj ls Lohd`fr djk;h x;h gS] blds
vfrfjDr 09 DyLVj lk¶V baVjosa ku gsrq Lohd`r djk;s x;s gSA
y?kq m|ksxksa dh Rofjr fodkl ,oa izfrLi/kkZ {kerk dks fodflr djus ds
mn~ns'; ls lw{e ,oa y?kq m|eks ds rduhdh mUu;u ¼VsDuksykath vixzsMs'ku½
;kstukUrxZr o"kZ 2009&10 esa vc rd 60 bdkb;ksa dks :0 92-96 yk[k dh
lgk;rk miyC/k djk;h x;h gSA
izns'k ds o`gr vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa LFkkfir vkS|ksfxd bdkb;ksa dks fofHkUu
voLFkkiuk lqfo/kk,a ¼tSls&lM+d] ukyh] Mªsust vkfn ½ miyC/k djkus ds mn~ns';
ls voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k@lqn<+hdj.k dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA
izns'k ds leLr tuinksa esa vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr tutkfr ds
O;fDr;ksa dks viuk jkstxkj LFkkfir djus ds mn~ns'; ls vuqlwfpr tkfr ,oa
tutkfr lkewfgd izf'k{k.k dk;Zdze ds vUrxZr ykHkkfFkZ;ksa dks izf'kf{kr djus dh
dk;Zokgh dh tk jgh gSA 71 tuinksa esa izf'k{k.k dk;Zdze pyk;s tk jgs gS] ftlds
vUrxZr 1852 izf'k{kkFkhZ izf'k{k.k izkIr dj pqds gSA
-iii-
izns'k esa fu;kZr dks izksRlkfgr djus ds mn~ns'; ls fu;kZrdksa dks
fofHkUu ;kstukvksa tSls foi.ku lgk;rk ;kstuk] xsVos iksVZ rFkk fu;kZr gsrq Hksts
x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku rFkk ok;q;ku HkkM+k ;qfDrdj.k ;kstukvksa ls
ykHkkfUor fd;k tk jgk gSA blh izdkj izns'k esa gLrf'kYi ds fodkl ds fy,
jkeiqj esa ,d dkeu QSflfyVh lsUVj de izf'k{k.k dsUnz rFkk y[kuÅ esa ;w0ih0
bULVhV~;wV vkQ fMtkbu dh LFkkiuk dh x;h gSA izns'k ds pqus gq, f'kfYi;ksa dks
jkT; gLrf'kYi iqjLdkj ;kstukUrxZr fofHkUu iqjLdkj fn;s tkrs gS ,oa gLrf'kYih
isa'ku ;kstuk ds vUrxZr iqjLd`r fof'k"V gLrf'kfYi;ksa dks fu;ekuqlkj :0
1]000@& izfr ekg dh nj ls isa'ku Hkh nh tk jgh gSA xkft;kckn ¼x<+eqDrs'j½ esa
ew<+k f'kYi dh rduhdh mUu;u ;kstuk izkjEHk dh xbZ gSA
izns'k esa ,dy est O;oLFkk ykxw gS ftlds ek/;e ls tuin Lrj ij
bdkb;kasa dh LFkkiuk gsrq fofHkUu foHkkxksa ds vko';d vuqeksnu] vukifRr
izek.k&i= vkfn ,d gh LFkku ij le;c) :i ls miyC/k djk;k tk jgk gSA
izR;sd tuin ds ftyk m|ksx dsUnz ij ^^gsYi MsLd^^ LFkkfir dh xbZ gS blds
vfrfjDr 18 tuinksa esa m|fe;ksa dh lqfo/kk ds fy, vkuykbu ^^fuos k fe=
O;oLFkk^^ LFkkfir dh x;h gS A m|fe;ksa dh leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq f=Lrjh;
m|ksx cU/kq tuin @e.My rFkk jkT; Lrj ij LFkkfir gSa ftuds ek/;e ls
leL;kvksa dk izHkkoh fujkdj.k fd;k tk jgk gSA
mRrj izns'k O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k }kjk fofHkUu Lrjksa ij vk;ksftr
esyksa ds ek/;e ls izns'k dh vkS|ksfxd bdkb;ksa dks foi.ku dh lqfo/kk ds lkFk gh
fu;kZr ds volj Hkh miyC/k djk;s tk jgs gSA
lkexzh dz; ;kstukUrxZr lHkh Vs.Mj bZ&Vs.Mfjax ds ek/;e ls izkIr fd;s
tk jgs gSA mRrj izns'k esa lw{e ,oa y?kq bdkb;ksa }kjk mRikfnr eky dks fofHkUu
foHkkxksa@izfr"Bkuksa dks vkiwfrZ fd;s tkus ds i'pkr jksds x;s Hkqxrku ,oa mä ij
-iv-
vuqeU; C;kt ds fu.kZ; gsrq vk;qDr ,oa funs'kd m|ksx] m0iz0 dh v/;{krk esa
funs'kky; Lrj ij QSlhysVs'ku dkamfly dk xBu fd;k x;k gS] ftldh cSBd
lkekU;r;k izR;sd ekg ds izFke lkseokj dks vk;skftr dh tk jgh gSA vc rd
257 nkoksa dk fuLrkj.k fd;k tk pqdk gSA m0iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe
uks,Mk] xzsVj uks,Mk ,oa vU; vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.kksa rFkk laLFkkvksa ds ek/;e
ls izns'k esa vkS|ksfxd voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodkl fd;k tk jgk gSA
izns'k esa vkS|ksfxd fodkl ds fy, dk;Zjr fofHkUu laLFkkvksa dh laf{kIr :i
js[kk rFkk izxfr dk fooj.k bl iqfLrdk esa izLrqr fd;k x;k gSA vk'kk gS fd
m|ksx {ks= ls lacaf/kr fofHkUu oxksZ ,oa m|fe;ksa dks egRoiw.kZ tkudkjh miyC/k
djkus esa ;g iqfLrdk mi;ksxh fl) gksxhA
¼vuwi feJk½ voLFkkiuk ,oa vkS|ksfxd fodkl vk;qDr]
m0iz0 y[kuÅA
-v-
vuqØef.kdk Øekad ;kstuk dk uke i`"B-la[;k
1&mRrj izns'k ds vkfFkZd ifjn ; esa vkS|ksfxd fodkl dh Hkwfedk
,oa ubZ ljdkj ds ojh;rk dk;Zdze ds vUrxZr m|ksx foHkkx dh ;kstukvksa
dh :ijs[kk 1&4
2&o`gr m|ksx ,oa e/;e m|ksx {ks= %& 5&8 3&y?kq Lrjh; m|ksx {ks= %& &9
1&y?kq Lrjh; m|ksxksa dh LFkkiuk 10&12
2&vkS|ksfxd ijke'kZ lsok fuf/k 13 3&dPpk eky 14&16
4&vkS|ksfxd vkLFkku 17&19 5&ftyk m|ksx dsUæ ;kstuk 20
6&,dy est O;oLFkk 21
7&m|ferk fodkl dk;ZØe 22
8&m|ksx cU/kq ;kstuk 23&24
9& iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze 25&26
10&çns'k esa chekj y?kq ,oa y?kqRrj vkS|ksfxd bdkb;ksa dk iquokZlu 27
11&m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e iqjLdkj ;kstuk 28
12&vkS|ksfxd i;kZoj.k çnw"k.k 29 13&lw{e] y?kq m|e DyLVj fodkl ;kstuk 30
14& m0iz0 lw{e ,oa y?kq m|ksx rduhdh mUu;u¼VsDukWykth vixzsM ku½ ;kstuk 31
15& çlkj ,oa çf'k{k.k dk;ZØe 32
16&gLrf'kYi m|ksx 33&37
17&må izå esa x.kuk ;kstukUrxZr y?kq vkS|ksfxd bdkb;ksa ds vk¡dM+ksa dk laxzg.k 38&40
18&dk¡p ,oa ikVjh m|ksx 41
19&m|ksx funs'kky; dk dEI;wVjhdj.k 42&43
20&m|ksx funs'kky; ds vf/kdkfj;ksa@deZpkfj;ksa dh n{krk vfHkof) gsrq 44&46
çf'k{k.k ;kstuk
21&mRrj çns'k O;kikj çksRlkgu çkf/kdj.k 47&51
22&efgyk m|eh çdks"B dh LFkkiuk dk mn~ns'; ,oa dk;Z 52
23&peZ m|ksx 53&56
24&,lkbM ;kstuk 57&60
25&çns'k esa fo'ks"k vkfFkZd {ks= ¼,l0bZ0tsM0½ 61&64
26&lkexzh Ø; vuqHkkx 65&66
27&QsflfyVs'ku dkmafly 67
28&eSiMkbfVDl ;kstuk 68&70
-vi-
Øekad ;kstuk dk uke i`"B-la[;k
4&lEcfU/kr foHkkx %& &71
1&eqæ.k ,oa ys[ku lkexzh funs'kky;] mRrj çns'k] bykgkckn 72&78
2&gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx funs'kky;] mRrj çns'k] dkuiqj 79&89
3&funs'kky;] dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksx] mRrj çns'k] y[kuÅ 90&91
4&m|ferk fodkl laLFkku] mRrj çns'k] y[kuÅ 92&95
5&fu;kZr çksRlkgu C;wjks] mRrj çns'k] y[kuÅ 98&101
6&HkwrRo ,oa [kfudeZ funs'kky;] mRrj çns'k] y[kuÅ 102&103
7&m0ç0 [kknh ,oa xzkeks|ksx cksMZ] y[kuÅ 104&110
8&js'ke funs'kky;] mRrj çns'k] y[kuÅ 111&116
9&mRrj çns'k fuos'k dsUæ] ubZ fnYyh 117&118
5&vkS|ksfxd fuxe@çkf/kdj.k %& &119
1&mRrj çns'k foRrh; fuxe] dkuiqj 120&121
2&mRrj çns'k jkT; gFkdj?kk fuxe fy0] dkuiqj 122&124
3&mRrj çns'k jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe fy0] dkuiqj 125&129
4&mRrj çns'k y?kq m|ksx fuxe fy0] dkuiqj 130&131
5&mRrj çns'k jkT; oL= fuxe fy0] dkuiqj 132&133
6&;w0ih0 LVsV Lihfuax da0 fy0] dkuiqj 134&136
7&mRrj çns'k jkT; ;kuZ dEiuh fy0] dkuiqj 137&139
8&;w0ih0 b.MfLVª;y dksvkijsfVo ,lksfl,'ku fy0] ¼;wfidk½] dkuiqj 140&143
9&fn çns'kh; b.MfLVª;y ,.M bUosLVesUV dkjiksjs'ku vkQ ;wåihå fy0 ¼fidi½ 144&146
y[kuÅ
10&mRrj çns'k fu;kZr fuxe fy0] y[kuÅ 147&148
11&;w0ih0 bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fy0] y[kuÅ 149&154
12&Hknksgh vkS|ksfxd fodkl çkf/kdj.k ¼chMk½ 155&158
13&lrgfj;k vkS|ksfxd fodkl çkf/kdj.k ¼lhMk½] tkSuiqj 159&160
14&xksj[kiqj vkS|ksfxd fodkl çkf/kdj.k ¼xhMk½ 161&165
15& uohu vks[kyk vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k uks;Mk] xkSrecq)uxj 166&168
16&xszVj uks,Mk vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k 169&172
-1-
1 mRrj izns'k ds vkfFkZd ifjn`”; esa vkS|ksfxd fodkl dh Hkwfedk ,oa ubZ ljdkj ds ojh;rk dk;Zdze ds vUrxZr m|ksx foHkkx dh ;kstukvksa dh :ijs[kk
orZeku ljdkj us izns'k esa m|ksx fodkl ,oa jkstxkj l`tu dks izkFkfedrk iznku dj u;h
pqukSfr;ksa ds ifjizs{; esa izns'k ds ikjEifjd lw{e ,oa y?kq m|ksxksa dks vko';d lqfo/kk;sa ,oa lgk;rk miyC/k
djk;s tkus ij fofHkUu vkS|ksfxd ,oa lkekftd laxaBuksa }kjk cy fn;s tkus ds QyLo:Ik okf’kZd ,oa
iapo’khZ; ;kstuk;sa “kkVZ&VeZ ,oa ykax VeZ rS;kj dh gSa mlesa izns'k ds gj tkfr o gj oxZ ds xjhc rFkk
csjkstxkj yksxksa ds fy;s csjkstxkjh nwj djus ds fy;s jkstxkj miyC/k djkus gsrq funs kky; dh izeq[k
;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k fuEuor~ gS%&
1&lw{e ,oa y?kq m|ksxksa dh LFkkiuk
2&iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze
3&y?kq m|ksx DyLVj fodkl ;kstuk
4& y?kq m|ksx rduhdh mUu;u ;kstuk
5&vuqlwfpr tkfr ,oa tutkfr gsrq lkewfgd izf k{k.k dk;Zdze
6&vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk mPphdj.k@lqn`<+hdj.k
7&gLrf kYi fodklA
8&fu;kZr izksRlkgu
9&f'kYidkjksa dh isa'ku ;kstuk
10&jktho xkW/kh m|eh fe= ;kstuk
-2-
ekpZ 2009 rd LFkkfir lw{e ,oa y?kq m|e dh lsDVjokj izxfr dk fooj.k v/kksfyf[kr gS%&
¼vufUre½
Øekad m|ksx Js.kh y?kq m|ksxksa dh la[;k
y?kq m|ksxksa
esa iwWth fuos'k
¼djksM+ :0½
l`ftr jkstxkj la[;k
1 [kkn~; mRikn 93700 1673-53 363972
2 is;]rEckdw ,oa rEckdw mRikn 1953 38-41 10499
3 dkVu VsDlVkby 13098 251-95 60824
4 Åu]flYd ,oa flUFksfVd Qkboj VsDlVkby 14224 211-18 60501
5 twV]gsEi ,oa eLrk VsDlVkby 3067 43-26 12358
6 gkstjh ,.M xkjesaV~l 69354 802-88 279510
7 oqM izksMDV~l 40253 359-27 145534
8 isij izksMDV~l ,.M fiazfVxa 13498 323-55 65333
9 ysnj izksMDV~l 23316 354-55 108764
10 jcj ,.M IykfLVd izksMDV~l 10683 445-63 60872
11 dsfedy ,.M dsfedy izksMDV~l 13358 492-86 71264
12 uku&esVSfyd feujy izksMDV~l 11802 267-09 103063
13 csfld esVy bUMLVªht 7659 360-02 44166
14 esVy izksMDV~l 36732 720-46 174229
15 e'khujh ,.M ikVZ~l ,DlsIV bysfDVªdy 14315 426-48 70061
16 bysfDVªdy e'khujh ,.M vkijsVl 10767 278-24 51610
17 VªkaliksVZ ,fDoiesaV~l ,.M ikVZ~l 3883 158-72 24276
-3-
18 felysfu;l eSU;wQSDpfjax 91448 968-11 335880
19 fjisfjax ,.M lfoZflax b.MLVªht 172530 1042-64 524546
;ksx& 645640 9218-83 2567262
ekpZ] 2009 dh mijksDr fLFkfr ds vk/kkj ij fuEufyf[kr vkfFkZd {ks=okj fo'ys"k.k ls Lor% Li"V
gksxk fd izns'k ds vUrxZr m|ksxksa dk fodkl gj {ks= esa leku :Ik ls ugha gks ik jgk gS A izeq[k :Ik ls
yxHkx 50 izfr'kr m|ksx izns'k ds if'peh {ks=ksa esa rFkk mlesa Hkh xkft;kckn ,oa uks;Mk gh m|ksxksa dk
dsUnz curs tk jgsa gSaA 'kklu }kjk m0iz0 lw{e] y?kq m|e] rduhdh mUu;u] vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa
voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk mPphdj.k vkfn ;kstukvksa ds ek/;e ls izns'k ds vkS|ksfxd fodkl dks xfr'khy
fd;k tk jgk gSA
ekpZ] 09 rd vkfFkZd {ks=okj lw{e ,oa y?kq m|e dh LFkkiuk ,oa jkstxkj l`tu dh fLFkfr fuEuor~ gS %&
vkfFkZd {ks= LFkkfir bdkb;k¡ iw¡th fuos'k ¼djksM+:0½ l`ftr jkstxkj
if'peh {ks= 324057 5540-26 1414968
iwohZ {sk= 179297 1728-91 648685
e/; {ks= 104164 1666-82 389855
cqUnsy[k.M {ks= 38122 282-84 113754
;ksx& 645640 9218-83 2567262
gLrf'kYi ,oa fu;kZr izksRlkgu
gLrf'kfYi;ksa ds lkekftd ,oa vkfFkZd Lrj esa lq/kkj ds fy, m|ksx funs'kky; }kjk lapkfyr
;kstukvksa@dk;Zdzeksa ds vUrxZr vk/kqfud rduhdh ds izf'k{k.k gsrq gLrf'kfYi;ksa ds dkS'ky fodkl dh
;kstuk] vuqlwfpr tkfr ,oa tutkfr ds O;fDr;ksa ds fy, tuin xkft;kckn ¼x<+eqDrs'oj½ esa uohu
rduhdh ls ew<+k cukus dh ;kstuk ] rFkk gLrf'kfYi;ksa ds fy, isa'ku ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA
mRrj izns'k esa gLrf'kYi m|ksx dh vikj lQyrk,a gSa vkSj mRrj izns'k viuh ijEijkxr 'kSyh ds
dkj.k vius gLrf'kYi m|ksxksa esa fof'k"V LFkku j[krk gSA eq[;r% cukjlh flYd o czksdsM] Hknksgh o
-4-
fetkZiqj esa dkyhu] y[kuÅ esa fpdu rFkk vkxjk dk dykRed laxejej dk lkeku] eqjknkckn rFkk
okjk.klh esa ihry ds ik= ,oa lgkjuiqj esa uDdk'khnkj ydM+h] LVksu vkfn dh ekWx vUrjkZ"Vªh; cktkj esa
vf/kd gSSA ns'k ds dqy fu;kZr esa gLrf'kYi dh lgHkkfxrk yxHkx 65 izfr'kr gSA ,u0lh0,0vkbZ0vkj0
}kjk o"kZ 1995&96 esa djk;s x;s losZ{k.k ds vk/kkj ij fnlEcj 1997 esa izdkf'kr vkadM+ksa ds vuqlkj izns'k esa
2]83]804 bdkbZ;ksa esa 11]76]529 f'kYih dk;Zjr gSA orZeku esa yXkHkx 22 yk[k f'kYih vuqekfur gSA jkT;
ljdkj ,sls gLrf'kYi m|ksxksa dks izksRlkgu nsus ds fy, vukojr :i ls iz;Ru'khy gSA
vkS|ksfxd DyLVjksa esa y?kq m|ksxksa dks lHkh izdkj dh vkS|ksfxd ifjlajpuk,a iznku djrs gq,
DyLVj ds :i esa fodflr djus dk iz;kl Hkh fd;k tk jgk gS rkfd vUrjkZ"Vªh; ,oa jk"Vªh; izfrLi/kkZ ds
;qx esa vkS|ksfxd bdkb;kWa viuh mRikn {kerk] xq.koRrk dk mPphdj.k dj ldsaA ;g ;kstuk lkoZtfud ,oa
futh lgHkkfxrk ij vk/kkfjr gSA ;kstukUrxZr vc rd 09 DyLVlZ lk¶V baVjosa'ku gsrq rFkk 05 DyLVlZ
¼dkjisV DyLVj] Hknksgh rFkk Xykl chM~l DyLVj okjk.klh] ikVjh DyLVj [kqtkZ] lhtlZ DyLVj esjB rFkk
ysnj DyLVj pkSjhpkSjk xksj[kiqj½ gkbZ baVjosa'ku gsrq Hkkjr ljdkj ls Lohd`r djk;s x;s gSA
fu;kZr izksRlkgu C;wjks }kjk lapkfyr dh tk jgh fofHkUu ;kstukvksa dh lqfo/kk izkIr djus gsrq
fu;kZrdksa dks fu;kZr izksRlkgu C;wjks ds vUrxZr iathd`r gksuk vko';d gSA iath;u dk dk;Z C;wjks eq[;ky;
rFkk ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gS rFkk vU; foÙkh; lqfo/kkvksa dks izkIr djus gsrq
fu;kZrdksa dks lEcfU/kr ftyk m|ksx dsUnzksa esa viuk vkosnu i= izLrqr djuk gksrk gS tgka ls egkizcU/kd
}kjk mDr vkosnu i=ksa dks ftyk ;wtlZ desVh ds ek/;e ls Lohd`r djk dj fuLrkj.k fd;k tkrk gSA
tuin Lrj ij fu;kZrdksa dks ijke'kZ lEcU/kh lqfo/kk dk Hkh izkfo/kku gSA mDr gsrq fu;kZr ckgqY; tuinksa
ds ftyk m|ksx dsUnzksa esa dk;Zjr izcU/kd] fu;kZr izksRlkgu ls lEcfU/kr dk;Z dk Hkh vuqJo.k djrs gSaA
fu;kZr izksRlkgu C;wjks dh dk;Ziz.kkyh dEI;wVjkbTM gSA C;wjks ls lEcfU/kr lwpuk,a C;wjks dh osclkbV ij Hkh
miyC/k gSA fu;kZrdksa dks vUrjkZ"Vªh; esyksa es Hkkx ysus gsrq foRrh; lgk;rk iznku dh tkrh gS rFkk viuk
eky fons'k Hkstus gsrq HkkM+s dh en esa Hkh foRrh; lgk;rk nh tkrh gSA fu;kZrdksa dks bldh Lohd`r izkIr
gksus esa dksbZ dfBukbZ u jgs bl ckr dks /;ku esa j[kr gq, ljdkj }kjk bldh Lohd`fr dk vf/kdkj Hkh
fodzUnzhd`r djrs gq, ftykf/kdkjh dks ns fn;k gSA
bl izdkj tks Hkh ;kstuk;sa m|ksx foHkkx @m|ksx funs kky; }kjk lapkfyr gS mudk foLr`r
fooj.k iqfLrdk esa fn;k x;k gSA vk kk gS fd iqfLrdk ds v/;;u ls ge lHkh vk oLr gksaxsa fd vkxkeh o’kksZa
essa izns'k dk vkS|kfxd ifjn` ; ns k ds vU; izkUrks ls vfxze iafDr dh vksj vxzlj gksxk A
ïïï
-5-
2&o`gn m|ksx ,oa e/;e
m|ksx {ks=
-6-
1&Hkkjr ljdkj dh mnkj vkS|ksfxd uhfr ds vUrxZr tkjh bPNk&i= ,oa
vk’k;&i= dh izxfr
Hkkjh m|ksxksa ds {ks= esa izns k mRrjksRrj izxfr ij gSA mYys[kuh; gS fd Hkkjr ljdkj] m|ksx
ea=ky; dh vkS|ksfxd f kfFkyhdj.k uhfr &1991 ds rgr e/;e ,oa o`gr m|ksxksa dh LFkkiuk gsrq ekpZ
2009 rd dqy 6884 bPNk i= ¼vkb-ZbZ-,e-½ o vk k; i= ¼,y-vks-vkbZ-½ m|fe;ksa ds i{k esa tkjh fd;s x;s
gSa] ftlesa 199729-91 djksM+ dk iwath fofu;kstu ,oa 1520261 O;fDr;ksa dks jkstxkj izkfIr izLrkfor gSA
mDr tkjh bPNk&i=ksa ¼vkbZ-bZ-,e-½ ds rgr m|fe;ksa }kjk LFkkiuk gsrq vuqHko dh tkus okyh
dfBukb;ksa ds fujkdj.k gsrq m|ksx funs kky;@m|ksx cU/kq us Bksl ,oa dk;Zdkjh uhfr dk izfriknu fd;k
gSA vkS|ksfxd fodkl dh ubZ uhfr esa m|fe;ksa rFkk vkS|ksfxd laxBuksa ds lkFk fudV ,oa fujUrj laidZ
cuk;s j[kdj vkS|ksfxd izxfr dh eS=hiw.kZ ,oa lk>snkjh dh O;oLFkk cuk;s tkus dk iz;kl fd;k x;k gSA
Rofjr fu.kZ; ljy izfdz;k] vfoyEc leL;k fuokj.k rFkk ikjn khZ iz kklu ds vk/kkj ij ekpZ] 2009 rd
tkjh 6884 bPNk i= ¼vkbZ-bZ-,e-½ vk k; i= ¼,y-vks-vkbZ-½ ds fo:) 2790 m|ksx izLrkoksa ls m|ksx LFkkfir
djk;s tkus ds iz;kl tkjh gSA
fiNys 03 o’kksZa esa nkf[ky fd;s x;s bPNk i=ksa ,oa vk k; i= dk iwath fofu;kstu rFkk jkstxkj
lfgr rqyukRed fooj.k fuEu izdkj gS%&
o’kZ Tkkjh bPNk
i=@vk”k; i=
Iwakth fofu;kstu
¼djksM+ :0 esa½
jkstxkj la[;k
2007&08 rd 6682 187897-41 1392831
2008&09 rd 6884 199729-91 1520261
fnl0 2009 rd 6969 205273 1524713
ïïï
-7-
2- iwath fuos’k ds uohu izLrko
izns k esa iwath fuos k gsrq vkbZ-bZ-,e-] ,y-vks-vkbZ- izR;{k iwath fuos k fons kh rduhdh leUo; vkSj izfr kr fu;kZr ewyd enksa esa Hkkjr ljdkj esa fnlEcj]] 2009 rd fuEu izLrko tkjh gq;s%&
dzekad en la[;k iwath fuos”k ¼djksM+ :0 esa½
jkstxkj l`tu
1 bPNk i= 6607 186538-82 1421700
2 vk k; i= 362 18735-09 103013
vkS|ksfxd uhfr esa mfYyf[kr izkFkfedrk okys {ks= dks n`f’Vxr j[krs gq;s izns k ljdkj }kjk d`f’k ij vk/kkfjr m|ksx] [kk| izlaLdj.k] bysDVªkfud] Ik;ZVu] mtkZ fu;kZr] izksRlkgu vkfn {ks=ksa ij fo ks’k /;ku fn;k tk jgk gSaA
“kklu dh uhfr gS fd vkS|ksfxd uhfr esa m|fe;ksa ,oa vkS|+ksfxd la?kksa dh egRoiw.kZ Hkkxhnkjh gks] mDrkuqlkj lHkh ;kstukvksa ,oa uhfr fu/kkZj.kksa esa futh {ks=@m|fe;ksa dh Hkkxhnkjh lqfuf pr djus ds iz;kl fd;s tk jgs gSA
vkS|ksfxd fuos k dks izksRlkgu nsus ds fy, 06 uoEcj] 2003 dks vkS|ksfxd fuos k izksRlkgu ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq fu.kZ; “kklu }kjk fy;k x;k gSA ,dy est O;oLFkk] le;c)] Lohd`fr;ksa ,oa leL;kvksa ds Rofjr fuLrkj.k esa egRoiw.kZ Hkwfedk vnk dj jgh gSA
10oha iapo’khZ; ;kstuk ds nkSjku futh {ks= dks izns k esa fofHkUu m|e {ks=ksa esa m|e yxkus ds fy, izsfjr djus ds mn~ns ; ls izns k ljdkj us vkS|ksfxd ,oa lsok {ks= fuos k uhfr 2004] phuh m|ksx izksRlkgu uhfr] [kk| izlaLdj.k m|ksx uhfr] tSo izkS|ksfxdh uhfr] ÅtkZ uhfr vkfn tkjh djds] vkS|ksfxd fodkl dks lqfuf pr djus dk iz;kl fd;k gSA bu lHkh uhfr;ksa dk ,d egRoiw.kZ y{; futh {ks= dh lgHkkfxrk ¼ihihih½ dks izksRlkgu nsuk gSA blh ds varxZr vkS|ksfxd :i ls fiNM+s {ks=ksa&iwokZapy ,oa cqUnsy[k.M esa futh iwath fuos k dks vkdf"kZr djus ds mn~ns ; ls izns k ljdkj us vkS|ksfxd o lsok {ks= fuos k uhfr 2004 ds vUrxZr dfri; fo ks’k lqfo/kk,aa rFkk ubZ Hkkjh ,oa e/;e vkS|ksfxd bdkb;ksa dks 50 izfr kr LVkEi “kqYd NwV iathdj.k “kqYd esa 50 izfr kr NwV vkfn iznku dh x;h gSaA vk kk gS fd jkT; ljdkj dh mDr igy ls bu fiNMs+ {ks=ksa esa m|ksxksa dh LFkkiuk ds lkFk gh ogka jkstxkj l`tu gksxkA
iwath fuos k ds uohu izLrko esa ns k ds izeq[k jkT;ksa dh rqyukRed izxfr fLFkfr ds vuqlkj m0iz0 dk vkbZ0bZ0,e0 ds ekeys esa 7oka LFkku gSA
vkS|ksfxd uhfr esa mfYyf[kr izkFkfedrk okys {ks= dks n`f’Vxr j[krs gq;s izns k ljdkj }kjk d`f’k
ij vk/kkfjr m|ksx] [kk| izlaLdj.k] bysDVªkfud] Ik;ZVu] ÅtkZ fu;kZr] izksRlkgu vkfn {ks=ksa ij fo ks’k /;ku
fn;k tk jgk gSaA
“kklu dh uhfr gS fd vkS|ksfxd uhfr esa m|fe;ksa ,oa vkS|+ksfxd la?kksa dh egRoiw.kZ Hkkxhnkjh gks]
mDrkuqlkj lHkh ;kstukvksa ,oa uhfr fu/kkZj.kksa esa futh {ks=@m|fe;ksa dh Hkkxhnkjh lqfuf pr djus ds iz;kl
fd;s tk jgs gSA
ïïï
-8-
3-LVkj dSVsxjh ;kstuk
izns k dh vPNs m|ksxksa dks izksRlkfgr fd;s tkus gsrq lE;d fopkjksijkUr “kklukns k la[;k
711@18&6&6&20 ¼fofo/k½@94 fnukad 06 vizSy] 1994 }kjk LOkhd`r djrs gq, lapkfyr dh xbZ gS] ftlds
vUrxZr _.k iwath fuos k fu;kZr dh /kujkf k ds “kklukns k esa oxhZdj.k ds vk/kkj ij 1 LVkj ls 7 LVkj
rd ds m|ksxksa dks lEekfur dj izek.k&i= fn;s tkus dk izkfo/kku gS%&
m|ksxksa dks LVkj dsVsxjh iznku fd;s tkus gsrq “krsZa fuEukuqlkj fu/kkZfjr gS%&
1- bdkbZ fiNys 03 o’kksZa ls yxkrkj ykHk izkIr fd;s gksA
2- bdkbZ ij fdlh laLFkk dk cdk;k u gks] vFkkZr~ fdLrsa le; ls Hkqxrku dh xbZ gksaA
3- bdkbZ ds Åij dksbZ “kkldh; ns;] fo|qr ifj’kn ds ns;ksa dks lfEefyr djrs gq, “ks’k u gksaA
4- fu;kZr ewyd bdkbZ ds fy, fu/kkZfjr iwath fuos k ds fo:) fu/kkZfjr fu;kZr fd;k x;k gksA
mDr ;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2008&09 esa izns k dh 203 vkS|ksfxd bdkb;kWa vPNk ykHk vftZr
dj jgh gSaA foRrh; o’kZ 2009&10 esa 116 bdkb;ksa dk p;u djrs gq, fofHkUu LVkjksa ls vyad`r djrs
gq, vyadj.k izek.k&i= tkjh fd;s x;s gSA
ïïï
-9-
3& y?kq Lrjh; m|ksx
{ks=
-10-
11&&yy??kkqq LLrrjjhh;; mm||kkssxxkkss aa ddhh LLFFkkkkiiuukk
izns'k dh vFkZ O;oLFkk esa y?kq m|ksxksa dk cgqr egRoiw.kZ LFkku gSA y?kq m|ksxksa ds Rofjr fodkl
gsrq foHkkx }kjk lqfo/kk;sa ,oa izksRlkgu iznku fd;s tk jgs gSa] ftlesa vkS|ksfxd f'kfYi;ksa dks izf'k{k.k] y?kq
m|ksx bdkb;ksa dks ljdkjh dz; esa ewY; ojh;rk] voLFkkiuk] laca/kh lqfo/kk;sa] fodklkRed O;oLFkk rFkk
fu;kZr izksRlkgu o iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;kZdze] m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdze rFkk ,dy est
O;oLFkk vkfn mYys[kuh; gSA
mijksDr O;oLFkk ds QyLo:i izns'k esa y?kq m|ksx bdkb;ksa ds fodkl esa vk'kkrhr izxfr gqbZ gS
vkSj vc buds }kjk vk/kqfud oLrq;sa tSls bysDVªkfud ,oa bUthfu;fjax midj.k] [kk| izlaLdj.k] lwpuk
izkS|ksfxd vkfn ij vk/kkfjr m|ksxksa dk Hkh fodkl gks jgk gSA
mijksDr lanHkZ esa ;g Hkh mYys[kuh; gS fd Hkkjr ljdkj }kjk vf/klwfpr lw{e] y?kq ,oa e/;e
m|e fodkl vf/kfu;e&2006 fnukad 2 vDVwcj] 2006 ls ykxw gks x;k gSA ftlds vUrxZr y?kq m|ksxksa ds
fy, iathdj.k dh O;oLFkk Hkh lekIr gks x;h gSA vf/kfu;e ds vUrxZr vc y?kq m|ksx bdkb;ksa dkss ek=
eseksjsUMe dj ikorh jlhn izkIr djus dh O;oLFkk dh xbZ gSA y?kq ,oa y?kqRrj m|ksxksa dh o"kZokj izxfr
dk fooj.k v/kksfyf[kr gS%&
o"kZ y{; y?kq m|ksxksa dh LFkkiuk
iwWath fofu;kstu ¼djksM+ :0 esa½
jkstxkj l`tu
mRiknu
¼djksM+ #0 esa½
2000&2001 32600 31023 306-38 78901 675-56
2001&2002 30045 29246 270-00 97155 635-04
2002&2003 30000 30361 272-20 112802 620-32
2003&2004 30000 30454 276-06 117564 383-00
2004&2005 30000 30402 284-34 121102 431-25
2005&2006 30000 30282 262-79 125611 372-71
2006&2007 30000 28487 507-59 120876 944-08
2007&2008 33000 31734 1270-83 148985 4629-21
2008&2009 33000 33302 2046-80 171141 4995-68
2009&2010 fnlEcj 09 rd
33000 25813 1930-79 132971 5965-77
-11-
nLrdkjh bdkb;ksa dh LFkkiuk
o"kZ y{; y?kq m|ksxksa dh LFkkiuk
iwWath fofu;kstu ¼djksM+ :0 esa½
jkstxkj l`tu
mRiknu ¼djksM+ #0
esa½
2000&2001 44000 42480 35-76 45662 46-41
2001&2002 41110 39795 31-84 44489 41-66
2002&2003 40000 39492 34-17 47555 51-46
2003&2004 40000 37468 29-98 47345 40-59
2004&2005 40000 39195 31-06 47511 42-44
2005&2006 40000 39966 33-68 45251 39-08
2006&2007 40000 37816 30-78 45895 47-80
2007&2008 40000 37390 39-68 46009 66-84
2008&2009 40000 35941 42-21 41582 61-67
2009&2010 fnlEcj 09 rd
40000 24698 31-09 31137 66-26
-12-
y/kq m|ksx dh LFkkiUkk
0
100000
200000
300000
400000
500000
600000
700000
2006&07 2007&08 2008&09 2009&10
o"kZ ¼fnlEcj 2009 rd½
y{;
bdkbZ dh LFkkiuk
iwWth fofu;kstu¼:0 yk[k esa½
jkstxkj ltu
mRiknu ¼:0 yk[kesa½
4000
037
816
3000
4569
547
60
4000
037
390
3968
4600
966
84
4000
035
941
4220
4154
261
67
4000
024
698
3109
3113
766
26
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
45000
50000
2006&2007 2007&2008 2008&2009 2009&2010
o"kZ ¼fnlEcj 2009 rd½
nLrdkjh bdkbZ;ksa dh LFkkiuk
y{;
bdkbZ dh LFkkiuk
iwWth fofu;kstu ¼:0yk[k esa½
jkstxkj ltu
mRiknu ¼:0 yk[kesa½
-13-
2& vkS|kSfxd ijke'kZ lsok fuf/k
u, vkfFkZd ifjn`'; esa mnkjhdj.k ds ifj.kkeLo:i y?kq m|fe;ksa dks vk/kqfudre rduhdh ls
voxr djkus rFkk mRikndrk ,oa xq.koRrk dh vfHko`f) gsrq ekxZn'kZu nsus ds mn~ns'; ls m0iz0 vkS|ksfxd
ijke'kZ lsok fuf/k dk xBu fd;k x;kA 'kklu }kjk m0iz0 vkS|ksfxd ijke'kZ lsok fuf/k fu;ekoyh&1998
vuqeksfnr dh x;hA fuf/k ds mn~ns';ksa dh iwfrZ ds fy, bl fuf/k ds ek/;e ls vk/kqfudre izkS|ksfxdh dh
tkudkjh izkIr dj ds ftyk m|ksx dsUnzks ds ek/;e ls m|fe;ksa rd igWaqpkus dk dk;Z fd;k tk jgk gSA
mn~ns';&
• izns'k ds vkS|ksfxdhdj.k ds fy, ;g vko';d gS fd m|ksx esa yxs rFkk LFkkfir gksus okys m|ksxks dks 'kks/k }kjk u;h&u;h vkS|ksfxd uhfr ls voxr djkuk rkfd mRikndrk ,oa xq.koRrk esa o`f) djds cktkj dh Li)kZ dk vkady u djds viuh bdkbZ }kjk mRikfnr eky dks lgh ekudks ds vuq:i cukuk gksxkA
• m|ksx funs'kky;] m0iz0] dkuiqj esa LFkkfir ykbczsjh dk lqn`<+hdj.k djds vkS|ksfxd@izkfof/kd lwpuk,a@vkadM+s ,d= djds lapkfyr :i esa izR;ds ftyksa ds ftyk m|ksx dsUnzks esa LFkkfir ijke'kZ d{kks dks iszf"kr fd;k tkuk rkfd os bldh tkudkjh m|fe;ksa dks ns ldsA
• izns'k esa LFkkfir fuxe Hkh bu lwpukvksa@vkadM+ksa dk mi;ksx djds ykHkkfUor gksxsaA • izkS|ksfxdh; ijke'kZ@'kks/k dk;Z@izkstsDV fjiksVZ~l@fQthfoyVh fjiksVZ~l dk vkdayu djds lHkh
ftyk m|ksx dsUnzks@ifj{ks=h; vf/kdkfj;ks dks izlkfjr djus dk dk;Z mDr ykbczsjh djsxhA blds vfrfjDr ns'k fons'k esa vk;ksftr VsfDudy lsfeuklZ@izn'kZfu;ksa esa izdkf'kr lkfgR; dk ladyu Hkh mDr ykbczsjh djsxhA
dk;Z&
• izns'k ds m|fe;ksa dks m|ksx p;u esa lg;ksxA • fofHkUu fo"k;ksa esa fo'ks"kKksa dh fjiksVZ ds vk/kkj ij rduhdh tkudkjh miyC/k djkukA • fofHkUu vkS|ksfxd bdkb;ksa esa dk;Zjr dq'ky Jfedksa dh dk;Z dq'kyrk esa o`f)A • ekfld lekpkj i=] if=dkvksa dk izdk'ku ftlesa izns'k] ns'k ,oa fons'kh rduhdh ,oa vU; m|ksxks
ls lacaf/kr lekpkj nsukA • izns'k ds fofHkUu {ks=ksa esa mRikn ds foi.ku o dPps eky dh tkudkjh ,oa izkstsDV fjiksVZ miyC/k
djkukA • fofHkUu fo"k;ksa ij xfBr fo'ks"kKksa ds iSuy }kjk m|fe;ksa dks ijke'kZ vkfn miyC/k djkukA • m|fe;ksa dh ekax ds vuqlkj fofHkUu izdkj ds mRiknks dh v|ru izkstsDV fjiksVZ@izksQkbYl
cukukA • O;kikj laxBu ds lanHkZ esa izns'k ds m|fe;ksa dks mRikn ds ewY; ,oa xq.koRrk gsrq izfrLi/kkZ ds fy,
rS;kj djkukA • izns'k ,oa izns'k ds ckgj ds m|fe;ksa dks fofHkUu izdkj dh lwpuk dEI;wVj ds ek/;e ls miyC/k
djkukA • fofHkUu rduhdh iqLrds@losZ fjiksVZ ,oa vU; tkudkjh d{k esa m|fe;ksa dks iBukFkZ miyC/k
djkukA
ïïï
-14-
3&dPpk eky
m|ksx funs kky;] m0iz0 esa dPpkeky vuqHkkx dh LFkkiuk izns k esa y?kq m|fe;ksa dks nqyZHk
dPpseky dk vklkuh ls miyC/krk lqfuf pr djkus ds mnns ; ls dh xbZA kuS%& kuS% vkS|ksfxd uhfr esa
la kks/ku ds QyLo:Ik vf/kdka kr% dPps eky tSls%& ekse] yksgk] bLikr] fix vk;ju] lhlh] dsjksflu]
lhesUV vkfn dh miyC/krk lgt gks tkus ds dkj.k leLr fu;a=.k lekIr gks x;sA 1 tuojh 2000 ls y?kq
m|ksxksa esa iz;qDr gksus okys dks;ys ij Hkh leLr fu;a=.k lekIr dj fn;k x;k vkSj dksy bf.M;k }kjk
leLr dksy dEifu;ksa dks viuh foi.ku uhfr cukus gsrq LorU= dj fn;k x;k gSA o’kZ 2004 ls dksy
dEifu;ksa }kjk y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dh dsoy LVsV~l fjiksVZ gh ekaxh tk jgh Fkh] ysfdu dksy bf.M;k
}kjk fnukad 12&1&2005 ls bZ&vkD ku dh uhfr ykxw gks tkus ds dkj.k vc dqN gh dksy dEifu;ksa }kjk
LVsV~l fjiksVZ dh ekax dh tk jgh gSA
rhu o’kksZ esa bdkbZ;ksa dh Hksth xbZ LVsV~l fjiksVZ dh fLFkfr
o’kZ LySd dksy vkoafVr bdkbZ;ksa dh la[;k
ek=k cSxu ckDl esa
LVhe dksy vkoafVr bdkbZ;ksa dh la[;k
ek=k cSxu ckDl esa
LVhe dksy LySd dksy bdkbZ;ksa dk ;ksx
ek=k dk ;ksx
gkMZ dksd vkoafVr bdkbZ;ksa dh la[;k
ek=k ,e0Vh0 esa
fVIi.kh
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
2007 13 & 128 & 141 & 01 & o’kZ 2007 esa bdkbZ;ks dh dsoy LVsV~l fjiksVZ Hksth xbZ ftlesa ek=k ugh n kkZ;h xbZ
2008 06 & 15 & 21 & & & rnSo
2009 02 & 06 & 08 & 01 & rnSo
-15-
dks;ys ds vkoaVu gsrq bdkbZ;ksa dh LVsV~l fjiksVZ dksy dEifu;ksa dks Hksts tkus ds vfrfjDr
yqczhdsfVax vk;y ,oa xzhl dk ykblsal Hkh dPpkeky vuqHkkx }kjk fuxZr fd;k tkrk gSA
dksy ea=ky; Hkkjr ljdkj ds vkfQl eseksjsMe i=kad 23011@4@2007lh0ih0Mh0fnukad
18&10&2007 }kjk tkjh ubZ dksy uhfr ds vuqlkj izns k esa fLFkfr vkS|ksfxd bdkbZ;ka lEcaf/kr dksy dEiuh
ls lh/ks vko ;drkuqlkj dks;yk izkIr djus dh O;oLFkk dh xbZ gSA bl iz;kstu gsrq izns k dks vkoafVr 7-
95 yk[k eh0Vu dks;yk izkIr dj lacaf/kr dks forfjr djus gsrq m0iz0 y?kq m|ksx fuxe fy0 dkuiqj dks
vf/kd`r fd;k x;k gSA m0iz0 ds y?kq ,oa e/;e rFkk Vkbuh vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks dks;ys dh ekax dh
lqxerk ls vkiwfrZ gsrq m0iz0 y?kq m|ksx fuxe fy0 dkuiqj dks dksy bf.M;k ,oa Hkkjr ljdkj ds uhfr;ksa
ds vUrxZr dks;ys dh vkiwfrZ gsrq uksMy ,tsUlh ukfer fd;k x;k gS ftlds vuqlkj 4200 eh0Vu okf’kZd
rd dh vko ;rk okyh vkS|ksfxd m|e izns k ljdkj }kjk ukfer bl uksMy ,tsUlh ls dks;yk izkIr dj
ldrs gSaA mDr iz;kstu gsrq “kklu ds i= la0 772@18&5&2008&12d@2005 fnukad 2&5&2008 izkIr
vuqeksfnr ekMqysV dh izfr bl vuqHkkx ds i=kd 281&369 fnukad 17&6&2008 }kjk leLr lacaf/kr dks
izsf’kr dj nh xbZ gSA
m0iz0 y?kq m|ksx fuxe fy0 dkuiqj }kjk ekg fnlEcj 2009 rd izkIr ,oa forj.k dks;ys dh
fLFkfr fuEuor gS%&
¼d½ Ok’kZ 2008&09 ds fy, Hkkjr ljdkj }kjk mRrj izns k ds y?kq ,oa e/;e rFkk Vkbuh vkS?kksfxd
bdkbZ;ksa dks 7-95 eh0Vu0 dks;yk vkoafVr fd;k x;k gSA kklu ds i= la0
1736@18&5&08&29d@08 fnukad 20&11&2008 ls vfrfjDRk dksy ekax dk i= izkIr gqvk ftlds
laca/k esa izns k ds leLr egkizca/kdksa ls ftysokj vko ;drk dk vkadyu djk;k x;k ftlesa 10-69
eh0Vu0 vfrfjDr dksy vkaoVu dk izLrko funs kky; ds i=kad 812 fnukad 1&12&2008 dks
“kklu dks Hkstk x;kA
¼[k½ mRrj izns k y?kq m|ksx fuxe fy0 dkuiqj }kjk izns k dh bZV HkB~Bs vkfn m|fe;ksa dks forfjr
fd;s x;s dks;ys dk lR;kiu dk;Z lacaf/kr egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz ls djk;k tkrk gS
ftldh lwpuk le;≤ ij funs kky; }kjk “kklu dks voxr djk;k tk jgk gSA blds
vfrfjDr lh0lh0,y0 ,oa ch0lh0lh0,y0 /kuckn }kjk ,Q0,l0,0 fd;s x;s bdkbZ;ksa dk lR;kiu
lacaf/kr egkizca/kdksa ls funs kky; }kjk djk;k tk jgk gSA
yqczhdsfVax vk;y ,oa xzhl dk ykblsal
1- isæksfy;e ,oa izkd`frd xSl ea=ky; Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds i=kad 1302@78&lIykbZ
@forj.k [k.M&1] fnukad 8&5&1987 ,oa la kksf/kr vkns k la[;k 11013@3@87&forj.k fnukad
7&10&1987 ds vUrxZr yqczhdsfVax vk;y ,oa xzhl dk O;kikj djus okyh bdkbZ;ksa dks dsUnzh;
-16-
ljdkj vko ;d oLrq vf/kfu;e 1955 dh /kkjk&3 ds vUrxZr ykblsal ysuk vko ;d gS ftldh
vof/k 5 o’kZ gksrh gSA 5 o’kZ ckn uohuhdj.k gsrq Hkkjr ljdkj }kjk fu/kkZfjr izk:Ik ij vkosnu i=
Hkst dj ykblsal ysuk vfuok;Z dj fn;k x;k gSA
2- mDr dk;Z ds lEiknu gsrq m0iz0 ljdkj ds y?kq m|ksx vuqHkkx&7 ds “kklukns k la[;k
583@18&7&88 fnukad 18&6&1988 }kjk m|ksx funs kd m0iz0 dkuiqj dks ykblsal fuxZr fd;s
tkus gsrq izkf/kd`r fd;k x;k gSA
3- yqczhdsfVax vk;y ,oa xzhl dk ykblsal fuxZr fd;s tkus esa ?kksf’kr l{ke vf/kdkjh ds “kfDr;ksa dk
iz;ksx ,oa d`R;ksa dks vko ;d lgk;rk iznku djus gsrq Hkkjr ljdkj ds i= la0
ih&17011@20@82 fnukad 12&11&1984 esa fn;s x;s izkfo/kkukuqlkj m0iz0 ljdkj ds “kklukns k
la0 1617d@18&7&89&173d@87 fnukad 19&9&1989 }kjk ,d rduhdh lfefr dk xBu fd;k
x;k gSA
4- vf/klwpuk la0 493d@18&7&91&173d@87 fnukad 18&5&1991 ds }kjk yqczhdsfVad vk;y ,oa
xzhl ¼ izlaLdj.k iznku vkSj forj.k fofu;e½ vkns k 87 ds vUrxZr æsMlZ ,oa lIykbZ ¼dzsrk ,oa
fodzsrk½ ds i{k esa ykblsal tkjh djus gsrq ifj{ks=h; vij@la;qDr funs kd m|ksx dks vf/kdkj
iznku fd;s x;s gSaA
o’kZ 2009 esa lEikfnr fd;s x;s dk;Z dk fooj.k
1- o’kZ 2009 esa yqczhdsfVax vk;y ls lacaf/kr [email protected] fd;s tkusa gsrq izkIr
vkosnu i=ksa dh la[;k&
15
2- o’kZ 2009 esa tkjh fd;s x;s uohuhdj.k@ykblsal dh la[;k& 09
3- yfEor vkosnu i=ksa dh l[;k& 16
ïïï
-17-
4&vkS|ksfxd vkLFkku
ubZ fo'o vkfFkZd uhfr ,oa XykscykbZts'ku ds vkyksd esa ;g vko';d gS fd jkT; ljdkj fuos'kdksa
dks izns'k ,oa tuinksa esa fuos'k vkdf"kZr djus ds fy, csgrj voLFkkiuk lqfo/kkvksa dh O;oLFkk djsaA ubZ
vkS|ksfxd lsok fuos'k uhfr&2004 izLrj&34-81 esa jkT; ljdkj dh izfrc)rk gS fd vkS|ksfxd voLFkkiuk
lqfo/kkvksa ,oa vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k ,oa lqn`<+hdj.k ds fy, vko';d
/kujkf'k ,oa lgk;rk miyC/k djk;sxhA
m0iz0 esa fofHkUu vkdkjksa es c`gn 80 ,oa feuh 168 vkS|ksfxd vkLFkku miyC/k gSaA c`gn vkS|ksfxd
vkLFkku 56 ftyksa esa 80 LFkkuksa ij LFkkfir gSa ftuesa 985 'ksM vkSj 3618 Hkw[k.M fodflr gSaA ftuesa 2622
bdkb;kW LFkkfir gSaA bu c`gn vkS|ksfxd vkLFkkuksa dh LFkkiuk lkrosa ,oa vkBosa n'kd esa dh x;h gS vkSj
168 feuh vkS|ksfxd vkLFkkuksa dh LFkkiuk fodkl [k.M Lrj ij o"kZ 1985 ls 1992 ds e/; dh x;h gS
ftlesa 8018 Hkw[k.M fodflr gSaA mDr vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa vko';d lqfo/kkvksa ds fy, 10 o"kZ ls dksbZ
j[k&j[kko] ejEer ,oa mPPkhdj.k ds fy, dksbZ /kujkf'k@lgk;rk dh O;oLFkk u gksus ls voLFkkiuk lqfo/kk
dh deh gksrh pyh x;h gSA vr% orZeku esa fo'o izfrc)rk ds ;qx esa y?kq m|kfe;ksa dks viuh bdkbZ dks
lqpk: :i ls pykus ds fy, vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k ,oa lqn`<+hdj.k dh
furkUr vko';drk gSA
c`gn vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa bl ;kstuk ds vUrxZr voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k ,oa
lqn`<+hdj.k ds dk;ksZ gsrq o"kZ 2007&08 esa :0 398-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gqvk gS vkSj :0 398-00
yk[k dh /kujkf'k voeqDr gqbZ Fkh] ftlls fuEufyf[kr 16 c`gn vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa lqn`<+hdj.k ,oa
mPphdj.k ds fuekZ.k dk;Z djk;s tk pqds gaSA
dzekWd vkS|ksfxd vkLFkku dk uke tuin dk uke izHkkx }kjk vkadfyr ykxr yk[k :0 esa
1 2 3 4
1- vkS|ksfxd vkLFkku] lyseiqj nsofj;k :0 30-35
2- vkS|ksfxd vkLFkku] jkedksyk dqlhuxj :0 25-53
3- vkS|ksfxd vkLFkku] eyokW Qrsgiqj :0 22-33
4- vkS|ksfxd vkLFkku] dkyih] iudh dkuiqj uxj :0 40-04
5- vkS|ksfxd vkLFkku] jfu;kW dkuiqj nsgkr :0 12-25
6- vkS|ksfxd vkLFkku] Q:Z[kkckn Q:Z[kkckn :0 44-78
7- vkS|ksfxd vkLFkku] dUukSt dUukSt :0 13-65
-18-
8- vkS|ksfxd vkLFkku] xksyk xksdju jktkiqj y[kheiqj[khjh :0 15-40
9- vkS|ksfxd vkLFkku] u?ksVk gjnksbZ :0 13-84
10- vkS|ksfxd vkLFkku] [kSnkckn ljka; eYybZ lhrkiqj :0 34-90
11- vkS|ksfxd vkLFkku] jlM+k cfy;k :0 10-66
12- vkS|ksfxd vkLFkku] egksck egksck :0 13-95
13- vkS|ksfxd vkLFkku] xn~nwiqj chdkiqj QStkckn :0 6-70
14- vkS|ksfxd vkLFkku] lh0ch0xat]Hkskthiqjk cjsyh :0 72-94
15- vkS|ksfxd vkLFkku] jkstk 'kkgtgkWiqj :0 24-68
16- vkS|ksfxd vkLFkku] gjFkyk eqjknkckn :0 16-00
dqy ;ksx :0 398-00
blh izdkj vU; vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k ,oa lqn`<+hdj.k gsrq
vkxkeh foRrh; o"kZ 2008&09 gsrq :0 100-00 yk[k dh /kujkf'k vkoafVr dh x;h FkhA
mijksDr /kujkf'k ls mDr ;kstukUrxZr o"kZ 2008&09 ds fy, izns'k ds vU; fuEufyf[kr 7 tuinksa
esa egrh vko';drk ds dk;ZZ djk;s tk pqds gsSa%&
dz0
la0
ekud en la[;k tuin@vkS|ksfxd vkLFkku dk uke
fuekZ.k ,tsalh dk uke dk;Z dk fooj.k
/kujkf'k ¼yk[k :0 esa½
1 2 3 4 5 6
1- 25 y?kq fuekZ.k dk;Z
1&vkS|ksfxd vkLFkku]yfyriqj m0iz0lekt dY;k.k fuekZ.k fuxe
lM+d fuekZ.k 15-01
2&vkS|ksfxd vkLFkku]ckjkcadh &rnSo& lM+d fuekZ.k 14-99
2- 29 vuqj{k.k 3& vkS|ksfxd vkLFkku]pkWniqj
egs'kiqj] okjk.klh
m0iz0 ty fuekZ.k fuxe bdkbZ
V~;wcosy mthZdj.k
15-30
4&vkS|ksfxd vkLFkku],Vk m0iz0lekt dY;k.k fuekZ.k fuxe
lM+d ejEer 8-21
5&vkS|ksfxd vkLFkku]dklxat
tuin dk'khjke uxj
&rnSo& iz'kklfud Hkou ejEer dk;Z
2-00
6&vkS|ksfxd vkLFkku]lkSjkao
bykgkckn
&rnSo& lM+d ejEer dk;Z
4-49
-19-
7&vkS|ksfxd vkLFkku]ijrkiqj esjB
&rnSo& lM+d fuekZ.k
40-00
dqy ;ksx :0 100-00
;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2009&10 ds fy, :0 100-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gqvk gS ftlesa uhps
fn;s x;s pkVZ ds vuqlkj fuEufyf[kr dk;Z djk;k tkuk izLrkfor gSA
dzekad vkS|ksfxd vkLFkku dk uke tuin dk uke
dk;Z dk fooj.k vuqekfur vkax.ku /kujkf'k ¼yk[k :0 esa½
1 2 3 4 5
1 o`gn fuekZ.k dk;Z dksM la0&24
1&vkS|ksfxd vkLFkku ijrkiqj
esjB
lM+d fuekZ.k
:0 40-00
2- y?kq fuekZ.k dk;Z dksM la0&25
1&vkS|ksfxd vkLFkku] ?kkslh
2&vkS|ksfxd vkLFkku] lq[kikyuxj
eÅukFk Hkatu
izrkix<+
lM+d] ckm.Mªhoky fuekZ.k
lM+d fuekZ.k
:0 18-26
:0 11-74
:0 30-00
3- ejEer dk;Z dksM la0&29
1&vkS|ksfxd vkLFkku] yksuh
2&vkS|ksfxd vkLFkku] vyhx<+
xkft;kckn
vyhx<+
lM+d ejEer
lkeqnkf;d Hkou ejEer dk;Z
:0 24-03
:0 05-97
:0 30-00
dqy ;ksx
:0 100-00
ïïï
-20-
5&ftyk m|ksx dsUnz ;kstuk
ftyk dsUnz ;kstuk dk 'kqHkkjEHk o"kZ 1978&79 esa fd;k x;k gSA bl ;kstuk dk izkjEHk fuEufyf[kr mn~ns';ksa
dh iwfrZ gsrq fd;k x;k gS %&
1- y?kq ,oa xzkeh.k m|ksxksa dks izksRlkfgr djds jkstxkj ds vf/kdkf/kd vkS|ksfxdhdj.k dh xfr ls
vf/kd rhozrk ykukA
2- m|ksxksa dh LFkkiuk gsrq bPNqd m|fe;ksa dks ,d Nr ds uhps m|ksx LFkkiuk dh leLr tkudkjh
,oa lHkh lqfo/kk;sa miyC/k djkukA
3- y?kq ,oa NksVs m|ksxksa ds fodkl ds fy, voLFkkiuk dk izcU/k] rduhdh tkudkjh m|feark fodkl
rFkk losZ{k.k djukA
4- y?kq m|fe;ksa dks fofHkUu Lrjksa ij vuqHkwfr;ksa@Lohd`fr;kWa 'kh?kz tkjh djus ds mn~ns'; ls ftyk
izkf/kd`r lfefr dh LFkkiuk izR;sd tuin ds ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa dh x;h gSA
mijksDr mn~ns';ksa dh iwfrZ dks dk;Z:i nsus ds fy, jkT; ljdkj us izR;sd tuin esa ftyk m|ksx
dsUnz dh LFkkiuk dh gSA bu ftyk m|ksx dsUnzksa esa y?kq m|ksxksa ds vLFkkbZ@LFkkbZ iathdj.k Hkwfe ,oa Hkou]
dPpkeky] e'khu ;a= midj.k]la;a= rduhdh ekxZn'kZu _.k ,oa fo|qr vkfn dh lqfo/kk miyC/k djkus dh
O;oLFkk gSA ftyk m|ksx dsUnz dk ofj"Bre vf/kdkjh egkizcU/kd gksrk gS] ftlds v/khu lqPkk: :i ls
dk;Zlapkyu gsrq izcU/kd¼foi.ku½ ifj;kstuk izcU/kd ,oa izcU/kd ¼_.k½ vkfn dk;Zjr gSaA rglhy@Cykd
Lrj ij m|fe;ksa dks tkudkjh ,oa vU; lqfo/kk;sa miyC/k djkus ds fy, lgk;d izcU/kd dk;Zjr gSaA
xzkeh.k vkapyksa esa dk;Zdze ds izpkj ,oa izlkj gsrq izR;sd fodkl [k.M ds fy, ,d lgk;d fodkl
vf/kdkjh m|ksx lsok O;olk; dh O;oLFkk Hkh jkT; ljdkj ds fu;kstu foHkkx }kjk dh x;h gSA
ftyk m|ksx dsUnz dk 'kqHkkjEHk Hkkjr ljdkj dh lgk;rk ls fd;k x;k Fkk ftls izns'k ljdkj
}kjk ;kstuk iqu% ijh{k.k dj egkjk"Vª iSVuZ ds vk/kkj ij izR;sd tuin esa 30 in j[ks tkus dk fu.kZ;
fy;k x;k Fkk ftldks izns'k ds iqjkus 56 tuinksa esa ykxw dj fn;k x;k Fkk] fdUrq mRrjkapy dk xBu gksus
ds QyLo:i vc izns'k esa dqy 48 tuinksa esa ;g iSVuZ ykxw gS rFkk mlesa egkizcU/kd rFkk 9 lgk;d
izcU/kdksa dks lfEefyr djrs gq, 30 vf/kdkjh ,oa deZpkjh gSaA
21 tuinksa dkuiqj nsgkr] egksck] egjktxat] fl)kFkZ uxj] lksuHknz] fQjkstkckn] eÅ] Hknksgh]
iVjkSuk] dkS'kEch] egkek;k uxj] xkSrecq) uxj] fp=dwV] JkoLrh] cyjkeiqj] pUnkSyh] T;ksfrckQqys uxj]
vEcsndj uxj] dUukSt] ckxir ,oa dka'khjke uxj esa egkjk"Vª iSVuZ ykxw ugha gSA 'ks"k 02 tuinksa vkSjS;k
,oa lUrdchj uxj esa vHkh ftyk m|ksx dsUnz Lohd`r ugha gS] ftudh Lohd`r gsrq iz;kl tkjh gSA
ïïï
-21-
6&,dy est O;oLFkk
,dy est O;oLFkk dh ;kstuk 'kklukns'k la[;k 1839@77&6&98] fnukad 14&12&1998 }kjk
fdz;kfUor dh x;h rFkk 01&01&1999 esa ykxw fd;s tkus ds funsZ'k gq,A
,d Nr ds uhps ,dy est O;oLFkk dk mn~ns'; m|ksxksa dks fofHkUu foHkkxksa ls vuqeksnu]
Lohd`fr;kW] vkifRr;ksa] ykbZlsUl vkfn ds lEca/k esa vkosnu i= dk fuLrkj.k ,d gh LFkku ij dsUnzh; rFkk
le;c) :i ls lEiUu djuk gS rkfd m|fe;ksa dks fofHkUu foHkkxksa esa mijksDr dk;Z gsrq ckj&ckj pDdj
yxkus dh dfBukbZ ls eqDr fd;k tk ldsA ,d Nr ds uhps ,dy est O;oLFkk dk izHkkoh lapkyu
lqfuf'pr djus dk nkf;Ro egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz dks fn;k x;k gSA
,dy est O;oLFkk ds vUrxZr ekg fnlEcj&2009 rd dh izxfr Ø0 en o"kZ
2007&08
o"kZ 2008&09
o"kZ 2009&10 fnlEcj 2009rd
1- dqy izkIr vkosnu i= tks uksMy vf/kdkfj;ksa }kjk iw.kZ ik;s x;s
57856 51135 38373
2- fuLrkfjr vkosnu i=
¼v½ fu/kkZfjr le; lhek ds vUrxZr
57292 50849 38164
¼c½ le; lhek ds mijkUr
312 71 &&
3- vfuLrkfjr vkosnu i=
¼v½ tks fu/kkZfjr le; lhek ds vUrxZr
251 215 209
¼c½ le; lhek ds vf/kd
1 && &&
ïïï
-22-
7&m|ferk fodkl dk;ZØe
izns'k esa c<+rh gqbZ csjkstxkjh dks /;ku esa j[krs gq, vkS|ksfxd fodkl esa xfr nsus rFkk csjkstxkj f'kf{kr@izf'kf{kr ,oa rduhdh ¼dq'ky@vdq'ky½ O;fDr;ksa dks viuk m|ksx@O;olk; djus gsrq Lojkstxkj miyC/k djk;s tkus ds n`f"Vdks.k ls ;g ;kstuk izns'k ljdkj }kjk o"kZ 1978&79 ls lapkfyr dh x;hA vkS|ksfxd bdkb;ksa dks LFkkfir djus rFkk lQyrkiwoZd pykus ds fy, ;g vfrvko';d gS fd m|eh dks lHkh izdkj dh tkudkjh gksA blh mn~ns'; dh iwfrZ gsrq LFkkuh; vko';drk ds vuq:i m|feark fodkl izf'k{k.k dk;Zdze pyk;k tk jgk gSA izns'k esa fofHkUu izf'k{k.k laLFkkvksa }kjk ,oa ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls izR;sd o"kZ m|feark fodkl dk;Zdze vk;ksftr dj m|fe;ksa dks m|ksx LFkkfir djus gsrq izf'k{k.k nsdj izsfjr fd;k tkrk gSA ;g ;kstuk jkT; lsDVj ds vUrxZr pyk;h tk jgh gSA bl izf'k{k.k gsrq ;kstukc) <+x ls uo m|fe;ksa dks p;fur fd;k tkrk gSA laLFkkvksa }kjk dfri;
izf'k{k.k tSls bysDVªkfud] IykfLVd QwM izksMDV] lkcqu cukuk] vk;y vkfn ij fn;s tkrs gSaA
izR;sd izf'k{k.k f'kfoj esa 25 ls 50 rd izf'k{kkFkhZ 'kkfey fd;s tkrs gSaA ftlesa vuqlwfpr
tkfr@tutkfr ds m|fe;ksa ds fy, 20 izfr'kr vkj{k.k fu/kkZfjr fd;k x;k gSA blds vfrfjDr
efgyk@vYila[;dksa dks p;u esa ojh;rk nh tkrh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr ¼orZeku iapo"khZ;
;kstukUrxZr½ ctV Lohd`fr;ksa] O;; ,oa miyfC/k;ksa dks o"kZokj fooj.k fuEu izdkj gS %&
o"kZ ctV Lohd`r
¼yk[k :0 esa O;; vk;ksftr f'kfoj izf'k{kkfFkZ;ksa dh la[;k
y{; miyfC/k y{; miyfC/k
1 2 3 4 5 6 7
2000&01 90-00 87-87 1158 1113 50855 48845
2001&02 90-00 90-00 1135 372 49450 18853
2002&03 63-69 63-63 716 750 29335 31137
2003&04 101-75 101-59 2162 2150 98610 98182
2004&05 92-31 92-31 2017 2017 92445 92807
2005&06 103-17 103-17 2715 2714 126654 139806
2006&07 96-02 93-35 1565 1558 71500 71223
2007&08 66-76 55-36 560 487 22520 20443
2008&09 16-50 16-50 370 370 17100 17100
2009&10 05-00 vuqiwjd ekWx dss ek/;e ls :0 5-00 yk[k dk izko/kku gqvk gS
ïïï
-23-
8&m|ksx cU/kq ;kstuk
mRrj izns'k 'kklu }kjk izns'k ds vkS|ksfxd fodkl dks Rofjr xfr nsus ds mn~ns'; ls 1981 esa
m|ksx cU/kq dh LFkkiuk ,d cU/kq lapkyu lfefr ds :i esa dh x;h Fkh ftlls y?kq@e/;e@o`gn
vkS|ksfxd bdkb;ksa dh le;c) LFkkiuk ,oa lEcaf/kr leL;kvksa ds fujkdj.k dks lqfuf'pr djus gsrq
;Fkksfpr lgk;rk iznku dh tk ldsA izxfr ls vkS|ksfxd okrkoj.k ds l`tu ds egRokdka{kh m|fe;ksa dks
mRizsfjr djus rFkk vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa tSls Hkwfe] fo|qr]foRr rFkk vuqeU; izksRlkguksa ,oa lqfo/kkvksa dh ;g
laLFkk u dsoy tkudkjh miyC/k djk jgh gS cfYd vkS|ksfxd uhfr;ksa dk izfriknu rFkk 'kkldh; izkfo/kkuksa
ds QyLo:i vuqHko dh tk jgh ck/kkvksa ds fy, uhfrxr fu.kZ; ysus rFkk uhfr;ksa esa ;FkklEHko vko';d
la'kks/ku djkus esa m|ksx cU/kq mYys[kuh; Hkwfedk fuHkk jgh gSA
m|ksx cU/kq ds v/;{k vkS|ksfxd fodkl vk;qDr]m0iz0 rFkk blds nSfud dk;skZ dk nkf;Ro vf/k'kk"kh
funs'kd }kjk fd;k tkrk gS m|ksx cU/kq mPPk Lrjh; lfefr dh cSBdksa ds ek/;e ls m|fe;ksa dh leL;kvksa
dk Rofjr fujkdj.k ,oa v/;;u esa m|ksx cU/kq dh xgu Hkwfedk dks ns[krs gq, 'kklu us 28 Qjojh 1989
dks ftyk Lrj ij ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa rFkk e.My Lrj ij 23 twu 1990 dks e.Myk;qDr dh
v/;{krk esa e.Myh; m|ksx cU/kq ds :i esa xBu fd;k x;k Fkk ,oa lfefr;ksa ds ek/;e ls m|fe;ksa dh
leL;kvksa dk lek/kku [email protected] Lrj dh lfefr;ksa esa ugh gks ik jgk gS] mUgsa jkT; Lrjh; lfefr ds
le{k izLrqr djds mudk lek/kku m|ksx cU/kq }kjk djk;k tkrk gSA orZeku esa ftyk m|ksx cU/kq dh cSBdsa
izR;sd ekg ds izFke cq/kokj dks m|ksx cU/kq tuin ds izHkkjh ea=h th dh v/;{krk esa dh tkrh gSA izHkkjh
ea=h ds miyC/k u jgus ij ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa cSBdsa vk;ksftr dh tkrh gSaA y?kq m|ksxksa dks
fo|qr Lohd`r] dusD'ku] fcdzhdj NwV] lqfo/kk _.k dk;Z'khy iwath] Hkwfe ij dCtk fnyk;k tkuk vkfn
fofHkUUk izdkj Lohd`fr;kWa iznku djkus esa iw.kZ lg;ksx iznku djrk gSA
m|fe;ksa dh leL;kvksa ds lek/kku gsrq vf/k'kk"kh funs'kd m|ksx cU/kq }kjk lEcaf/kr foHkkxksa ds lkFk
f=i{kh; cSBdksa dk fu;fer vk;kstu izR;sd ekg fd;k tkrk gSA ftlls lEcaf/kr foHkkx o m|eh
vkeus&lkeus cSBdj leL;kvksa dk lek/kku djus esa l{ke gSaA ftu leL;kvksa dk lek/kku f=i{kh; cSBdksa
ds ek/;e ls ugh gksrk gSa mUgsa fo'ks"k :i ls xfBr ofdZx xzqi ds le{k j[kdj lek/kku dk iz;kl fd;k
tkrk gSA orZeku esa bl izdkj ds 05 ofdZax xzqi O;kikj dj] fo|qr] voLFkkiuk] iznw"k.k rFkk Je foHkkx ls
lEcaf/kr gS tks lEcaf/kr foHkkxksa ds izeq[k lfpo@lfpo dh v/;{krk esa xfBr gSA
ftu leL;kvksa dk lek/kku ofdZax xzqi ds Lrj ij lEHko ugh gksrk ;k fdlh egRoiw.kZ uhfr fo"k;d
vFkok ,d ls vf/kd foHkkx ls lEcaf/kr gksrk gS ;k fdlh egRoiw.kZ fu.kkZ;d fcUnq mlesa lekfgr gksrk gS
-24-
rks eq[; lfpo dh v/;{krk esa xfBr bEikoMZ desVh ds le{k j[kk tkrk gSA m|ksx cU/kq dk fuEufyf[kr
mn~ns'; gS %&
1- izns'k esa miyC/k lqfo/kkvksa] NwV] vU; lqfo/kkvksa tSls Hkwfe] fo|qr] O;kikfjd fcy bR;kfn ls lEcaf/kr
lwpuk;sa iznku djrk gSA
2- m|fe;ksa dh leL;kvksa dks mPpLrjh; lfefr ,oa bEikoMZ desVh ds le{k izLrqr djukA
3- 'kklu ,oa fofHkUu foHkkxksa ls tulEidZA
4- 50 djksM+ ds Åij ds fofu;kstu okyh ifj;kstukvksa dks ,LdksVZ lfoZlA
5- m|fe;ksa dks fofHkUu Lohd`fr;ksa@vuqeksnu ,oa fofHkUu izdkj dh lqfo/kk;sa izLrqr djkus esa lgk;rkA
6- fofHkUu lsfeuklZ] bUVsdekVZ] VsªMQs;lZ vkfn esa Hkkx ysuk] leUo; dk;Z rFkk Hkkjr ljdkj ds
foHkkxksa }kjk vk;skftr cSBdksa gsrq o m|ksx ls lEcaf/kr fofHkUu vkS|ksfxd laxBuksa ls leUo; djrk
gSA
7- jkT; esa fons'kh iwath fuos'k dks vkdf"kZr djus gsrq 135 izkstsDV izksQkbYl dh osclkbV uohu
vkS|ksfxd uhfr ds rgr mfYyf[kr fofHkUu {ks=ksa@FkzLV ,fj;kt gsrq fy;k tkrk gSA
8- fudusV ds ek/;e ls m|ksxksa ls lEcaf/kr MkVk dh ekWuhVfjax dh m|ksx cU/kq ds Lrj ij dh tkrh
gSA
9- Hkkjr ljdkj ls m|ksx cU/kq dk fu;fer :i ls lwpuk dk vknku&iznku vkbZ0bZ0 ,oa
,Dl0,y0vks0 ,oa Mh0vkbZ0 ,oa Vh0lh0 bR;kfn ds lEca/k esa gksrk gSA
10- fofHkUu ekeys tks fd e.Myh;@ftyk vFkok jkT; Lrj ij Lohd`r gksrh gSA
11- izns'k ds m|ksx ds izfr mRlkgo/kZd l`tu djus ds mn~ns'; ls fof'k"V Js.kh ds m|fe;ksa dks
oh0vkbZ0ih0 dkMZ dh lqfo/kk miyC/k djk;s tkus ds ifjizs{; esa Hkh m|ksx cU/kq ds Lrj ij dk;Z dk
ewrZ :i iznku fd;k tkrk gSA
12- fof'k"V vkS|ksfxd laxBuksa tSls ih0,p0Mh0 pSEcj vkQ dkWelZ ,oa lh0vkbZ0vkbZ0 ds lkFk m|ksx
cU/kq }kjk izns'k ds vkS|ksfxd okrkoj.k dks izR;sd Lrj ij fodflr djus ds mn~ns'; ls eseksjs.Me
v.Mj LVSf.Mx Hkh gLrk{kj fd;s x;s gSaA
ïïï
-25-
9& iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze¼ih0,e0bZ0th0ih0½
Hkkjr ljdkj us xzkeh.k ,oa 'kgjh {ks= esa jkstxkj ds volj miyC/k djkus ds fy;s iwoZ esa lapkfyr
iz/kkuea=h jkstxkj ;kstuk rFkk xzkeh.k jkstxkj l`tu dk;Zdze dks lafoyhu djrs gq, iz/kkuea=h jkstxkj
l`tu ;kstuk uke dh ,d u;h ;kstuk dh 'kq:vkr dh x;h gSA ;g ;kstuk [kknh ,oa xzkeks|ksx vk;ksx]
[kknh ,oa xzkeks|ksx vk;ksx] [kknh ,oa xzkeks|ksx cksMZ ,oa ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls fdz;kfUor dh
tk;sxhA
u;s Lojkstxkj m|eksa@ifj;kstukvksa@lw{e m|eksa dh LFkkiuk ds ek/;e ls ns'k ds xzkeh.k vkSj
'kgjh {ks=ksa esa jkstxkj ds voljks dk l`tu djuk A O;kid :i ls nwj nwj vofLFkr ijiajkxr
[email protected] vkSj 'kgjh csjkstxkj ;qokvksa dks ,d lkFk ykus ,oa mUgsa Lo&jkstxkj dh vksj vxzlj
djuk] ftlls xzkeh.k {ks=ksa ls 'kgjh {ks=ksa dh iyk;u jksdk tk ldsaA xzkeh.k@'kgjh jkstxkj dh fodkl nj
c<+kus esa ;ksxnku djukA
ykHkkfFkZ;ksa dh Js.kh ykHkkfFkZ;ksa dk va'knku ¼ifj;kstuk ykxr esa½
lfClMh@ekftZu euh dh nj
{ks= 'kgjh Xzkkeh.k
lkekU; Js.kh 10% 15% 25%
fo'ks"k ¼vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr@vU; fiNM+s oxZ@ vYila[;d @efgyk iwoZ lSfud] fodaykx] iwoksZRrj {ks= igkM+h vkSj lhekorhZ½
5% 25% 35%
jkT; Lrj ij ;g ;kstuk xzkeh.k {ks=ksa esa jkT; [kknh ,oa xzkeks|ksx vk;ksx] jkT; [kknh ,oa
xzkeks|ksx cksMZ rFkk ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls lapkfyr dh tk;sxh vkSj 'kgjh {ks=ksa esa dsoy ftyk
m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls lapkfyr dh tk;sxhA ;kstuk esa ftyk m|ksx dsUnz ds ek/;e ls 20% ,oa 20%
xzkeh.k y{;ksa dh iwfrZ fd;s tkus ds funsZ'k gSA mDr dk;Zdkjh laLFkk;sa ;kstukUrZxr izf'k{k.k dk;Zdzeksa dk
fdz;kUo;u [;kfr izkIr laLFkkvksa jk"Vªh; y?kq m|ksx fuxe@m|eh fe=@iapk;r jkT; laLFkkvksa vkfn ds
lg;ksx ls djsxhA ;kstuk esa m|ksx {ks= esa izkstsDV@;wfuV dh vf/kdre ykxr :0 25-00 yk[k rFkk
O;olk; {ks= esa :0 10-00 yk[k gksxhA
18 o"kZ ls vf/kd vk;q dk dksbZ Hkh O;fDr ;kstuk dk ykHk mBk ldrk gSA vk; dh dksbZ lhek ugh
gSA 'kSf{kd ;ksX;rk] 8oh mRrh.kZ gksuk pkfg;saA vU; fo'ks’k Jsf.k;ksa ds ekeys esa ykHkkFkhZ dks l{ke izkf/kdkjh
-26-
}kjk tkjh fd;s x;s tkfr@leqnku izek.k&i= ;k laxr izi=ksa dh vfHkizekf.kr izfr] ekftZu jkf'k ds nkos
ds lkFk] lEcfU/kr cSad 'kk[kk dks izLrqr djuh gksxhA tgkW Hkh vko';d gks] laLFkk ds mi fu;eksa dh ,d
vfHkizekf.kr izfr ekftZu jkf'k ds nkos ds lkFk layXu djuk visf{kr gksxkA ifj;kstuk ykxr esa iwWth O;;
vkSj dk;Z'khy iwWth dk ,d pdz 'kkfey gksxsaA bl ;kstuk ds vUrZxr iwWth&O;; jfgr ifj;kstuk;sa] foRr
iks"k.k ds fy;s ik= ugh gS] muds ekeys cSad 'kk[kk ds {ks=h; dk;kZy;;k fu;a=d dk;kZy; ls Lohd`fr izkIr
djuh gksxh vkSj nkoksa dks ;Fkk&fLFkfr] {ks=h; dk;kZy; ;k fu;a=d dk;kZy; ds vuqeksnu dh vfHkizekf.kr
izfr ds lkFk izLrqr djuk gksxkA
tehu dh ykxr dks ifj;kstuk ykxr esa 'kkfey ugh fd;k tk ldsxkA ifj;kstuk LFkkfir djus
ds fy;s ,d ifjokj ls ,d gh O;fDr ik= gS] ifjokj esa Lo;a vkSj ifr@iRuh 'kkfey gSA
iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze izxfr o"kZ 2008&09 ls 2009&10 ¼ fnlEcj&2009 ½
¼yk[k :0 esa½
o"kZ y{; izkIr
vkosnu&i=ksa
dh la0
cSdksa dks
izsf"kr
vkosnu
i=
Lohd`fr
la[;k /kujkf'k
izf'k{k.k forj.k
la[;k /kujkf'k
l`ftr
jkstxkj
08-09 2565 12922 6735 2579 15074.00 2489 2112 11728.93 11424
09-10 6150 18682 10126 2840 22989.69 954 441 2621.10 1058
ïïï
-27-
10&izns'k esa chekj y?kq ,oa y?kqRrj vkS|ksfxd bdkb;ksa dk iquokZlu
izns k dh vkS/kksfxd bdkb;ks dh c<rh gqbZ :X.krk fpUrktud fLFkfr es gS c<rh gqbZ :X.krk ds dkj.k vkS/kksxhdj.k dh orZeku uhfr ij izfrdwy izHkko iM jgk gS ! ,d m|ksx dh :X.krk nwljs m|ksxks dks izHkkfor djrh gSA vkS|ksfxdh bdkbZ;ksa dks lkof/k _.k Hkqxrku le;kUrZxr u gksuk] dk;Z kkhy iwWth u feyuk vfu;fer fo?kqr vkiwfrZ rFkk izcU/kdh; vdq kyrk vkfn bdkbZ ds chekj gks tkus ds eq[; dkj.k gSA chekj gksus ds dkj.k bdkbZ viuh mRiknu {kerk ds vuqlkj dk;Z ugha dj ikrh vkSj ?kkVs esa vkdj can gks tkrh gSA ftlds QyLo:i foRrh; laaaaLFkkvksa }kjk fn;s x;s _.k ds fo:) olwyh lqfuf pr ugha gks ikrh gSA m|ksx esa yxs yksxks dks csjkstxkjh dk lkeuk djuk iM+rk gSA fufeZr dh tkuh okyh oLrqvksa dh deh gks tkrh gS vkSj bdkbZ esa fofu;ksftr iwWth vuqiknd gks tkrh gSA kklukns k ds vuqlkj fdlh y?kq Lrjh; vkS|ksfxd bdkbZ dks fuEufyf[kr ifjfLFkfr;ksa esa :X.k ekuk tk,xk%&
¼v½ bdkbZ dks dksbZ _.k [kkrk 6 ekg ls vf/kd le; rd lc LVS.MMZ jgk gks vFkkZr blds fdlh _.k [kkrs dk ewy/ku ;k C;kt ,d o’kZ ls vf/kd vof/k ls vfrns; jgk gksaA Hkkjrh; fjtZo cSd }kjk ;fn fdlh [kkrs dks lc LVS.MZM oxhZd`r fd;s tkus dh orZeku vof/k Hkfo’; esa de dj nh tkrh gSA rFkkfi mDr ,d o’kZ ls vf/kd le; rd vfrns; jgus dh vf/kekU;rk ifjofrZr ugha gksxhA
;k ¼c½ lafpr udn gkfu;ksa ds dkj.k iwoZorhZ ys[kk o’kZ esa okLrfod ewY; ¼usV oFkZ½ esa blds vf/kdre okLrfod ewY; ¼ihd usV oFkZ½ ds 50 izfr kr ;k vf/kd dk vi{kj.k gqvk gSA udn gkfu;ksa ds dkj.k iwoZorhZ ys[kk o’kZ esa blds okLrfod ewY; usV oFkZ esa blds vf/kdre okLrfod ewY; ihd usV oFkZ ds 50 oFkZ ds 50 izfr kr ;k vf/kd dk vi{k.k gqvk gksA
vkSj
¼l½ bdkbZ de ls de nks o’kZ rd O;olkf;d mRiknu esa jgh gSA
#X.k bdkbZ;ksa ds iquokZlu gsrq u;k la kksf/kr “kklukns k la[;k 959 fnukad 09-06-2004
fuxZr fd;k tk pqdk gS rFkk #X.k bdkbZ;ksa dks lqfo/kk iznku djus vkSj leL;kvksa dk fujkdj.k djus gsrq
e.My LRkj ij e.Myk;qDr v/;{krk esa e.Myh; iquokZlu lfefr dk;Zjr gSA e.Myh; iquokZlu lfefr ds
dk;Zdykiksa dk vuqJo.k djus] foRrh; laLFkkvksa }kjk iquokZlu iSdst rS;kj djus vFkok visf{kr lqfo/kkvksa
esa vuko ;d foyEc djus vFkok e.Myh; iquokZlu lfefr }kjk bdkbZ #X.k ?kksf’kr djus ls euk dj fn;s
tkus ij bdkbZ dh vihy lquokbZ gsrq lfpo] y?kq m|ksx dh v/;{krk esa jkT; Lrjh; vUrj laLFkkxr
lfefr dh mi lfefr xfBr dh x;h gSA
izns”k esa #X.k y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dk iquokZlu
1& #X.k ?kksf’kr djus gsrq izkIr vkosnu&i= 427
2& vkosnu&i= viw.kZ gksus ij i=koyh 187
3& e.My Lrjh; lfefr dks lanfHkZr 240
4& #X.k ?kksf’kr bdkbZ;kaa 212
5& #X.k ?kksf’kr gksus ds ckn fujLr 28
6& iquokZlu bdkbZ;ksa dh la[;k 93
ïïï
-28-
11& m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e iqjLdkj ;kstuk
izns'k ds lQy ,oa mRd`"V y?kq m|fe;ksa dks izksRlkfgr djus ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk
'kklukns'k la[;k 564@18&2&2009&30¼15½@2002 fnukad 17 vxLr] 2009 }kjk izkjEHk dh xbZA
mDr ;kstukUrxZr izns k ds lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= ds vf/kd ls vf/kd m|fe;ksa dks muds
gkbZ VuZ vksoj lQy ,oa mRd`"V mRikn] xq.koRrk] vuqla/kku ,oa fodkl gsrq iqjLdkj fn;k tk;sxkA tks
fuEuor Js.kh esa gksaxs %&
1- m0iz0 m|eh iqjLdkj %& :0 1-00 yk[k ¼Mªk¶V½ Lo.kZ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL= ;g
iqjLdkj lHkh Jsf.k;ksa esa p;fur izFke bdkb;ksa esa ls ekLVj rkfydk ds vadksa o lokZf/kd VuZvksoj ds vk/kkj
ij loksZRre bdkbZ dks fn;k tk;sxkA
2- lw{e m|ksx Js.kh %& iqjLdkj& izFke&25]000 ¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
f}rh;&20]000¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
3- y?kq m|ksx Js.kh %& iqjLdkj& izFke&25]000 ¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
f}rh;&20]000¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
4- e/;e m|ksx Js.kh %& iqjLdkj& izFke&25]000 ¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
f}rh;&20]000¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
5- lfoZl {ks= %& iqjLdkj& izFke&25]000 ¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
f}rh;&20]000¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
6- lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e m|ksxksa esa fof'k"V iz;klksa gsrq vuqlwfpr tkfr@tutkfr ,oa
efgyk m|eh iqjLdkj %&vuq0tkfr@tutkfr&25]000 ¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
efgyk m|eh&}rh;&20]000¼uxn½ ind] iz'kfLr i= ,oa vax oL=
7- lw{e] y?kq m|ksxksa gsrq fof'k"V xq.koRrk mRikn %& dqy iqjLdkj la[;k 14 izR;sd Js.kh esa ,d
iqjLdkj :0 15]000 ¼uxn½ ¼ind] iz'kfLr i=½A
8- lsok {ks= m|eh fof'k"V iqjLdkj%& dqy iqjLdkjksa dh la[;k&12 izR;sd Js.kh esa ,d iqjLdkj
:0 15]000 ¼ind] iz'kfLr i=½A
lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e iqjLdkj ;kstuk vUrxZr ik= m|fe;ksa dk foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq
p;u izfdz;k iw.kZ dh tk pqdh gSA 'kh?kz gh iqjLdkj forj.k dh dk;Zokgh iw.kZ dj yh tk,xhA
ïïï
-29-
12&vkS|ksfxd i;kZoj.k iznw"k.k
Hkkjr ljdkj us ty iznw’k.k fuokj.k rFkk fu;U=.k vf/kfu;e 1974 ,oa ok;q iznw’k.k
fuokj.k fu;U=.k vf/kfu;e 1981 ,oa gstkjM~l eSustesUV 1989 ikfjr djds vkS|ksfxd Ik;kZoj.k iznw’k.k
fu;U=.k ds fy, ekudksa vkfn dk fu/kkZj.k fd;k x;k gSSA bu vf/kfu;eksa ds fdz;kUo;u ,oa le;≤
ij izns k “kklu dh uhfr fu/kkZj.k djus esa lg;ksx@lykg nsus ds fy, mRrj izns k iznw’k.k fu;U=.k cksMZ
dh LFkkiuk dh x;hA bl cksMZ ds fofHkUu {ks=h; dk;kZy; izns k ds fofHkUu tuinksa tSls dkuiqj] >kWlh]
vkxjk] y[kuÅ] cjsyh] bykgkckn] xksj[kiqj] jk;cjsyh] okjk.klh] uks,Mk] rFkk xkft;kckn esa dk;Zjr gSaSA
Ikznw’k.k fu;U=.k vf/kfu;e ds vUrxZr Hkkjr ljdkj ds y?kq] e/;e ,oa o`gn~ fofu;kstu ds fy,
m|ksxksa dh LFkkiuk vFkok dk;Zjr bdkbZ;ksa esa {kerk foLrkj vk/kqfudhdj.k izfdz;k esa la kks/ku djus ls iwoZ
i;kZoj.k iznw’k.k dh n`f’V ls mRrj izns k iznw’k.k fu;U=.k cksMZ ls vukifRr izek.k i= izkIr fd;k tkuk
uksfVfQds ku ua0 th0vks0 1933796 fnukad 09-07-96 }kjk vfuok;Z fd;k x;k gSA blds laca/k esa m|ksx
foHkkx }kjk “kklu Lrj ls fd;s x;s iz;klksa ds vUrxZr 220 y?kq Lrjh; m|ksxksa dh lwph ftlesa
ty@ok;q@/ofu dk iznw’k.k u gks ,oa m|ksx gStkjM~l izd`fr dk u gks] dks fpfUgr djrs gq, mRrj izns k
iznw’k.k fu;U=.k cksMZ us i= la[;k th vk&216437 @, ,u@97] fnukad 03&06&97 }kjk ,ls 220 m|ksxkas
dks vukifRr izek.k i= mRrj izns k iznw’k.k fu;U=.k cksMZ ls ysus ij NwV iznku dj nh gSA lwph ds
vuqlkj mDr fpfUgr iznw’k.kdkjh 220 m|ksxksa ds y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa ds :Ik esa izLrkfor iathdj.k fd,
tkus gsrq egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz dks vukifRr izek.k&i= tkjh fd, tkus gsrq izkf/kd`r fd;k x;k
gSA vr% orZeku le; esa bafxr 220 m|ksxksa ds vfrfjDr leLr iznw’k.kdkjh m|ksxksa dks mRrj iznw’k.k
fu;U=.k cksMZ dk vukifRr izek.k&i= fn;k tkuk vfuok;Z gSA fdUrq lHkh bdkbZ;ksa dks vfuok;Z :Ik ls
lgefr mRrj izns k iznw’k.k fu;=a.k cksMZ ls gh izkIr djuh gksxhA
ïïï
-30-
13 lw{e] y?kq m|e DyLVj fodkl ;kstuk
lw{e] y?kq m|e dyLVj fodkl ;kstuk dk “kqHkkjEHk Hkkjr ljdkj ds ifji= la0 Vh0,e0@;w0,u0Mh0@2005 fnukad 14-3-2006 ds }kjk fd;k x;k ftldk ewy mn~ns ; lw{e y?kq ,oa e/;e bdkbZ;ksa dks dyLVj ds :i esa fodflr djus dk gS rkfd varjkZ’Vªh; izfrLi)kZ ds ;qx esa bdkbZ;kW viuh mRikn {kerk xq.koRrk ,oa dSisflVh mPphdj.k dj ldsA ;g ;kstuk lkoZtfud] futh] lgHkkfxrk dh ea kk ij vk/kkfjr gS rkfd dyLVjksa ds fodkl ,oa izca/ku dh iwjh ftEesnkjh ykHkkfFkZ;ksa }kjk gh mBkbZ tk,A ;kstukUrxZr izFke pj.k esa Hkkjr ljdkj }kjk dyLVj vuqeksfnr gksus ds i pkr Mk;XuksfLVd LVMh gsrq Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj }kjk /kujkf k voeqDr dh tkrh gSA Mk;XuksfLVd LVMh] foLr`r izkstsDV fjiksVZ izkIr gksus ds i pkr Hkkjr ljdkj dks vuqeksnu gsrq izsf’kr dh tkrh gS] dyLVj izkstsDV esa ykxr dk 60&80 izfr kr vf/kdre :010 djksM dsUnzka k “ks’k 40 izfr kr esa ls jkT; ljdkj ,oa dyLVj ,l0ih0oh0 dk ;ksxnku gksrk gSA vc rd 09 dyLVlZ lkQ~V bUVjosa ku gsrq rFkk 05 dyLVlZ ¼dkjisV dyLVj Hknksgh] Xykl chM~l dyLVj] okjk.klh] ikVjh dyLVj [kqtkZ] lhtlZ dyLVj esjB] rFkk ysnj dyLVj] pkSjh pkSjk] xksj[kiqj½ gkMZ baVjosa ku gsrq Hkkjr ljdkj ls Lohd`r djk;s x;s gSaA
DyLVj ;kstukUrxZr m0iz0 ds DyLVj dh v|ru fLFkfr
DyLVj dk uke dqy Lohd`r /kujkf”k ¼yk[k :0 esa½
dsUnzka”k jkT;ka”k ,lihoh dqy
1 2 3 4 5
gkMZ bUVjosa”ku
1- Xykl ohM~l DyLVj] okjk.klh 525-00 126-50 223-50 875-00
2- dkjisV DyLVj Hknksgh 310-00 83-75 123-75 517-50
3- iksVjh dyLVj [kqtkZ 109-74 36-58 36-58 182-90
4- ysnj dyLVj pkSjh pkSjk xksj[kiqj 152-058 76-029 25-343 253-43
5- lhtj dyLVj esjB 198-188 148-641 148-641 495-47
lkQ~V baVjosa”ku
1- Xykl ohM~l DyLVj] okjk.klh 3-70 0-42 & 4-12
2- dkjisV DyLVj Hknksgh 3-70 0-42 & 4-12
3- LVhy QuhZpj] y[kuÅ 7-00 0-80 & 7-80
4- njh eSU;wQSDpfjax DyLVj] tkSuiqj 6-70 0-72 & 7-45
5- QSu bathfu;fjax dEiuh] okjk.klh 6-48 0-72 & 7-20
6- flYd czksdsM DyLVj okjk.klh 6-48 0-72 & 7-20
7- twV oky gSfoax DyLVj] xkthiqj 7-11 0-79 & 7-90
8- fpfdu bEckbMªh DyLVj] ckjkcadh 5-40 0-60 & 6-00
9- VsDlVkby fizfUVax] xkft;kckn 7-00 0-80 & 7-80
ïïï
-31-
14&m0iz0 lw{e ,oa y?kq m|ksx rduhdh mUu;u
¼VsDukykWth vixzsMs’ku½ ;kstuk
vkfFkZd oS'ohdj.k vkSj fo'o Lrjh; izfrLi/kkZ ds u;s okrkoj.k vkSj mnkjhdj.k ds lEiw.kZ izHkko ds
ifjis{; esa y?kq m|ksxksa ds Rofjr fodkl ,oa izfrLi/kkZ dks fodflr djus ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk
'kklukns'k la0 26@18&2&2007&30¼26@2003 fn0 16-01-07½ }kjk izkjEHk dh x;h gSA
mDr ;kstukUrxZr fuEufyf[kr lqfo/kk;sa nh tk jgh gSa %&
• rduhd dh [kjhn vkSj vk;kr esa O;; dh x;h /kujkf'k dk 50 % vf/kdre #0 2-50 yk[k
• mRiknu esa o`f) ,oa xq.koRrk esa lq/kkj gsrq e'khu@la;a=ksa ds Øe esa O;; dh xbZ /kujkf'k dk 50
% vf/kdre #0 2-00 yk[kA
• e'khuksa ds dz; gsrq fy;s x;s _.k ij C;kt dk 0-5 % izfro"kZ vFkkZr~ vf/kdre #0 50]000-00
• vkbZ-,l-vks-@vkbZ-,l-vkbZ- ij O;; dh x;h /kujkf'k dk 50 % vf/kdre #0 2-00 yk[k
• ijke'kZ izkIr fd;s tkus ij O;; dh xbZ /kujkf'k dk 90 % vf/kdre #0 50]000-00
mDr ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa dqy 76 bdkbZ;ksa dks #0 1]13]84]503-00 ,oa o"kZ 2008&09 esa
dqy 109 bdkb;ksa dks :0 2-00 djksM+ rFkk o"kZ 2009&10 esa ekg fnlEcj] 2009 rd 60 bdkbZ;ksa dks #0
92-93 yk[k dh /kujkf'k Lohd`r@forfjr dh tk pqdh gSA
ïïï
-32-
15& izlkj ,oa izf'k{k.k dk;Zdze
vuqlwfpr tkfr lc Iyku@Vªkboy lc Iyku ds O;fDr;ks ds fy;s Lojkstxkj;qDr cukus gsrq lkewfgd izf'k{k.k
;g ;kstuk fo'ks"k :i ls vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds O;fDr;ksa ds fy, ykxw dh tk jgh gSA bl leqnk; ds vf/kdka'k ykHkkFkhZ xjhch js[kk ls uhps viuk thou O;rhr dj jgs gSa rFkk buesa ls vf/kdka'k ykHkkFkhZ nwj&njkt xkWo esa jgrs gSaA vr% ;g mfpr izrhr gksrk gS fd ,sls ykHkkfFkZ;ksa dks p;fur dj muesa fLDyM MsoyiesaV iSnk djus gsrq LFkkuh; Lrj ij m|fe;ksa dh ekax ds vuqlkj O;ogkfjd izf'k{k.k iznku fd;k tk;A ;g rHkh laHko gksxk tc ykHkkfFkZ;ksa dks muds ?kj ls Vªsfuax lsaVj rd vkus&tkus dk fdjk;k rFkk nksigj dk Hkkstu ,oa lk;adky dh pk; vkfn ds O;; dks ogu fd;k tk; rkfd izf'k{k.kksijkar ykHkkFkhZ Lo;a dks m|e LFkkfir dj jkstxkj;qDr gks lds vFkok LFkkuh; Lrj ij LFkkfir@LFkkfir gksus okys m|ksxksa esa lqxerk ls jkstxkj izkIr dj ldsA bl ;kstuk ds vUrxZr ;g iz;kl gS fd vf/kd ls vf/kd la[;k esa O;fDr miyC/k gks lds rFkk fo'ks"k :fpr ds lkFk iw.kZ le; rd izf'k{k.k izkIr dj lds rFkk izf'k{k.kksijkUr ,d dq'ky dkjhxj cusA
ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa eq[; fodkl vf/kdkjh] egk izcU/kd ftyk m|ksx dsanz rFkk ftys esa fLFkr lHkh jktdh; ikWyhVsfDud@vkbZ0Vh0vkbZt ds iz/kkupk;ksaZ dh lfefr xfBr djus rFkk lfefr dks mDr izf'k{k.k ds fy, mi;qDr jktdh;@v)Z ljdkjh laLFkkvksa ds ek/;e ls ftyk eq[;ky; ij uo;qod vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds O;fDr;ksa esa dq'kyrk c<+kus gsrq ,d lkewfgd izf'k{k.k dk;Zdze pyk;k tk jgk gS A bl dk;Zdze ds vUrZxr fuEufyf[kr VsªM vkPNkfnr gS %&
1&IyEcfjax 7& O;wVhf'k;u
2&dEI;wVj izf'k{k.k 8& bysfDVªf'k;u
3&Vsyfjax 9& eSdsfudy ,Iyk;Ulst
4&jasQhtjs'ku 10& ,xzhdYpjy bEIyhesUVl
5&eksckby@bysDVªkfud vkbVe fjis;fjax 11& QS'ku fMtkbZfuax
6&dEI;wVj gkMZos;j 12&LFkkuh;vko';drkuqlkj vU;
dksbZ Hkh VªsMA
izf'k{kkfFkZ;ksa dks ,d ekg dk lS)kfUrd izf'k{k.k ,oa rhu ekg dk O;ogkfjd izf'k{k.k fofHkUu {ks=h; bdkbZ;ksa@ lsok dsUnzksa ij fn;k tk;sxk A izf'k{k.k dk;Zdze izkjEHk gks tkus ds i'pkr izf'k{kkfFkZ;ksa dks lEcfU/kr VsªMksa dh VwyfdV nh tk;sxh A bl izdkj izf'k{k.k izkIr O;fDr LFkkuh; vko';drkvksa dh iwfrZ lEcfU/kr VsªMksa esa dj ldsxsaA
vuqlwfpr tkfr@tutkfr izf'k{k.k ;kstukUrxZr izns'k ds 71 ftyk m|ksx dsUnzksa esa foRrh; o"kZ 2007&08 esa 2098 ds y{; ds lkis{k 2092 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;kA foRrh; o"kZ 2008&09 esa 5629 y{; ds lkis{k 5589 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;k foRrh; o"kZ 2009&10 esa ekg ekg fnlEcj] 2009 rd fofHkUu tuinksa esa 1852 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'kf{kr fd;k tk jgk gSA
ïïï
-33-
16&gLrf'kYi m|ksx
mRrj izns'k esa gLrf'kYi m|ksx dh vikj lQyrk,a gSa vkSj mRrj izns'k viuh ijEijkxr
'kSyh ds dkj.k vius gLrf'kYi m|ksxksa esa fof'k"V LFkku j[krk gSA eq[;r% cukjlh flYd o czksdsM] Hknksgh
o fetkZiqj esa dkyhu] y[kuÅ esa fpdu rFkk vkxjk dk dykRed laxejej dk lkeku] eqjknkckn rFkk
okjk.klh esa ihry ds ik= ,oa lgkjuiqj esa uDdk'khnkj ydM+h] LVksu vkfn dh ekWx vUrjkZ"Vªh; cktkj esa
vf/kd gSSA ns'k ds dqy fu;kZr esa gLrf'kYi dh lgHkkfxrk yxHkx 65 izfr'kr gSA ,u0lh0,0vkbZ0vkj0
}kjk o"kZ 1995&96 esa djk;s x;s losZ{k.k ds vk/kkj ij fnlEcj 1997 esa izdkf'kr vkadM+ksa ds vuqlkj izns'k esa
2]83]804 bdkbZ;ksa esa 11]76]529 f'kYih dk;Zjr gSA orZeku esa yXkHkx 22 yk[k f'kYih vuqekfur gSA jkT;
ljdkj ,sls gLrf'kYi m|ksxksa dks izksRlkgu nsus ds fy, vukojr :i ls iz;Ru'khy jgh gS rFkk blds
leqfpr fodkl gsrq ;kstukc) :i ls fuEu ;kstuk,a pyk;h tk jgh gSA
izns”k ds fof”k’V gLrf”kfYi;ksa dsk jkT; iqjLdkj iznku djus dh ;kstuk%&
;g ;kstuk foRrh; o’kZ 1977&78 ls izkjEHk dh x;h gSA ;kstuk dk eq[; mn~ns'; izns'k ds mRd`"V
gLrf'kYi;ksa dks mPp&dksfV dh dykRed oLrqvksa ds mRiknu gsrq izksRlkfgr djuk gS blh mn~ns'; ls muds
}kjk fufeZr dykd`fr;ksa dks xq.k nks"k ds vk/kkj ij p;u dj iqjLdkj iznku fd;k tkrk gSA ;kstukUrxZr
izfro"kZ 10 fof'k"V gLrf'kfYi;ksa dks jkT; iqjLdkj rFkk gLrf'kfYi;ksa esa n{k 10 f'kfYi;ksa dks n{krk
iqjLdkj iznku fd;s tkrs gSaA o"kZ 2006&07 rd 294 gLrf'kfYi;ksa dks bl iqjLdkj ls ykHkkfUor fd;k tk
pqdk gSA o"kZ 2007&08 ,oa 2008&09 rFkk 2009&10 ds fy, egk izcU/kd ftyk m|ksx dsUnzksa ls izkIr gq;s
vkosnu i=ksa@dykd`fr;kas esa ls jkT; Lrjh; p;u lfefr dh cSBd laiUu djkdj iqjLdkjksa dk p;u dj
fy;k x;k gSA o"kZ 2007&08 ,oa o"kZ 2008&09 rFkk 2009&10 ds iqjLdkj lekjksg 'kh?kz lEiUu djk;k
tkuk izLrkfor gSA
vf[ky Hkkjrh; gLrf”kYi lIrkg dk euk;k tkuk
;g ;kstuk o’kZ 1961&62 ls izkjEHk dh xbZA izns k ds fofHkUu gLrf kfYi;ksa }kjk fufeZr oLrqvksa dks
yksdfiz;rk esa mRrjksRrj o`f} djus ds mn~ns ; ls izR;sd o’kZ fodkl vk;qDr ¼gLr0½] Hkkjr ljdkj] ubZ
fnYyh ls izkIr fn kk&funsZ kksa ds vuqlkj ns k ,oa izns k esa ,d lkFk fnukad 8 fnlEcj ls 15 fnlEcj rd
vf[ky Hkkjrh; gLrf kYi lIrkg euk;k tkrk gSA bl volj ij gLrf kYi oLrqvksa dh fcdzh ij fo ks’k NwV
iznku dh tkrh gS rFkk izn kZuh@xksf’B;ksa dk Hkh vk;kstu fd;k tkrk gS rFkk tuin ds [;kfr izkIr
vuqHkoh f kYidkjksa dh dk;Z “kkykvksa dk vk;kstu fd;k tkrk gSA orZeku foRrh; o’kZ 2009&10 ds fy;s
“kklu ls :0 2-00 yk[k dh Lohd`fr izkIr gqbZ Fkh ftlls izns k ds gLrf kYi ckgqY; 28 tuinksa esa
gLrf kYi lIrkg lEiUu djk;k x;kA
-34-
vYi la[;d leqnk; ds nLrdkjksa dh lgk;rk djus rFkk gLrdyk mUu;u ls lEcfU/kr vyhx<+ eqfLye fo”ofo|ky; dh ifj;kstuk vUrxZr lgk;rk ;kstuk
Lkekt ds vYila[;d leqnk; ds nLrdkjksa ds mRFkku gsrq izns k ljdkj }kjk o’kZ 1984 ls vyhx<+
eqfLye fo ofo|ky; ds v/khuLFk lkekU; lqfo/kk dsUnz ¼lh0,Q0lh0½ rFkk izf k{k.k mRiknu&de&izlkj
dsUnz ¼Vh0ih0bZ0lh0½ dks LFkkiuk gsrq m00iz0 ljdkj }kjk :0 38-88 yk[k ds vuqnku dh Lohd`fr iznku
dj ;kstuk izkjEHk dh x;h FkhA
lkekU; lqfo/kk dsUnz ¼lh0,Q0lh0½ ,oa izf k{k.k&de&mRiknu&de&izlkj dsUnz ¼Vh0ih0bZ0lh0½
}kjk f kfYi;ksa ds dk;ksZ dks vk/kqfud e khuksa@[email protected] ds ek/;e ls tuin vyhx<+ esa x`g m|ksx
ds :i esa py jgs rkyk m|ksx ds dkjhxjksa dks rkyk m|ksx ds vk/kqfud rduhdh izf k{k.k iznku dj mudh
dk;Z n kk esa lq/kkj ykus rFkk muls lEcfU/kr vU; m|ksxksa vkfn dks c<+kok nsus esa lgk;d fl} gqbZ gSA
;kstukUrxZr nks o’khZ; izf k{k.k&dk;Zdze ds ek/;e ls fu/kZu f kYidkjksa ,oa muds cPpksa dks ftudh
f k{kk de ls de 8 ikl gks dks fofHkUu VªsMks tSls%& fQVj de osYMj rFkk e khfu’V esa izkjfEHkd o’kZ 1986
ls o’kZ 2009 rd 786 izf k{kkfFkZ;ksa dks izf k{k.k gsrq p;fur fd;k x;k ftlesa ls 577 izf k{kkFkhZ lQyrkiwoZd
izf k{k.k izkIr dj bl m|ksx ds vk/kqfud rduhdh ds ykHk ls ykHkkfUor gq;s gSaA ;kstukUrxZr izf k{k.k izkIr
ykHkkfFkZ;ksa esa ls 80 izfr kr ykHkkFkhZ fofHkUu m|ksx esa jkstxkj izkIr dj pqds gSa vFkok Loa; dk m|ksx izkjEHk
dj pqds gSaA ;kstuk ds lQy lapkyu gsrq orZeku foRrh; o’kZ 2009&10 gsrq mDr ;kstuk vUrXkZr /kujkf k
:0 7-00 yk[k dh Lohd`fr iznku dh xbZ gS] tks eqfLye fo'ofo|ky;] vyhx<+ dks miyC/k djk nh xbZ gSA
Tkuin jkeiqj esa gLrf”kYi lkekU; lqfo/kk ,oa izf”k{k.k dsUnz dh LFkkiuk ;kstuk Tkuin jkeiqj esa egk izcU/kd ftyk m|ksx dsUnz jkeiqj dh lwpuk vuqlkj tuin esa 6000 f kYih] tjh tjnksth ,oa 5000 f kYih isapodZ esa yxs gSaA
orZeku esa bl {ks= ds mRikn LFkkuh; rFkk ns k ds vU; jkT;ksa esa gh fcdrs gSa rFkk le; le; ij
yxus okys O;kikj esyksa o izn'kZfu;ka Hkh buds fy;s fodz; dk vPNk lk/ku gSA dqN fxus pqus yksxksa }kjk
fnYyh fLFkr fu;kZrdksa ds ek/;e ls yxHkx :0 50-00 djksM+ dk fu;kZr ;w0ds0] ;w0,l0,0] tkiku] lmnh
vjc ns kksa dks tjh tjnksth dk fu;kZr gksrk gSA
fnukad 30&7&2004 dh gLrf kYi fu;kZr lao/kZu ifj’kn dh lgHkkfxrk esa ,d fnolh; lsfeukj
jkeiqj esa vk;ksftr fd;k x;k FkkA {ks= ds gLrf kfYi;ksa ds Loa; lgk;rk lewg ds lnL;ksa }kjk mRikfnr
gLrf kYi mRiknksa ds fodzsrkvksa ,oa m|fe;kas vkfn }kjk tuin ds gLrf kYi dh vUrjk’Vªh; cktkj esa igqWap
dks c<+kus ds fy;s ,oa buds mRiknksa dh xq.koRrk c<+k;s tkus gsrq izf k{k.k dh O;oLFkk dh ekWax mBkbZ x;h
FkhA bl izdkj dh dfri; lqfo/kk;sa f kfYi;ksa }kjk futh fuos k ls ugha tqVkbZ tk ldrh tks mRiknksa dh
xq.koRrk ds fy;s vko ;d gSA vr% f kYidkjksa ds rduhdh Kku o dyk dkS ky gsrq izf k{k.k dsUnz dh
LFkkiuk ds lkFk gh lkekU; lqfo/kk dsUnz Hkh LFkkfir fd;s tkus dh vko ;drk eglwl dh xbZA tuin
jkeiqj esa gLrf kYi lkekU; lqfo/kk dsUnz ,oa izf k{k.k dsUnz dh LFkkiuk ds izLrko ds vkyksd esa “kklu }kjk
-35-
:0 567-12 yk[k dh ;kstuk Lohd`r dh xbZA ftlesa :0 372-73 yk[k Hkou fuekZ.k ds fy;s :0 67-00
yk[k ;U= lU;=ksa dh LFkkiuk ds fy;s rFkk :0 127-40 yk[k vkorhZ O;; en~ esa fu/kkZfjr gSA
mDr ifj;kstuk ds Hkou dk fuekZ.k dk;Z ifj;kstuk dh fuekZ.k ,tsUlh m0iz0 jktdh; fuekZ.k
fuxe }kjk fd;k tk jgk gS ftls o’kZ 2005&06 esa Lohd`r :0 100-00 yk[k] o’kZ 2006&07 esa :0 100-00
yk[k] o"kZ 2007&08 esa :0 100-00 yk[k ,oa 2008&09 esa 200-00 yk[k dh Lohd`fr izkIr gq;h FkhA vr%
fuekZ.k ,tsUlh dks dqy /kujkf k :0 372-00 yk[k fuekZ.k dk;Z gsrq voeqDr fd;k tk pqdk gSA izf k{k.k
dsUnz yxHkx cudj rS;kj gSA izf k{k.k dk;Zdze “kh?kz pkyw djkus dh O;oLFkk dh tk jgh gSA
gLrf”kfYi;ksa ds izf”k{k.k rFkk dkS”ky mUu;u gsrq fMtkbu odZ”kki ;kstuk
v& gLrf'kfYi;ksa ds dkS'ky fodkl dh izf'k{k.k ;kstuk gLrf'kYi {ks= esa ijEijkxr fo/kk ls gks jgs dk;Z dks /khjs /khjs csgrj rduhdh ls djkuk ,oa bl
gsrq muds dkS'ky fodkl dh n`f"V ls izf'k{k.k djkuk bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; gSA;g ;kstuk izns'k ds
gLrf'kYi ds fodkl okys izeq[k 22 tuinksa esa lapkfyr dh tk jgh gSA] ftlds vUrxZr 18 ls 35 o"kZ ds
vk;q oxZ ds O;fDr ik= gksxsa fdUrq vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds O;fDr;ksa dks vf/kdre vk;q esa 5 o"kZ rd
dh f'kfFkyrk fn;s tkus dk izkfo/kku gSA ;kstukUrxZr ijEijkxr f'kYidkjksa ds dkS'ky mU;u gsrq izf'k{k.k
fn;k tkuk gS] ftlesa uohure rduhd ,oa mUur fdLe ds vkStkjksa o midj.kksa ds mi;ksx Hkh fl[kk;s tk
jgs gSaA ;g izf'k{k.k Hkkjr ljdkj ds jk"Vªh; gLrf'kYi iqjLdkj@jkT; gLrf'kYi iqjLdkj o n{krk iqjLdkj
izkIr f'kYidkjksa rFkk fodkl vk;qDr gLrf'kYi }kjk f'kYixq: dh mikf/k ls vyad`r f'kYidkjksa ds ?kjksa ij
mUgha ds O;fDrxr funsZ'ku o laj{k.k esa lapkfyr djk;k tk jgk gSA foRrh; o’kZ 2007&08 ,oa 2008&09 esa
dze'k% 15 izf'k{k.k dk;Zdze lapkfyr djkrs gq;s 150 izf'k{kkfFkZ;kas dks izf'kf{kr djk;k x;k rFkk o"kZ
2009&10 esa Hkh 15 izf'k{k.k dk;Zdze lapfyr gS ftlds vUrxZr 150 izf'k{kkFkhZ izf'k{k.k izkIr dj jgs gSaA
c& fu;kZr cktkj gsrq fMtkbu odZ'kki ;kstuk
mÙkj izns'k ls dqy fu;kZr esa gLr f'kYi m|ksx {ks= dh lgHkkfxrk 60 izfr'kr ls vf/kd gS ijUrq
lHkh mRikn ijEijkxr fMtkbuksa rd lhfer ,oa mu ij vk/kkfjr gsa] ftUgsa fujUrj fodflr gks jgh ekWax ds
vuq:i cuk;s tkus dh vko';drk gSA bl mnns'; dh iwfrZ gsrq gh izeq[k gLrf'kYi VªsMksa esa fMtkbu
odZ'kki dk vk;kstu fd;k tk jgk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr fu;fer ,oa LiklaMZ odZ'kki vk;ksftr djus
dk eq[; mnns'; gSA;g ;kstuk izns'k ds ,sls izeq[k gLrf'kYi {ks=ksa esa] tgkW¡ gLrf'kfYi;ksa }kjk fu;kZr ;ksX;
mRd`"V dyk d`fr;ka cukbZ tk jgh gSa] lapkfyr djkbZ tk jgh gSA orZeku esa izeq[k gLrf'kYi ckgqY; {ks=
okjk.klh] xksj[kiqj] Hknksgh] fetkZiqj] y[kuÅ] vkxjk] fQjkstkckn] vyhx<+] lgkjuiqj] esjB] [kqtkZ
¼cqyUn kgj½] xkft;kckn] xkSrecq)uxj] eqjknkckn] jkeiqj] bR;kfn gSA bl ;kstukUrxZr ogh ik= gksaxs tks
gLrdyk@fu;kZr ls lEc) mRiknksa esa vuqHko j[krs gSaA blesa fdlh “kSf{kd ;ksX;rk ,oa vk;q dk dksbZ
izfrcU/k ugha gS fdUrq odZ kkWi esa ,sls gh O;fDr;ksa dks fy;k tkrk gS tks ubZ fMtkbZuksa ds fodkl ,oa mUgsa
-36-
viukus esa :fp j[krs gSa vFkok ftUgsa fu;kZrd izk;ksftr djsaxsA foRrh; o’kZ 2007&08 esa 240 f kYih] foRrh;
o’kZ 2008&09 esa 240 f kYih rFkk foRrh; o’kZ 2009&10 eas 200 f kYih izf k{k.k izkIr dj pqds gSaA
l≶ksxh; O;ikfj;ksa ds v/khu fMtkbu fodkl gsrq izf'k{k.k dh ;kstuk
gLrf'kYi {ks= esa ijEijkxr fo/kk ls gks jgs dk;Z dks /khjs /khjs csgrj rduhdh ls djkuk ,oa bl
gsrq muds dkS'ky fodkl o cktkj ds vu:i fMtkbus fodflr djus o viukus dh n`f"V ls izf'k{k.k
djkuk bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; gSA bl ;kstuk vUrxZr 18 ls 35 o"kZ ds vk;q oxZ ds O;fDr ik=
gksrs gSa fdUrq vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds O;fDr;ksa dks vf/kdre vk;q esa 5 o"kZ rd dh f'kfFkyrk nh
tkrh gS ifjokj dh okf"kZd vk; vFkok U;wure~ 'kSf{kd vgZrk dk dksbZ izfrcU/k ugha gSA foRrh; o"kZ
2007&08 esa 240 f'kYih] foRrh; o"kZ 2008&09 esa 240 f'kYih izf'kf{kr fd;s x;s gSa rFkk foRrh; o"kZ
2009&10 esa 240 f'kYih 24 izf'k{k.k dsUnzksa ij izf'k{k.k izkIr dj jgs gSaA
fof'k"V f'kYidkjksa ds fy;s isa'ku ;kstuk
f'kfYi;ksa dh cgqyrk ,oa muds dyk dkS ky us izns k dh f kYi fo/kk ,oa dykd`fr;ksa dks vUrjkZ’Vªh;
igpku fnykbZ g]S fdUrq viuh dk;Z&ifjfLFkfr;ksa o vLokLF;dj ifjos k esa dk;Z djus ds dkj.k nLrdkjksa
dh “kkjhfjd {kerk vU; {ks=ksa ds lkis{k le; ls igys gh de gks tkrh gS A os fxjrs LokLF; ,oa c<+rh
vk;q ds dkj.k 'kkjhfjd :i ls f'kfFky gks tkrs g]Sa Qyr% mudh vk; tuu {kerk Hkh ?kV tkrh gS A vr%
muds vuqRiknd “ks’k thoudky esa jkT; ljdkj ls vkfFkZd lg;ksx vko ;d gS A blh mn~ns ; ls
fof'k"V f'kYidkjksa ds fy;s isa'ku ;kstuk izns k ds leLr tuinksa esa lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstukUrxZr
isa ku gsrq ,sls gh f kYidkj@nLrdkj ik= gksrs gSa ftUgsa Hkkjr ljdkj ds f kYi xq: ds :i esa p;fur
fd;k x;k gS vFkok tks jk’Vªh; gLrf kYi iqjLdkj@jkT; ljdkj ds gLrf kYi iqjLdkj@ n{krk izek.k&i=
izkIr dj pqds gksrs gSa vFkok Hkfo’; esa izkIr gksrk gS fdUrq mudh U;wure vk;q 50 o’kZ vo ; gksrh gS]
vf/kdre vk;q dk dksbZ izfrcU/k ugha gksrk gS vFkkZr p;uksijkUr “ks’k thoudky rd bl isa ku gsrq os
vf/kd`r gksrs gSaA 'kkjhfjd fodykax f'kYidkj@nLrdkj gksus dh fLFkfr esa U;wure vk;q lhek esa nl o"kZ dh
NwV gksrh gS] ftlds fy;s eq[; fpfdRlkf/kdkjh dk izek.k i= ns; gksrk gSA izR;sd fof k’V f kYidkj
isa kukFkhZ dks :0 1]000@& izfrekg fn;s tkus dk izkfo/kku gSA ;kstuk ds lapkyu gsrq jkT; ljdkj ds
okf’kZd ctV ls o’kZ 2007&08 esa 60 fof k’V f kYidkjksa ds fy;s :0 6-00 yk[k] o’kZ 2008&09 esa 105
fof k’V f kYidkjksa ds fy;s :0 12-60 yk[k rFkk o’kZ 2009&10 esa 105 fof k’V f kYidkjksa dks isa'ku iznku
dh x;h gSA
x<+eqDrs'oj ¼xkft;kckn½ ds ew<+k gLrf'kYi dk rduhdh mUu;u ,oa lkekU; lqfo/kk dsUnz dh ;kstuk ;g ;kstuk x<+eqDrs oj ¼xkft;kckn½ ds ew<+k gLrf kYi dk rduhdh mUu;u ,oa lkekU; lqfo/kk
dsUnz ds vUrxZr vuqlwfpr tkfr ds nLrdkjksa dh lgk;rk gsrq izns'k 'kklu dh Lis'ky dEiksusUV Iyku ds
vUrxZr lapkfyr gks jgh gSA izf'k{k.k dsUnz fdjk;s ds Hkou esa lapkfyr fd;k tk jgk gS ftlesa f'kfYi;ksa ds
fy;s dPpseky dh miyC/krk] fMtkbu MoyIkesUV dk izf k{k.k ,oa csgrj VwYl ,oa rduhdh lqfo/kk miyC/k
-37-
djk;h tk jgh gS ftlls bu nLrdkjksa dks vius mRikn ds fy;s vf/kd mfpr ewY; izkIr gks ldsxkA
izf'kk{k.k dsUnz esa 50 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izfr cSp esa nks ekg dk izf'k{k.k fn;k tkrk gSA izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k
vof/k esa :0 500@& izfr izf'kk{kkFkhZ ekuns; fn;s tkus dk izkfo/kku gSA mDr izf'k{k.k ds nkSjku f}rh; ekg
esa ,d fodflr Vwy fdV ftldh vuqekfur ykxr :0 1]000@& izfr ykHkkFkhZ miyC/k djk;h tkrh gSA
o"kZ 2007&08 esa 300] o"kZ 2008&09 esa 300 ykHkkfFkZ;ksa dks mDr izf'k{k.k iznku djkdj dk;Zjr djk;k x;k
gSA ;kstukUrxZr o’kZ 2009&10 esa izkfo/kkfur /kujkf'k :0 33-00 yk[k ds lkis{k 50 izfr'kr Lohd`r
/kujkf'k :0 16-50 yk[k izf'k{k.k dk;Zdze lapkfyr fd;s tkus gsrq egk izcU/kd ftyk m|ksx dsUnz]
xkft;kckn dks vkaofVr dh tk pqdh gSA
ïïï
-38-
17&mRrj izns’k esa x.kuk ;kstukUrxZr lw{e] y?kq ,oa e/;e m|eksa ds vkadM+ksa dk laxzg.k
¼dySD’ku vkWQ LVsfVfLVDl vkWQ ,e0,l0,e0bZ0½
1&;kstuk dk
uke
dySD ku vkWQ LVsfVfLVDl ,e0,l0,e0bZ0
2&;kstuk
izkjaHk gksus dk
o’kZ
1978&79
3&;kstuk ds
mn~ns ;
• ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e b.Vjizkbtst ¼m|eksa½ Qzse lajpuk] la kks/ku ,oa
vk/kqukUrhdj.kA
• ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e b.Vjizkbtst {ks= ds oxhZd`r ,oa vkfFkZd fooj.kksa
¼iwathfuos k] jkstxkj l`tu] fu;kZr] dPpseky dh vko ;drk@[kir] mRiknu
{kerk@mRiknu ek=k@oSY;w½ ds vfrfjDr bl {ks= esa O;kIr #X.krk ds dkj.kksa dk
fpUgkaduA
• lsUll losZ A
• lSEiqy losZ&lsUll ifj.kkeksa dk vk/kqukUrhdj.k A
• Mk;XuksfLVDl losZ ¼:X.krk ds dkj.kksa dk fpUgkadu½
• vkbZ0vkbZ0ih0 losZ ¼mRiknu@lsok {ks= dh o`f)nj dk vkadyu½
4&;kstuk esa
rSukr LVkQ
dk fooj.k
dzekad inksa dk fooj.k vuqeksfnr in Hkjs in fjDr in
1& lkaf[;dh; lgk;d
osrueku #09300&34800¼xzsM&is:04200½
3 2 1
2& bUosLVhxsVj&de&dEI;wVj
osrueku #09300&34800¼xzsM&is:04200½
8 1 7
5&;kstuk esa
O;;@izfriwfrZ
¼rhu o’kksaZ ds
fooj.k½
dzekad o’kZ jkT; ljdkj ls
Lohd`fr ¼yk[k #0 esa½
O;; dh x;h /kujkf”k
¼yk[k #0 esa½
Hkkjr ljdkj ls
izfriwfrZ¼yk[k #0
esa½
1& 2007&08 127&07 1]17&38 119&09
2& 2008&09 2]08&05 1]96&40 239&00
3& 2009&10 27&97 11&48¼fnlEcj&09½ &
6&;kstuk ds
eq[; dk;ksaZ
v&Qzse lajpuk] la”kks/ku ,oa vk/kqukUrhdj.k%&
ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e b.Vjizkbtst {ks= ds vfr fof k’V {ks=h; dk;ksaZ dks lle;
-39-
dk laf{kIr
fooj.k
laiUu djk;s tkus gsrq ftyk m|ksx dsanzksa esa Kkiu izLrqr djus okys m|edrkZvksa ds fooj.kksa
ds vk/kkj ij fu/kkZfjr izi= ij Qzse lajpuk dk dk;Z =Sekfld vk/kkj ij lapkfyr gS] Qzse
lajpuk dk;Z dk vuqJo.k ekfld leh{kk cSBd esa fd;k tkrk gSA
c&vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad%&
Hkkjrh; vFkZO;oLFkk esa vkS/kksfxd mRiknu@lsok {ks= ds ;ksxnku ,oa o`f) nj ds
vkadyu gsrq vf[ky Hkkjrh; Lrj ij vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad dk izdk ku fd;k tkrk
gSA
vkS|ksfxd mRiknu lsok {ks= dh o`f) esa ekbdzks ,oa Leky m|e {ks= dh lgHkkfxrk
lqfuf pr fd, tkus gsrq fodkl vk;qDr ¼,e,l,ebZ½ Hkkjr ljdkj }kjk m0iz0 ds 1060
m|eksa ds ekfld mRiknu fooj.k =Sekfld vk/kkj ij vuqorhZ =Sekl dh 20 rkjh[k rd
vkWu ykbu VªkUlehV fd, tkrs gSaA =Sekl flrEcj 2009 ds fooj.k izsf’kr fd;s tk pqds gSA
l&iathd`r ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e b.Vjizkbtst m|eksa dh prqFkZ x.kuk%&
ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e m|e ea=ky; Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh }kjk vf[ky
Hkkjrh; Lrj ij jkT; m|ksx funs kky;ksa] dkj[kkuk vf/kfu;e] dsohvkbZlh@dsohvkbZch ,oa
dks;j cksMZ ds vUrxZr 31-03-2007 rd iathd`r@bZ0,e0 izLrqr djus okys m|eksa dh prqFkZ
x.kuk ¼izfr m|e ekuns; Hkqxrku ds vk/kkj ij½ o’kZ 2008 esa laiUu djk;h x;hA prqFkZ
x.kuk ds [email protected]`r fd;s x;s fooj.k fuEuor gS%&
1&dk;Zjr fpfUgr m|eksa dh la[;k&1]87]512¼62-87izfr kr½
2&cUn fpfUgr m|eksa dh la[;k&75]659¼25-37izfr kr½
3&ykirk fpfUgr m|eksa dh la[;k&35]065¼11-76izfr kr½
n&viathd`r ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e b.Vjizkbtst m|eksa ds vkWdyu gsrq
lSEiqy losZ%&
ekbdzks] Leky ,.M ehfM;e m|e ea=ky; Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh }kjk vf[ky
Hkkjrh; Lrj ij 31-03-2007 rd viathd`r@bZ0,e0 izLrqr u djus okys m|eksa dk
vkWdyu m|e ekuns; csfll ij o’kZ 2009 esa izkjEHk djk;k x;k A mDr iz;kstukFkZ 2149
xzkeksa ,oa 70 “kgjh {ks=ksa dk p;u fd;k x;k A
{ks=h; dk;Z gsrq fpfUgr ekuo “kfDr ,oa Ik;Zos{kh; deZpkfj;ksa@vf/kdkfj;ksa dks fof/kor
izf k{k.k iznku fd;k x;k A orZeku esa lSEiqy losZ dk {ks=h; dk lapkfyr gS ftlds vUrxZr
Hkjs x;s leLr :ii= ftyk m|ksx dsUnzksa ls fodkl vk;qDr¼,e,l,ebZ½Hkkjr ljdkj
ubZfnYyh dk;kZy; dks izsf’kr fd;s tk jgs gS A izkIr lwpukvksa ds vuqlkj lSEiqy losZ dk
{ks=h; dk;Z iw.kZ gks pqdk gS A
-40-
7&vcrd
lEiUu
losZ{k.kksa dk
laf{kIr
fooj.k
dzeka
d
losZ{k.kksa ds uke le;kfof/k fjiksVZ dh fLFkfr
1 2 3 4
1 izFke x.kuk izkjaHk ls 30-11-1973 rd izdkf kr
2 lSEiqy losZ izkjaHk ls 31-03-1981 rd izdkf kr
3 lSEiqy losZ izkjaHk ls 31-03-1984 rd izdkf kr
4 f}rh; x.kuk izkjaHk ls 31-03-1988 rd izdkf kr
5 lSEiqy losZ izkjaHk ls 31-03-1992 rd izdkf kr
6 lSEiqy losZ izkjaHk ls 31-03-1998 rd izdkf kr
7 r`rh; x.kuk ,oa
lSEiqy losZ
izkjaHk ls 31-03-2001 rd izdkf kr
8 prqFkZ x.kuk izkjaHk ls 31-03-2007 rd {ks=h; dk;Z iw.kZ
fjiksVZ izrhf{kr
9 QekZlqfVdYl
m|eksa dh izFke
x.kuk
izkjaHk ls 31-03-2007 rd {ks=h; dk;Z iw.kZ
fjiksVZ izrhf{kr
10 lSEiqy losZ
¼viathd`r m|eksa
ds vkdyu gsrq½
izkjaHk ls 31-03-2007 rd {ks=h; dk;Z lekIr
LdwVuh ,oa Ldsfuax
dk;Z izxfr ij gSA
ïïï
-41-
18&dk¡p ,oa ikVjh m|ksx
ifjp;%&
izns k esa fu;kZrksUeq[kh ikVjh m|ksxksa ds xq.kkRed rduhdh rFkk mRikndrk ls tqMs+ vk/kqfudhdj.k
xq.koRrk esa uohurk rFkk u;s mRiknksa gsrq izf k{kkfFkZ;ksa dks izf k{k.k vkfn fdz;k dykiksa gsrq ;g ;kstuk o’kZ
1981&82 ls lapkfyr gSA bl laLFkku ds okf’kZd O;;ksa dk 50 izfr kr va k dsUnzka k rFkk 50 izfr kr jkT;
ljdkj }kjk jkT;ka k ds :Ik esa ogu fd;k tkrk gS] ftldk fu.kZ; m0iz0 “kklu ,oa
lh0th0lh0vkj0vkbZ0@lh0,e0,e0vkj0vkbZ0 ¼lsUVªy ekbUl ,.M feujksykWth fjlpZ bULVhV;wV½ ds
mPpkf/kdkfj;ksa ds e/; o’kZ 1977 ds e/; fu.khZr gSA
izxfr%&
foRrh; o’kZ 2007&08 dh HkkSfrd izxfr
laLFkku }kjk 50 bdkb;ksa ds fufeZr mRiknksa dk ijh{k.k fd;k x;k gS rFkk :0 2-00 yk[k “kqYd
izkIr fd;k x;kA 30 m|fe;ksa dks rduhdh lgk;rk miyC/k djk;h x;h] 12 bdkb;ksa esa Ik;kZoj.k fu;a=.k
dh O;oLFkk djk;h x;hA 15 fljkfed] 2 Xyst&ckMh dk fodkl fd;k x;kA 15 bdkb;ksa }kjk mRiknksa esa
iz;qDr dPps eky ds osLV fefuekbZtslu dh rduhd miyC/k djk;h x;hA mDr ds vfrfjDr 2 izf k{k.k
dk;Zdze Xykl] chM~l] Tosyjh] esfdax vk;ksftr djk;s x;s] ftlesa 60 izf k{kkfFkZ;ksa dks Xykl] chM~l Tosyjh
esafdax esa izf kf{kr fd;k x;kA
foRrh; o’kZ 2008&09 dh HkkSfrd izxfr
foRrh; o’kZ 2008&09 esa 20 bdkb;ksa ds fufeZr mRiknksa dk ijh{k.k dj :0 80 gtkj “kqYd izkIr
fd;k x;kA 50 bdkb;ksa ds dPPsk eky dk jlk;fud ijh{k.k fd;k x;kA 5 m|fe;ksa dks dsjy ds dyLVj
dk Hkze.k djk;k x;k] 7 bdkb;ksa ds mRikn dh xq.koRrk esa lq/kkj djk;k x;kA Xykl] chM~l esfdax izf k{k.k
dk;Zdze ds vUrxZr 30 izf k{kkfFk;ksa dks izf kf{kr fd;k x;kA
foRrh; o’kZ 2009&10 dh HkkSfrd izxfr
ekg fnlEcj] 2009 rd 133 bdkb;ksa ds fufeZr mRikn ,oa dPps eky dk ijh{k.k dj :0
3]41]507@& 'kqYd izkIr fd;k x;kA 25 m|fe;ksa dks chdkusj&jktLFkku dh dksy ekbZu dk Hkze.k djk;k
x;kA 24 bdkb;ksa ds mRikn dh xq.koRrk esa lq/kkj djk;k x;k] 05 bdkb;ksa ds fDyudkj ds otu esa deh
dj bZ/ku cpr djk;h x;hA 5 bdkb;ksa dk vk/kqfudhdj.k fd;k x;kA Vuy fDyu fMtkbZu esa la'kks/ku dj
¶;wt dutsU'ku esa deh dj 52 bdkb;ksa ds bZ/ku esa cpr djk;h x;h ftlls ¶yw xSl ,ukys'kl izfdz;k
dk mi;ksx fd;k x;kA mDr ds vfrfjDr 4 lsfeukj] 9 tkx:irk dk;Zdze ,oa ,d fjQszZlj dkslZ dk
vk;kstu fd;k x;k ftlesa 15 izf'k{kkFkhZ ykHkkfUor gq,A
ïïï
-42-
19&m|ksx funs'kky; dk dEI;wVjhdj.k
dEI;wVjhdj.k ds mn~ns';%&
1 vk/kqfud ,oa n{k dk;Z laLd`fr miyC/k djkuk
2 m|ksx lEca/kh fof'k"V@uohure lwpukvksa ls m|ksx funs'kky; ,oa ftyk m|ksx dsUnzksa dks lqlfTtr
djukA
3 mfpr izcU/k gsrq bZ&xousZUl O;oLFkk dks ykxw djuk A
4 funs'kky; ,oa ftyk m|ksx dsUnzksa ds e/; lwpukvksa dks rhoz xfr vknku&iznku djukAA
mijksDr ds vfrfjDr lwpuk izkS|ksfxdh ds vf/kdre@Rofjr mi;ksx m|ksx lEca/kh uohure
lwpukvksa@rduhdh xfrfof/k;ksa ds lqlaxr ,oa csgrj [email protected] dh n`f"V ls m|ksx funs'kky;]
m0iz0] ifj{ks=h; dk;kZy;ksa rFkk ftyk m|ksx dsUnzksa dk dEI;wVjhdj.k djk;k tk jgk gSA
foRrh; o"kZ 2008&09 esa :0 30-00 yk[k ls izns'k ds leLr ftyk m|ksx dsUnzksa dks fofHkUu
dEI;wVj midj.k miyC/k djk;s x;s gSa ftlls bZ&xousZUl O;oLFkk dks izHkkoh@lqpk: :i ls ykxw fd;k
tk ldsA bl izdkj izns'k ds leLr ftyk m|ksx dsUnzksa esa dEI;wVj ] fizUVj] LdSuj] b.VjusV lqfo/kk
bR;kfn LFkkfir dh tk pqdh gSA
bZ&xosZUksUl
lwpuk izkS|ksfxdh ds vf/kdre@Rofjr mi;ksx m|ksx lEca/kh uohure lwpukvksa@rduhdh
xfrfof/k;ksa ds lqlaxr ,oa csgrj [email protected] dh n`f"V ls m|ksx funs'kky;] m0iz0 }kjk lr~r
iz;kl fd;k tk jgk gS ftldk mn~ns ; mfpr izcU/k O;oLFkk ds ek/;e ls lwpukvksa dks rhoz xfr iznku
djuk rFkk m|e laca/kh; izfd;kvksa dk ljyhdj.kA ifj.kkeLo:i] u dsoy m|ksx lEca/kh
fof'k"V@uohure lwpukvksa ls m|ksx funs'kky; ,oa ftyk m|ksx dsUnzksa lqlfTtr fd;k x;k gS vfirq
vk/kqfud ,oa n{k dk;Z laLd`fr dk fodkl Hkh fd;k tk jgk gS tks m|eksa ds mRizsj.k esa izsj.kk lzksr dk dke
djsxk vksSj dk;kZy; n{krk esa Hkh vfHko`f} gksxhA
fofo/k laLFkkvksa tSls flMch] vkbZ0Vh0ih0vks0] Mhth0,Q0Vh0] ,DlikssVZ izeks'ku dkmfUly rFkk vU;
vkS|ksfxd izfr"Bkuksa }kjk funs'kky; ls lwpuk,a ekaxh tkrh gS bl gsrq funs'kky; esa MkVk cSad LFkkfir djus
esa iz;kl fd;s tk jgsa gSA funs'kky; }kjk foHkkxh; osclkbZV ij v|ru rFkk m|fe;ksa gsrq lkFkZd lkexzh Hkh
miyC/k djok;k tk jgk rkfd m|fe;ksa dks lwpukvksa ,oa izfdz;ksa gsrq HkVduk u iM+sA
m|fe;ksa dks vkbZ0Vh0 tkx:d cukus gsrq gsrq fofHkUu dk;Z kkyk dk Hkh vk;kstu funs'kky; }kjk
fd;k x;k rkfd m|eh bZ&xousZUl ds fofHkUu ifj;kstukvksa eq[;r% bZ&VsUMj] m|eh fuos'k fe=] vkWuykbZu
flaxy Vscy flLVe bR;kfn ls mudk ifjp; gks lds rFkk bl ifj;kstukvksa fufgr mn~ns';ksa dk
vf/kdkf/kd ykHk m|fe;ksa }kjk izkIr fd;k tk ldsA
Lojkstxkj l`tu ls laca/kh egkRokdkWa{kh dk;Zdze *iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Z*dze esas ykHkkfFkZ;ksa
-43-
dks vf/kdkf/kd ykHkkfUor djus ds n`f"V ls foHkkx }kjk bZ&fMfLVªDV ifj;kstuk ds ek/;e ls lqfo/kk iznku
djus ds iz;kl fd;s tk jgs gSA
funs'kky; ds lkexzh dz; vuqHkkx ds vUrxZr dh tkus okyh leLr dz; izfdz;k dks le;c) o
dEI;wVjkbTM fd;s tkus ds lkFk lkFk osc csLM vkWuykbu fd;s tkus gsrq fud y[kuÅ] ;w0ih0bZ0lh0,y0
ds lg;ksx ls bZ&fizD;ksjesUV O;oLFkk ykxw dh x;h gSA lkexzh dz; vuqHkkx ds 112 Vs.Mj vkWuykbu
izdkf kr fd;s tk pqds gS vkSj Hkfo’; esa lHkh Vs.Mj bZ&fizD;ksjesUV ds ek/;e ls gh izdkf kr gksxsa ftlls
Vs.Mj izfdz;k ikjn'khZ ,oa ferO;;h gksxh A
izns'k esa vkS|ksfxd fodkl dks xfr iznku djus ,oa orZeku ;kstukvksa dk ykHk tu&tu rd lqyHk
djkus rFkk iwath fuos'k dks c<+kok nsus ds fy, vkSj m|ksx LFkkfir djus dks vf/kd ljy rFkk lqxe cukus
ds mn~ns'; ls fuos'k fe= dh LFkkiuk dh x;h gS ftlds fy, ,dyest O;oLFkk ds vUrxZr ,d osc
vk/kkfjr lk¶Vos;j fodflr fd;k x;k gS rkfd m|ksxksa dks Lohd`fr;ka@vuqefr;ka@vukifRr;[email protected]&i=
le;c) :Ik ls fuxZr fd;k tk ldsA izFke pj.k esa 18 tuinksa ¼ jkeiqj] xkSre cq) uxj] xkft;kckn]
ckjkcadh dkuiqj¼uxj½] mUuko] eqjknkckn] dq'khuxj] gkFkjl vkxjk] vyhx<+] Qrsgiqj] y[kuÅ] xkthiqj
eFkqjk] ts0ih0 uxj] y[kheiqj [khjh] xks.Mk½ esa ;g O;oLFkk izkjEHk dh x;h gSA bl O;oLFkk ds vUrxZr
e/;e ,oa o`gn vkS|ksfxd bdkb;ksa ds fy, m|fe;ksa }kjk vkosnu i= fuos'k fe= ds ek/;e ls gh izkIr
fd;s tk;sxsa ,oa le;c) :Ik esa lHkh lEcaf/kr foHkkxksa }kjk fu/kkZfjr izfdz;k viukrs gq,
Lohd`fr;ka@vuqefr;ka@vukifRr;[email protected] i= vkfn fuxZr fd;s tkus dk izko/kku gSA
lHkh 71 ftyk m|ksx dsUnz esa LFkkfir gsYi MsLd ds ek/;e ls egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz }kjk
m|fe;ksa dks vkWuykbu QkeZ Hkjus esa lg;ksx iznku fd;k tk jgk gSA
fnukWad 4&1&2010 rd vkWuykbu fuos'k fe= O;oLFkk ds ek/;e ls m|ksx foHkkx }kjk 798
vkosnu i= fuLrkfjr fd;s x;sA
blds vfrfjDr lw{e rFkk NksVh bdkbZ;ks dks vkWuykbZu ,dy est dh lqfo/kk iznku djus gsrq
m|ksx cU/kq ,oa vkbZ0vkbZ0,0 ds lg;ksx ls vkWuykbZu ,dy est O;oLFkk izns'k ds leLr ftyksa es LFkkfir
dh xbZ blds }kjk m|fe;ksa }kjk fdlh Hkh LFkku ls bUVjusV ds ek/;e ls vius m|ksx gsrq vkosnu Hksts tk
ldrs gS rFkk eSeksjsUMe ikVZ&1 ,oa 2 dh jlhn izkIr dh tk ldrh gSA
bZ&xoZusUl dks lqn`<+ j[kus gsrq leLr ftyk m|ksx dsUnzks dks dEI;wVj] LdSusj]fizUVj rFkk bUVjusV
lqfo/kk;qDr cuk;k tk pqdk gSA i=kpkj rFkk vU; izdkj dh lwpukvksa ds laizs"k.k gsrq vf/kdkf/kd :i ls
bUVjusV dk iz;ksx fd;k tk jgk gS rkfd lwpukvksa dk laizs"k.k nzqrxkeh rFkk feRkO;h gks ldsA
ïïï
-44-
20&m|ksx funs'kky; ds vf/kdkfj;ksa@deZpkfj;ksa dh n{krk vfHko`f) gsrq
izns'k ds lqfu;ksftr vkS|ksxhdj.k ,oa mi;qDr okrkoj.k ds l`tu rFkk 'kklu dh uhfr;ksa ds
fØ;kUo;u ds fy, vf/kdkfj;ksa vkSj deZpkfj;ksa dk fujarj izf'k{k.k vR;Ur vko';d gSA ftyk m|ksx dsUnz
tuinksa esa leUo; ,oa izlkj dk dk;Z dj jgs gSa rFkk m|fe;ksa dks bLdkVZ lsok miyC/k djkuk leLr
fØ;kdykiksa dk dsUnz fcUnq cu x;k gSA vr%] izHkkoh leUo; ds fy, n{krk] lEidZ ,oa ijke'kZ gsrq i;kZIr
tkudkjh vkSj vkS|ksfxd fodkl ls lEcfU/kr foHkkxksa ds lkFk&lkFk jsxqysVjh fMikVZesaV~l ds fu;eksa ,oa
izfØ;kvksa dh tkudkjh vf/kdkfj;ksa ds fy, vR;Ur vko';d gS] blds vfrfjDr lelkef;d ifjorZuksa ds
vuqlkj n`f"Vdks.k ifjorZu ds fy, Hkh izf'k{k.k dk;Zdzeksa dk vk;kstu egRoiw.kZ gSA
m|ksx O;kikj rFkk okf.kfT;d txr es gks jgs jk"Vªh; ,oa vUrjkZ"Vªh; ifjorZuksa ls lEcfU/kr fcUnqvksa
ij lsfeukj rFkk dk;Z'kkyk,a vf/kdkfj;ksa dks uhfr;ksa] j.kuhfr;ksa] dk;Z'kSyh rFkk n`f"Vdks.kksa ds iqujh{k.k rFkk
buesa fufgr dfe;ksa vkSj =qfV;ksa dks fpfUgr djus dk dk volj iznku djrs gaSA laHkkfor ifjorZuksa ds
izHkkoksa dk fo'ys"k.k vkSj vko';d rS;kfj;ksa ij fopkj djus ds fy, lcls vPNs IysVQkeZ fl) gksrs gaSA
blds vfrfjDr] fofHkUu 'kks/k ,oa izf'k{k.k laLFkkuksa ds }kjk vk;ksftr dk;Zdzeksa esa Hkkx ysus ds vfrfjDr ,sls
laLFkkuksa ds Hkze.k ls u;s v/;;uksa] 'kSf{kd 'kks/kksa vkSj vU; jkT;ksa esa izkjEHk dh x;h ubZ uhfr;ksa vkSj
dk;Zdzeksa dks le>us dk volj iznku djrs gaSAbls n`f"Vxr j[krs gq, jkT; Lrjh;] e.My Lrjh; rFkk
tuin Lrjh; odZ'kkiksa vkSj lsfeukjksa dk vk;kstu fofHkUu fo"k;ksa rFkk {ks= fo'ks"k ls lEcfU/kr fcUnqvks ij
vR;Ur mi;ksxh gSA vU; jkT;ksa ds Hkze.k ls muds }kjk izkjEHk dh xbZ ubZ ifj;kstukvksa rFkk u;s iz;ksxksa dh
lQyrk dk v/;;u djus dk volj ,sls mi;ksxh dk;Zdzeksa dks vius izns'k esa viukus ds fy, vko';d
gSA
foRrh; o"kZ 2009&10 eas m|ksx foHkkx ds vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa ds fy;s izf'k{k.k dk;Zdzekas ,oa dk;Z'kkykvkas dk fooj.k ¼ekg 31] fnlEcj 2009 rd½
izf”k{k.k dk;Zdze
dz0
la0
izf'k{k.k dk;Zdze dk uke laLFkkvks dk uke vof/k vf/k-
@deZ-
dh la[;k
1 dEI;wVj izf k{k.k
¼ft0m0ds0eSuiqjh½
;w0ih0MsLdks y[kuÅ 04
2 Hkkjr ljdkj dh ;kstukvks ij
izf k{k.k dk;Zdze
e.Myks ds la0fu0m0 ¼16 e.Myks es½ fofHkUu frfFk;ks esa 448
3 dk;kZy; dk;Z izfdz;k ,oa fu;e lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 25&30 ebZ]09 04
4 *dEI;wVj bu vkfQl vkVkses ku
& ,e0,l0 oMZ ,oa ,e0,l0
lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 15&20 twu]09 08
-45-
,Dlsy^^
5 vuq kklfud dk;Zokgh lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 08&10 tqykbZ]09 05
6 dEI;wVj bu vkfQl vkVkses ku
& ,e0,l0 oMZ ,oa ,e0,l0
,Dlsy^^
lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 13&18tqykbZ] 09 04
7 gcZy m|ksx ij izf k{k.k dk;Zdze eSiMkbVsDl dkuiqj 27&29 vDVw 09 30
8 gcZy m|ksx ij izf k{k.k dk;Zdze eSiMkbVsDl dkuiqj 13&15 tu0 10 30
9 gcZy m|ksx ij izf k{k.k dk;Zdze eSiMkbVsDl dkuiqj 20&22tu0] 10 30
10 gcZy m|ksx ij izf k{k.k dk;Zdze eSiMkbVsDl dkuiqj 10&12 Qj0]10 30
11 dEI;wVj bu vkfQl vkVkses ku
&,e0,l0 oMZ ,oa ,e0,l0
,Dlsy
lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 16&21 uoEcj] 09 02
12 dk;kZy; dk;Z izfdz;k ,oa fu;e lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 09&13uoEcj]09 04
13 dk;kZy; dk;Z izfdz;k ,oa fu;e lfpoky; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 23&27uoEcj]09 04
14 xqM xousZZal ,.M buksos ku bu
,MfefuLVªs Ku
m0iz0 iz kklu ,oa izcU/ku
vdkneh]y[kuÅ
23&25 uo]09 05
15 uofu;qfDr vf/kdkfj;ksa dks
vk/kkHkwr izf k{k.k
m0iz0 iz kklu ,oa izcU/ku
vdkneh]y[kuÅ
14 fnl0]09 ls
13ekpZ]10 rd
02
16 lwpuk dk vf/kdkj vf/kfu;e]
2005^^
jkT; fu;kstu laLFkku y[kuÅ 23&24 fnlEcj] 09 02
17 dk;kZy; izcU/ku es dEI;wVj dk
mi;ksx
jkT; fu;kstu laLFkku y[kuÅ 14&18 fnlEcj] 09 02
18
lwpuk dk vf/kdkj
vf/kfu;e&2005 ,oa ljdkjh
eqdneksa dh iSjoh
lfpoy; izf k{k.k laLFkku dkuiqj 21&23 fnlEcj] 09 04
dqy
&33 dk;Zdze
dqy izfrHkxh& 606
lsfeukj odZ”kki rFkk Hkze.k dk;Zdze
dz0
la0
izf'k{k.k dk;Zdze dk uke laLFkkvks dk uke vof/k vf/k-@deZ-
dh la[;k
1 lwpuk dk vf/kdkjh vf/kfu;e]2005 y[kuÅ eSustesUV
,lksfl, ku y[kuÅ
30 ebZ]09 03
-46-
2 lw{e y?kq ,oa e/;e m|e ea=ky;]
Hkkjr ljdkj
e0iz0ft0m0ds0
xkSrecq}uxj
11 twu]09 60
3 lw{e y?kq ,oa e/;e m|e ea=ky;]
Hkkjr ljdkj
e0iz0ft0m0ds0 dkuiqj
uxj
16 twu]09 84
4 yhojsftxa MseksxzkfQd fMohMsUV Fkwz
DokfyVh &n os QkjoMZ
y[kuÅ eSustesaV
,lksfl, ku y[kuÅ
18 flrEcj]2009 01
5 yhojsftxa MseksxzkfQd fMohMsUV Fkwz
DokfyVh &n os QkjoMZ
y[kuÅ eSustesaV
,lksfl, ku y[kuÅ
13 uoEcj]2009 03
6 foHkkx }kjk lapkfyr jkstxkj
dk;Zdze rFkk vkS|ksfxd voLFkkiuk
lqfo/kkvks dk fodkl
m|ksx funs kky;] m0iz0
dkuiqj
02 fnlEcj]2009 102
dqy &06 dk;Zdze dqy& 253
izf'k{k.k ;kstuk foxr rhu o"kksZ ¼ o"kZ]2007&08 ls 2009&10 rd½ dh foRrh; ,oa HkkSfrd izxfr dk fooj.kA vk;kstusRrj en HkkSfrd izxfr foRrh; izxfr o"kZ dk;Zdze
dh la[;k izf'kf{kr dkfeZdkas dh la[;k
ctV izko/kku Lohdr ctV O;;
2007&08 32 285 'kklukns'k ds vuqlkj izf'k{k.k en
esa osru ctV ds ,d izfr'kr ds lerqY; ctV dk izko/kku gSaA
20-50 yk[k 20-48 yk[k
2008&09 33 1357 19-53 yk[k 18-57 yk[k
2009&10
¼31&12&2009½
33 606 19-45 yk[k 13-94 yk[k
lsfeukj] odZ'kki rFkk Hkze.k ;kstuk vk;kstusRrj en foxr rhu o"kksZ ¼ o"kZ]2007&08 ls 2009&10 rd½ dh foRrh; ,oa HkkSfrd izxfr dk fooj.kA
HkkSfrd izxfr foRrh; izxfr
o"kZ dk;Zdze dh
la[;k
izf'kf{krdkfeZdksa
dh la[;k
ctV izko/kku
Lohdr
ctV
O;;
2007&08 20 223 04-00 yk[k 04-00 yk[k 04-00 yk[k
2008&09 11 422 04-00 yk[k 02-00 yk[k 01-90 yk[k
2009&10
¼31&12&2009½
06 253 04-00 yk[k 02-00 yk[k 01]06 yk[k
-47-
ïïï
-48-
21&mRrj izns'k O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k
m|ksx funs'kky; ds rRoko/kku esa jkT; ljdkj }kjk o"kZ 1994 esa m0iz0 O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k
dk xBu lkslkbVh iathdj.k vf/kfu;e la0&21 ] 1860 ds vUrZxr m|fe;ksa dks izksRlkfgr djus] bdkb;ksa
dh LFkkiuk fd;s tkus rFkk muds foi.ku fo"k;d lgk;rk djus ds m}s'; ls fd;k x;k FkkA ns'k dh
vkfFkZd fLFkfr esa lq/kkj ykus gsrq fu;kZr mUewyd izHkkoh dne mBk;s x;s gSA ftlds fdz;kfUo;u esa m0iz0
O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k dh egRoiw.kZ Hkwfedk gSA vr% izkf/kdj.k gsrq fufnZ"V dk;Zdykiks esa ewyr% m}s';
fuEuor~ gS%&
1& fofHkUu O;kikj esyks esa Hkkx ysuk ] izns'k dh bdkb;ksa }kjk tks mRikn ds cktkj dks c<kus ds fy;s
ns'k o fons'kksa esa O;kikj esyks dh O;oLFkk djkuk A
2& ns'k o fons'k esa izkf/kdj.k }kjk yxk;s tk jgs esyks dk izpkj &izlkj djkuk rFkk izns'k ds m|fe;ksa
dk rduhdh Kku c<kus ,oa fons'k ds m|fe;ksa dks bu esyks esa vkef=r djuk A
3& izns'kh; vkS|ksfxd bdkb;ksa }kjk mRikfnr ikjEifjd mRiknks ds fu;kZr ,oa izksRlkgu gsrq cktkj dk
losZ{k.k djuk rFkk fu;kZr c<kuk A
4& izns'k dh fofHkUu vkS|ksfxd bdkb;ksa ds dk;Zdykiks ds vuqlkj mUgsa Js.khc} dj mudk iathdj.k
djkuk rkfd muds mRikfnr eky dh lajpuk ds vuqlkj fofHkUu O;kikfjd esyks esa mudk izfrfuf/kRo ,oa
Hkkx ysuk lqfuf'pr fd;k tk ldsA
5& vU; dksbZ dk;Z&dyki ;k O;kikj djuk ] tks izkf/kdj.k ds m}s'; ds vuq:I rFkk izns'k dh
vkS|ksfxd bdkbZ;ks ds fgr esa gksA
6& izkf/kdj.k ds m}s';ksa ds vuq:i iqLrdky; ,oa lwpuk izHkkx dh LFkkiuk djuk ] ftlds }kjk
izns'k ds m|fe;ksa dks vU; mRiknks dk fu;kZr djuk ;k mlds cktkj dks c<kus esa lgk;rk izkIr gks ldsA
7& vko';drkuqlkj {ks=h; dsUnz dh LFkkiuk djuk] tks izzns'k ;k fons'k esa fLFkr gks ,oa izkf/kdj.k ds
m}s';ksa dh izfriwfrZ gsrq vko';d gksA
8& fdlh Hkh vUrjkZ"Vªh; laLFkku ftldk m}s'; izkf/kdj.k ds m}s';ksa ds leku gks] dk lnL; cukuk
,oa lnL;rk 'kqYd dk Hkqxrku djuk A
;g izkf/kdj.k funs'kky; Lrj ij vk;qDr ,oa funs'kd m|ksx ] m0iz0 dh v/;{krk esa dk;Zjr gS
vkSj le; le; ij 'kklh fudk; dh cSBds vk;ksftr dj vius dk;Zdzeksa dh :ijs[kk rFkk lapkyu fo"k;d
dk;Zokgh izkf/kdj.k }kjk lEiUu djkbZ tkrh gSA 'kklh fudk; esa 'kklu] foRr ,oa fofHkUu fuxeksa ds
inkf/kdkjh ukfer gS] tks ps;jeSu ] ;w0ih0Vh0ih0,0 dks viuk lq>ko ,oa ekxZ n'kZu nsrs gSA
izkf/kdj.k }kjk le; le; ij fofHkUu esyks dk vk;kstu Hkkjr@m0iz0 ljdkj ds fn'kk funsZ'k ds
vko'drkuqlkj fd;k tkrk gSA okLro esa vkbZ0Vh0ih0vks0 ubZ fnYyh }kjk rS;kj fd;s x;s dk;Zdzeksa muds
fn'kk funsZ'k ds vuqlkj lgHkkfxrk lqfuf'pr djus dk iz;kl m0iz0 O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k djrk gSA
vkbZ0Vh0ih0vks0 }kjk esyks dk oxhZd`r ,d LykV rS;kj fd;k tkrk gS rFkk bl lEcU/k esa muds Lrj ij
-49-
le; le; ij egRoiw.kZ cSBds vk;ksftr dh tkrh gSA ftlesa m0iz0 O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k dh vis{kk,Wa
Hkh jgrh gSA izxfr eSnku ubZ fnYyh es blh izkf/kdj.k ds vUrZxr ;w0ih0iosfy;u A tgkWa ij LFkkuh; :i
ls lgk;rkFkZ m|fe;ksa ds ekxZ n'kZu rFkk lqfo/kk;sa miyC/k djkus gsrq LVkQ dh Hkh O;oLFkk gSA izkf/kdj.k
}kjk bl iosfy;u dks lapkfyr djus gsrq le; le; ij fn'kk funsZ'k v/;{k ] m0iz0O;kikj izksRlkgu
izkf/kdj.k ds ek/;e ls fn;s tkrs gSA 'kklu }kjk izfro"kZ ds fy;s ,d fuf'pr frfFk ¼14 ls 27 uoEcj rd½
ds e/; izxfr eSnku] ubZ fnYyh es vk;ksftr gksus okys Hkkjr vUrjkZ"Vªh; O;kikj esys gsrq O;oLFkk dh tkrh
gS ftldk O;; 'kklu }kjk fn;s x;s enks esa foRrh; fu;eksa ds v/khu fd;k tkrk gSA vU; esyks ds
fdz;kfUo;u dk lapkyu o nkf;Ro izkf/kdj.k vius Jksrks ls djrk gS ftl gsrq dksbZ vuqnku ;k
jkf'k vyx ls miyC/k ugha gksrh gSA
foRrh; o"kZ 2007&08 esa izkf/kdj.k }kjk vk;ksftr djk;s x;s esys@izn'kZuh
1& iz/kku ea=h jkstxkj ;kstuk ,oa vkS|ksfxd izn'kZuh&
;g esyk fp=dwV ds jk"Vªh; jkek;k.k esyk ifjlj esa fnukad 19 ls 25 vxLr] 2007 ds e/;
vk;ksftr fd;kA ftlesa ih,evkjokbZ ls ykHkkfUor gLrf'kYi rFkk y/kq m|ksx dh dqy 145 bdkbZ;ksa }kjk
vius mRiknksa dk izn'kZu ,oa fcdzh dh x;hA esys dk mn~?kkVu ekuuh; ea=h th] y?kq m|ksx ,oa fu;kZr
izksRlkgu }kjk fd;k x;kA
2& iz/kku ea=h jkstxkj ;kstuk ,oa vkS|ksfxd izn'kZuh&
;g esyk tuin egksck ds [kjsyk esa fnukad 29 vxLr ls 01 flrEcj] 2007 ds e/; vk;ksftr
fd;kA ftlesa ih,evkjokbZ ls ykHkkfUor gLrf'kYi rFkk y/kq m|ksx dh dqy 87 bdkbZ;ksa }kjk vius mRiknksa
dk izn'kZu ,oa fcdzh dh x;hA esys dk mn~?kkVu ekuuh; ea=h th] y?kq m|ksx ,oa fu;kZr izksRlkgu }kjk
fd;k x;kA
3& iz/kku ea=h jkstxkj ;kstuk ,oa vkS|ksfxd izn'kZuh&
;g esyk dkuiqj ds eksrh>hy izkxa.k esa fnukad 23 flrEcj ls 01 vDVwcj] 2007 ds e/;
vk;ksftr fd;kA ftlesa ih,evkjokbZ ls ykHkkfUor] gLrf'kYi rFkk y/kq m|ksx dh dqy 157 bdkbZ;ksa }kjk
vius mRiknksa dk izn'kZu ,oa fcdzh dh x;hA esys dk mn~?kkVu ftykf/kdkjh] dkuiqj uxj }kjk fd;k x;kA
4& Hkkjr vUrjkZ"Vªh; O;kikj esyk&2007
;g esyk vkbZVhihvks ds rRok/kku esa izxfr eSnku] ubZ fnYyh esa fnukad 14 ls 27 uoEcj] 2007 dh
vof/k esa vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa m0iz0O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k }kjk mRrj izns'k e.Mi esa izns'k dh
123 mRd`"V bdkbZ;ksa }kjk mRiknksa dk izn'kZu ,oa fcdzh djk;h x;hA bl o"kZ esys dh eq[; Fkhe ÞizkslsLM
QwM ,.M ,xzks b.MLVªhtß fu/kkZfjr gSA e.Mi dk mn~?kkVu eq[; lfpo] mRrj izns'k 'kklu }kjk fnukad
14&11&2007 dks fd;k x;kA fnukad 20&11&07 dks izns'k fnol ds volj ij ek0 eq[; ea=h] m0iz0
ljdkj }kjk e.Mi dk n`';koyksdu rFkk iszl dks lEcks/ku fd;k x;k ,oa mlh fnu lk;a 7%00 cts
ykypkSd fFk;sVj ij lkaLd`frd dk;Zdze dk vk;kstu lEiUu gqvkA
-50-
5& iz/kku ea=h jkstxkj ;kstuk esyk& vktex<
;g esyk tuin vktex+< esa 27 tuojh ls 02 Qjojh] 2008 ds e/; vk;ksftr fd;k x;k gSA
ftlesa ih,evkjokbZ ls ykHkkfUor gLrf'kYi rFkk y?kq m|ksx dh 115 bdkbZ;ksa us Hkkx fy;kA ;g esyk tth
eSnku esa vk;ksftr fd;k x;k FkkA
6& iz/kku ea=h jkstxkj ;kstuk esyk& cfy;k
;g esyk tuin cfy;k esa fnukad 6 Qjojh ls 10 Qjojh ds e/; vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa
ih,evkjokbZ ls ykHkkfUor gLrf'kYi rFkk y?kq m|ksx dh yxHkx 123 bdkbZ;ksa us Hkkx fy;kA ;g esyk jke
ykyk eSnku esa vk;ksftr fd;k x;k FkkA
7& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk& eqjknkckn
;g esyk tuin eqjknkckn esa 27 Qjojh] ls 4 ekpZ 2008 ds e/; vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa
gLrf'kYi rFkk y?kq m|ksx dh yxHkx 135 bdkbZ;ksa us Hkkx fy;kA ;g esyk dEiuh ckx eSnku esa vk;ksftr
fd;k x;k FkkA
8& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk& vkxjk
;g esyk tuin vkxjk esa fn0 1 ls 07 ekpZ] 2008 ds e/; vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa
gLrf'kYi] y?kq m|ksx dh yxHkx 142 bdkbZ;ksa us Hkkx fy;kA ;g esyk ;w0ih0 Vwfjte eSnku esa vk;ksftr
fd;k x;k FkkA
9& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk& >kWlh
;g esyk tuin >kWlh esa fn0 9 ls 15 ekpZ ]2008 ds e/; vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa gLrf'kYi
rFkk y?kq m|ksx dh yxHkx 145 bdkbZ;ksa us Hkkx fy;kA ;g esyk lfdZV gkml ds ikl miyC/k uxj fuxe
eSnku esa vk;ksftr fd;k x;k FkkA
foRrh; o"kZ 2008&09 esa izkf/kdj.k }kjk vk;ksftr djk;s x;s esys@izn'kZuh
1& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk&dkuiqj
;g esyk tuin dkuiqj funs'kky; izkxa.k esa fnukad 10&9&2008 ls 16&9&2008 rd vk;ksftr
fd;k x;k ftlesa 150 bdkb;ksa us Hkkx fy;kA
2& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk&cjsyh
;g esyk tuin cjsyh es fnukad 18&10&2008 ls 24&12&2008 rd vk;ksftr fd;k x;k ftlesa
150 bdkb;ksa us Hkkx fy;kA ;g esyk cjsyh bUVj dkyst eSnku esa vk;ksftr fd;k x;k FkkA
3& Hkkjr vUrjkZ"Vªh; O;kikj esyk&2008
;g esyk fnukad 14&11&2008 ls 27&11&2008 rd izxfr eSnku ] ubZ fnYyh] m0iz0e.Mi esa
vk;ksftr fd;k x;k ftlesa 127 bdkb;ksa ds mRiknks dk izn'kZu ,oa fcdzh dh xbZA esys es nkSjku 15-10
djksM+ dh O;kikfjd iwN&rkN dh xbZ ftlesa ls 85 izfr'kr ds dUQeZ vkMZj feyus dh lEHkkouk gSA esys esa
-51-
2-60 djksM dh fcdzh fofHkUu mRiknks ds ek/;e ls dh xbZA fofHkUu izns'kks ds x.kekU; O;fDr;ksa ,oa
O;kikfjd izfrfuf/k;ksa dks feykdj 10 yk[k O;fDr;ksa }kjk e.Mi dk Hkze.k fd;k x;k A
4& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk&xkft;kckn%& ;g esyk xkft;kckn ds jkeyhyk eSnku] dfo
uxj esa fnukd 20 ls 27 fnlEcj&2008 ds e/; vk;ksftr fd;k x;kA bl esys esa 150 bdkb;ksa dh
Hkkxhnkjh djkbZ xbZA
--foRrh; o"kZ 2008&09 esa izkf/kdj.k }kjk esys@izn'kZuh
1& Hkkjrh; gLrf'kYi egksRlo ¼lksflZx 'kks½& dkuiqj % ;g esyk Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds lg;ksx
ls izkf/kdj.k }kjk fnukad 11&1&2009 ls 20&1&09 ds e/; eksrh>hy izkxa.k esa vk;ksftr fd;k x;k ftlesa
yxHkx 150 gLrf'kYi bdkbZ;ksa dh Hkkxhnkjh djkbZ xbZA
2& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk&QStkckn& fnukad 1 ls 8 Qjojh]2009 ds e/; ;g iznf kZuh
QStkckn ds xqykeckM+h eSnku esa vk;ksftr dh xbZ ftlesa yxHkx 120 gLrf'kYi bdkbZ;ksa dh Hkkxhnkjh
djkbZ xbZA
3& vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi esyk&okjk.klh& fnukad 22 Qjojh ls 01 ekpZ]2009 ds e/; ;g iznf kZuh
okjk.kklh ds csfu;kckx eSnku esa vk;ksftr dh xbZ ftlesa yxHkx 150 gLrf'kYi bdkbZ;ksa dh Hkkxhnkjh
djkbZ xbZA
4& dzkQV cktkj] xksok& fnukad 01 ekpZ ls 10 ekpZ]2009 ds e/; ;g iznf'kZuh xksok ds gLrf'kYi
eSnku iafte esa vk;ksftr dh xbZ ftlesa yxHkx 150 gLrf'kYi bdkbZ;ksa dh Hkkxhnkjh djkbZ xbZA ;g
iznf'kZuh fodkl vk;qDr gLrf'kYi Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds lg;ksx ls vk;ksftr dh xbZA
foRrh; o"kZ 2009&10 esa izkf/kdj.k }kjk vk;ksftr djk;s x;s esys@izn'kZuh
1&fnYyh gkV%&;g esyk fnYyh VwfjTe ,.M VªkUliksZVª'ku dkjiksjs'ku ubZ fnYyh }kjk fnukad 16 ls 26
twu 2009 esa vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa izkf/kdj.k }kjk izns'k dh 50 gLrf'kYi bdkb;ksa dh lgHkkfxrk
djkrs gq;s muds mRiknks ds izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZA izn'kZuh esa vk;s gq;s vkxqrUdks }kjk izn'kZuh dh
ljkguk dh xbZA izn'kZuh dk mn~?kkVu izeq[k lfpo ] y|q m|ksx ] m0iz0'kklu y[kuÅ }kjk fd;k x;k A
2&vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi izn'kZuh fp=dwV& ;g esyk fp=dwV ds jk"Vªh; jkek;.k esyk ifjlj esa
fnukad 20 ls 27 tqykbZ &2009 ds e/; vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa izkf/kdj.k }kjk izns'k dh 80 bdkbZ;ksa
dh lgHkkfxrk djkrs gq;s muds mRiknks ds izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZA
3&fnYyh gkV%& %&;g esyk fnYyh VwfjTe ,.M VªkUliksZVª'ku dkjiksjs'ku ubZ fnYyh ,oa fodkl vk;qDr
gLrf'kYi Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds lg;ksx ls fnukad 04 ls 14 flrEcj 2009 ds e/; vk;ksftr fd;k
x;kA ftlesa izkf/kdj.k }kjk izns'k dh 197 gLrf'kYi bdkb;ksa dh lgHkkfxrk djkrs gq;s muds mRiknks ds
izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZA
-52-
4&fnYyh gkV%& %&;g esyk fnYyh VwfjTe ,.M VªkUliksZVª'ku dkjiksjs'ku ubZ fnYyh ,oa fodkl vk;qDr
gLrf'kYi Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds lg;ksx ls fnukad 21 ls 30 flrEcj 2009 ds e/; vk;ksftr fd;k
x;kA ftlesa izkf/kdj.k }kjk izns'k dh 50 gLrf'kYi bdkb;ksa dh lgHkkfxrk djkrs gq;s muds mRiknks ds
izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZA
5&VsªM Qs;j nsgjknwu%& ;g esyk bfUM;k bUVjus'kuy VsªM vkxZukbts'ku ubZ fnYyh }kjk nsgjknwu esa
fnukad 06 ls 13 vDVwcj&2009 ds e/; vk;ksftr fd;k x;k ftlesa izkf/kdj.k }kjk mDr esys esa 30
gLrf'kYi bdkb;ksa dh Hkkxhnkjh djkbZ xbZA ftlesa muds mRiknksa dk izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZA
6&fnYyh gkV%& %&;g esyk fnYyh VwfjTe ,.M VªkUliksZVª'ku dkjiksjs'ku ubZ fnYyh ,oa fodkl vk;qDr
gLrf'kYi Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds lg;ksx ls fnukad 16 ls 26 vDVwcj 2009 ds e/; vk;ksftr fd;k
x;kA ftlesa izkf/kdj.k }kjk izns'k dh 50 gLrf'kYi bdkb;ksa dh lgHkkfxrk djkrs gq;s muds mRiknks ds
izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZA
7&Hkkjr vUrjkZ"Vªh; O;kikj esyk&2009 %&;g esyk fnukad 14 ls 27 uoEcj&2009 rd]m0iz0 e.Mi
izxfr eSnku] ubZ fnYyh esa vk;ksftr fd;k x;k ftlesa 115 bdkb;ksa ds mRiknks dk izn'kZu ,oa fcdzh dh
xbZA esys ds nkSjku 20-10 djksM+ dh O;kikfjd iwN rkN dh xbZ ftlesa ls 85 izfr'kr ds dUQeZ vkMZj
feyus dh lEHkkouk gSA esys esa 3-60 djksM dh fcdzh fofHkUu mRiknks ds ek/;e ls dh xbZ A esys dk
m}?kkVu fnukad 14 uoEcj&2009 dks izeq[k lfpo] m0iz0'kklu ] y[kuÅ }kjk fd;k x;k A fofHkUu izns'kks
ds x.kekU; O;fDr;ksa ,oa O;kikfjd izfrfuf/k;ksa dks feykdj yxHkx 15 yk[k O;fDr;ksa }kjk e.Mi dk Hkze.k
fd;k x;kA
8&vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi izn'kZuh esjB%& ;g esyk fnukad 19 ls 27 fnlEcj&09 ds e/; xkWa/kh
vkJe ifjlj esjB esa vk;ksftr fd;k x;kA ftlesa izkf/kdj.k }kjk izns'k dh 80 gLrf'kYi bdkb;ksa }kjk
Hkkx fy;k x;k ,oa muds mRiknks dk izn'kZu ,oa fcdzh djkbZ xbZ A esys dk m}?kkVu ftykf/kdkjh esjB
}kjk fd;k x;k muds }kjk esys dh Hkwfj&Hkwfj iz'kalk dh xbZA
9&ukZnu bf.M;k bUVjus'ky VsªM Qs;j 2010 %& fnukad 19 ls 26 tuojh&2010 LFkku eksrh>hy]
dkuiqj esa VªsM bosUV vkZxukbts'ku ubZ fnYyh }kjk vk;ksftr fd;k x;k A ftlesa izkf/kdj.k }kjk Hkh viuh
bdkb;ksa dh Hkkxkhnkjh djk;h x;hA bl esys esa Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh] jkT; ljdkj ds midze lfgr
300 bdkb;ksa dh Hkkxhnkjh gqbZA esys dk m}/kkVu ek0 ea=h y|q m|ksx ,oa fu;kZr izksRlkgu Jh pUnz nso
jke ;kno }kjk fnukad 22 tuojh]2010 dks fd;k x;kA
foRrh; o"kZ 2009&10 esa izkf/kdj.k }kjk izLrkfor esys@izn'kZuh
1&dzk¶V cktkj f'kykax%& ekg Qjojh&2010 f'kykax ;g iznf'kZuh fodkl vk;qDr gLrf'kYi Hkkjr ljdkj
ubZ fnYyh ds lg;ksx ls vk;ksftr fd;k tkuk izLrkfor gSA
2&vkS|ksfxd ,oa gLrf'kYi izn'kZuh >kWalh& ekg ekpZ &2010 >kWalh
3&dzk¶V cktkj psUubZ%& ekg ekpZ 2010 psUUbZ ;g iznf'kZuh fodkl vk;qDr gLrf'kYi Hkkjr ljdkj ubZ
fnYyh ds lg;ksx ls vk;ksftr fd;k tkuk izLrkfor gSA
-53-
ïïï
22&efgyk m|eh izdks"B dh LFkkiuk dk mn~ns'; ,oa dk;Z
efgykvkssa esa tkx`fr ykus ds fy, ;g vko ;d gS fd mUgsa vkfFkZd :i ls Lora= cuk;k tk;s rFkk
blds fy, mUgsa vko ;d lqfo/kk;sa ,oa vf/kdkj fn, tk;saA blds lkFk gh muesa psruk tkx`r dh tk;s rFkk
mUgsa fofHkUu ;kstukvksa dh tkudkjh nsrs gq;s Lo jkstxkj dh vksj izsfjr fd;k tk;sA blh mn~ns ; ls efgyk
m|eh izdks’B dk xBu vizSy 1990 esa fd;k x;k gS rFkk izR;sd ftyk m|ksx dsanz esa efgyk m|eh izdks’B
dh LFkkiuk dh tk pqdh gS ftlds mn~ns ; ,oa dk;Z fuEuor gS%&
1- efgykvksa dks Lojkstxkj fo ks’k dj m|ksxksa esa izksRlkgu nsukA
2- m|ksx LFkkiuk gsrq vko ;d lqfo/kk;sa tSls foRrh; lgk;rk] Hkwfe@Hkou dh lgk;rk RkFkk muds
}kjk mRikfnr oLrq ds foi.ku esa lgk;rk nsukA
3- m|ksx LFkkiuk gsrq fofHkUu foHkkxksa }kjk nh tk jgh lqfo/kkvksa dks foHkkx ds lkFk leUo; LFkkfir
djds efgyk m|eh dks miyC/k djkukA
4- efgyk m|eh izdks’B mijksDr mn~ns ;ksa dh izfriwfrZ ,oa fdz;kUo;u izns k ds leLr egk izcU/kd]
ftyk m|ksx dsanz }kjk tuin LRkj ij LFkkfir efgyk m|eh izdks’B ds ek/;e ls fd;k tkrk gSA
ykHkkfUor efgykvksa dk o’kZokj fooj.k
dze
la[;k
o’kZ ih0,e0vkj0okbZ0 ;kstuk esa ykHkkfUor efgykvksa dh la[;k
bZ0Mh0ih0 ;kstuk esa ykHkkfUor efgykvksa
dh la[;k
ih0,e0bZ0th0ih0 ;kstuk esa ykHkkfUor efgykvksa dh la[;k
1- 2003&04 3912 3202 &
2- 2004&05 3954 2037 &
3- 2005&06 2840 2598 &
4- 2006&07 4601 3284 &
5- 2007&08 5053 2285 &
6- 2008&09 169 780 94
7- 2009&10
¼fnlEcj] 09½
& & 109
-54-
ïïï
23&peZ m|ksx
peZ m|ksx mRrj izns'k ljdkj dk ,d izeq[k fu;kZrewyd m|ksx gS] ftldk izns'k dh vFkZ O;oLFkk
esa egRoiw.kZ ;ksxnku gSA dPph [kkyksa ds laxzg.k ls ysdj mRiknksa ds fuekZ.k ls lEcfU/kr vk/kqfud bdkb;ksa
rd bl m|ksx esa yxHkx 5 yk[k yksx jkstxkj izkIr dj jgs gSa] ftlesa vf/kdrj detksj oxZ ds O;fDr gSaA
izns'k esa y?kq lsDVj ,oa e/;e@o`gn lsDVj esa iathd`r bdkb;ksa dh la[;k@iWwth fuos'k ,oa jkstxkj dh
fLFkfr fuEu izdkj gS %&
dzekad en bdkb;kW fuos'k ¼yk[k :0 esa½ jkstxkj dh
la[;k
01
02
y?kq bdkb;ka
e/;e ,oa o`gn bdkb;kW
22]973
30
309-44
56-93
105]455
7]314
;ksx& 23]003 366-37 112]769
mRrj izns'k esa o"kZ 2008&09 esa peZ] peZ mRiknksa o QqVfo;j mRiknksa dk fu;kZr :0 4561-
62 djksM+ dk gqvk gS] tks fd Hkkjr ls gq, peZ] peZ mRiknksa o Qq`Vfo;j mRiknksa ds dqy fu;kZr dk 27
izfr'kr gSA mRrj izns'k ls gq, peZ] peZ mRiknksa o QqVfo;j mRiknksa ds fiNys 03 o"kZ esa gq, fu;kZr dh
fLFkfr fuEukuqlkj gS %&
o"kZ fu;kZr ¼:0 djksM+ esa½
2006&07 3]900-52
2007&08 4]374-33
2008&09 4561-62
m|ksx funs'kky; ds Onkjk izns'k esa peZ m|ksx ds fodkl@vk/kqfudhdj.k ,oa fu;kZr
izksRlkgu gsrq peZ rFkk peZ mRiknksa ds fodkl ls tqM+h fofHkUu laLFkkvksa ds lkFk csgrj leUo; lqfuf'pr
dj fodkl dk;Zdzeksa dks lqfu;ksftr ,oa lqpk: :i ls fdz;kUo;u esa dsUnzh; Hkwfedk ds :i esa fuokZgu
fd;k tkrk gSA m|ksx funs'kky; Onkjk pyk;s x;s izeq[k dk;Zdzeksa dk fooj.k fuEu izdkj gS %&
1&dkuiqj esa dsUnzh; peZ vuqlU/kku laLFkku] psUubZ ds {ks=h; izlkj dsUnz dh LFkkiuk %&
dsUnzh; peZ vuqlU/kku laLFkku ¼lh0,y0vkj0vkbZ0½ psUubZ] oSKkfud ,oa vuqlU/kku ifj"kn dk ,d
laxBu ¼iz;ksx'kkyk½ gSA ;g peM+k rduhdh ,oa oSKkfud vuqlU/kku ds {ks= esa fo'o dk ,d izeq[k laLFkku
gS vkSj Hkkjrh; peM+k m|ksx ds fy, rduhdh lqfo/kk,a tSls& Vªsfuax] ijh{k.k] i;kZoj.k lqj{kk]
-55-
vk/kqfudhdj.k ,oa vU; fofo/k rduhfd;ksa dks miyC/k djkrk gSA laLFkku dh xfrfof/k;ksa dks izns'k esa pyk;s
tkus rFkk izns'k ds peZ m|fe;ksa dks lgk;rk izkIr djkus gsrq] mRrj izns'k ljdkj Onkjk izlkj dsUnz ds fy,
Hkwfe ,oa Hkou dks miyC/k djkrs gq, tkteÅ ] dkuiqj esa izlkj dsUnz dh LFkkiuk dh xbZ gSA 30 flrEcj]
2003 dks bl Hkou esa lh0,y0vkj0vkbZ0 dk izlkj dsUnz iw.kZ :i ls LFkkukUrfjr gks pqdk gSA
;w0,u0Mh0ih0 vkSj Hkkjr ljdkj ds fofHkUu dk;Zdzeksa ds vUrxZr dbZ rduhdh lqfo/kk,a bl dsUnz Onkjk
iznku dh tk jgha gSa] ftuesa izeq[k lqfo/kk,a fuEu izdkj gSa %&
1& peZ rFkk peZ izlaLdj.k esa iz;qDr fofHkUu jlk;uksa dh ijh{k.k lqfo/kkA
2& peZ izks|ksfxdh ds {ks= esa rduhdh ijke'kZ dh lqfo/kkA
3& i;kZoj.k dh lqj{kk ls lEcfU/kr ijke'kZA
4& lsMyjh esa izf'k{k.k lqfo/kkA
5& gkusZl ysnj dh xq.koRrk mUu;u gsrq dk;ZdzeA
6& QqVfo;j esa dEI;wVj ,MsM fMtk;u lqfo/kkA
7& izfrcfU/kr ,dkby vehu Mkbt rFkk ih0lh0lh0 ds ijh{k.k dh lqfo/kkA
8& fo'ocSad dh lgk;rk ls lkewfgd lqfo/kk dsUnz dh LFkkiukA
9& g~;wesu fjlkslZ Msoysies.V ¼,p0vkj0Mh0½ o Xykscy casp ekfdZax ¼th0ch0,e0½ ds
dk;Zdze Hkh bl laLFkku Onkjk lEikfnr djk;s tk jgs gSA
01 vizSy]2008 ls 31 ekpZ]2009 rd lh0,y0vkj0vkbZ0]dkuiqj ds mDr dsUnz]}kjk fd;s x;s dk;Z
fuEukuqlkj gS%&
1- peZ ,oa peZ jlk;uksa dk ijh{k.k fd;k x;k&118 lSEiYl
2- peZ]QqVfo;j ,oa peZ mRiknksa ij rduhdh jk; O;Dr dh x;h&362 lSEiYlA
3- peZ ds fu;kZr gsrq peZ vfllesUV desVh }kjk izek.ki= tkjh fd;s x;s&1104 lSEiYlAA
4- peZ izkS|ksfxdh ,oa mRikn fodkl ds izf k{k.k gsrq dsUnzh; peZ vuqlU/kku laLFkku] pSUubZ ds fy;s
vH;fFkZ;ksa dk pquko fd;k x;kA
5- tkteÅ] caFkj&peZ dkEiysDl ,oa mUuko ds VsulZ ,oa Vsujh esa dk;Zjr O;fDr;ksa dh leL;kvksa dks
gy fd;k x;k vkSj mudk leqfpr ekxZn kZu fd;k x;kA
6- vkbZ0Mh0,y0,l0 esa ukek¡du gsrq izkFkZuki=ksa dks vxzlkfjr fd;k x;kA¼peZ “kks/kuky;
vk/kqfudhdj.k ;kstuk½
7- th0ch0,l0% bl ;kstuk esa igys ls ukek¡fdr bdkbZ;ksa dk v/;;u fd;k x;kA
8- ,p0ch0Vh0vkbZ0 dkuiqj ds Nk=ksa dk izkstsDV dk;Z gsrq ekxZn kZu fd;k x;k ,oa mudh iz;ksxkRed
ijh{kk;sa yh x;hA
9- fofHkUu voljksa ij lsfeukj ,oa dk;Z kkyk;sa vk;ksftr dh x;h ,oa VSujksa dks lh0,y0vkj0vkbZ0
pSUubZ esa gks jgs fodkl ;kstukvksa dh tkudkjh nh x;hA
-56-
10- lh0,l0vkbZ0vkj0 dh xzkeh.k fodkl ;kstuk ds vUrxZr i kq& koksa dk mRre mi;ksx gsrq y[kuÅ
esa ,d dk;Z kkyk vkSj dkuiqj ,oa fnYyh esa lHkk;sa vk;ksftr dh x;hA ;kstuk py jgh gS ,oa
ykHkkfUorksa dh igpku dh tk jgh gSA
2& dkuiqj ¼mUuko½ esa peZ vkS|ksfxd ikdZ@dkEIysDl dh LFkkiuk %&
dkuiqj mUuko jktekxZ ij tkteÅ ds lehi m0iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl
fuxe¼;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0½ }kjk ,d ysnj VsDuksyksth ikdZ@dkEiysDl vk/kqfud voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds
lkFk fodflr fd;k x;k gS] ftlds vUrxZr 232-74 ,dM+ Hkwfe vf/kxzghr dh tk pqdh gSA mDr ds vUrxZr
69-75 ,dM+ Hkwfe ij 62 IykV Vsujh bdkbZ;ksa gsrq ,oa 47-05 ,dM+ Hkwfe ij 86 IykV ysnj xqMl bdkbZ;ksa
gsrq dkVsa x;s gS] 30-09 ,dM+ Hkwfe la;qDr mRizokg “kks/ku la;= ¼lh0bZ0Vh0ih0½ gsrq vkjf{kr dh x;h gSA
“ks’k Hkwfe lh0,Q0lh0]lcLVs ku] xzhu cSYV ,oa jksM vkfn gsrq j[kh x;h gSA 35-4 ,dM+ Hkwfe ij y?kq
m|fe;ksa gsrq vkbZ0vkbZ0Mh0lh0 fodflr fd;k x;k gS] ftlds vUrxZr 200 o 300 oxZehVj ds IykV cuk;sa
x;s gSA orZeku esa 202 IykV VSujh] ysnj xqMl] ,oa vkbZ0vkbZ0Mh0lh0 lsDVj ds m|fe;ksa dks vkoafVr fd;s
tk pqds gS] ftuesa ls 24 vkoafV;ksa us viuk mRiknu izkjEHk dj fn;k gS ,oa 43 vkoafV;ksa }kjk fuekZ.k dk;Z
fd;k tk jgk gSA
ysnj dkEiysDl esa izLrkfor lsUVªy ,Q~yq,UV VªhVesUV IykUV dh LFkkiuk rFkk gStkMlZ osLV
eSustesUV gsrq VSulZ , kksfl;s ku }kjk ,d i`Fkd dEiuh caFkj b.MfLVª;y ikY;w ku dUVªksy dEiuh
fy0¼ch0vkbZ0ih0lh0lh0,y½ dk xBu fd;k x;k gSA ysnj dkEiysDl esa 4-5 ,e0,y0Mh0 {kerk dk lsUVªy
,Q~yq,UV VªhVesUV IykUV LFkkfir fd;k x;k gS] ftldh dqy ykxr :0 632-55 yk[k gS ftlesa :0 299-00
yk[k lh0vkbZ0ch0@,lkbM ;kstuk vUrxZr miyC/k djk;k x;k gSA ks’k :0 333-55 yk[k dh O;oLFkk caFkj
b.MfLVª;y ikY;w ku dUVªksy dEiuh fy0¼ch0vkbZ0ih0lh0lh0,y½ }kjk dh x;h gSA osLV eSustesUV gsrq
Hkw&vtZu dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA
3& iznw"k.k fu;U=.k ,oa i;kZoj.k lqj{kk %&
tkteÅ dkuiqj ds peZ m|ksx ls fudyus okys mRizokg ds “kks/ku gsrq b.Mks Mp dk;Zdze ds
vUrxZr 36 ,e0,y0Mh dk dkeu ,¶yq,.V VªhVesUV IykUV¼lh0bZ0Vh0ih0½ :0 22-00 djksM+ dh ykxr ls
fuekZ.k dk;Z rhu pj.kksa esa deh ku dj pkyw fd;k x;k FkkA ;kstuk dh ykxr dk 65 izfr kr va knku
Hkkjr ljdkj }kjk rFkk “ks’k 35 izfr kr ds lkis{k 17-5 izfr kr va knku mRrj izns k “kklu rFkk vo ks’k 17-
5 izfr kr va knku peZ m|ksx bdkbZ;ksa }kjk ogu fd;k x;k gSA bl l;U= esa 9 ,e0,y0Mh VSujh ls
fudyus okys mRizokg esa 27 ,e0,y0Mh /kjsyw mRizokg feyk dj “kksf/kr fd;k tk jgk gSA bl la;a= ds
-57-
lapkyu ,oa j[k&j[kko dk dk;Z mRrj izns k ty fuxe rFkk xaxk iznw’k.k fu;a=.k bdkbZ }kjk fd;k tk
jgk gSA
mUuko ysnj dkEIysDl {ks= esa fLFkr 20 VSfuax bdkbZ;ksa }kjk ,d dEiuh cuk dj dkeu ,¶yq,.V
VªhVesUV IykUV¼lh0bZ0Vh0ih0½ dh LFkkiuk oYMZ cSd@Hkkjr ljdkj dh ;kstukUrxZr dh xbZ gS] ftlesa
ifj;kstuk ykxr dk 25 izfr kr dsUnzh; vuqnku o 25 izfr kr jktdh; vuqnku gSA “ks’k 50 izfr kr
vkbZ0Mh0ch0vkbZ ls lkQ~V yksu ,oa VSujh bdkb;ksa }kjk lg;ksx dj fd;k x;k gSA
4& peZ fu;kZr ifj"kn ds {ks=h; dk;kZy; dh LFkkiuk %&
peZ fu;kZr ifj’kn¼lh0,y0bZ½ okf.kZT; ,oa m|ksx ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk iz;ksftr ,d ifj’kn
gSApeZ fu;kZr ifj"kn ds {ks=h; dk;kZy; dh LFkkiuk gsrq m|ksx funs'kky;] m0iz0 Onkjk ,p0ch0Vh0vkbZ0]
dkuiqj ifjlj esa Hkwfe&Hkou dh O;oLFkk djkbZ xbZ gS] tgkW ij ifj"kn dk {ks=h; dk;kZy; 01 tqykbZ] 2005
esa LFkkukUrfjr gks pqdk gS] iwoZ esa mDr {ks=h; dk;kZy; flfoy ykbUl] dkuiqj esa fdjk, ds Hkou esa dk;Zjr
FkkA bl {ks=h; dk;kZy; Onkjk {ks=h; peZ fu;kZrdksa dks Xykscy VªsUM dh v|ru tkudkjh] vUrjkZ"Vªh;
peZ@peZ mRikn ds esyksa esa Hkkx ysus gsrq ekxZ&n'kZu@lqfo/kk miyC/k djkbZ tk jgh gS] lkFk gh peZ@peZ
mRiknksa ds fu;kZr fo"k;d egRoiw.kZ lwpuk lkexzh ladfyr dj miyC/k djkbZ tk jgh gSA orZeku esa 350
peZ@peZ mRikn fu;kZrd bdkbZ;Wk peZ fu;kZr ifj’kn] {ks=h; dk;kZy;] dkuiqj dh lnL; gSA
5& peM+k {ks= dh ,dhd`r fodkl ;kstuk ¼bUVhxzsVsM MsoysiesUV vkQ ysnj lsDVj Ldhe½%&
peM+k {ks= dh vko ;drkvksa ds ewY;kadu ds vk/kkj ij peM+k m|ksx ds lHkh Hkkxksa uker% VSujht+]
QqVfo;j] QqVfo;j la?kVdksa] thu lkth] peM+k oLrqvksa vkSj ifj/kkuksa esa :i;k 290 djksM+ ds ifjO;; ls
vk/kqfudhdj.k vkSj izkS|ksfxdh mUu;u dh ,d O;kid ;kstuk Hkkjr ljdkj }kjk vuqeksfnr dh xbZ gSA **
peM+k {ks= dk ,dhd`r fodkl **¼vkbZ0Mh0,y0,l0½ “kh’kZd ls bl ;kstuk dks nloha ;kstuk vof/k
¼2002&07½ ds nkSjku dk;kZfUor fd;k x;kA ;g ;kstuk 03 uoEcj 2005 dks ykxw dh xbZ FkhA
bl ;kstuk dks nks lkoZtfud {ks= midzeksa ds ek/;e ls dk;kZfUor fd;k x;k gS] ftleas ls ,d
VSujh ds fy;s lh0,y0vkj0vkbZ0] psUubZ esa vkSj vU; peM+k oLrqvksa rFkk ifj/kkuksa] thu lkth] peM+k
QqVfo;j vkSj peM+k la?kVdksa ds fy;s ,Q0Mh0Mh0vkbZ0 uks,Mk esa gSaA bl ;kstuk ds fy;s flMch uksMy
,tsUlh fu/kkZfjr dh xbZ gSA bl ;kstuk gsrq peZ fu;kZr ifj’kn ¼lh0,y0bZ0½ dks QSflfyVsfVax ,tsUlh ds
:i esa ukfer fd;k x;k gS] ftlds vUrxZr lh0,y0bZ0 ds lHkh dk;kZy; bl ;kstukUrxZr vkosnu i=ksa dks
izkIr djsxsa o izkjfEHkd tk¡p dj lh0,y0vkj0vkbZ0@,Q0Mh0Mh0vkbZ0 dks izsf’kr djsaxs lkFk gh vkosnu
i=ksa ij gqbZ dk;Zokgh dh lwpuk Hkh izkIr djsaxsA
mDr ;kstuk ds vUrxZr izns k dh peM+k {ks= dh 131 bdkbZ;ksa }kjk ;kstuk dk ykHk izkIr fd;k
tk pqdk gSA
-58-
ïïï
-59-
24&,lkbM ;kstuk
izns'k esa fu;kZr lao/kZu gsrq 'kklukns'k la0 th&34@18&4&2002&9 ¼lh0vkbZ0ch0½@2001 fnukad
11-06-2002 ds ek/;e ls Hkkjr ljdkj dh ,lkbM ;ksstuk gsrq m0iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe dks
uksMy ,tsUlh rFkk fu;kZr vk;qDr] fu;kZr izksRlkgu C;wjks dks uksMy vf/kdkjh ukfer fd;k x;k gSA Hkkjr
ljdkj }kjk uksMy ,tsUlh m0iz0jk0vkS0fo0fu0fy0 dks /kujkf'k lh/ks fuxZr dh tk jgh gS tks fd eq[;
lfpo] m0iz0 'kklu dh v/;{krk esa xfBr jkT; Lrjh; fu;kZr izksRlkgu lfefr dh cSBdksa esa Lohd`r gksus
okyh ifj;kstukvksa ds vUrxZr fofHkUu fdz;kUo;u laLFkkvksa dks voeqDr dh tk jgha gSA
,lkbM ;kstukUrZxr Hkkjr ljdkj ls o"kZokj izkIr /kujkf'k dk fooj.k%&
¼#0 yk[k esa½
o"kZ Hkkjr ljdkj ls o"kZokj izkIr /kujkf'k dk
fooj.k
voeqDr /kujkf'k
2002&03 2000-00 1895-67
2003&04 2100-00 1115-94
2004&05 1259-00 1129-97
2005&06 2100-00 1399-95
2006&07 1155-00 2529-35
2007&08 2310-00 1097-10
2008&09 2210-00 866-46
2009&10 2099-00 ¼izkIr gksuh gS½ 1754-72
¼fnlEcj ekg ^09 rd½
13134-00 11789-16
orZeku esa ,lkbM ;kstukUrZxr fdz;kfUor dh tk jgh ifj;kstuk;sa
dz0la
0
tuin dk
uke
ifj;kstuk dk uke ykxr ¼#0 yk[k esa½ vH;qfDr
1- vkxjk vkj0vks0ch0 vkxjk
¼vjrkSuh ls
'kkL=khiqje jsy
ekxZ ij jsy vksoj
fczt½
iwoZ ykxr&1792-70
iqujhf{kr ykxr& 1849-
91
fn0 4-1-06 esa lEiUu ,l0,y0bZ0
ih0lh0 dh cSBD esa ifj;kstuk dh
iqujhf{kr ykxr 1792-70 yk[k ij
Lohd`fr iznku dh xbZ gSA jsyos
iksj'ku dh ykxr #0 411-14 yk[k
-60-
dk Hkqxrku lsrq fuxe }kjk jsyos
dks dj fn;k x;k gSA jsyos iksj'ku
dh c<+h ykxr #0 57-21 yk[k fn0
29-09-08 dks lEiUu ,l0,y0bZ0
ih0lh0 dh cSBd esa Lohd`r fd;k
tk pqdk gSA ftls voeqDr fd;k
tk pqdk gSA ifj;kstuk esa
;w0ih0,l0vkbZ0 Mh0lh0 dh 153-
50 yk[k dh Hkkxhnkjh dh jkf'k Hkh
voeqDr dh tk pqdh gSA #0
1849-91 ds lkis{k #0 1717-11
yk[k ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k
izkIr gks pqds gSaA
2- okjk.klh dYpjy dkEiysDl
okjk.klh esa
xkSrecq} VªsM ,oa
,Dthoh'ku lsUVj
dh ;kstuk
618-10 fuxe }kjk ,lkbM Q.M ls
voeqDr /kujkf'k 618-10 yk[k ds
lkis{k #0 618-10 yk[k ds
lnqi;ksfxrk izek.k i=k izkIr gks
pqds gSa ifj;kstuk ds lapkyu gsrq
,l0ih0oh0 ds xBu gsrq la;qDr
funs'kd m|ksx] okjk.klh dks
funsZf'kr fd;k x;k gSA ifj;kstuk
gsrq iqujhf{kr vkWx.ku #0 940-30
yk[k dk izsf"kr fd;k x;k Fkk
fdUrq lh0,0 th0 }kjk ifj;sktuk
ds vPNkfnr u gksus ds dkj.k
,lkbM ;kstuk ls foRrh; Lohd`r
iznku ugh dh xbZA ifj;kstuk dh
dk;Znk;h laLFkk ok0fo0izk0 dks c<h
gqbZ ykxr vU; lzksrksa ls ogu djus
gsrq funsZ'k fn;s x;s gSaA
3- y[kuÅ m0iz0 fu;kZr fuxe
ds izn'kZud{kksa ds
124-70 ifj;kstuk gsrq dqy #0 124-70
yk[k ds lkis{k #0 116-77 yk[k
-61-
mPphdj.k dh
ifj;kstuk
ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k izkIr gks
pqds gSaa dk;Z izxfr ij gSA
4- lgkjuiqj oqMdkfoZax {ks=k esa
dzsxh ukyk dk
fuekZ.k
291-56 ifj;kstuk gsrq voeqDr /kujkf'k #0
291-56 yk[k ds lkis{k #0 190-46
yk[k ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k
izkIr gks pqds gSaA dk;Z izxfr ij A
5- okjk.klh okjk.klh esa
dk"Bf'kfYi;ksa gsrq
lh0,Q0lh0 dh
LFkkiuk
40-35 ifj;kstuk gsrq voeqDr /kujkf'k #0
40-35 yk[k ds lkis{k #0 19-60
yk[k ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k
izkIr gks pqds gSa Adk;Z izxfr ijA
6- Hknksgh vkSjkbZ jksM ,oa
jtiqjk pkSjkgs esa
ty Hkjko dh
leL;k
151-06 ¼,lkbM ls½ ifj;sktuk gsrq voeqDr /kujkf'k
151-06 yk[k ds lkis{k #0 135-29
yk[k ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k
izkIr gks pqds gSA dk;Z izxfr ijA
7- okjk.klh flYd lkM+h
fMtkbu MsoyiesUV
lsUVj] okjk.klh
110-17 ¼,lkbM ls½ ifj;kstuk gsrq ,lkbM Q.M ls
#0 264-32 yk[k voeqDr fd;s tk
pqds gSa ftlds lkis{k #0 175-00
yk[k ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k
izkIr gks pqds gSaA dk;Z izxfr ijA
8- dkuiqj dkuiqj uxj esa
xksfoUniqj jsyos
LVs'ku ds ikl
buyS.M dUVsuj
fMiks rd igqWp
ekxZ dk fuekZ.k
264-32 ifj;kstuk gsrq ,lkbM Q.M ls #0
110-17 yk[k voeqDr fd;s tk pqds
gSaA
9- y[kuÅ ,DliksVZ VsfLVax
ySc] lhisV]
y[kuÅ
212-30 ¼,lkbM ls½ lhisV] y[kuÅ dks voeqDr
/kujkf'k #0 212-30 yk[k ds lkis{k
#0 212-30 yk[k ds lnqi;ksfxrk
izek.k i=k izkIr gks pqds gSaA
10- lgkjuiqj oqM lhtfuax
IykUV dk
mPphdj.k
265-80 ¼,lkbM ls½ ifj;kstuk gsrq voeqDr /kujkf'k #0
265-80 yk[k ds lkis{k #0 180-41
yk[k ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k
-62-
izkIr gks pqds gSa Adk;Z izxfr ijA
11- y[kuÅ uxj iapk;r
dkdksjh dh lM+dks
o ukfy;ksa dk
fuekZ.kA
173-07 ¼,lkbM ls½ uxj iapk;r dh lgHkkfxrkjkf'k
#0 30-75 yk[k ds lkis{k ek=k #0
15-00 yk[k gh ,d=k fd;s tk
lds gSa vr% 'kklu }kjk ,lkbM ls
Lohd`r /kujkf'k dk 50 izfr'kr
voeqDr djus ds funsZ'k fn;s x;s gSa
vr% ifj;kstuk dh dk;Znk;h laLFkk
dks #0 86-00 yk[k voeqDr fd;s
tk pqds gSa A dk;Z izkjEHk gksus gSa A
12- Hknksgh ekMZu MkbZ gkml
dh LFkkiuk
772-06 ¼,lkbM ls½ dk;Znk;h laLFkk dks #0 772-06
yk[k voeqDr /kujkf'k ds lkis{k
#0 580-00 yk[k ds lnqi;ksfxrk
izek.k i=k izkIr gks pqds gSaA dk;Z
izxfr ijA
13- Hknksgh chMk {ks=k esa
fu;kZr bdkbZ;ksa dks
eq[; ekxZ ls
tksM+rs gq;s nks
lM+dksa dk
lqn`<+hdj.k
308-48 ifj;kstuk dh dk;Znk;h laLFkk 308-
48 yk[k voeqDr dj fn;s x;s gSa
A ftlds lkis{k #0 220-00 yk[k
ds lnqi;ksfxrk izek.k i=k izkIr gks
pqds gSa A dk;Z izxfr ijA
mijksDr fdz;kfUor dh tk jgh ifj;sktukvksa ds vfrfjDr i) fuVªk] xkft;kckn ii) T;ksfrckQwys
uxj ds pkS/kjiqj {ks=k esa vkS|ksfxd QhMj dh ifj;kstuk iii) cUFkj] mUuko esa eYVh fLdy MsoyiesUV lsUVj
dh LFkkiuk iv) cUFkj] mUuko esa VsfLVax ySc dh LFkkiuk ifj;kstuk;sa jkT; Lrjh; fu;kZr izksRlkgu lfefr
}kjk fnukad 10-08-09 dks Lohd`r dh tk pqdh gSA
ïïï
-63-
25&izns'k esa fo'ks"k vkfFkZd {ks= ¼,l0bZ0tsM0½
Hkkjr ljdkj us fu;kZr dks izksRlkfgr djus ds fy;s vkS|ksfxd ,oa vk;kr&fu;kZr uhfr ls lEcfU/kr
dbZ lq/kkjkRed dne mBk;s gSaA blh Øe esa Hkkjr ljdkj ds okf.kt; ,oa m|ksx ea=ky; ¼,l0bZ0tsM0½
LFkkfir djus dh ;kstuk cukbZ x;h gSA bu ¼,l0bZ0tsM0½ esa mRikfnr oLrqvksa dks ns'k ls fu;kZr ds fy;s
vUrjkZZ"Vªh; Lrj dh voLFkkiuk lqfo/kk;sa miyC/k gksxhA bl ;kstuk ls ,d rjQ fu;kZr c<+us ds lkFk gh
lkFk Hkkjh ek=k eas fons'kh iw¡th fuos'k lEHkkfor gSA fons'kh iw¡th ds lkFk vk/kqfudh rduhdh Hkh ns'k esa
vk;sxhA Hkkjr ljdkj dh uhfr ds vuqlkj ,l0bZ0tsM0 lkoZtfud {ks=] futh {ks=] la;qDr {ks= rFkk jkT;
ljdkjksa }kjk LFkkfir fd;s tk ldrs gSaA ,l0bZ0tsM0 dh LFkkiuk ds fy;s U;wure {ks=Qy 1000 ¼,d
gtkj½ gsDVs;j fu/kkZfjr gSA ,l0bZ0tsM0 ds lQy lapkyu ls jkT; esa vkS|ksfxd ,oa vkfFkZd fodkl ds
lkFk gh jkstxkj ds Hkh volj l`ftr gksaxsA
Lis'ky bdksukfed tksu dh eq[; lqfo/kk;as%&
1- ;g M~;wVh Ýh {ks= gksxk rFkk okf.kfT;d dk;Z] M~;wVh ,oa VSfjQ ds fy;s fons'kh {ks= ¼Qkjsu VsfjVjh½
ekuk tk;sxkA
2- bl {ks= esa fdlh oLrq ds vk;kr ds fy;s dksbZ ykbZlsUl vko';d ugha gksxkA
3- dSfiVy xqM~l dPpk eky] Lis;j ikV~Zl vkfn ds vk;kr ij dLVe M~;wVh nsus dh NwV izkIr gksxhA
4- ,slh dSfiVy xqM~l] dPpk eky] Lis;j ikV~l tks ns'k ds Hkhrj ls gh Ø; fd;s tk;saxs mu ij
dsUnzh; ,Dlkbt M~;wVh ls NwV izkIr gksxhA
5- jkT; ds vU; {ks=ksa ls ,l0bZ0tsM0 dks vkiwfrZ dh x;h oLrqvkas dks fu;kZr ekuk tk;sxkA
6- ns'k ds Hkhrj ls gh Ø; dh x;h oLrqvkas ds lEcU/k esa vnk fd;s x;s dsUnzh; lsYl VSDl dh
izfriwfrZ dh tk;sxhA
7- ns'k ds Hkhrj dh dEifu;ksa ls Ø; fd;s x;s QusZl vk;y en nh x;h M~;wVh dh izfriwfrZ
egkfuns'kd Qkjsu VsªM dh uhfr ds vk/kkj ij dh tk;sxhA
8- bl tksu esa LFkkfir bdkb;ksa dks bude VSDl vf/kfu;e ds izkfo/kkuksa ds v/khu o"kZ 2010 rd
dkiksZjsV VSDl gkyhMs miyC/k jgsxhA
9- ,sls tksu esa dk;Zjr bdkbZ] mRikfnr oLrqvksa dh fcØh ns'k esa M~;wVh vnk djus ij dj ik;sxhA
y?kq m|ksx gsrq vkjf{kr vkbVe ij fons'kh iw¡th fuosn'k dh dksbZ Åijh lhek fu/kkZfjr ugha dh
x;h gSA
10- ,sls tksu esa leLr lqfo/kk;sa tSls & cSad] iksLV vkfQl] Dyhfjax ,tsUV vkfn dh lqfo/kk;sa miyC/k
jgsxhA
-64-
mRrj izns'k ljdkj }kjk ,l0bZ0tsM0 dks iznku dh tkus okyh lqfo/kk;sa&
1- flaxy fo.Mks LohÑfr lqfo/kk ds vUrxZr 'kklukns'k la[;k 1933@77&6&02&5¼,l0bZ0tsM0½@02 fn0&
04-07-2002
2- i;kZoj.k fu;eksa esa lqfo/kk 'kklukns'k la[;k 1749@77&6&02&11 ¼,l0bZ0tsM0½@02 fn0& 17-07-2002
3- fo|qr@ÅtkZ esa lqfo/kk lEcU/kh 'kklukns'k la[;k 1753@77&6&02&03 ¼,l0bZ0tsM0½@02 fn0& 04-07-
2002
4- fujh{k.k esa lqfo/kk lEcU/kh 'kklukns'k la[;k 1931@77&6&02&4 ¼,l0bZ0tsM0½@02 fn0& 04-07-2002
5- fu;eksa ds lEcU/kh 'kklukns'k la0 1932@77&6&03&4 ¼,l0bZ0tsM0½@02 fn0& 04-07-2002
6- ty dh miyC/krk lEcU/kh 'kklukns'k la0 1752@77&6&02&01 ¼,l0bZ0tsM0½@02 fn0& 04-07-2002
7- ,l0bZ0tsM0 ds izcU/ku ls lEcU/kh 'kklukns'k la0 1771@77&6&2002 fn0& 25-06-2002
8- ,l0bZ0tsM0 dh LFkkiuk ds fy;s izeksVj@dUlYVsUV ds p;u ds lEcU/k esa 'kklukns'k la[;k
1771@77&6&2002 fn0& 25-06-2002
9- ,l0bZ0tsM0 esa LohÑfr;ka@vuqeksnu iznku fd;s tkus ls lEcfU/kr 'kklukns'k la0 2532@8&4@2003
fn0& 10-09-2003
Hkkjr ljdkj }kjk izns'k esa 7 fo'ks"k vkfFkZd {ks= vuqeksfnr fd;s x;s gSa ftuesa ls uks,Mk dh fLFkfr
,DliksVZ izeks'ku tksu ds fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks= esa mPphÑr fd;k tk pqdk gSA blds vfrfjDr
Hknksgh&okjk.klh] dkuiqj] eqjknkckn esa fo'ks"k vkfFkZd {ks= esa fodflr fd;s tk jgs gSaA
jkT; ljdkj }kjk 'kklukns'k la0 1725@lRRj&fo&1&1¼d½&26&02] fn0& 07-09-2002 }kjk m0iz0
fo'ks"k vkfFkZd {ks= fodkl izkf/kdj.k vf/kfu;e ¼ua0& 10@2002½@2002 ykxw fd;k tk pqdk gS tks
vlk/kkj.k xtV fn0& 07-09-2002 esa izdkf'kr gqvk gSA izns'k ds dkuiqj eas peZ] VsDlVkbZy ,oa bathfu;fjax
mRikn] Hknksgh esa dkjisV mRikn lsDVj LisflfQd rFkk Vªksfudk flVh] xkft;kckn esa
vkbZ0Vh0@vkbZ0Vh0bZ0,l0 ,l0bZ0tsM0 ifj;kstukvksa dks fodflr fd;k tkuk izLrkfor gS] ftldk
vuqeksnu Hkkjr ljdkj ls izkIr gks x;k gSA
1& dkuiqj fo'ks"k vkfFkZd {ks= ,oa Hknksgh fo'ks"k vkfFkZd {ks=] lar jfonkl uxj
fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks=] dkuiqj ifj;kstuk gsrq xaxk fdukjs fLFkr xzke 'kadjiqj ljk; dh 760-301
,dM+ rFkk euHkkSuk dh 311-536 ,dM+ rFkk xzke dUgokiqj dh 28-725 ,dM+ dqy yxHkx 1101-00 ,dM+ eaas
/kkjk 6@17 dh vf/klwpuk tkjh gks xbZ gSA rhuksa xzkeksa dh Hkwfe ij dCtk izkIr gks x;k gSA xzke 'kadjiqj
ljk;] euHkkSuk o dUgokiqj dh vftZr 1100 ,dM+ Hkwfe dk djkj fu;ekoyh 1997 ds vUrxZr xzke 'kadjiqj
,oa euHkkSuk dh Øe'k% 1]51]000@& izfrch?kk rFkk 1]15]000@& izfrch?kk nj iwoZ esa vk;qDr }kjk vuqeksfnr
dh xbZ FkhA la'kksf/kr laLrqfr 5]51]000@& izfrch?kk ftyk lfefr }kjk Hksth xbZ Fkh ftls e.Myk;qDr us
LohÑr u djds iwoZ LohÑr njksa dks ;Fkkor j[kk gSA xzke dUgokiqj dh izfrdj nj e.Myk;qDr ds ;gka
-65-
fopkjk/khu gS rFkk xkao lHkk dh 115-163 ,dM+ Hkwfe ds izLrko ftyk Lrj ij cktkj ewY; o iathÑr ewY;
fu/kkZj.k ,oa iquZxzg.k vkns'k gsrq yfEcr gSA vc rd Hkwfe gsrq ftykf/kdkjh mUuko dks :0 10-06 djksM+ dh
/kujkf'k Hkqxrku dh tk pqdh gSA
fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks=] Hknksgh ifj;kstuk dh LFkkiuk ds fy;s Hknksgh ftyk lar jfonkl uxj fLFkr
5 xzkeksa dh 515-166 ,dM+ futh Hkwfe ds izfrdj fu/kkZj.k gsrq djkj fu;ekoyh 1997 ds vUrxZr izfrdj nj
:0 3]20]000@& izfr ,dM+ ij iwokZuqeksnu e.Myk;qDr Lrj ls izkIr gks pqdk gSA vfHkfu.kZ; ?kksf"kr djus
ds fy;s ftykf/kdkjh ls vuqjks/k fd;k x;k gSA xkao lHkk Hkwfe jdck 11-34 ,dM+ ds iquxzZg.k vkns'k fn0&
03-07-03 dks gks x;s gSaA vc rd futh o xkao lHkk Hkwfe vtZu gsrq dqy /kujkf'k :0 16-66 djksM+ dk
Hkqxrku fd;k x;k gSA vftZr Hkwfe ij dCtk izkIr gks x;k gSA xk¡o lHkk dh lkoZtfud iz;kstu dh 7-354
,dM+ Hkwfe ds iquZxzg.k dk izdj.k 'kklu Lrj ij yfEcr gSA
ifj;kstukvksa dh ykxr] foRr iks"k.k ,oe~ lEHkkfor jkstxkj fooj.k fuEuor~ gS&
Ø0
la0
fooj.k peZ
mRikn
VsDlVkbZy bathfu;fjax dkjisV mRikn
dkuiqj fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks= Hknksgh fo'ks"k
vkfFkZd ifj{ks=
1- Hkwfe {ks=Qy ¼,dM+½ 256-50 256-20 253-90 256-90
2- ifj;kstuk ykxr ¼:0@djksM+½
Hkwfe ykxr 7-695 7-686 7-617 12-85
voLFkkiuk fodkl 78-028 91-045 89-06 78-00
lqfo/kk;sa 11-963 11-963 11-963 13-16
okf.kfT;d 7-345 7-257 7-257 4-90
vkoklh; 92-935 92-744 91-983 62-48
vU; 22-176 26-315 28-212 2-44
;ksx 220-142 239-634 236-088 195-83
-66-
3 foRr iks"k.k ¼:0@djksM+½
va'kiwth 33-806 40-390 41-979 35-92
_.k 33-806 40-390 41-979 35-92
vkUrfjd L=ksr 152-530 158-854 152-130 123-99
;ksx 220-142 239-63 236-088 195-83
4 m|ksx ¼la[;k½ 527 349 377 310
5 jkstxkj ¼la[;k½ 32000 32500 39800 32500
2& Vªksfudk flVh ¼vkbZVh@vkbZVhbZ,l½ fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks=&
m0iz0jk0vkS0fo0fu0fy0 }kjk fnYyh lhek ls 3 fd0eh0 rFkk lfgcknckn fczt ls 19 fd0eh0 dh
nwjh ij Vªksfudk flVh Vkmuf'ki dk 1689 ,dM+ {ks= esa fodkl fd;k x;k gSA bl Vkmuf'ki ds ,d lsDVj
esa 27-26 ,dM+ Hkwfe esa vkbZVh@vkbZVhbZ,l fo'ks"k vkfFkZd tksu ifj;kstuk dh LFkkiuk ls yxHkx 100
fefy;u ;w0,l0 MkWyj dk fu;kZr dh lEHkkouk gS rFkk 12]000 O;fDr;ksa dh lh/ks jkstxkj ds volj izkIr
gks ldsaxsA
3& eqjknkckn fo'ks"k vkfFkZd {ks=
eqjknkckn esa fu;kZr dks c<+kok nsus ds mn~ns'; ls gS.MhØk¶V dh bdkbZ;ksa gsrq fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks=
dh LFkkiuk eqjknkckn 'kgj ls 4 fd0eh0 nwj jk"Vªh; jktekxZ la0& 24 ls yxHkx 6 fd0eh0 dh nwjh ij
ikdcM+k&Mhaxjiqj ekxZ ij dh xbZ gSA bl ifj;kstuk esa yxHkx 470 ,dM+ Hkwfe esa fodkl dk;Z fd;k x;k
gSA bl ;kstuk dk fodkl mRrj izns'k jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe }kjk fd;k x;k gSA bl ifj;kstuk
dh dqy ykxr :i;s 7172 yk[k gSA
ifj;kstuk esa yxHkx 470 Hkw[k.M] ftudk {ks=Qy yxHkx 240 ,dM+ gS] ftlesa 154 Hkw[k.M
vkofUVr fd;s tk pqds gaSA dUVsuj dkjiksjs'ku vkWQ bf.M;k fy0 dks dUVsuj fMiksa LFkkfir djus gsrq Hkh
Hkw[k.M fd;k tk pqdk gSA
ïïï
-67-
26&lkexzh Ø;
m|ksx funs kky; esa lkexzh dz; vuqHkkx o’kZ 1918 ls dk;Zjr gSA mRrj izns k ljdkj ds fofHkUu ljdkjh ,oa v}Zljdkjh dk;Zky;ksa esa iz;ksx gksus okyh fofHkUu oLrqvks dh dz; O;oLFkk m|ksx funs kky; vUrxZr lkexzh dz; vuqHkkx }kjk nj@ek=k vuqcU/k ds ek/;e ls lqfuf pr dh tkrh gSA leLr dz; O;oLFkk foRrh; gLriqfLrdk [k.M&5] Hkkx&1 esa vafdr fu;eksa rFkk le;≤ ij tkjh “kklukns kksa ds ek/;e ls izkIr funsZ kks ds vuqlkj dh tkrh gSA
orZeku esa lkexzh dz; djus dh v|ksfyf[kr rhu izfd;k,a viuk;h tk jgh gS%&
1& nj vuqcU/k }kjk dz;%&
tks lkexzh lkekU;r% ,d ls vf/kd ljdkjh foHkkxksa }kjk fu;fer :i ls dz; dh tkrh gS] mu oLrqvks dk dz; nj vuqcU/k ds ek/;e ls fd;k tkrk gSA nj vuqcU/k ds ek/;e ls dz; fd;s tkus okys yxHkx 120 vkbVeksa dk nj vuqcU/k bl vuqHkkx }kjk fd;k tkrk gSA 11 dSVsxjh vkbVe ,sls gS tks jkT;Lrjh; y|q mRiknd bdkb;ksa ds fy;s vkjf{kr gSA jkT; Lrjh; y|q bdkb;ksa ds i{k esa mu vkbVeksa dks vkjf{kr fd;k tkrk gS ftudh izns kh; bdkb;ksa dh mRiknu {kerk bruh gksrh gS fd os ljyrk ls jkTkdh; foHkkxksa dh ekax dh vkiwfrZ dj ldrs gSA le; le; ij nj vuqcU/k dh lwph esa ,sls vkbVeksa dks Hkh tksM+ fn;k tkrk gS ftldh ekax ,d ls vf/kd foHkkxks }kjk dh tkrh gSA nj vuqcU/k esa lfEefyr vf/kdka kr% vkbVeksa dk ekud Hkkjrh; ekud O;wjks }kjk fu/kkZfjr ekudks ds vuqlkj gksrk gS A dqN ,sls vkbVe gS ftuds ekud dk fu/kkZfjr ekax vf/kdkjh ,oa foHkkx ds vf/kdkfj;ksa ds lq>ko ds vk/kkj ij gksrk gS A dkxt dh dz; O;oLFkk tks funs kd] eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh] bykgkckn dh ekax ds vuqlkj m|ksx funs kky; }kjk ek=k vuqcU/k ds vUrxZRk dh tkrh Fkh ] ftldh vc dz; O;oLFkk “kklukns k la0 251@18&05&2003&76¼,lih,l½@86 fnukad 10 ekpZ 2003 ds funsZ kkuqlkj funs kd] eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh }kjk dh tkrh gSA bu oLrqvksa dk fu;fer nj vuqcU/k m|ksx funs kd }kjk fd;s tkus dk fu.kZ; “kklukns k la0 295@18&5&2008&29 ,l0ih0@97 fnukad 10-03-09 ls izkIr gks pqdk gS ftlds vuqlkj dk;Zokgh dh tk jgh gSA
2& ek=k vuqcU/k }kjk dz;%&
fodsUnzh;d`r dz; iz.kkyh ds vUrxZr ek=k vuqcU/k ds v/khu ek= x`g] f k{kk ,oa xzkE; fodkl foHkkx dks NksM+dj vU; lHkh dszrk foHkkxksa dks Lo;eso dz; O;oLFkk dh vuqefr “kklukns k la0 2177 ,y@18-05-98&15¼,lih½@94 fnukad 17-10-94 }kjk iznku dh x;h gSA rnksijkUr “kklukns k la0 708@18&05&98&15¼,lih½]fnukad 08-01-09 ,oa la[;k 344@18&05& 2003&76 ¼,lih,l½@86]fnukad 10-03-03 }kjk x`g f k{kk ,oa xzkE; fodkl foHkkx dks Hkh Lo;eso dz; dh vuqefr iznku dh tk pqdh gSA
orZeku esa ek= iqfyl foHkkx “kklukns k la0 124@18&05&2002&56@¼,lih,l½@99 fnuakd 04-03-02 esa fufgr izkfo?kkuks ds vuqlkj ,sls vkbVEl dh dz; O;oLFkk m|ksx funs kd ds ek/;e ls djk ldrs gS ftuds fy;s iqfyl foHkkx ds ikl fo ks’kKrk miyC/k u gks bu vkbVeks dh dz; O;oLFkk m|ksx funs kky; }kjk ek=k vuqcU/k ds ek/;e ls dh tk jgh gS A
3& ekax vf/kdkfj;ksa }kjk lh/ks dz;&
“kklukns kk la0 344@18&5&2003&76¼,l0ih½@86 fnukad 10-03-09 }kjk fofHkUu ljdkjh foHkkxks }kjk lkekU; fLFkfr okys ekeyks esa tufgr es ek=k vuqcU/k ds vUrxZRk dk;kZy;k?;{k ,d ckj esa :0 1]00]000-00 rd dh lhek rd lkexzh ¼fons kh rFkk Lons kh fufeZr nksuks izdkj dh oLrqvks ½ dk dz; dj ldrs gS A blh izdkj foHkkxk/;{k mi;qZDr fLFkfr esa ,d le; esa :0 10]00]000-00 rd dh lhek rd dh
-68-
oLrqvks dk dz; dj ldrs gS A :0 10]00]000-00 ls vf/kd ewY; dh oLrqvks dk dz; “kklu ds iz kklfud foHkkx ds ek/;e ls djus dh O;oLFkk gS A
blh izdkj m|ksx funs kky; dk lkexzh dz; vuqHkkx mRrj izns k esa LFkkfir vkS|ksfxd bdkbZ;ksa ds mRikn ds foi.ku es lgk;rk Hkh iznku djrk gS A ljdkjh dk;kZy;ks esa mi;ksx esa vkus okyh oLrqvks dh “kkldh; dz; esa izknsf kd bdkbZ;ksa dks ewY; ojh;rk@dz; ojh;rk iznku dh tkrh gS] ftlls bdkbZ;ksa dks foi.ku dk ykHk izkIr gksus ds lkFk& lkFk izns k dk vkS|ksfxd fodkl Hkh gksrk gS A “kklukns k la0 950@18&5&09¼,l0ih0½@95 fnuakd 25-08-09 }kjk mDr ;kstuk 31 ekpZ 2012 rd izHkkoh gSA
lkexzh dz; ;kstuk dh foxr 3 o’kksZ ,oa pkyw foRrh; o’kZ 2009&10 esa fnukad 31-12-09 rd HkkSfrd@foRrh; izxfr lwpuk
ïïï
dzekad
Ekn 2006&07 2007&08 2008&09
2009&10
¼31-12-09½
¼v½ HkkSfrd izxfr
1& fofHkUu foHkkxks ls izkIr ekax&i= 02 02 02 02
2& dqy tkjh fufonk;sa 166 166 147 91
3& nj vuqcU/k esa tkjh fufonk;sa ek=k 113 145 137 86
4& ek=k vuqcU/k esa tkjh fufonk;sa 53 21 10 05
5& nj vuqcU/k fuxZr%&
¼d½ ewy nj fuxZr 81 66 123 62
¼[k½ vMsUMe@ dksjhtsUMe@ ,DlVsa ku@Mh&uksVhfQds ku
34 14 31 26
6& ek=k vuqcU/k fu.khZr 20 08 11 04
foRrh; izxfr %&
¼c½ ¼gtkj :0 esa½
1& Vs.Mj Qhl 4]72]425 4]70]660 4]60]260 278925
2& vU; Jksrks ls izkIr vk; 12]875 16]075 9]050 6]580
3& iznsf'kd bdkb;ksa ls dz; 4]23]81]123 53]92]749 55]77]944 6]18]780
4& izns k ls ckgj dh bdkb;ksa ls dz; & 6]87]200 & 10]83978
-69-
27&QSflfyVs'ku dkWmfUly
Ekkbdzksa ,.M Leky b.Vjizkbtst }kjk mRikfnr eky@lsokvksa dks fofHkUu foHkkxksa@ izfr"Bkuksa dks vkiwfrZ @fcdzh fd;s tkus ds Ik pkr izkIrdrkZ ¼dzsrk½ }kjk jksds x;s Hkqxrku o ml ij vuqeU; C;kt ds lEcU/k esa Hkkjr ljdkj ds ,DV la[;k&27 vkWQ 2006 ds psIVj&5 *fMysM ises.V Vw ekbdzksa ,.M Leky b.Vjizkbtst* ds izko/kkuksa ds vuqlkj mRrj izns k esa QSflyhVs ku dkmfUly ds izfdz;kRed dk;ksZ ds fØ;kUo;u gsrq m0 iz0 kklu dh vf/klwpuk la[;k&68@18&5& 2007&60¼,lih½@2006 fnukad 19&1&2007 }kjk fu;ekoyh iz[;kfir gS A mRrj izns k “kklu ds i= la[;k&173@18&5& 2007&60¼,lih½@2006 fnukad 7&3&2007 }kjk QSflyhVs ku dkmfUly ds lapkyu gsrq fuEuor dEiksth ku izHkko esa gS%& dzekad dkmfUly dk dEiksth ku in
1 vk;qDr ,oa m|ksx funs kd]m0iz0]dkuiqj v/;{k
2 bf.M;u b.MLVªht ,lksf k;slu }kjk ukfer izfrfuf/k lnL;
3 izcU/k funs kd]m0iz0foRr fuxe }kjk ukfer izfrfuf/k lnL;
4 egkizcU/kd¼fof/k½]m0iz0jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe lnL;
5 vij funs kd m|ksx¼dz;½ lnL;&lfpo
o`gn ,oa cgqjk’Vªh; dEifu;ksa ls mPp izfrLi/kkZ ,oa dk;Z khy iwWth dh deh ls tw> jgs ekbdzksa ,oa Leky b.Vjizkbtst {ks= ds Lokfe;ksa@lk>hnkjksa dks muds vkiwfrZr eky@lsokvksa ds lEcU/k esa foyfEcr Hkqxrkuksa ds lEcU/k esa izkIr nkoksa dk Rofjr fuLrkj.k dj mUgsa leqfpr jkgr@lqfo/kk iznku fd;s tkus ds mns ; ls dkmfUly dh ekfld cSBdsa vkgwr fd;s tkus dh O;oLFkk izHkko esa gS A
mRrj izns”k esa QSflyhVs”ku dkmfUly ds xBu ls ysdj 31&12&2009 rd izkIr nkoksa ,oa muds fuLrkj.k dk la[;kRed fooj.k fuEuor gS%&
dzekad IkzfØ;kRed dk;Zokgh ds fcUnq Lak[;k
1 dkmfUly esa iathd`r dqy nkoksa dh la[;k& 257
2 fuLrkfjr nkoksa dh la[;k& 195
d&nkoksa dh la[;k ftuesa dkmfUly }kjk ,okMZ ?kksf’kr fd;s x;s 128
[k&Mªki@fMlfel fd;s x;s nkoksa dh la[;k& 032
x&fonMªk@dEizksekbt fd;s x;s nkoksa dh la[;k& 035
3 vfUkLrkfjr nkoksa dh la[;k& 062
d&lquok;h fopkjk/khu nkoksa dh la[;k& 051
[k&ek0U;k;ky;ksa ds vkns k ij ,osUl esa vkPNkfnr nkoksa dh la[;k& 011
4& iath;u gsrq izkIr uohu nkoksa dh la[;k& 004
ïïï
-70-
28&eSiMkbZVsDl ;kstuk
ekdsZfVax ,.M izksMDV fMLIys Qkj b.MLVªht ,.M VsDukykth ,Dlpsat ¼ eSiMkbZVsDl½
eSiMkbZVsDl laLFkk dk xBu o"kZ 1994 esa ,d laLFkk ds :i esa m|ksx funs'kky; }kjk fofHkUu vkS|ksfxd bdkb;ksa] fu;kZrd bdkb;kas rFkk ,p0ch0Vh0vkbZ0 ds lg;ksx ls fd;k x;k ftls lkslkbVh ,DV ds vUrxZr fnukad 29&12&1994 dks iathd`r djk;k x;kA ;g iathdj.k fnukad 28&12&2009 rd oS/k gSA blds iqu% uohuhdj.k gsrq izLrko mi fuca/kd] jftLVªkj vkQ lkslkbVh dks fnukad 18&12&09 dks izLrqr fd;k tk pqdk gSA
laLFkk ds eq[; mn~ns'; fuEu izdkj gSa %&
1- mRiknd bdkb;ksa ,oa foi.ku ,tsUlht ds chp ek/;e ds :Ik esa leUo; LFkkfir djuk ftlls fd vkS|ksfxd bdkb;ksa ds mRiknksa ,oa miHkksDrk dh vfHko`f) lEHko gks ldsA
2- mRiknd bdkb;ksa dks vius mRiknksa ds iznZ'ku gsrq ¼fMLIys½ LFkku miyC/k djkuk ftlls mudh foi.ku O;oLFkk esa lg;ksx izkIr gks rFkk izns'k ds mRiknksa ds foi.ku O;oLFkk dk fodkl gks ldsA
3- vkS|ksfxd O;kikj esys ,oa iznZ'kuh vk;ksftr djuk rFkk 'kks :El o fMiks fodflr djuk ,oa muesa Hkkx ysuk ftlls jkT; ds vkS|ksfxd mRiknksa dh fcdzh esa vfHko`f) gks ldsA
4- fu;kZr esa mUufr ds fy, lg;ksx djuk] u;s mRiknksa rFkk ijEijkxr mRiknksa ds fy, u;s cktkjksa dh ryk'k djuk ftlls muds foi.ku ,oa fu;kZr vfHko`f)@foLrkj gks ldsA
5- lHkh mRiknd bdkb;ksa dh v|ru MkVkcsl lwpuk;sa muds mRiknksa rFkk Lis'khfQds'ku ¼ekudks½ ds lkFk rS;kj djuk rFkk mUgsa fofHkUu ,tsUlht dks miyC/k djkukA
6- vkS|ksfxd bdkb;ksa dks v|ru rduhdh o vU; lwpuk;sa miyC/k djkuk ,oa mUgsa la'kks/ku ,oa mPphdj.k gsrq lq>ko nsukA
7- vkS|ksfxd ,oa vU; miHkksDrk mRiknksa ds izn'kZu gsrq fdjk;s@yht ij LFkku miyC/k djkukA
8- vkS|ksfxd mRiknu esa yxs gq, dkjhxjksa dh n{krk esa vfHko`f) ,oa mPphdj.k gsrq voLFkkiuk lqfo/kk;sa miyC/k djkukA
9- vkS|ksfxd bdkb;ksa ,oa O;fDrxr vkS|ksfxd mRiknksa ds oxhZdj.k ,oa mudh lnL;rk ds lkFk fofHkUu O;kikfjd laxBuksa] la?kksa dh LFkkiuk ftlds lnL; laxBu] laLFkk@vkS|ksfxd bdkb;ksa ,oa O;fDxr mRikn gksaA
10- udn ;k vU; :i esa vFko py vpy lEifRr ds :i esa laLFkk ds mn~ns';ksa dh iwfrZ gsrq fu/kkZfjr fu;eksa ds vuqlkj va'knku] fx¶V vFkok nku izkIr djukA
11- laLFkk dh ifjlEifRr;ksa dks cspuk] yht ij nsuk rFkk gLrkarj.k djukA
12- 'kklu] v)Z ljdkjh laLFkkvksa] 'kkldh; v.VjVsfdXal] cSadksa] vkS|ksfxd la?kksa rFkk O;fDxr vkS|ksfxd bdkb;ksa ls xofuZax dkSafly ds fu.kZ;kuqlkj /ku izkIr djukA
13- U;wt ysVlZ] tujYl rFkk iqLrdksa ftuls laLFkk ds mn~ns'; Li"V gks ldsa] izdkf'kr djukA
-71-
laLFkk ds dk;Zdyki %&
1- mijksDr mn~ns';ksa dh iwfrZ gsrq eSiMkbZVsDl }kjk ,p0ch0Vh0vkbZ0 dSEil esa m|ksx funs'kky;]m0iz0 ls 1800 oxZehVj Hkwfe izkIr djds 5000 oxZ fQV ij fuekZ.k djk;k x;k tks lsUVªy bf.m:k QqVfo;j ,DliksVZ~l ,lksf'k;slu] dkuiqj dks peZ m|ksx esa n{krk o`f) ,oa mPphdj.k gsrq miyC/k djk;k x;k ftlds fy, lhfQ;k ,oa ,u0,y0Mh0ih0 ds lg;ksx ls fofHkfUu dk;Zdze pyk;s x;s tk jgs gSaA eSiMkbZVsDl Hkou esa lhfQ;k ds lg;ksx ls QqVfo;j fMtkbu ,.M MsoyiesUV bULVhV~;wV dh LFkkiuk dh x;hA ,Q0Mh0Mh0vkbZ0 }kjk o"kZ 1995 ls 2002 rd QqVfo;j ds fofHkUu foHkkxksa fDyfdax] Dyksftax] fMtkbfuax ,oa e'khu esUVhusUl vkfn esa 599 izf'k{kkFkhZ izf'kf{kr fd;s x;sA
2- eSiMkbZVsDl }kjk o"kZ 1995&96 }kjk o"kZ 1996&97 esa Hkkjr ljdkj dh ch0vkj0,l0 ;kstuk ds vUrxZr ,lkspse ds ek/;e ls fofHkUu izf'k{k.k dk;Zdze lEikfnr djk;s x;s] ftuesa fofHkUu m|ksxksa esa 212 ch0vkj0,l0 odZ~l izf'kf{kr fd;s x;sA
3- laLFkk }kjk 1996&97 ls o"kZ 2001&02 rd m|feark fodkl izf'k{k.k dk;Zdze ;kstukUrxZr dqy 34 izf'k{k.k dk;Zdze m|ksx funs'kky; }kjk vkoafVr fofHkUu tuinksa esa lEikfnr djk;s x;s ftuesa dqy 1137 vH;FkhZ izf'kf{kr fd;s x;sA
4- eSiMkbZVsDl }kjk iz/kkuea=h jkstxkj ;kstuk ds vUrxZr o"kZ 1996&97 ls o"kZ 2001&02 rd fofHkUu tuinksa esa dqy 6993 ykHkkFkhZ izf'kf{kr fd;s x;s ftuesa ls m|ksx oxZ esa 1338] lsok oxZ esa 830 rFkk O;olk; oxZ esa 4825 ykHkkFkhZ izf'kf{kr fd;s x;sA
5- m|ksx funs'kky;]m0iz0 ds vuqHkkx&10 }kjk o"kZ 2001&02 esa iz/kkuea=h jkstxkj ;kstuk ds ykHkkfFkZ;ksa }kjk LFkkfir m|ksxksa ds mRiknksa foi.ku gsrq ekdsZfVax laxBu dh LFkkiuk gsrq lEHkkO;rk v/;;u fjiksVZ rS;kj djus dk dk;Z eSiMkbZVsDl dks fn;k x;k FkkA ;g v/;;u fjiksVZ rS;kj djds vf/k'kk"kh funs'kd] eSiMkbZVsDl ds i=kad 1403@eSi fnukad 18&3&2002 }kjk funs'kky; ds vuqHkkx&10 dks Hksth tk pqdh gSA bl gsrq vuqHkkx&10 }kjk okafNr lnqi;ksfxrk izek.k i= Hkh vf/k'kk"kh funs'kd }kjk igys gh Hkstk tk pqdk gSA 6- fnukad 28&8&2003 dks lEiUu eSiMkbZVsDl dh xofuZax dkSafly dh uoha cSBd esa lhfQ;k ds izfrfuf/k Jh jkds'k lwjh us lfefr dks voxr djk;k fd mUuko tuin esa ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 }kjk fodflr vkS|ksfxd {ks=] mUuko esa peZ m|ksx dh vf/kdkf/kd bdkb;ka yx jgh gSaA vr% ,u0,y0Mh0ih0 rFkk lhfQ;k }kjk ,Q0Mh0Mh0vkbZ0 lclsUVj dks ,p0ch0Vh0vkbZ0 fLFkr eSiMkbZVsDl Hkou ls cUFkj ¼mUuko½ esa VªkalQj fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gS rFkk eSiMkbZVsDl Hkou esa dkSafly Qkj ysnj ,DliksVZ ds lg;ksx ls ,d ,DliksVZ QSflfyVs'ku lsUVj LFkkfir djus dk izLrko gSA eSiMkbZVsDl ls ,u0,y0Mh0ih0 rFkk lhfQ;k dh leLr e'khus ¼mUuko½ LFkkukUrfjr dh tk pqdh gSaA 7- fnukad 05&10&04 dks lEiUu eSiMkbZVsDl dh xofuZax dkSafly dh n'koha cSBd esa fy, x;s fu.kZ;kuqlkj ,DliksVZ QSflfyVs'ku lsUVj dh LFkkiuk gsrq lh0,y0bZ0 ds lkFk 'ks"k 21 o"kksZ ds fy, yhtMhM bl 'krZ ds lkFk fu"ikfnr fd;k tk pqdk gS fd Hkou ds vkfMVksfj;e esa eSiMkbZVsDl@m|ksx funs'kky; }kjk fd;s tkus okys dk;Zdzeksa ds fy, iV~Vsnkj ¼lh,ybZ½ }kjk dksbZ pktsZt ugh fy;s tk;sxsa blds vfrfjDr Hkou esa gh ,d dejk vf/k'kk"kh funs'kd] eSiMkbZVsDl ds fy, LFkkbZ :i ls miyC/k djk;k tk;sxkA
8- ,DlkiksVZ QSflfyVs'ku lsUVj LFkkiuk gsrq Hkou esa ¼,½ fMLIys :e ¼ch½ ysDpj gky ¼lh½ vkfQl Qkj lh,ybZ¼Mh½ vkfVVksfj;e Qkj ck;lZ ,.M lsylZ ehfVax gky ¼,Q½ ykbZczsjh gky ¼th½ lhbZvks :e rFkk vf/k'kk"kh funs'kd] eSiMkbZVsDl ds dejs dk fuekZ.k iwjk gks pqdk gS] ftl ij yxHkx :0 15-00 yk[k dh ykxr vk;h gSA ;g dsUnz fnukad 21&7&2005 dks vk;qDr ,oa funs'kd m|ksx fof/kor mn~?kkVu fd;s tkus ckn ls iw.kZ:is.k dk;Zjr gks pqdk gSA
-72-
9- ekuo lalk/ku fodkl ds fy, foRrh; lgk;rk dk;Zdze ds vUrxZr Hkkjr ljdkj [kk| izlaLdj.k] m|ksx ea=ky; dh foKfIr ds vuqlkj ¼1½ izfrf"Br VsfDudy ,ia izcU/ku@laLFkkuksa@fo'ofo|ky; esa <kapkxr lqfo/kkvksa dk l`tu ¼2½ m|feark fodkl izf'k{k.k dk;Zdzeksa ¼bZMhih½ dk lapkyu ¼3½ xzkeh.k {ks=ksa esa tu'kfDr dk fodkl [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k dsUnz ¼4½ ,Q,QihvkbZ }kjk vk;ksftr izf'k{k.k dk;Zdze ds vkosnu i= vkeaf=r fd; x;s gSa ftlds lanHkZ esa [kk| izlaLdj.k m|feark fodkl izf'k{k.k dk;Zdze lapkfyr djus ds fy, eSiMkbZVsDl dk izLrko gS ftlds fy, Hkkjr ljdkj ls 5 dk;Zdze pykus dh Lohd`fr muds i=kad 6&33@2005 ,pvkjMh] fnukad 31&10&05 ls izkIr gqbZ FkhA mDr ikap [kk| izlaLdj.k dk;Zdze lEikfnr djk fy;s x;s gSa ftlesa 103 izf'k{kkfFkZ;ksa us Hkkx fy;kA
10- fodkl vk;qDr ¼gLr0½ oL= ea=ky;] Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh ds i=kad 14011@25@2005&06 lhlh¼lhvkj½ fnukad 29&9&06 :0 9-00 yk[k dh Lohd`fr ds foijhr :0 4-50 yk[k dh /kujkf'k Hkkjr ljdkj ls Q:Z[kkckn] dk;exat dekyxat] uokcxat ,oa dUukSt esa fMtkbZu ,.M VsfDudy MsoyiesUV odZ'kki lEikfnr djkus ds fy, izkIr gqbZ Fkh ftlds lanHkZ esa Hkkjr ljdkj }kjk oakfNr vkSipkfjdrk;sa iwjh djkdj ikapks odZ'kki lEikfnr djk nh x;h gSa ,oa ml ij O;; gqbZ /kujkf'k dh izfriwfrZ Hkkjr ljdkj ls izkIr gks pqdh gSA foRrh; o"kZ 2008&09 esa Q:Z[kkckn ds ?kksM+k u[kkl ,oa euhgkjh] Q:Z[kkckn esa tjh&tjnksth ds fMtkbu ,.M VsfDudy MsoyiesUV odZ'kki vk;ksftr djus ds fy, :0 3-60 yk[k dh Lohd`fr vkns'k la[;k lh&14011@25@2005&06lhlh¼lhvkj½ okY;w&AA fnukad 15&5&08 }kjk izkIr gqbZ gS ftlds fy, :0 1]80]000@& dk cSad Mªk¶V Hkh izkIr gq, gSaA mDr nksuks odZ'kki esa 60 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k iznku fd;k tk pqdk gSA 'ks"k /kujkf'k izkIr djus gsrq vko';d vkSipkfjdrk;sa iw.kZ dj Hkstk tk pqdk gSA 11- fodkl vk;qDr ¼gLr0½] oL= ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk izns'k ds okjk.klh ,oa fetkZiqj e.My 1]23]000 gLrf'kfYi;ksa ds igpku i= cukus dk dk;Z bl laLFkk dks lkSaik x;k gS ftlds fy, lEcaf/kr e.Myksa ds egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz ls fu/kkZfjr QkeZ ij lwpuk Hkstus gsrq vuqjks/k fd;k x;k gS ftlds foijhr vHkh rd yxHkx 4000 QkeZ gh izkIr gq, gSaA izkIr QkeZ ds vk/kkj ij vkbZ0Mh0 dkMZ rS;kj dj 3200 dkMZ LkEcaf/kr dks miyC/k djk;k tk pqdk gSA 12- izns'k esa gcZy m|ksx ds izpkj&izlkj egkizcU/kd] ¼rduhdh½ ,oa lgk;d izcU/kdksa dks izf'k{k.k ,Q0,Q0Mh0lh0 ,oa eSiMkbZVsDl }kjk ,Q0,Q0Mh0lh0 dUukSt esa iznku djkus dk fu.kZ; vk;qDr ,oa funs'kd m|ksx }kjk fy;k x;kA bl izf'k{k.k gsrq :0 2-10 yk[k dh Lohd`fr o"kZ 2008&09 esa izkIr gqbZ ftlls 30 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k ,Q0,Q0Mh0lh0] dUukSt esa lEiUu djk;k x;kA
13- Q:Z[kkckn esa &tjh&tjnksth lkekU; lqfo/kk ,oa izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiuk gsrq Q:Z[kkckn iz'kklu }kjk utwy Hkwfe esa 1100 oxZehVj Hkwfe miyC/k djk;h x;h Fkh ftl ij ckm.Mªhoky ds fuekZ.k gsrq m|ksx funs'kky; ds gLrdyk vuqHkkx }kjk :0 2-25 yk[k dh /kujkf'k miyC/k djk;h x;h A ftls dk;Znk;h laLFkk ;w0ih0,l0vkbZ0lh0 dks ckm.Mªhoky ds fuekZ.k gsrq :0 2-25 yk[k nsdj mDr ckm.Mªh oky fuekZ.k djkdj :0 2-25 yk[k dh /kujkf'k dh lqni;ksfxrk izek.k&i= izLrqr dj fn;k x;k gSA
14- foRrh; o"kZ 2009&10 esa m|ksx funs'kky; ls rduhdh mUu;u ;kstuk dk ewY;kadu dk;Z eSiMkbZVsDl ,oa ,u0ih0lh0 dks la;qDr :i ls djus ds fy, fn;k x;k Fkk ftldh fjiksVZ rS;kj dj 'kklu dks m|ksx funs'ky; ds ek/;e ls Hkstk tk pqdk gSA
15- izns'k esa gcZy m|ksx ds izpkj&izlkj ,oa fodkl gsrq izns'k ds la;qDr funs'kd m|ksx] egkizcU/kd ftyk m|ksx dsUnz] eSustj ,oa lgk;d izcU/kdksa esa ls 120 dks izf'kf{kr djus ds fy, :0 8-40 yk[k dh /kujkf'k izkIr gqbZ ftlds foijhr 30 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'kf{kr fd;k tk pqdk gS 'ks"k dk izf'k{k.k tuojh o Qjojh 2010 esa lEiUu gks tk;sxkA
ïïï
-73-
4&lEcfU/kr foHkkx
-74-
1&eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh] må izå] bykgkckn
fczfV k ljdkj us izns k okfl;ksa esa fu;eksa] izfØ;kvksa ,oa iz kklfud O;oLFkkvksa ds eqnz.k mn~ns ; ls
jktdh; lsUVªy izsl] vkxjk dh LFkkiuk fczfV k dky esa dh x;h Fkh] D;ksafd rRdkyhu le; esa ;wukbVsM
izkfoal dk eq[;ky; tuin vkxjk esa Fkk] rn~i pkr~ bls bykgkckn tuin esa lu~ 1857 esa LFkkukUrfjr
fd;k x;kA bl izdkj ;g foHkkx orZeku esa 152 o’khZ; izns k “kklu dk fcuk ykHk&gkfu dk lsok foHkkx
gSA iwoZ esa jktdh; lsUVªy izsl] bykgkckn ds uke ls tkuk tkrk FkkA iwoZ le; esa foHkkx ds loksZPp
vf/kdkjh ¼foHkkxk/;{k½ dk inuke v/kh{kd ¼lqifjUVsUMsUV½ FkkA rR~i pkr~ lu~ 1984 esa foHkkxk/;{k dk
inuke funs kd ifjofrZr dj fn;k x;k] tks orZeku esa Hkh izpfyr gSA
Lora= Hkkjr ds izkUr mRrj izns k dh tula[;k esa fnuksa&fnu o`f) ds dkj.k eqnz.kky; ds lokZaxh.k
fodkl ,oa tuekul ds mi;ksxkFkZ “kkldh; izi=ksa ds eqnz.k@ifjiwfrZ gsrq le;≤ ij “kk[kk ,oa mi
“kk[kk eqnz.kky;ksa dh LFkkiuk dh xbZ gS] tks fuEuor~ gS %&
Øe la0
“kk[kk eqnz.kky; dk
uke
LFkkiuk o’kZ
“kk[kk eqnz.kky;
dk iz/kku inuke
mi kk[kk;sa
1- jktdh; eqnz.kky;] bykgkckn
1857 la;qDr funs kd ¼d½ jktdh; feuh izsl] ek0 mPp U;k;ky;] ifjlj] bykgkcknA ¼LFkkiuk o’kZ 1988½
¼[k½ jktdh; izi= Hk.Mkj] ek0 mPp U;k;ky;] byk0 ds fudV th0Vh0 jksM] bykgkcknA ¼LFkkiuk o’kZ 1972½
2- jktdh; eqnz.kky;] ,s kckx] y[kuÅ
1949 la;qDr funs kd ¼d½ jktdh; “kk[kk eqnz.kky;] gtjrxat] y[kuÅ A
¼LFkkiuk o’kZ 1981½
¼[k½ jktdh; feuh izsl jktHkou ifjlj] y[kuÅ A
¼fczfV”k dky ls½
3- jktdh; eqnz.kky;] ckxgtkjk] jkeiqj
1976 mi funs kd &
4- jktdh; eqnz.kky;] jkeuxj] okjk.klh
1979 mi funs kd &
iwoZ es bl foHkkx dk eq[;ky;] jktdh; eqnz.kky;] bykgkckn Fkk vkSj foHkkxk/;{k] v/kh{kd ¼orZeku esa
funs kd½ ds v/khu fu;af=r Fkk] fdUrq o’kZ 1990 esa “kklukns kkuqlkj jktdh; eqnz.kky;] bykgkckn ls i`Fkd
-75-
dj] jktdh; eqnz.kky;] bykgkckn ds ifjlj fLFkr ys[ku lkexzh Hkou esa funs kd] eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh]
funs kky;] bykgkckn] mRrj izns k dh LFkkiuk ds mijkUr] jktdh; “kk[kk eqnz.kky;] gtjrxat y[kuÅ ds
ifjlj esa f kfoj dk;kZy; dh LFkkiuk o’kZ 2006 esa fd;k x;kA
;g foHkkx “lkekU; lsokvksa” ds vUrZxr i`Fkd bdkbZ;ksa esa foHkkftr@lapkfyr gS] ftldh ns[kjs[k
izR;sd bdkbZ;ksa esa rSukr dk;kZy;k/;{kksa }kjk dh tkrh gS] fdUrq leLr bdkbZ;ksa ds fu;a=d] funs kd
¼foHkkxk/;{k½ gSA ;g foHkkx izns k “kklu dk ,d egRoiw.kZ foHkkx gS] tks iz kkldh; foHkkx] vkS/kksfxd
fodkl foHkkx ¼vkS|ksfxd fodkl vuqHkkx&2½ mRrj izns k “kklu ds fu;a=.kk/khu gSA
;g foHkkx jkT; lsDVj ds vUrZxr foRr iksf’kr gSA bl foHkkx dks foRrh; Lohd`fr;ka jkT; ;kstuk
vk;ksx&1 fu;kstu foHkkx] mRrj izns k “kklu] y[kuÅ }kjk izkIr gksrh gSA
2& foHkkx ds vUrxZr py jgh pkyw ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k
jktdh; eqnz.kky;] bykgkckn] y[kuÅ ¼,s kckx ,oa gtjrxat½] jkeiqj ,oa okjk.klh dks
vk/kqfudhd`r djus gsrq 11oha iapo’khZ; ;kstukof/k ¼2007&2012½ esa jkT; ;kstuk vk;ksx&1] fu;kstu
foHkkx] m0iz0 “kklu ds vk0 kk0 i= la0 18 ,Q ¼1½ 35&vk&1@2006&19] fnukad 11-4-2007 }kjk
vk;kstukxr i{k esa 11oha iapo’khZ; ;kstuk gsrq #0 2500-00 yk[k dk ifjO;; fu/kkZfjr fd;k x;k] ftlds
izFke] f}rh;] r`rh; ,oa prqFkZ o’kZ dk vk;&O;;d izkfo/kku] fu/kkZfjr ifjO;;] Lohd`fr;kWa ,oa O;; fuEuor~
gS %&
vk;kstukxr i{k ¼Iyku gsM½
¼#0 yk[k esa½
o’kZ vk;&O;;d izkfo/kku
fu/kkZfjr ifjO;;
Lohd`fr O;;
2007&08 948-45 740-00 700-00 /kujkf k “kklu dks lefiZr A
2008&09 897-25 600-00 600-00 162-72 A
“ks’k /kujkf k #0 437-28 yk[k “kklu dks lefiZr A
2009&10 150-00
¼e khuksa ds Ø; gsrq½
150-00 #0
62]99]509-00
vkns k ikfjr dj fn;k x;k gSA e khusa izkIr gksus ij Hkqxrku fd;k tk;sxkA
-76-
foHkkx ds vUrxZr py jgh Hkfo’; dh ;kstuk;sa
izns k esa vkS|ksfxd fodkl dks xfr khyrk iznku djus] izns k ds ckgj ds m|fe;ksa dks izkRlkfgr ,oa
vkdf’kZr djus gsrq vkS|ksfxd voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk lqn`<hdj.k djuk loZizFke vko ;d gSA
dEI;wVjkbts ku ;qx esa vR;k/kqfud e khuksa dh LFkkiuk ds mijkUr Hkkoh ;kstukvksa ds fØ;kUo;u esa
ikjnf kZrk ykus gsrq izkFkfedrk ij okf’kZd ;kstukuqlkj e khuksa ds Ø; ds lkFk vko ;drkuqlkj jktdh;
eqnz.kky;ksa ds Hkouksa dk ifjorZu@ifjo)Zu] rkieku@vknZzrk fu;a=.k] th.kksZ)kj ,oa lqn`<hdj.k djk;k
tkuk ijeko ;d gSA eqnz.kky;ksa gsrq e khuksa ds Ø; esa leqfpr /kujkf k ds vkcaVu ds mijkUr gh vkxkeh
okf’kZd ;kstuk o’kZ 2010&11 esa Hkouksa ds ifjorZu@ifjo)Zu ,oa th.kksZ)kj o lqn`<hdj.k vkfn gsrq /kukoaVu
dk izLrko “kklu ds le{k funs kky; ds i=kad 295 Iyku&funs0&07 fnukad 27&11&2009 }kjk Hkstk x;k
gSA vr% jktdh; eqnz.kky;ksa dks xfr khyrk iznku djus ds fufeRr Hkouksa ds fuekZ.k vkfn dk;Z gsrq
/kukoaVu izkIr gksus ij gh e khuksa dh LFkkiuk ,oa lqfo/kkvksa dk lqn`<hdj.k gks ikosxk A
3& foHkkx dh dk;Z izxfr
us kuy bUQkjesfVDl lsUVj] y[kuÅ }kjk eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh] m0iz0 foHkkx dh osclkbV
use& ,p Vh Vh ih:// Mh ih ,l ;w ih. ;w ih. ,u vkà lh. bu fnukad 18-4-2008 dks rS;kj fd;k
x;k] ftlij foHkkx ds dk;Z iz.kkyh dh lEiw.kZ lwpuk,a rFkk bZ&xousZUl Iyku ds vUrZxr bZ&izksD;ksjesUV@
bZ&Vs.Mfjax iz.kkyh esa gksus okys Vs.Mj ls lacaf/kr lwpuk,a ¼fcM MkdwesUV ,oa fu;e “krsZa½ osclkbV ij
miyC/k gSA
;g foHkkx eqnz.k rFkk ys[ku lkexzh fu;e laxzg ¼fizafVax ,.M LVs kujh eSuqvy½ ls lapkfyr gS ,oa
eSuqvy ds vUrxZr “kklu ds egkefge jkT;iky] lkekU; iz kklu] lfpoky; rFkk vU; leLr “kkldh;
foHkkxksa ds mi;ksxkFkZ izi=ksa dk eqnz.k] ftYnlkth ,oa ys[ku lkexzh lEiwfrZ dk;ksZa dk fu’iknu dj mudh
ns[kHkky djuk gh bldk ,dek= mnns ; ,oa fof kf’V;ka gSaA
eqnz.k ,oa ys[ku&lkexzh] m0iz0] foHkkx dh dk;Z iz.kkyh esa jkT;k/khu foHkkxksa ds fofHkUu Ja[kykvksa
ds 1600 izdkj ds iathd`r rFkk yxHkx 300 izdkj ds viathd`r izi=] jftLVjksa tSls f k{kk] xtsfV;j]
lk/kkj.k ,oa vlk/kkj.k xtV] mnwZ xtV] egkys[kkdkj dh foRrh; ,oa vkfMV fjiksVZ] ctV] ijQkjesUl
ctV] ek/;fed f k{kk ifj’kn dh gkbZLdwy ,oa b.VjehfM,V ijh{kk dh mRrj iqfLrdkvksa] ijh{kk laca/kh
fofHkUu izi=ksa] yksd lsok vk;ksx ds dk;Z] ek0 mPp U;k;ky; ds dktfyLV ,oa vU; izi=] yksd lHkk]
fo/kku lHkk] LFkkuh; fuxe ,oa iapk;r ds fuokZpu eri=ksa] fo/kkue.My] ifj’kn~ dh dk;Zokfg;ksa] ,ts.Mk
vkfn dk eqnz.k] izdk ku ,oa egkefge JhjkT;iky lfpoky;] lfpoky; iz kklu] fo/kkulHkk] ifj’kn dh
ys[ku lkexzh vkfn dh lEiwfrZ dk dk;Z vkrk gSA
-77-
mijksDr ds vfrfjDr jkT;k/khu foHkkxksa ds xksiuh; dk;Z&dkfeZd foHkkx ds “kklukns k]
jktkKk] fu;qfDr;ka] izfrosnu] iqfyl foHkkx ds th0Mh0] lh0Mh0] xksiuh; vk[;k dks’kkxkj ,oa foHkkxh;
ijh{kkvksa ds izdk ku vkfn dk eqnz.k o izdk ku dk;Z fd;k tkrk gS A
funs kd ¼foHkkxk/;{k½ }kjk jkT;k/khu foHkkxksa ds iz kklfud fu;a=.k ,oa foHkkxh; dk;Zdykiksa ds
fu’iknu gsrq izns k ds 71 ftyksa dks lEcfU/kr pkjksa “kk[kk eqnz.kky;ksa ds utnhdh ftyksa ds ifj{ks=ksa esa ckaVk
x;k gS] tks fuEukuqlkj gSa] tgka ls lEcfU/kr ftyksa ds “kkldh; foHkkxksa dks izi=ksa dk eqnz.k ,oa lEiwfrZ dk;Z
lEikfnr fd;k tkrk gS %&
eqnz.kky; dk uke ftyksa dk uke
jktdh; eqnz.kky;] bykgkckn
¼25 ftys½
vkxjk] fQjkstkckn] eSuiqjh] ,Vk] eFkqjk] vyhx<+ gkFkjl] bykgkckn] izrkix<] dkS kkEch] Qrsgiqj] dkuiqj “kgj] dkuiqj nsgkr] Q#Z[kkckn] dUUkkSt] bVkok] vkSjs;k] tkykSu] gehjiqj] ckank] fp=dwV] egksck] >kWlh] yfyriqj] dka khjke uxjA
jktdh; eqnz.kky;] y[kuÅ
¼14 ftys½
y[kheiqj[khjh] lhrkiqj] gjnksbZ] mUuko] y[kuÅ] jk;cjsyh] lqYrkuiqj] QStkckn] vEcsMdj uxj] ckjkcadh] cgjkbp] JkoLrh] xksaMk] cyjkeiqjA
jktdh; eqnz.kky;]
jkeiqj
¼15 ftys½
cqyUn kgj] xkft;kckn] xkSrecq)uxj] esjB] ckxir] eqt¶Qjuxj] fctukSj] lgkjuiqj] eqjknkckn] ts0ih0uxj] jkeiqj] cjsyh] cnk;wa] “kkgtgkaiqj] ihyhHkhrA
jktdh; eqnz.kky;] okjk.klh
¼17 ftys½
eÅ] cfy;k] tkSuiqj] xkthiqj] okjk.klh] pUnkSyh] lUr jfonkluxj ¼Hknksgh½] fetkZiqj] lksuHknz] nsofj;k] dq khuxj] egjktxat] xksj[kiqj] fl)kFkZuxj] cLrh] lUr dchj uxj] vktex<+A
eqnz.k ,oa ys[ku&lkexzh fu;e laxzg ¼fizafVax ,.M LVs kujh eSuqvy½ esa mRrj izns k ds ljdkjh vkSj
v)Z ljdkjh dk;kZy;ksa rFkk laLFkkuksa dks ys[ku&lkexzh vkfn dks izkIr djus dk izkfo/kku gSA os jktdh;
eqnz.kky;ksa ls eqnz.k dk;Z fu’ikfnr djkus ds fy, izkf/kd`r gSaA izns k “kklu ls lEcfU/kr foHkkxksa ds
ekaxkf/kdkfj;ksa ¼bUMsfUVax vkfQllZ½ vius vius foHkkxksa ds mi;ksxkFkZ lEcfU/kr J`a[kykvksa ds izi=
¼fooj.k fuEuor~ gS½ o ys[ku&lkexzh dks izkIr djus ds fy, izkUrh; izi= la[;k&173 ij viuk
ekax&i= ¼bUMsUVl½ fu/kkZfjr frfFk;ksa ds vUrxZr Hkstdj izi=ksa] ys[ku&lkexzh dh vkiwfrZ izkIr dj ldrs
gSA
-78-
dze la0 foHkkxh; izi=kas dk uke fu/kkZfjr vof/k izi=ksa dk izdkj
1 2 3 4
1- izkUrh; ¼izkfofU k;y½ vxLr 36
2- dks’kkxkj ¼Vzstjh½ fnlEcj 200
3- flapkbZ foHkkx ¼vkbZ0 Mh0½ fnlEcj 36
4- yksd fuekZ.k foHkkx ¼ih0MCyw Mh0½ fnlEcj 169
5- iqfyl vxLr 111
6- ifjogu vk;qDr ¼,e0Vh0lh0½ vxLr 10
7- ou ¼QkjsLV½ vxLr 43
8- dkjkxkj ¼izhtu½ uoEcj 03
9- U;k;ky; ¼,p0lh0ts0½ tqykbZ 444
10- fucU/ku ¼vkbZ0th0vkj0½ tuojh 27
11- jktLo foHkkx ¼ch0 vkj0½ uoEcj 67
12- jktLo ifj’kn ¼vkj0 Mh0½ uoEcj 58
13- fpfdRlk ¼fMLisUljh½ uoEcj 10
14- i kqikyu ¼Mh0,0,p0½ ekpZ 02
15- d`f’k ¼Mh0,0½ flrEcj 10
16- dkj[kkuk tqykbZ 50
17- ftyk ifj’kn ,oa uxj ikfydk tqykbZ 109
18- fofo/k tqykbZ 30
19- Hkwys[k tqykbZ 142
20- tehankjh mUewyu tqykbZ 43
;ksx %&
1600
eSuqvy esa eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh foHkkx ds dk;Z&dykiksa ds laca/k esa “kklu }kjk tkjh fd;s x;s
uohure vkns k dks lfEefyr fd;k tkrk gSA bl izdkj eSuqvy esa eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh foHkkx ls
lacaf/kr dk;ksZa dks lEikfnr djkus gsrq fu;eksa ,oa izkfo/kkuksa dk lekos k gS] ftl gsrq eqnz.k ,oa ys[ku lkexzh
foHkkx] m0iz0 drZO;fu’B gSA
-79-
4& 11oha iapo’khZ; ;kstuk ds foxr 3 o’kksZ ¼2007&08] 2008&09 ,oa 2009&10 rd½ dh izxfr dk fooj.k
vk;kstukxr i{k ¼Iyku gsM½ ¼#0 yk[k esa½
o’kZ vk;&O;;d izkfo/kku
fu/kkZfjr ifjO;;
Lohd`fr O;;
2007&08 948-45 740-00 700-00 /kujkf k “kklu dks lefiZr A
2008&09 897-25 600-00 600-00 162-72 A
“ks’k /kujkf k #0 437-28 yk[k “kklu dks lefiZr A 2009&10 150-00
¼e khuksa ds Ø;
150-00 #0
62]99]509-00
vkns k ikfjr dj fn;k x;k gSA e khusa izkIr gksus ij Hkqxrku fd;k tk;sxkA
vk;kstusRrj i{k
¼#0 yk[k esa½
Ok’kZ ctV izkfo/kku OkkLrfod O;;
2007&08 7457-43 6880-37
2008&09 8046-85 4915-14
2009&10 9536-92 6030-22
¼fnlEcj] 09 rd½
5& pkyw foRrh; o’kZ 2009&10 ds okf’kZd y{; ,oa mRiknu ¼miyfC/k½ dk fooj.k
fnukad 31-12-09 rd
Øe Lka0
Ekn dk uke bdkbZ Yk{; miyfC/k Ikzfr kr
Okkf’kZd Øfed
1 2 3 4 5 6 7
1 jktdh; eqnz.kky;ksa] bykgkckn] y[kuÅ ¼,s kckx@gtjrxat½]
jkeiqj ,oa okjk.klh dk vk/kqfudhdj.k
Mh0Vh0ih0 dEiksftax dSjsDVlZ
¼djksM esa½
100-90 75-67 70-85 94 %
Ekqnz.k bEizs ku ,&4 lkbt ¼djksM esa½
311-13 233-35 145-62 62 %
dkxt [kir
¼eSfVªd Vu esa½
11225-698 8419-273 3431-272 41 %
-80-
6 ,oa 7 foHkkx esa vuqlwfpr tkfr@tutkfr] fiNMsa oxksZ ,oa vYila[;dksa ds fy, “kklu Lrj ij
le;≤ ij fufgr funsZ kksa ds vuqikyu esa fuxZr “kklukns kksa ds ifjizs{; esa fu;qfDr ,oa
izksUufr laca/kh dk;ksZ dk fØ;kUo;u fd;k tkrk gS A
8 efgykvksa@fodykaxksa@HkwriwoZ Lora=rk laxzke lsukfu;ksa ,oa vU; fo ks’k oxksZ ds fy,
jkstxkj ds volj le;≤ ij “kklukns kkuqlkj iznku fd;s x;s gSa@ fd;s tk jgs gSa]
ds izlax esa le;≤ ij vko ;d dk;Zokgh dh tkrh gS@dh tk jgh gS A
9 {ks=h; vlarqyu dh fo’kerkvksa dks nwj djus rFkk izns k dh vkS|ksfxd xfr dks fujUrj
izxfr dh vksj vxzlj gksus ds fy, foHkkx ds jktdh; eqnz.kky;ksa bykgkckn] y[kuÅ
¼,s kckx@gtjrxat½] jkeiqj ,oa okjk.klh dks b.VjusV dh Rofjr lsok pkyw dj nh xbZ gS
ftlls lHkh “kk[kkvksa o tuekul dks fdlh Hkh izdkj dh lwpuk dh ekWax ij] mUgsa lwpuk
lh/ks miyC/k djkbZ tk ldsA lkFk gh foHkkx dh vk/kqfudhdj.k ;kstuk dks mPp f k[kj
ij ys tkus ds fy, vk/kqfudre dEI;wVjkbTM e khuksa dh LFkkiuk dh xbZ@dh tk jgh gS]
ftlls izns k esa ubZ&ubZ vk/kqfud rduhdh e khuksa dk KkuktZu lekt ds yksxksa dks djk;k
tk lds A
ïïï
-81-
2&gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx funs'kky;] mRrj izns'k] dkuiqj
gFkdj?kk m|ksx d`f’k {ks= ds ckn lokZf/kd jkstxkj miyC/k djkus okyk iznw’k.k jfgr fodsUnzhd`r
dqVhj m|ksx gSA ;g m|ksx viuh ijEijkxr dykRedrk ,oa xzkeh.k vFkZ&O;oLFkk dks lqn`<+hdj.k esa
egRoiw.kZ ;ksxnku iznku djrk gSA orZeku ljdkj us Lons kh n`f’Vdks.k dks izkFkfedrk nsus ds bjkns ls bl
m|ksx dks xzkeh.k {ks= rd izlkfjr djus dk mn~ns ; cuk;k gSA gFkdj?kk m|ksx dk lh/kk lEcU/k Lons kh
Hkko ls gSA izns k esa mRikfnr oL=ksa dk fodz; ,oa izn kZu fofHkUu izns k ds lkFk&lkFk fons kksa esa Hkh fd;k
tk jgk gSA ftlls cgqewY; fons kh eqnzk dk vtZu Hkh gks jgk gSA
Lora=rk izkfIr ds mijkar gFkdj?kk m|ksx dks Hkh fodflr gksus dk volj izkIr gqvk] ijUrq m|ksx
funs kky; ds varxZr gFkdj?kk vuqHkkx ds :i esa dk;Z djus ds dkj.k gFkdj?kk m|ksx rFkk cqudjksa dh
fLFkfr esa visf{kr izxfr ifjyf{kr ugh gqbZA vr% izns k esa jke lgk; vk;ksx dh laLrqfr ds vk/kkj ij 16
flrEcj 1972 dks gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx funs kky; dk xBu ,d Lora= foHkkx ds :Ik esa gqvkA
o’kZ 1995&96 dh x.kuk ds vk/kkj ij izns k esa yxHkx 6-64 yk[k gFkdj?kk cqudj] 2-24 yk[k
gFkdj?kkas ij gFkdj?kk oL=ksa dk mRiknu dj jgs gSaA ns k ds dqy gFkdj?kk cqudjksa dh yxHkx ,d pkSFkkbZ
cqudjksa dh la[;k m0iz0 esa gSA yxHkx 1-16 yk[k ikojywe cqudj] 0-70 yk[k ikojyweksa ij oL=ksa dk
mRiknu dj jgs gSaA gFkdj?kk@ikojywe m|ksx ds izeq[k dsUnz fcUnq xksj[kiqj ¼tSdkMZ csMdoj] Vkosy]
VsjhdkV lwfVax½] fl)kFkZ uxj ¼dkVu lkM+h] /kksrh½] eÅ ¼eÅ lkM+h] dkVu iksfyLVj lkM+h] yaqxh½]
vktex<+ ¼flYd lkM+h½] okjk.klh ¼flYd lkM+h] Mªsl eSVsfj;y½] cLrh ¼tSdkMZ csMdoj] Vkosy] VsjhdkV
lwfVax½] QStkckn ¼xeNk] yqaxh] Mªsl eSVsfj;y½] Vk.Mk ¼VsjhdkV “kfVZax½] vEcsndj uxj ¼xeNk] yqaxh] Mªsl
eSVsfj;y½] lhrkiqj ¼dkVu njh] /kksrh yqaxh] xeNk½] gjnksbZ ¼dkVu /kksrh] xeNk] xk<+k½] eqjknkckn ¼ikby
csMdoj] xk<+k] “kfVZax] Vkosy] xkt&cSaMst] fizUVsM csM khV~l½] fctukSj ¼dkVu [ksl] csM khV~l] dEcy] Åuh
“kky½] esjB ¼fizUVsM csMdoj] csM khV~l] QuhZf kax DykFk½] xkft;kckn ¼VsisLVªh] tSdkMZ csMdoj] ,oa
,DliksVZ Vkosy½] vyhx<+ ¼dkVu njsV] njh] xk<+k] /kksrh½] rFkk >kWlh ¼VsjhdkV lwfVax] “kfVZax½ gSA
cqudjksa ds mRFkku ,oa gFkdj?kk m|ksx fodkl ds fy, gFkdj?kk funs kky; ds 13 ifj{ks=h;
dk;kZy; izns k ds fofHkUu tuinksa esa dk;Zjr gSA izns k ds cqudjksa dh vkfFkZd ,oa lekftd fLFkfr ds lq/kkj
,oa gFkdj?kk m|ksx ds lexz fodkl gsrq Hkkjr ljdkj@izns k ljdkj }kjk gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx
funs kky; ds lefUor lg;ksx ls iznRr lgk;rk ds ek/;e ls fuEu izeq[k ;kstuk,a fdz;kfUor dh tk jgh
gSaA
1½ ,dhd`r gFkdj?kk fodkl ;kstuk %&
fodkl vk;qDr gFkdj?kk] oL= ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk ,dhd`r gFkdj?kk fodkl
;kstuk ykxw dh x;h gS ftlesa gFkdj?kk m|ksx dks l{ke cukus ds mn~ns ; ls lexz :Ik ls cqudjksa]
O;kikjh] ekLVj ohoj] fu;kZrd] VªsMlZ] dPpk eky O;kikjh] ;kuZ ,oa MkbZ dsfedy ds vkiwfrZdrkZvksa dks lewg
,oa DyLVj ds :i esa ,d&nwljs ls fyad LFkkfir dj viuk leLr dk;Z vius }kjk xfBr laLFkk ds ek/;e
ls Lo;a dj viuh leL;kvksa dk fujkdj.k ,oa m|ksx ds fodkl esa dk;Z djus dk izLrko gSA
-82-
;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2005&06 esa 4 DyLVjksa dks p;u fd;k x;k gS] ftudk fooj.k fuEu
izdkj gS %&
dz0 DyLVj dk uke
dk;Znk;h laLFkk dk uke
1 okjk.klh bUVªhfizfu;ksjf ki MsoyiesUV vkQ bf.M;k] fu;j foyst HkkVk] ok;k vgenkckn ,;jiksVZ ,.M bUnzkfczt iksLV vkfQl] HkkVk&382438] xka/khuxj] xqtjkrA
2 ckjkcadh us kuy bULVhV~;wV vkQ Leky bUMLVªht ,DlVsU ku Vsªfuax ;wlqQ xqMk] gSnjkckn&500045] vkU/kzizns kA
3 eqckjdiqj] vktex<+ us kuy bULVhV~;wV vkQ Leky bUMLVªht ,DlVsU ku Vsªfuax ;wlqQ xqMk] gSnjkckn&500045] vkU/kzizns kA
4 fctukSj VsDlVkby desVh] ih0 ckyw jksM] izHkknsoh pkSd] eqEcbZ&400025] egkjk’VªA
;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2006&07 esa 10 DyLVjksa dks p;u fd;k x;k gS] ftudk fooj.k fuEu izdkj gS %&
dz0 DyLVj dk uke tuin dk uke
cqudj dh
la[;k dk;Znk;h laLFkk dk uke
1 xksj[kiqj “kgj vkSj [kyhykckn
xksj[kiqj 300 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] xksj[kiqj
2 vejksgk ts0ih0 uxj 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
3 Hkkstiqj ¼ljnkj uxj] jkuhukaxy½
eqjknkckn 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
4 nqyghiqj ¼eqxyljk;] pUnkSyh½
pUnkSyh 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
5 dSjkuk ¼dSjkuk xkWo vkSj vkl&ikl dk {ks=½
eqt¶Qjuxj 400 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] esjB
6 >kWlh ¼eÅjkuhiqj vkSj iFohiqj½
>kWlh 300 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] >kWlh
7 ljS;ka ¼cVyksfg;k vkSj dksfu;k½
okjk.klh 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
8 ihyhHkhr ¼ehjiqj okguiqj vkSj vkl&ikl dk {ks=½
ihyhHkhr 300 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] cjsyh
9 vnygkV ¼ujk;uiqj Cykd] ikrhgkjk [kqVgk½
fetkZiqj 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
10 ctjMhgk okjk.klh 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
-83-
;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2007&08 esa 14 DyLVjksa dks p;u fd;k x;k gS] ftudk fooj.k fuEu izdkj gS %&
dz0 DyLVj dk uke tuin dk uke
cqudj dh
la[;k dk;Znk;h laLFkk dk uke
1 [ksdM+k ckxir 375 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] esjB
2 yko.; esjB 460 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] esjB
3 Bkdqj}kjk eqjknkckn 370 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
4 cq<+uiqj fctukSj 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
5 chyuk] ugjikj {ks= ts0ih0 uxj
305 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
6 lSQuh] fNrkSuh] Hktuiqj] lkxjiqj
jkeiqj 433 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
7 fodkl [k.M&e>ok fetkZiqj 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
8 pksykiqj okjk.klh 300 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
9 bczkfgeiqj vktex<+ 310 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eÅ
10 ljS;k vktex<+ 350 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eÅ
11 pdfldBh vktex<+ 326 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eÅ
12 d;ksfVcknqYyk] fclsUMh] fclokW
lhrkiqj 313 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] y[kuÅ
13 eYykokW gjnksbZ 352 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] y[kuÅ
14 lqtkrxat] pUnkjh dkuiqj 311 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] dkuiqj
;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2008&09 esa 11 DyLVjksa dh Lohd`fr izkIr gqbZ gS] ftudk fooj.k fuEu izdkj gS %&
dz0 DyLVj dk uke tuin dk
uke
cqudj dh
la[;k dk;Znk;h laLFkk dk uke
1 cM+kxkao okjk.klh 320 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
2 nqyghiqj pUnkSyh 312 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
-84-
3 tykyiqj okjk.klh 315 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
4 fldUnjiqj pUnkSyh 350 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
5 ljS;ka] eqgkuk okjk.klh 320 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
6 gjlksl okjk.klh 345 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
7 yYykiqjk okjk.klh 320 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] okjk.klh
8 dkWB ¼xjgh] lyseiqj] fldUnjkckn½
eqjknkckn 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
9 vejksgk&AA ts0ih0 uxj 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
10 Hkkstiqj&AA eqjknkckn 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
11 /kfd;k ¼ih:½&A eqjknkckn 500 lgk;d funs kd] gFkdj?kk ,oa oL=ks|ksx] eqjknkckn
;kstukUrxZr o’kZ 2009&10 esa Lo;a lgk;rk lewg ¼,u0th0vks0½ ds ek/;e ls izkIr 08 gFkdj?kk DyLVjksa ds izLrko Hkkjr ljdkj dks izsf’kr fd;s x;s Fks] ftudh Lohd`fr izkIr gqbZ gS fooj.k fuEuor~ gS %&
dz0 DyLVj dk uke laLFkk dk uke
1& uSukeÅ ftyk ckjkcadh
fczt lsUVj Qkj vfLkLVsaV Vw ohdj lsDlUl vkQ fn bf.M;u lkslkbVh 1042] lsDVj&,] ikdsV&,] olUrdqat] ubZ fnYyhA
2& njgjk ftyk ckjkcadh
3& lkgciqj ftyk ckjkcadh
4& dUVwj ftyk ckjkcadh
5& gkFkjl ftyk egkek;k uxj ,glkl Qkm.Ms ku] Mh&6]6138@8] olardqat ubZ fnYyhA
6& Qrsgiqj lhdjh ftyk vkxjk Xykscy oSY;w fdz, ku] 301],l0th0 “kkfiax eky lsDVj&9 jksfg.kh fnYyhA
7& fpjbZ xkWo okjk.klh ty laxzg.k fodkl lfefr] lqjfHk mRlo igkfM+;k] okjk.klhA
8& dj/kuk lsokiqjh] okjk.klh Le`fr lsok laLFkku lh&23&b] ikdZ egkuxj foLrkj] y[kuÅA
xzqi ,izksp
,dhd`r gFkdj?kk fodkl ;kstukUrxZr xzqi ,izksp en esa fuEu ifj{ks=ksa dks Lohd`r dj lgk;rk iznku dh x;h gS %&
dz0 ifj{ks= dk uke izLrko la[;k dsUnzka”k ,oa jkT;ka”k dh /kujkf”k
1 eqjknkckn 59 2]55]25]200-00
2 esjB 17 70]23]900-00
-85-
;kstukUrxZr o’kZ 2009&10 esa ifj{ks=h; dk;kZy;ksa ds ek/;e ls dqy 413 izLrko izkIr gq, gS ftUgsa Hkkjr ljdkj dks Lohd`fr gsrq izsf’kr fd;k x;k gSA
2½ ikojywe {ks= dk vk/kqfudhdj.k ,oa lexz fodkl ;kstuk
Ikkojywe {ks= ds fodkl dh ,slh vikj lEHkkoukvksa vkSj cqudjksa ds dY;k.kdkjh dk;Zdzeksa dh Ja[kyk esa
jkT; ljdkj }kjk **ikojywe {ks= dk fodkl gsrq izksRlkgu ;kstuk** dks lekIr dj **ikojywe
{ks= dk vk/kqfudhdj.k ,oa lexz fodkl ;kstuk** dk fuekZ.k dj fdz;kfUor fd;s tkus dh ;kstuk
gSA Ikkojywe {ks= ds fodkl gsrq jkT; ljdkj }kjk orZeku esa **ikojywe {ks= dk fodkl gsrq
izksRlkgu ;kstuk** pykbZ tk jgh gS ftlesa izns k ljdkj }kjk lgk;rk iznku djus dk fuEuor~
izko/kku gSA
dzekad en dk uke dqy /kujkf”k ¼yk[k :i;sa esa½ jkT;kW”k cqudj va”k
1& izf k{k.k 0-35 0-35 &
2& dk;Z kkyk dk fuekZ.k 0-45 0-45 Hkwfe
3& ikojywe dh LFkkiuk
1&lsehvkVksEkSfVd ywe
2&vkVksEkSfVd ywe
1-00
2-00
0-50
1-00
0-50
1-00
izLrkfor gS fd Hkkjr ljdkj }kjk pykbZ tk jgh **VQ** ;kstuk esa gh tks ykHkkFkhZ@bdkbZ] vkVkseSfVd
ywe fofHkUu jaxkbZ bdkbZ] lh ,Q lh] okfiZax@lkbftax bdkbZ ls lEcfU/kr midj.k e khujh dz; djrk
gS] mls jkT; ljdkj }kjk enokj lhek,a fu/kkZfjr dj vfrfjDr vuqnku dk izko/kku dj fn;k tk;sA
blls ;g ;kstuk vf/kd vkd"kZd gks tk,xh vkSj lkFk gh lkFk jkT; ljdkj }kjk vuqnku ds en esa
O;; dh tk jgh /kujkf k esa Hkh deh vk,xhA lkFk gh lkFk tks en **VQ** ;kstuk ls vkPNkfnr ugha
gks jgs gS] mUgsa jkT; ljdkj }kjk vyx ls lgk;rk fn;s tkus dk izko/kku fd;k x;k gSA
1& ;kstuk ds ?kVd ,oa foRrh; lzksr %&
ikojywe cqudjksa dh vko ;drkvksa dks /;ku esa j[krs gq, bl ;kstuk dks fuEufyf[kr ?kVdksa esa ckWVk
x;k gS %&
¼1½ jkT; ljdkj }kjk vkPNkfnr ?kVd
¼2½ **VQ** ;kstuk ls lEc) ?kVd
¼1½ jkT; ljdkj }kjk vkPNkfnr ?kVd %&
¼d½ ikojywe cqudjksa dks rduhdh@izcU/kdh; izf”k{k.k %&
-86-
ikojywe cqudjksa dks vkVkseSfVd@ kVyysl ywe pykus] buds vuqj{k.k] xq.koRrk fu;a=.k] Mkbax]
lkbftax] okfiZax e khu dks pykus] buds vuqj{k.k] vk/kqfud fMtkbu rS;kj djus ds lEcU/k esa izf k{k.k
iznku fd;k tk;sxkA lkekU; lqfo/kk dsUnz dh LFkkiuk] lkbftax@okfiZax e khu dh LFkkiuk ds mijkUr
cqudjksa@bdkbZ;ksa dks bl lQy O;olkf;d lapkyu] mRiknu gsrq cktkj ,oa fcdzh dh vko ;drk dks
ns[krs gq, foRr] foi.ku] lkekU; iz kklu lEcU/kh O;ogkfjd Kku dk gksuk vko ;d gSA blds fy;s
cqudjksa dks rduhdh ,oa izcU/kdh; izf k{k.k iznku fd;k tk;sxkA ;g rduhdh ,oa izcU/kdh; izf k{k.k
mPp ljdkjh laLFkk vFkok fuVªk }kjk fn;k tk;sxkA izf k{k.k “kqYd dh 25 izfr kr /kujkf k ykHkkFkhZ
}kjk ,oa 75 izfr kr /kujkf k jkT; ljdkj }kjk ogu dh tk;sxh] ijUrq ;g izfr cqudj :0 1000-00 ls
vf/kd ugha gksxhA ykHkkFkhZ ds vkus&tkus] jgus@Bgjus ,oa [kkus vkfn ij gksus okyk O;; ykHkkFkhZ }kjk
Lo;a ogu fd;k tk;sxkA
¼[k½ lseh vkVkseSfVd ikojywe %&
vf/kdka k cqudjksa ds ikl iqjkuh rduhd rFkk /kheh xfr ds ikojywe gS ftuls mRiknu dh ek=k de
gksrh gS rFkk xq.koRrk Hkh izHkkfor gks jgh gS blfy;s ,sls cqudjksa dks lseh vkVkseSfVd ywe dz; djus ds
fy;s lgk;rk fn;s tkus dh ;kstuk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr jkT; ljdkj }kjk lkekU; oxZ dks 30
izfr kr rFkk vuqlwfpr tkfr ds ykHkkFkhZ dks 50 izfr kr dk vuqnku fn;k tk;sxkA
¼2½ **VQ** ;kstuk ls lEc) ?kVd %&
;kstuk ds bl Hkkx esa ^^VQ** ;kstuk ls ykHk izkIr cqudjksa@bdkb;ksa dks jkT; ljdkj }kjk vfrfjDr
lgk;rk fn;s tkus dk izLrko gSA ftlds vUrxZr lkekU; oxZ gsrq dqy ywe@e khujh@;[email protected]
dh ykxr dk 30 izfr'kr rFkk vuqlwfpr tkfr gsrq 50 izfr kr vuqnku fn;k tkuk izLrkfor gSA
bl ;kstuk ds vUrxZr jkT; ljdkj }kjk vf/kdre :0 10-00 yk[k rd dh ifj;kstukvksa ij vuqnku
ns; gksxkA
3½ gSYFk bU”;ksjsal ;kstuk %&
o’kZ 2009&10 gsrq vkbZ0lh0vkbZ0lh0vkbZ0 yksEckMZ tujy bU ;ksjsal dEiuh fy0 ds lg;ksx ls
Hkkjr ljdkj ds i= la[;k% 1@1@2009&Mhlh,p@MCyw MCyw @,p MCyw lh MCyw ,l] fnukWd 03-08-
2009 }kjk iqu% la kksf/kr gSYFk bU ;ksjsal ;kstuk ykxw dh xbZ gSA ftldk dqy okf’kZd izhfe;e :0 1]050-00
esa izfr cqudj :0 190-40 ,oa Hkkjr ljdkj dk va k :0 859-60 FkkA Hkkjr ljdkj us iqu% vius i= la[;k%
1@1@2009&Mhlh,p@MCyw MCyw @,p MCyw lh MCyw ,l] fnukWd 19-10-2009 }kjk o’kZ 2009&10 ds fy;s
la kksf/kr fn kk funsZ k tkjh djrs gq, okf’kZd izhfe;e :0 1050-00 dks de dj :0 988-30 dj fn;k gS
ftlesa cqudj dk va knku :0 179-90 ,oa Hkkjr ljdkj dk va knku :0 809-10 gSA ;g dsUnz iqjksfu/kkfur
;kstuk gSA Hkkjr ljdkj vius va k dh /kujkf k lh/ks vkbZ0lh0vkbZ0lh0vkbZ0 ykEckMZ tujy bU ;ksjsal
-87-
dEiuh fy0 dks voeqDr djsxhA ;kstukUrxZr cqudj] cqudj dh iRuh ,oa nks cPpksa dks LokLF; ykHk
feysxkA
izfr cqudj ifjokj dks :0 15000@& /kujkf k dk fuEufyf[kr jksxksa esa ykHk ns; gksxk&
1- okf’kZd lhek izfr ifjokj ¼1+ +3½ :0 15]000@&
2- ekr`Ro ykHk¼igys nks cPps ds fy;s izfr cPpk½ :0 2]500@&
3- nar fpfdRlk :0 250@&
4- us= fpfdRlk :0 75@&
5- p esa :0 250@&
6- vkoklh fpfdRlk :0 4]000@&
7- cky dojst :0 500@&
8- vks0 ih0 Mh0 :0 7]500@&
9- vk;qosZfnd@;wukuh@gksE;ksiSfFkd@fl) :0 4000@&
;kstuk ds lQy fdz;kUo;u gsrq Hkkjr ljdkj }kjk foRrh; o’kZ 2009&10 esa 1]66]300 cqudjksa dks
vkPNkfnr fd;s tkus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA ftlds lkis{k 15]507 ukekadu QkeZ Hkjs x;s gSa rFkk
11]714 vkbZ0lh0vkbZ0lh0vkbZ0 yksEckMZ }kjk vc rd fuxZr fd;k x;k gSA
4½ egkRek xkW/kh cqudj chek ;kstuk %&
o’kZ 2005&06 esa Hkkjr ljdkj ds ctV Hkk’k.k dh ?kks’k.kk dk vuqlj.k djrs gq, yk[kksa cqudjksa ds
fgr ds fy, ,d ubZ chek ;kstuk dk “kqHkkjEHk djrs gq, **egkRek xkW/kh cqudj chek ;kstuk** uked ;kstuk
dks Hkkjrh; thou chek fuxe ds ek/;e ls vey esa yk;k tk jgk gSA
mn~ns”; %&18 ls 59 o’kZ ds vk;q oxZ ds gS.Mywe cqudjksa dks izkd`frd e`R;q ,ao nq?kZVuk e`R;q dh
fLFkfr esa igys ls vf/kd chek lqj{kk ykHk iznku djukA
izhfe;e %& ykHk %& fnukad 01-10-2007 ls
;ksxnku :Ik;s izfro’kZ
?kVuk jkf”k :Ik;s
1 2 1 2
Hkkjr ljdkj }kjk 150-00 izkd`frd e`R;q 60]000-00
cqudj }kjk 80-00 nq?kZVuko k e`R;q 1]50]000-00
lkekftd lqj{kk Q.M ds ek/;e ls ,y0vkbZ0lh0 }kjk
100-00 nq?kZVuko k lEiw.kZ LFkk;h viaxrk
1]50]000-00
-88-
;ksx %& 330-00 nq?kZVuko k vkaf kd LFkk;h viaxrk
75]000-00
f”k{kk lg;ksx ;kstuk %&
egkRek xkW/kh cqudj chek ;kstuk ds vUrxZr bl ;kstuk dk ykHk mBkus okys ekrk&firk ds cPpksa
dks Hkh Nk=o`fRr iznku dh tk,xh] 9oha d{kk ls 12oha d{kk esa i<+ jgs fo|kfFkZ;ksa dks gj frekgh ds fy, :0
300@& dh Nk=o`fRr iznku dh tk;xh] ;g ykHk izfr chfer ifjokj ds nks cPpksa rd gh lhfer gSA
Hkkjr ljdkj }kjk foRrh; o’kZ 2009&10 esa 22]000 cqudjksa dks chfer djus dk y{; izkIr gqvk gSA
ftlds lkis{k 8902 cqudjksa dks chfer fd;k tk pqdk gSA
5½ foi.ku ,oa fu;kZr izksRlkgu ;kstuk %&
Hkkjr ljdkj }kjk fu;kZr ;ksX; gFkdj?kk oL=ksa ds mRiknu ,oa muds foi.ku fodkl gsrq fu;kZr
ds ek/;e ls ns k dh vk; ds lkFk&lkFk cqudjksa dks izksRlkfgr djus rFkk mudh vkfFkZd fLFkfr esa
mRrjksRrj lq/kkj dh n`f’V ls orZeku gFkdj?kk fu;kZr ;kstuk fnukad 31-01-2003 ds LFkku ij Hkkjr ljdkj
ds i= fnukad 16-11-2007 ds }kjk la kksf/kr foi.ku ,oa fu;kZr izksRlkgu ;kstuk o’kZ 2007&08 esa 11oha
iapo’khZ; ;kstukUrxZr izk;ksftr dh x;h gSaA ;kstukuqlkj ,d izkstsDV dh dqy ykxr 28-00 yk[k gS ftlesa
dqy /kujkf k dk 75 izfr kr Hkkjr ljdkj }kjk rFkk 25 izfr kr dk;Znk;h laLFkk }kjk ogu fd, tkus dk
izkfo/kku gSA
¼/kujkf”k yk[k :0 esa½
dz0 foRrh; izkfo/kku dsUnzka”k
(75%) dk;Znk;h laLFkk dk
va”k (25%) dqy
mRiknu fodkl
1 fMtkbuksa dk uofuekZ.k ,oa mRiknksa dk fofo/khdj.k
3.75 1.25 5.00
2 dj?kksa dk vk/kqfudhdj.k ,oa dk;Zdq kyrk o`f)
1.80 0.60 2.40
3 uewuksa dk fodkl 3.00 1.00 4.00
4 iSdsftax gsrq izf k{k.k 0.45 0.15 0.60
5 izksRlkgu lkexzh dk fodkl 2.25 0.75 3.00
-89-
6 foi.ku lykgdkj dh fu;qfDr 2.25 0.75 3.00
foi.ku ,oa izpkj 7.50 2.50 10.00
;ksx %& 21.00 7.00 28.00
6½ izn”kZuh ,oa ,Dliksa dk vk;kstu %&
fodkl vk;qDr] gFkdj?kk }kjk ns k ds cMs+&cMs+ “kgjksa esa jk’Vªh; Lrj ij us kuy gS.Mywe ,Dliks
dk vk;kstu fd;k tkrk gSA ftlesa fofHkUu jkT;ksa dh “kh’kZ laLFkkvksa ds lkFk visDl lfefr;ka] izkFkfed
cqudj lfefr;ka Hkkx ysrh gSa] ftlesa dsoy LVky] fo|qr ifCyflVh vkfn enksa ij vkus okyh ykxr dk 50
izfr kr O;; izfrHkkxh laLFkk@lfefr;ksa }kjk ogu fd;k tkrk gSA ,Dliksa ls gFkdj?kk oL=ksa ds eky dh
fudklh ds mn~ns ; dh iwfrZ gksrh gS rFkk cqudjksa dks muds }kjk mRikfnr diM+s dh fudklh ds lkFk gh
cqudj ifjokjksa dks Hkj.k&iks’k.k rFkk jkstxkj Hkh izkIr gksrk gSA ;kstuk “kr&izfr kr dsUnziksf’kr gSA
7½ ek0 dka”khjke jkT; gFkdj?kk iqjLdkj ;kstuk %&
Ekk0 dka khjke jkT; gFkdj?kk iqjLdkj ;kstukUrxZr izns k ds gFkdj?kk cqudjksa dks izksRlkfgr djus
rFkk muds mRd`’V dk;ksZa ds fy;s ekU;rk nsus ds fy;s mRrj izns k ljdkj }kjk o’kZ 2008&09 ls pykbZ tk
jgh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr jkT; Lrj@ifj{ks= Lrj ij iqjLdkj fn;s tkus ds fy, vPNs fdLe ds
oL=ksa@lSEiqyksa dk p;u fd;k tkrk gSA jkT; ljdkj }kjk iqjLdkj gsrq o’kZ 2009&10 esa :0 4-56 yk[k dh
Lohd`fr gks pqdh gSA
jkT; Lrjh; iqjLdkj
p;fur cqudjksa dks lEekfur djrs le; “khYM] vaxoL=e~] izek.k&i= o fuEu /kujkf k ls
iqjLd`r fd;k tk;sxk %&
izFke iqjLdkj :0 25]000@&Mªk¶V
f}rh; iqjLdkj :0 21]000@&Mªk¶V
r`rh; iqjLdkj :0 18]000@&Mªk¶V
ifj{ks= Lrjh; iqjLdkj
p;fur cqudjksa dks lEekfur djrs le; “khYM] vaxoL=e~] izek.k&i= o fuEu /kujkf k ls
iqjLd`r fd;k tk;sxk %&
izFke iqjLdkj :0 10]000@&Mªk¶V ifj{ks=ksa dh la[;k&13
f}rh; iqjLdkj :0 8]000@&Mªk¶V ifj{ks=ksa dh la[;k&13
-90-
r`rh; iqjLdkj :0 6]000@&Mªk¶V ifj{ks=ksa dh la[;k&13 8½ m0iz0 cqudj cgcwnh Q.M ;kstuk dk laf{kIr fooj.k %&
m0iz0 cqudj cgcwnh Q.M uked laLFkk dh LFkkiuk cqudjksa ds dY;k.k ds fy, o’kZ 1975&76 esa
dh x;h FkhA laLFkk lgdkfjrk vf/kfu;e la[;k&21]1860 ds vUrxZr iathd`r gSA ftldk iath;u
la[;k&605 ¼o’kZ 1975&76½ gSA
m0iz0 cqudj cgcwnh Q.M xjhch js[kk ds uhps thou;kiu djus okys cqudjksa ds fy, fuEu enksa esa
lgk;rk nsus dh O;oLFkk gSA ;kstukvksa ds fdz;kUo;u gsrq fuEu ekud fu/kkZfjr fd;s x;sA
dz0 en dk uke
1 “kknh en esa lgk;rk ¼izfr ykHkkFkhZ :0 5]000-00½
2 cqudj gkV ¼izfr ykHkkFkhZ :0 10]000-00½
3 nwjnjkt ds xzkeh.k bykdksa esa oSdfYid ÅtkZ dh O;oLFkk gsrq lgk;rk
foRrh; o’kZ 2009&10 esa xjhch js[kk ls uhps thou;kiu djus okys cqudjksa dks lksyj ykyVsu
lqfo/kk iznku dh tk jgh gsSA
9½ “kfDrpkfyr dj?kk ¼ikojywe ;kstuk½ %&
1- “kfDrpkfyr dj?kk m|ksx ds fodkl lEcU/kh dk;Z Hkh bl foHkkx }kjk fd;k tkrk gSA
2- “kfDrpkfyr dj?kksa ds fu;ksftr fodkl ds fy;s lfefr dk xBu dj iathdj.k fd;k tkrk gSA
ftlesa U;wure 21 lnL; o 21 dj?kksa dk gksuk vfuok;Z gSA
3- “kfDrpkfyr dj?kk lfefr ds lnL;ksa dk **fuVªk** ikojywe lfoZl lsUVj ds dsUnzksa }kjk uohu
rduhdh fMtkbuksa ds lkFk mRiknu vkfn dk izf k{k.k fn;k tkrk gSa izf k{k.k vof/k esa Nk=o`fRr
Hkh nh tkrh gSA
4- “kfDrpkfyr dj?kk lfefr;ksa dk dk;Z Hkh ykxw ukckMZ ekud ds vuqlkj ftyk lgdkjh cSadksa ls
lk[k lhek _.k dh O;oLFkk djkbZ tkrh gSA ikojywe m|ksxksa ds fodkl gsrq gFkdj?kk ,oa
oL=ks|ksx funs kky; esa ikojywe izHkkx LFkkfir fd;k x;k gSA
10½ xq.koRrk lq/kkj ;kstuk %&
bl ;kstuk dk eq[; mn`ns ; miHkksDrkvksa dh la[;k ds vuqlkj diM+ksa dh xq.koRrk rFkk mudh
fMtkbu esa lq/kkj ykuk gSA izns k ds fofHkUu tuinksa esa 25 xq.koRrk dsUnz LFkkfir gSaA ftuesa rduhdh
deZpkfj;ska }kjk diM+s dh tkap djds xq.koRrk dh ¼D;w½ DokfyVh lhy fpfUgr dh tkrh gSA bl ;kstuk esa
lnL;rk ds fy, O;fDrxr cqudjksa ls :0 10@& vkSj lgdkjh lfefr;ksa ls :0 25@& “kqYd fy;k tkrk
gSA ;g lnL;rk vkthou gksrh gSA gFkdj?kk funs kky; dkuiqj esa ,d dsUnzh; iz;ksx kkyk LFkkfir gSA
-91-
tgkWa diM+ksa dh xq.koRrk dh tkWp dh tkrh gSA tkap “kqYd izfr uewuk :0 40@& HkkSfrd ijh{k.k gsrq ,oa
:0 60@& jlk;fud ijh{k.k gsrq nsuk gksrk gSA
11½ gFkdj?kk vkj{k.k vf/kfu;e&1985 %&
bl vf/kfu;e ds }kjk tks diM+s gFkdj?kk }kjk vkjf{kr fd;s x;s gSA og diM+k “kfDrpkfyr
dj?kksa ij u cusA bl fy;s Hkkjr ljdkj }kjk rFkk m0 iz0 ljdkj }kjk cy fn;k tk jgk gS fd gFkdj?kk
ij vkjf{kr diM+ksa dk fu;kZr dsoy gFkdj?kk ij gh cusA bl lEcU/k es “kklu }kjk ifj{ks=ksa ds dk;kZy;
dks le;≤ ij funsZ k fn;s x;s gSA ftlls gFkdj?kk cqudjksa dk yxkrkj fodkl gksrk jgs] vkSj vkjf{kr
oLrqvksa dk mRiknu gFkdj?kk ij gh gksrk jgsA gFkdj?kk vkj{k.k vf/kfu;e 1985 ds vUrxZr tks cqudj
¼gS.Mywe½ gFkdj?kk ij vkjf{kr oLrqvksa dk fuekZ.k ¼ kfDrpkfyr½ dj?kksa ij djsxk mlds fo:) dk;Zokgh
dh tkrh gSA
gFkdj?kk ij cus oL= “kfDrpkfyr dj?kksa ij u cus bl fy,] Hkkjr ljdkj us gFkdj?kk vkj{k.k
vf/kfu;e 1985 ds vUrxZr 11 mRiknksa dks vkjf{kr fd;k gSA bldk mYya?ku djus okyh “kfDrpkfyr
bdkbZ;ksa ds fo:) n.MkRed@dkuwuh dk;Zokgh fd;s tkus dk izkfo/kku gSA
gFkdj?kk ij vk/kkfjr oLrq fuEu izdj gS %&
¼1½- lkM+h ¼lwrh o js keh ½ 2- /kksrh ¼ rnSo ½ 3- rkSfy;k xeNk vax oL= 4- [ksl] csMlhV] csMdoj]
iyaxiksl] QfuZf kax VsisLVªh] vkfn 5- tek dye] njh o njsV 6- Mªsl eSVsfj;y] 7- ywaxh] 8- cSjd dEcy]
9“kky] yksbZ] eldV ia[kh vkfn] 10- Åuh diM+k] 11- pknj [email protected] vkfn
-92-
gFkdj?kk {ks= ds vUrxZr fdz;kfUor izeq[k dk;Zdzeksa dh HkkSfrd miyfC/k dk rqyukRed fooj.k
ïïï
dz0 la0z
en dk uke
bdkbZ
o"kZ
2007&08
o"kZ
2008&09
o"kZ
2009&10
¼ekg fnlEcj] 2009 rd½
y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 gFkdj?kk oL= dk mRiknu fe0 ehVj 600.00 582.344 610.00 600.05 620 295.9988
2 ikojywe lewg chek ;kstuk la[;k 7700 768 7700 1090 7700 537
3 egkRek xka/kh cqudj chek ;kstuk la[;k 30000 14357 38000 20858 22000 8902
4 gsYFk bU';ksjsU'k ;kssstuk la[;k 300000 431921 294000 371617 166300 15507
5 gFkdj?kk oL=ksa dk xq.kfpUgkadu yk[k ehVj -- 3.57705 -- 1-991 -- 1.082
6 uewuksa dk ijh{k.k la[;k -- 98 -- 73 -- 139
7 ijh{k.k ls izkIr /kujkf'k yk[k :0 -- 0.08840 -- 0.0684 -- 0.05278
8 cqudjksa dks jkstxkj lqyHk djkuk la[;k
¼gtkj esa½ 30.00 21.032 25.00 18.541 25.00 17.534
-93-
3&funs'kky;] dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksx] mRrj izns'k] y[kuÅ
vH;qn;
izns'k esa dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa dk izHkkoh laxBukRed <kWapk iznku djus ,oa [kknh rFkk xzkeks|ksx lsDVj ls lacaf/kr m|ksxksa dh fof'k"V leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq funs'kky; dh LFkkiuk 'kklukns'k la[;k 1880@18&10&184 ¼ds0ch0½&86 Vh0lh0 fnukad 5 ebZ] 1987 }kjk dh x;h FkhA
funs'kky; ds ewyHkwr mn~ns';
'kklu }kjk bl funs'kky; dh LFkkiuk fuEu mn~ns';ksa dks n`f"Vxr j[kdj dh x;h %&
1. dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa ls lacaf/kr lka[;dh; vk/kkj ¼MkVk csl½ dks lqn`<+ djuk rFkk bu m|ksxksa gsrq uhfr fu/kkZj.k esa izns'k 'kklu dks vko';d lg;ksx nsukA
2. izns'k esa dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa ds O;kid rFkk lefUor fodkl gsrq vko';d ifj;kstukvksa@;kstukvksa dh lajpuk djuk rFkk dk;kZfUor dh tkus okyh leLr ifj;kstukvksa dk izHkkoh vuqJo.k djukA
3. dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa gsrq 'kklu }kjk Lohd`r /kujkf'k dk vkgj.k forj.k djuk rFkk mldk lEiw.kZ ys[kk&tks[kk j[kukA
4. dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa ls lacaf/kr fofHkUu laLFkkvksa@'kkldh; foHkkxksa ls izHkkoh leUo; LFkkfir djukA
5. vU; dk;Z tks izns'k 'kklu }kjk funs'kky; dks le;≤ ij vkoafVr fd;s tk;saA blds rgr vc rd fuEu dk;Z lqiqnZ fd;s x;s gSa %&
¼d½ “kklukns k la[;k 4399ih0,l0@18&8&87] fnukad 28 flrEcj] 1987 }kjk Qkby dolZ] dSMd]
Qkby cksMZ rFkk Mªkbax isij ds Ø; ,oa “kkldh; foHkkxksa dks vkiwfrZ dk dk;Z funs kd eqæ.k ,oa
ys[ku lkexzh ds LFkku ij] funs kd dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksx] m0iz0 dks fn;k x;kA
¼[k½ “kklukns k la[;k& 23@59&11&97&77¼[k½@95] fnukad 19 fnlEcj] 1997 }kjk m0iz0 [kknh rFkk
xzkeks|ksx cksMZ ds dkfeZdksa ds lkekU; Hkfo’; fuf/k ds vkgj.k dk nkf;Ro funs kd] dqVhj ,oa xzkeh.k
m|ksx dks lqiwnZ fd;k x;k gSA
¼x½ “kklukns k la[;k bZ&6&475@nl&2006 fnukad 18 ebZ] 2006 }kjk m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ
ds dkfeZdksa ds vodk k uxnhdj.k dk Hkqxrku dks’kkxkj ds ek/;e ls djkus gsrq ^funs kd] dqVhj ,oa
xzkeh.k m|ksx m0iz0* dks vf/kd`r fd;k x;k gSA
foHkkxh; laxBu
bl funs'kky; dk xBu dsoy eq[;ky; ds :Ik esa fd;k x;k gSA 'kklu }kjk bl funs'kky; ds ewyHkwr mn~ns';ksa dks iwjk djus ds fy, dqy 16 vf/kdkjh@deZpkjh ds in l`ftr fd;s x;s Fks] ftuesa ls la;qDr funs'kd dk in lekIr dj fn;k x;k gS vkSj vk'kqfyfid dk in m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ] y[kuÅ dks lefiZr dj fn;k x;k gSA bl izdkj orZeku esa dqy 14 in l`ftr gSaA mRrj izns'k [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ ds eq[; dk;Zikyd vf/kdkjh dks gh bl funs'kky; dk insu funs'kd ukfer fd;k x;k gS rFkk bl funs'kky; dk dk;kZy; Hkh [kknh cksMZ ifjlj esa gh LFkkfir j[kus dk izkfo/kku fd;k x;k gSA
-94-
xr o"kZ fd;s x;s izeq[k dk;ksaZ dk laf{kIr fooj.k
1. dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa ls lacaf/kr lka[;dh; vk/kkj dks lqn`<+ cuk;k x;k ,oa xzkeks|ksxksa dh uhfr gsrq izns'k ljdkj dks vko';d lg;ksx iznku fd;k x;kA
2. dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa gsrq 'kklu }kjk Lohd`r /kujkf'k dk vkgj.k forj.k fd;k x;k rFkk mldk ys[kk&tks[kk j[kk x;kA
3. xr o"kksZa ds Lohd`r /ku dh ih0;w0lh0 'kklu dks izsf"kr djkus ij cy fn;k x;kA 4. [kknh xzkeks|ksx cksMZ ds dfri; [kknh mRiknu dsUnz@ifj{ks=h; dk;kZy;@ftyk dk;kZy;ksa ij
fodkl dk;ksZa dh leh{kk ,oa fujh{k.k dk;Z fd;k x;kA 5. olwyh o isa ku laca/kh dk;ksZa dk vuqJo.k fd;k x;kA 6. [kknh cksMZ ds dkfeZdksa ds th0ih0,Q0 laca/kh dk;ksZa dk fuLrkj.k dks"kkxkj ds ek/;e ls djk;k
x;kA 7. [kknh cksMZ ds lsokfuo`Rr dkfeZdksa ds isa'ku laca/kh dk;ksZa dk fuLrkj.k dks"kkxkj ds ek/;e ls djk;k
x;kA 8. [kknh cksMZ ds lsokfuo`Rr dkfeZdksa dks lsokfuo`Rr fgr ykHk ds vUrxZr ^^vodk k udnhdj.k** dk
Hkqxrku “kkldh; deZpkfj;ksa dh Hkkafr vuqnku la[;k&62 ls dks’kkxkj ds ek/;e ls djk;k x;k A 9. l'kqYd Qkby doj] Qkby cksMZ] dSMd ,oa Mªkbax isij dh vkiwfrZ 'kklukns'k la[;k
ch&1&1196@nl&238@99 fnukad 30 ekpZ] 1999 ds vuqlkj djk;s tkus ij cy fn;k x;kA
foxr rhu o’kksZa ¼2006&07 ls 2008&09 rd½ dh foRrh; izxfr dk fooj.k
“kklu }kjk bl funs kky; dks lkSais x;s nkf;Roksa esa eq[;r% dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksxksa gsrq Lohd`r /kujkf k dk vkgj.k&forj.k djuk o mldk ys[kk&tks[kk j[kuk gSA blds vuqlkj funs kky; ds vf/k’Bku ,oa m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ ds mi;ksxkFkZ funs kd] dqVhj ,oa xzkeh.k m|ksx ds fuorZu ij j[kh xbZ /kujkf k ¼ftldk vkgj.k&forj.k lh/ks bl funs kky; }kjk fd;k x;k gS½ ds lEcU/k esa fooj.k fuEuor~ gS %&
¼/kujkf k yk[k :i;s esa½
;ksx&
o’kZZ& 2006&2007 o’kZZ& 2007&2008 o’kZZ& 2008&2009
vk;kstukxr vk;kstusRrj vk;kstukxr vk;kstusRrj vk;kstukxr vk;kstusRRkj
814-90 1737-36 1443-49 1744-88 1138-50 2076-82
pkyw foRrh; o’kZ 2009&2010 esa fu/kZkfjr y{; ds lkis{k fnukad 31-12-2009 rd fuxZr Lohd`fr;ka@miyfC/k;ksa dk fooj.k&
¼/kujkf k yk[k :i;s esa½
;ksx&
tkjh Lohd`fr okLrfod O;; vk;kstukxr vk;kstusRrj vk;kstukxr vk;kstusRrj 591-50 2782-75 591-50 2217-14
ïïï
-95-
4&m|ferk fodkl laLFkku] m0iz0] y[kuÅ
1& laLFkku dh LFkkiuk dk mn~ns'; ,oa xfrfof/k;kW%
m|ferk fodkl laLFkku]m0iz0 y[kuÅ m|ferk ds {ks= esa izns'k dk 'kh"kZ laLFkku gSA izf'k{k.k] 'kks/k] izdk'ku] dk;Z'kkyk] lsehukj o xks"Bh vkfn ds ek/;e ls m|ferk laLd`fr dks fodflr djuk bldk eq[; mn~ns'; gSA bldh LFkkiuk mRrj izns'k 'kklu }kjk dsUnzh; foRrh; laLFkkvksa ¼Hkkjrh; vkS|ksfxd fodkl cSad] Hkkjrh; vkS|ksfxd lk[k ,oa fuos'k fuxe] Hkkjrh; vkS|ksfxd foRr fuxe½ ,oa nks O;olkf;d cSadksa ¼Hkkjrh; LVsV cSad ,oa iatkc us'kuy cSad½ ds lg;ksx ls o"kZ 1986 esa ,d Lok;Rr'kklh laLFkku ds :i esa dh xbZ gSA laLFkku dk viuk lapkyd e.My gS ftldk v/;{k] m0iz0 'kklu ds ofj"Bre lnL; gksrs gSA laLFkku }kjk fofHkUu izdkj ds izksQsluy dk;ksZ ds lEiknu ds vfrfjDr izns'k ds vkfFkZd&lkekftd fodkl dh fn'kk esa fofHkUu Lrjksa ij uhfrxr ijke'kZ ,oa lq>ko fn;s tkrs gSaA laLFkku }kjk Hkkoh ,oa dk;Z'khy m|fe;ksa] f'kf{kr csjkstxkj ;qokvksa ,oa ;qofr;ksa] vdq'ky ,oa v}Zdq'ky dkjhxjksa] fofHkUu laLFkkvksa] egkfo|ky;ksa ,oa Lo;a lsoh laLFkkvksa ds izf'k{kdksa] f'k{kdksa ,oa mRizsjdksa] vkS|ksfxd fodkl ls tqM+s fofHkUu foHkkxksa ,oa laLFkkvksa ¼fo'ks"kdj ftyk m|ksx dsUnzksa ½ ds vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa gsrq fHkUu&fHkUu izdkj ds izf'k{k.k dk;Zdze vk;ksftr fd;s tkrs gSaA bu izf'k{k.k dk;Zdzeksa dk izk;kstu fofHkUu laLFkkvksa ,oa foHkkxksa tSls% m|ksx funs'kky;] m0iz0 xzkE; fodkl foHkkx] m0iz0 foKku ,oa izkS|ksfxdh foHkkx] Hkkjr ljdkj ] foKku ,oa izkS|ksfxdh ifj"kn] m0iz0] ;wfulsQ ] ;w0,u0Mh0ih0] Je funs'kky; m0iz0] Hkwfe lq/kkj fuxe] Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cSad ¼flMch½] dkfeZd ,oa izf'k{k.k foHkkx] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh] yksd fuekZ.k foHkkx] [kknh xzkeks|ksx vk;ksx eqEckbZ] tSls jkT; Lrjh; ,oa jk"Vªh; ,oa vUrZjk"Vªh; laLFkkvksa }kjk fd;k tkrk gSA
izf'k{k.k ds vfrfjDr laLFkku }kjk ifj;kstuk ijke'kZ ,oa vuqJo.k lfoZlst Hkh iznku dh tkrh gSA m|ferk fodkl] m|e lEHkkouk] m|e izca/ku vkS|ksfxd foHkkx ds fofHkUu fo"k;ksa vkfn ij 'kks/k o v/;;u dk;Z Hkh fd;k tkrk gSA izf'k{k.k gsrq ikB;lkexzh dsl LVMh] vkfn ds izdk'ku Hkh le;≤ ij laLFkku }kjk fd;s tkrs gSA laLFkku }kjk dk;Z'kkykvksa ,oa xksf"B;ksa dk vk;kstu dj vkS|ksfxd lkekftd ,oa vkfFkZd fodkl ds fofHkUu igyqvksa ij fo'ks"kKksa] fodkl dfeZ;ksa ,oa m|fe;ksa vkfn }kjk rF;ksa ifjfLFkfr;ksa ,oa izxfr vkfn ds fo'ys"k.k gsrq eapu iznku fd;k tkrk gSA rkfd fodkl uhfr;ksa ,oa dk;ksZa dks izHkkoh cukus ds fy, j.kuhfr o dk;Z;kstuk r; djus gsrq fopkj&foe'kZ dk volj fey ldsaA blds lkFk gh lkoZtfud lapkj ek/;eksa dh lgk;rk ls m|ferk laLd`fr dks fodflr ,oa O;kid cukus dk iz;kl Hkh laLFkku }kjk le;≤ ij fd;k tkrk gSA
2& laLFkku }kjk lapkfyr orZeku dk;Z%
laLFkku }kjk fd;s x;s fofHkUu izdkj ds dk;Zdzeksa dk laf{kIr fooj.k fuEuor~ gS
& m|ferk tkx:drk f'kfoj ¼bZ0,0lh0½ & m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdze ¼bZ0Mh0ih0½ & VsªM fo'ks"k ij vk/kkfjr m|ferk&lg nf{krk vfHko`f} dk;Zdze & ikWyhVsfDud@vkbZ0Vh0vkbZ0 ,oa foKku ladk; ds v/;kidksa gsrq ladk; fodkl dk;Zdze
¼,Q0Mh0ih0½ & n{krk vfHko`f} dk;Zdze ¼lh0Mh0ih0½ & VsªM vk/kkfjr izf'k{k.k dk;Zdze & vfHkeq[khdj.k dk;Zdze & DyLVj fodkl gsrq dk;Zdze ,oa v/;;u & m|ksx funs'kky;]m0zi0 dkuiqj ds iz;kstu ls laLFkku }kjk vuqlwfpr tkfr@tutkfr lc&Iyku
ds vUrxZr jkstxkj@Lojkstxkj ijd izf'k{k.k dk;Zdze dk vk;kstu fd;k x;k A bu izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds ek/;e ls dqy 213 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;kA
& xzkE; fodkl foHkkx] m0iz0 }kjk lapkfyr ,l0th0,l0okbZ0 ds vUrZxr ch0ih0,y tuin ckWank] okjk.klh] fetkZiqj ,oa lar jfonkl uxj esa dqy 34 izf'k{k.k dk;Zdze fofHkUu VªsMksa ij vk;ksftr
-96-
fd;s x;s rFkk blds ek/;e ls dqy 1026 izfrHkkfx;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;kA 10 izf'k{k.k f'kfoj] blh foRrh; o"kZ esa vk;ksftr fd;s tkus gsrq Mh0vkj0Mh0,0 ckWank ls Lohd`fr iznku dh x;h gSA
& Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cSad ds izk;kstu ls jkstxkj ijd n{krk vfHko`f) izf'k{k.k dk;Zdze okjk.klh ,oa fetkZiqj e.My ds tuinksa esa blh foRrh; o"kZ esa fd;k tkuk izkLrkfor gSA
& laLFkku }kjk LofoRriksf"kr izf'k{k.k dk;Zdzeksa dk Hkh vk;kstu fd;k tk jgk gSA bldss vUrZxr izf'k{kkfFkZ;ksa dks dEI;wVj] lkW¶Vos;j] gkMZos;j] QS'ku fMtkbafux] Ldzhu fizfUVax] C;wVh ikyZj] eksckby fjis;fjax] dEI;wVjkbZt ,dkmUVsUlh bR;kfn fo"k; ij rduhdh tkudkjh iznku dh tkrh gSA
& foKku ,oa izkS|ksfxdh foHkkx] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk laLFkku dks foKku ,oa rduhdh Ik`"BHkwfe ds Hkkoh m|fe;ksa gsrq 01 ladk; fodkl dk;Zdze] 02 efgyk m|ferk fodkl dk;Zdze] 02 rduhdh m|ferk fodkl dk;Zdze] 02 m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdze rFkk 08 m|ferk tkx:drk f'kfoj vk;ksftr fd;s x;s gS] ftlesa 01 ladk; fodkl dk;Zdze rFkk 01 rduhdh fodkl izf'k{k.k dk;Zdze fd;k tkuk 'ks"k gSA
& m|ksx funs'kky;] mRrjkapy] nsgjknwu ds izk;kstu ls laLFkku dks ioZrh; {ks= ds Hkkoh m|fe;ksa gsrq pkj lkIrkfgd m|ferk fodkl dk;Zdzeksa ds vk;kstu dk nkf;Ro fn;k x;k ftls lEikfnr fd;k tk pqdk gSA
& efgyk dY;k.k fuxe }kjk Hkkoh efgyk m|fe;ksa dks fofHkUu VªsMksa esa izf'kf{kr fd;s tkus ds mn~ns'; ls 05 izf'k{k.k dk;Zdze laLFkku ds i{k esa Lohd`r fd;s x;s gS] ftldk lEiknu fd;k tk jgk gSA
& [kknh xzkeks|ksx vk;ksx] okjk.klh] xksj[kiqj ,oa y[kuÅ ds iz;kstu ls laLFkku }kjk 09 ih0,e0bZ0th0ih0 izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds ek/;e ls 141 izfrHkkfx;ksa dks m|e izcU/ku] foi.ku ,oa ys[kk j[k&j[kko ds {ks= esa izf'k{k.k iznku fd;k x;kA
& laLFkku }kjk fgUnw fo'ofo|ky;] okjk.klh ds x`g foKku ds ,e0,0lh0 vfUre o"kZ dh 15 Nk=kvksa ds fy, bUVuZf'ki vk;ksftr fd;k x;kA bldh vof/k ,d ekg dh FkhA
& lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx ea=ky;] Hkkjr ljdkj ds iz;kstu ls jktho xkWa/kh m|e fe= ;kstuk dh fdz;kUo;u izfdz;k ij ,d izf'k{k.k dk;Zdze laLFkku ifjlj esa vk;ksftr fd;k x;k] ftlds vUrxZr 25 izfrHkkfx;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;kA
3- foxr rhu o"kksZa dh foRrh;@HkkSfrd rqyukRde izxfr fooj.k% laLFkku }kjk m|ksx funs'kky;] m0iz0] m|ksx funs'kky;] mRrjkapy] foKku ,oa izkS|ksfxdh foHkkx]
Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh] Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cSad] ;wfulsQ] ;w0,u0Mh0ih0] cky fodkl ,oa iq"Vkgkj foHkkx] m0iz0 LofoRriskf"kr dk;Zdze vkfn ds izk;kstu ls fHkUUk&fHkUu vof/k ds izf'k{k.k dk;Zdzeksa dk vk;kstu fd;k x;kA foxr rhu o"kksZa dk izxfr fooj.k fuEuor~ gS%&
foRrh; o"kZ dqy vk; ¼:0 yk[k esa½ dk;Zdzeksa dh la[;k izf'k{k.kkfFkZ;ksa dh la[;k
2007&08 78-00 225 11301
2008&09 157-54 251 10405
2009&10
¼fnlEcj] 09 rd½
63-30 75 2195
foxr rhu o"kksZa esa m|ksx funs'kky;] m0iz0 ds izk;kstu ls laLFkku }kjk vk;ksftr m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdzeksa dh izxfr fooj.k^ foRrh; o"kZ dk;Zdzeksa dh la[;k izf’k{k.kkfFkZ;ksa dh la[;k
2007&08 88 3150
2008&09 59 1960
2009&10
¼fnlEcj] 09 rd½
08 208
-97-
4- rhu o"kksZa dh izxfr dk fooj.k% laLFkku }kjk foRrh; o"kZ 2007&08 esa dqy 225 izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds ek/;e ls 11301 izfrHkkfx;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;k rFkk bu dk;Zdzeksa ds vk;kstu ls dqy :0 78-00 yk[k dh vk; izkIr gqbZA foRrh; o"kZ 2008&09 esa 251 izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds ek/;e ls dqy 10405 izfrHkkfx;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;k rFkk bu dk;Zdzeksa ds ek/;e ls :0 157-54 yk[k dh vk; izkIr gqbZA foRrh; o"kZ 2009&10 esa ekg fnlEcj] 2009 rd dqy 75 izf'k{k.k dk;Zdzeksa vk;ksftr fd;s x;s rFkk bu dk;Zdzeksa ds ek/;e ls dqy 2195 izfrHkkfx;ksa dks izf'kf{kr fd;k x;k rFkk laLFkku dks dqy :0 63-30 yk[k dh vk; izkIr gqbZA
5- foRrh; o"kZ 2009&10 esa 31-12-2009 rd dh HkkSfrd@foRrh; miyfC/k%
foRrh; o"kZ 2009&10 esa ekg fnlEcj] 2009 rd dqy 75 izf'k{k.k dk;Zdze tks yxHkx :0 63-30 yk[k dh /kujkf'k izkIr gqbZ gSa] ftlesa 2195 izf'k{kkfFkZ;ksa dks fofHkUu VsªMksa esa izf'k{k.k iznku fd;k x;k gSA
6 ubZ izLrkfor ;kstuk dk fooj.k%&
laLFkku }kjk fofHkUu iz;kstd laLFkkvksa dh iz[;kfir ekudksa rFkk fn'kk^&funsZ'kksa ds vuqlkj gh dk;Zdzeksa ds vk;kstu dh ;kstuk izLrkfor gSA orZeku esa py jgh ;kstukvksa dh xq.koRrk iwoZd fdz;kUo;u fd;k tkuk laLFkku dk iz;kl jgsxk rFkk dqN u;s jk"Vªh; ,oa vUrjkZ"Vªh; izk;kstd@laLFkkvksa dks tksM+us dk iz;kl fd;k tk;sxkA izns'k esa vkS|ksfxd DyLVj fodkl ;kstuk ds vUrxZr laLFkku }kjk fofHkUUk Lrjksa ij lgHkkfxrk dh tk;sxhA izns'k ds vkS|ksfxd fodkl ds uhfr fu/kkZj.k esa Hkh laLFkku vizR;{k :i ls Hkwfedk fuHkkrk gSA
7- vYila[;dksa gsrq dk;Zdze %&
laLFkku }kjk fd;s tk jgs dk;Zdzekas esa vYIkla[;dksa dh leqfpr lgHkkfxrk jgrh gSA blds vfrfjDr o"kZ 2009&10 esa vYila[;dksa gsrq y?kq m|ksx fodkl cSad ds }kjk izk;kstu dh laLFkku }kjk iwokZUpy ds tuinksa esa 06 jkstxkj ijd izf'k{k.k dk;Zdze fd;k tkuk izkLrkfor
8- vkjf{kr oxZ ds fy, laLFkku }kjk fd;s x;s dk;Z%&
foRrh; o"kZ 2009&10 esa 08 pkj ekg vof/k ds vuqlwfpr tkfr@tutkfr lcIyku ds varxZr izf'k{k.k dk;Zdzeksa dk vkoaVu laLFkku dks m|ksx funs'kky;] m0iz0 ] dkuiqj }kjk vkjf{kr oxZ ds Hkkoh m|fe;ksa gsrq fd;k x;k gS ftuds ek/;e ls 213 vuqlwfpr tkfr ds Hkkoh m|fe;sa dks izf'kf{kr fd;s tk pqds gSaA xzkE; fodkl foHkkx] m0iz0 ds izk;kstu ls vk;ksftr fd;s tk jgs izf'k{k.k dk;Zdzeksa esa Hkh vuqlwfpr tkfr@tu tkfr ds izfrHkkfx;ksa dh la[;k 60 izfr'kr ls vf/kd gksrh gSA
mDr ds vfrfjDr lkekU; oxZ gsrq vk;ksftr fd;s x;s m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds vUrxZr Hkh 'kkldh; fu;ekuqlkj vuqlwfpr tkfr] fiNM+h tkfr ds lkFk&lkFk efgyk ,oa vYila[;d oxZ ds Hkkoh m|fe;sa dks lfEefyr fd;k tkrk gSA laLFkku }kjk vk;ksftr vU; izk;kstd laLFkkvksa ds izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds vUrxZr Hkh vkj{k.k ds fu;ekuqlkj Hkkoh m|fe;ksa dks izf'k{k.k dk;Zdze esa 'kkfey fd;k tkrk gSA
efgykvksa@fodykaxks@HkqriwoZ Lora=rklaxzke lsukfu;ksa ,oa vU; fo'ks"k oxksaZ ds yksxksa ds fy, fd;s x;s@fd;s tk jgs dk;Zdzeksa dk laf{kIr fooj.k%& bu oxkZsa gsrq laLFkku }kjk le;≤ ij fofHkUUk vof/k ds m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdeksa ds ek/;e ls izk;kstd laLFkkvksa }kjk iz[;kfir fn'kk&funsZ'kksa dks /;ku es aj[krs gq, ofj;rk nh tkrh gS ,oa lacaf/kr foHkkxksa ls izk;kstu ds vk/kkj ij fo'ks"k dk;Zdze esa vk;ksftr fd;s tkrs gSaA
9- {ks=h; vlarqyu dh fo"kerk nwj djus gsrq laLFkku }kjk fd;s tk jgs iz;kl%&
laLFkku }kjk izfro"kZ izns'k ds lqnwjorhZ ,oa fiNM+s vapyksa ,oa xzkeh.k {ks=ksa esa m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdzeksa dks vk;skftr dj {ks=h; vkS|ksfxd fo"kerk dks nwj djus rFkk vkS|ksfxd fodkl dks xfr nsus dk fujUrj iz;kl fd;k tk jgk gSA laLFkku }kjk foxr o"kksZa esa Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cassSd ds izk;kstu ls okjk.klh] tkSuiqj] xksj[kiqj ,oa lqYrkuiqj esa xzkeh.k vkS|ksxhdj.k dk;Zdze dk lapkyu fd;k
-98-
x;k@tk jgk gS ftlds varxZr m|ferk tkx:drk f'kfojksa] rduhdh izf'k{k.k dk;Zdzeksa ,oa dk;Z'kkykvksa ds ek/;e ls vf/kd ls vf/kd xzkeh.k Hkkoh m|fe;ksa dks Lojkstxkj LFkkfir djus gsrq izf'kf{kr fd;k tk jgk gSA laLFkku }kjk xzkeh.k {ks=ksa esa vf/kd ls vf/kd dk;Zdzeksa ds vk;kstu dj cy fn;k tk jgk gSA m|ksx funs'kky; m0iz0] dkuiqj }kjk izk;ksftr nks lkIrkfgd m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;Zdze Hkh fodkl [kaM ij vk;ksftr fd;s tkrs gSaA
blds lkFk gh laLFkku }kjk m|ksx foHkkx dh fofHkUu u;h&u;h ;kstukvksa dh :ijs[kk@izk:i fu/kkZfjr djus rFkk mudks lapkfyr djus dh j.kuhfr r; djus esa vko';d ijke'kZ ,oa lq>ko le;≤ ij fn;s tkrs gSA laLFkku m0iz0 'kklu }kjk vkS|ksfxd fodkl gsrq xfBr lfefr;ksa ds lnL; ds :i esa lfEefyr gksdj vko';d lg;ksx iznku djrk gSA vkS|ksfxd dyLVj ds fodkl gsrq laLFkku dks jkT; fjlksZl lsUVj ds :i esa fodflr fd;s tkus dk izLrko gSA lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e ea=ky;] Hkkjr ljdkj ,oa izns'k ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ls tuin vktex<+ ds eqokjdiqj esa cqudjksa ds lg;ksx ls fofHkUu fo/kkvksa esa izf'kf{kr fd;s tkus gsrq laLFkku dk 'kk[kk dk;kZy; [kksyk tkuk izLrkfor gSA
10- ljyhdj.k o osS'ohdj.k dk laLFkku ds fdz;kdykiksa ij izHkko%&
laLFkku vius izf'k{k.k ,oa fodkl ds dk;Zdzeksa ds ek/;e ls vkS|ksfxd fodkl esa vizR;{k :i ls viuh Hkwfedk fuHkk jgk gSA vkS|ksfxd fodkl ds ljyhdj.k ,oa oS'ohdj.k dk izHkko laLFkku ds fdz;kdykiksa ij Hkh iM+k gSA laLFkku dks vius ikjEifjd izf'k{k.k fof/k;ksa ls gVdj uohu fof/k;ksa dks viukuk iM+k gSA Hkfo"; dh pqukSfr;ksa dks en~ns utj j[krs gq, laLFkku izf'k{k.k dk;Z esa byDVªkfud lalk/kuksa dk vf/kd ls vf/kd iz;ksx dj jgk gS rkfd izf'k{k.k dk;Z dks vkSj vf/kd izHkkoh ,oa xq.koRrk iw.kZ cuk;k tk ldsaA
ïïï
-99-
5&fu;kZr izksRlkgu C;wjks] mÙkj izns'k] y[kuÅ
1- fu;kZr izksRlkgu C;wjks dh LFkkiuk dk mn~ns'; %&
m0iz0 'kklu }kjk fu;kZr izksRlkgu C;wjks dh LFkkiuk m0iz0 ds fu;kZr esa o`f) rFkk fu;kZr ls lEcfU/kr vU; voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds fodkl rFkk m0iz0 fu;kZr uhfr ds fØ;kUo;u] vuqJo.k vkfn fof'k"V dk;ksZa gsrq dh x;h gSA izeq[k lfpo] y?kq m|ksx ,oa fu;kZr izksRlkgu] m0iz0 'kklu fu;kZr vk;qDr fu;qDr gSA 'kklukns'k la[;k 2574@18&4&99&81¼fu;kZr½@98 y[kuÅ fnukad 12 Qjojh] 1999 }kjk fu;kZr vk;qDr ds fuEufyf[kr drZO; ,oa nkf;Ro gSaA
1- fu;kZr O;kikj ls tqM+h bdkbZ;ksa ,oa m|fe;ksa dks iathd`r djuk rFkk ,slh iathd`r bdkbZ;ksa esa ls ftudk fu;kZr ewY; #0 20-00 yk[k okf"kZd ls vf/kd fdUrq :0 50-00 yk[k ls de dks flYoj dkMZ ,oa :0 50-00 yk[k ls vf/kd okf"kZd fu;kZr VuZvksoj okyh bdkbZ dks xksYM dkMZ miyC/k djkukA
2- fu;kZr {ks= esa lQyrk izkIr fd;s tkus gsrq fons'kh cktkjksa ds ckjs esa foLr`r ,oa v|kof/kd lwpuk fu;kZrdksa dks miyC/k djkukA
3- izeq[k fu;kZr dsUnz Lrj ij rFkk izns'k Lrj ij fu;kZrdksa ,oa lEcfU/kr foHkkxksa@laLFkkvksa dh fu;fer cSBdsa vk;ksftr dj mudh leL;kvksa dk fujkdj.k djukA
4- fu;kZrdksa dks lHkh fDy;jsUl rFkk voLFkkiuk] fo|qr O;kikj dj] iznw"k.k vkfn fuf'pr le; ds vUnj miyC/k djkukA
5- fu;kZr ewyd m|ksx ls lEcfU/kr fo'ks"kK lewg dh laLrqfr;ksa dk ijh{k.k ,oa dk;kZUo;u djuk ,oa m0iz0 ds fu;kZrdksa dks miyC/k djkuk rFkk vk;krd@fu;kZrd ,oa vkiwfrZdrkZvksa dh fun'kZuh rS;kj djukA
6- izeq[k fu;kZr dsUnzksa esa izn'kZu] foØ;] lEesyu] xks"Bh vkfn dk vk;kstu djkukA 7- Øsrk&foØsrk lEesyuksa dk vk;kstu rFkk fu;kZrdksa dks O;kikj esyksa esa Hkkx ysus dh lqfo/kk miyC/k
djkukA 8- mRikndrk esa o`f)] u;s fMtkbuksa] vk/kqfud rduhd dh tkudkjh ,oa mRikn ds fofo/khdj.k gsrq
izf'k{k.k dk;ZØeksa dk lapkyu djukA 9- m0iz0 vkS|ksfxd lsok {ks= ,oa fuos'k uhfr&2004 ds vUrxZr fu;kZr ls lEcfU/kr fcUnqvksa dk
fØ;kUo;u ,oa vuqJo.k lqfuf'pr djukA
2- fu;kZr izksRlkgu C;wjks }kjk lapkfyr dh tk jgh orZeku ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k %&
1- ijke'kZ lEcU/kh dk;Z izns'k ds Hkkoh fu;kZrdksa dks mudh :fp ds vuqlkj fu;kZr {ks= ls lEcfU/kr fofHkUu
foHkkxksa ls lEcfU/kr tkudkfj;ksa@vkSipkfjdrk,a iw.kZ djkus lEcU/kh ijke'kZ nsus ds lkFk&lkFk fu;kZr {ks= esa vkus okyh leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq lq>ko rFkk ijke'kZ fn;k tkrk gSA
2- fu;kZrd bdkbZ;ksas ds iath;u dk dk;Z& fu;kZr izksRlkgu C;wjks }kjk lapkfyr gks jgh ;kstukvksa dh lqfo/kk izkIr djus gsrq C;wjks esa
iath;u vko';d gSA iath;u dk dk;Z izns'k Lrj ij C;wjks dk;kZy; ds lkFk&lkFk tuin Lrj ij lEcfU/kr egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz }kjk fd;k tk jgk gSA
3- xksYM@flYoj dkMZ dk tkjh fd;k tkuk&
izns'k ds fu;kZrdksa dks fof'k"V egRo nsus ds mn~ns'; ls ,sls fu;kZrd ftudk fu;kZr ewY; izfro"kZ #0 20-00 yk[k ls #0 50-00 yk[k ds e/; gks] ds i{k esa flYoj dkMZ ,oa #0 50-00 yk[k ls vf/kd fu;kZr ewY; gksus dh fLFkfr esa muds i{k esa xksYM dkMZ fuxZr fd;s tkus dk izkfo/kku gSA
-100-
bu xzhu dkMZ ¼xksYM@flYoj dkMZ½ /kkjdksa dks fofHkUu 'kkldh; foHkkxksa@lfpoky; esa izos'k gsrq izos'k i= fuxZr fd;s tkus rFkk mudh leL;kvksa dk fujkdj.k Rofjr xfr ls ojh;rk ds vk/kkj ij fd;k tkrk gSA
4- Rofjr fu;kZr fodkl izksRlkgu ;kstuk&
izns'k ds vkfFkZd fo'ks"kdj Hkkjr ds vkfFkZd vk/kkjHkwr <kWps ds iqufuZekZ.k] mnkjhdj.k rFkk oSf'odj.k ds izdk'k esa ^^fu;kZr** dh egRoiw.kZ Hkwfedk gSA tuojh 2005 ls fo'o O;kikj laxBu ds leLr izkfo/kku izHkkoh gks pqds gSaA ;|fi blls jkT; ls fu;kZr ds fy, i;kZIr lEHkkouk,a tfur gks pqdh gSa fdUrq orZeku esa fo'o izfrLi/kkZ dks n`f"Vxr j[krs gq, izns'k dh fu;kZrd bdkbZ;ksa dks cgqr lh pqukSfr;ksa dk lkeuk djuk iM+ jgk gSA fu;kZr izksRlkgu C;wjks fu;kZrdksa fo'ks"kdj lw{e] y?kq ,oa e/;e vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dh Js.kh ds fu;kZrdksa ds fy, ,d lg;ksxh dh Hkwfedk fuHkk jgh gSA
10oha iapo"khZ; ;kstuk ds vfUre foRrh; o"kZ 2006&07 esa izns'k dk fu;kZr yxHkx :0 20 gtkj djksM+ jgk ftls 11oha iapo"khZ; ;kstuk ds vfUre foRrh; o"kZ 2011&12 esa :- 40 gtkj djksM+ fd;k tkuk izLrkfor gSA bldks izkIr djus ds fy, foRrh; o"kZ 2007&08 ls fu;kZr izksRlkgu C;wjks ds ek/;e ls ^^Rofjr fu;kZr fodkl izksRlkgu ;kstuk** ykxw dh x;h gS ftlds vUrxZr fuEu fooj.kkuqlkj mi ;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSa%&
¼1½ v& vUrZjk"Vªh; Lrj ij fu;kZrdksa ds fy, foi.ku lgk;rk&
c& jk"Vªh; Lrj ij foi.ku lgk;rk
¼2½ xsV os iksVZ rd fu;kZr gsrq Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku
¼3½ fu;kZrdksa dh {kerk dk fodkl
¼4½ v/;;u] losZ] czk.M izeks'ku ,oa vkadM+s miyC/k djkuk
¼5½ fu;kZr iqjLdkj
mijksDr mi ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k fuEuor~ gS%&
¼1½ v& vUrZjk"Vªh; Lrj ij fu;kZrdksa ds fy, foi.ku lgk;rk&
izns'k ds fu;kZrdksa dks vUrZjk"Vªh; Lrj ij fu;kZr O;kikj cktkj miyC/k djkus ds mn~ns'; ls ;g mi;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr ik= mRiknd fu;kZrdksa dks vUrZjk"Vªh; cktkj izkIr djus ds fy, fuEu Jsf.k;ksa esa muds }kjk fd;s x;s O;; dh izfriwfrZ bl ;kstuk ds vUrxZr foRrh; lgk;rk iznku djrs gq, dh tk jgh gS%&
d& fons'k esa esys ,oa izn'kZuh esa Hkkx ysus gsrq
[k& fu;kZr mRiknksa ds izpkj&izlkj lkexzh tSls&dSVykx] foKkiu] osclkbV vkfn ij fd;s x;s O;; gsrq
x& fons'kh dzsrkvksa dks uewus Hkstus gsrq
?k& xq.koRrk fu;a=.k ¼vkbZ,lvks&9000@chvkbZ,l&14000]Åuh oL=ksa ds fy, owy ekdZ] Lo.kZ vkHkw"k.k ds fy, gky ekdZ vkfn½
c& jk"Vªh; Lrj ij foi.ku lgk;rk&
-101-
mDr ;kstuk dk lapkyu mRrj izns'k O;kikj izksRlkgu izkf/kdj.k] m|ksx funs'kky;] mRrj izns'k }kjk fd;k tk jgk gSA bl ;kstukUrxZr vkS|ksfxd bdkbZ;ksa ds foi.ku o`f) gsrq izns'k dh y?kqRrj] y?kq] gLrf'kYi] [kknh xzkeks|ksx ,oa gFkdj?kk {ks= dh ,slh bdkbZ;kW tks ,e-,l-bZ-Mh- ,DV ds vUrxZr vkrh gSa] dks fo'ks"k :i ls ykHkkfUor fd;k tk jgk gSA
mijksDr {ks= dh bdkbZ;ksa dks izn'kZfu;ksa esa LVky cqd djkdj vius eky dks izn'kZuh LFky ij ys tkus ,oa LFky fdjk;s ds :i esa fd;s x;s O;; ds lkis{k izfriwfrZ gsrq foRrh; lgk;rk miyC/k djk;h tk jgh gSA
¼2½ xsV os iksVZ rd fu;kZr gsrq Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku&
mRrj izns'k yS.M ykDM jkT; gksus ds dkj.k izns'k dh fu;kZrd bdkbZ;ksa }kjk tks eky fu;kZr fd;k tkrk gS og leqnz ds fdukjs fLFkr jkT;ksa dh bdkbZ;ksa dh vis{kk dkQh eWgxk iM+rk gS] bl dkj.k izns'k esa nqjLFk {ks=ksa esa ikjLifjd mRiknu dkS'ky gksrs gq, Hkh fu;kZr dk fodkl okafNr Lrj rd ugha gks ikrkA mDr dks n`f"Vxr j[krs gq, ;kstukUrxZr lw{e ,oa y?kq m|ksx Js.kh dh fu;kZrd bdkbZ;ksa dks fu;kZr gsrq xsV os iksVZ rd Hksts x;s eky ds HkkM+s ij gq, O;; dh izfriwfrZ gsrq foRrh; lgk;rk miyC/k djk;h tk jgh gSA 'kklukns'k la[;k 1470@77&4&09&142,u-@08 fnukad 25-10-2009 esa vkaf'kd la'kks/ku djrs gq, bl ;kstukUrxZr vc e/;e Js.kh ds bdkbZ;ksa dks Hkh ;g lqfo/kk vuqeU; gksxh] ,sls fu;kZrd tks iwjs dUVsuj ds LFkku ij ywt@ikVZ dUVsuj esa eky Hkstrs gSa ;k lh/ks Vªd ds ek/;e ls vFkok izns'k ds ckgj fLFkr dUVsuj fMiks ds ek/;e ls fd;s x;s fu;kZr ij vuqnku bl 'krZ ds lkFk ns; gksxk fd fu;kZr fd;k x;k eky mÙkj izns'k esa fu;kZr ds iwoZ izR;sd dUlkbuesUV O;kikj dj foHkkx ls izfrgLrk{kfjr fd;k x;k gksA
¼3½ fu;kZrdksa dh {kerk dk fodkl&
o"kZ 2005 ls fo'o O;kikj laxBu ds vUrxZr vUrZjk"Vªh; O;kikj ds dksVk flLVe dks lekIr dj fn;k x;k gS ftlls fo'o O;kikj esa izfrLi/kkZ cgqr c<+ x;h gSA dsoy ogh fu;kZrd lQy gks ldrk gS tks fo'o O;kikj laxBu ds fu;eksa ls HkyhHkkafr ifjfpr gksA bl mn~ns'; dh iwfrZ ds fy, fu;kZrdksa rFkk foHkkxh; vf/kdkfj;ksa dks fo'o O;kikj laxBu ds fu;eksa ls voxr djkus rFkk izns'k ds fofHkUu tuinksa esa y|q miyfC/k;kW@,ao Hkkoh fu;kZrdks dks fu;kZr izfØ;k dh tkudkjh iznku fd;s tkus ds mn~ns'; ls vkbZ0vkbZ0,Q0Vh0 tSls fo'ks"kK QSdYVh ds ek/;e ls izf'k{k.k dk;ZØe vk;ksftr djk;s tk jgs gSA
¼4½ v/;;u] losZ] czk.M izeks'ku ,oa vkadM+s miyC/k djkuk&
cgqjk"Vªh; dEifu;ksa }kjk vius mRiknu dks fo'o O;kikj esa cspus ds fy, [;kfr izkIr fjlpZ rFkk dalYVsUlh vkfn ij dkQh /kujkf'k O;; dh tk jgh gSA pwWfd izR;sd fu;kZrd }kjk Lo;a ds lzksrksa ls ,slh LVMht@losZ vkfn ij bruh Hkkjh /kujkf'k O;; djuk lEHko ugha gSA vr% C;wjks ds ek/;e ls bl izdkj dh LVMht djk;h tk jgh gSA czk.M izeks'ku gsrq LFkku fo'ks"k ds mRiknksa ds fy, ft;ksxzkfQdy baMhdsVj ds vUrxZr [email protected] izkIr fd;s tk jgs gSaA
¼5½ fu;kZr iqjLdkj&
bl ;kstukUrxZr izns'k ds mRd`"V fu;kZrdksa dks fofHkUu 25 fu;kZr xzqi ds vUrxZr iqjLdkj iznku dj mUgsa vkSj vf/kd fu;kZr djus ds fy, izksRlkfgr fd;k tk jgk gSA
3- fu;kZr izksRlkgu C;wjks dk;kZy; dh LFkkiuk &
-102-
fu;kZr izksRlkgu C;wjks }kjk lapkfyr dh tk jgh fofHkUu ;kstukvksa ds lQyrkiwoZd lapkyu gsrq fnu izfrfnu ds vuqorhZ O;;ksa tSls dk;kZy; ifjlj dk fdjk;k] LVs'kujh ¼QksVks LVsV isij] ¶ykih] lh-Mh-] dkVsZt] ,l-ih-,l-] bUoyi vkfn½] fo|qr] nqjHkk"k] dk;kZy; okgu gsrq bZa/ku] okgu dh ejEer vkfn dh O;oLFkk mDr ;kstukUrxZr vkoafVr ctV ls dh tk jgh gSA
4- ok;q;ku HkkM+k ;qfDrdj.k ;kstuk
HkkSxksfyd n`f"Vdks.k ls mRrj izns'k ,d Hkw&vkPNkfnr jkT; gS tgka ls yxHkx 1500 fd0eh0 dh nwjh ij iksVZ ¼cUnjxkg½ fLFkr gSA fu;kZrdksa dks fu;kZr gsrq vius mRikn bu iksVksZ ij Hkstuk gksrk gS rnqijkUr bu iksVksZ ls fu;kZr gsrq eky fons'kh Øsrkvksa dks miyC/k djk;k tkrk gS A Li"V gS bl izdkj fu;kZr gsrq Hksts x;s eky dks loZizFke iksVZ rd igqapkus rnqijkUr iksVZ ls fons'kh Øsrkvksa ds lEcfU/kr ns'k esa Hkstus ij ;krk;kr O;; esa o`f) ds QyLo:i fu;kZr gsrq Hksts x;s eky dh ykxr c<+ tkrh gS A mRrj izns'k ds fu;kZrdksa dks bl n`f"Vdks.k ls izfrLi/khZ cukus ds mn~ns'; ls ,sls fu;kZrd tks viuk fu;kZr gsrq eky izns'k ds ,;j dkjxks dkEiysDl ds ek/;e ls Hkstrs gSa mUgsa :0 50@& izfr fd0xzk0 vFkok ok;q;ku fdjk;s dk 20 izfr'kr~ tks Hkh de gks fn;s tkus dk izkfo/kku fd;k x;k gS A bl izdkj izfr fu;kZrd dks izfro"kZ foRrh; lgk;rk fn;s tkus dh vf/kdre~ lhek :0 2-00 yk[k gS A
5- fu;kZr izksRlkgu C;wjks dh dk;Ziz.kkyh
fu;kZr izksRlkgu C;wjks }kjk lapkfyr dh tk jgh fofHkUu ;kstukvksa dh lqfo/kk izkIr djus gsrq fu;kZrdksa dks fu;kZr izksRlkgu C;wjks ds vUrxZr iathd`r gksuk vko';d gSA iath;u dk dk;Z C;wjks eq[;ky; rFkk ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gS rFkk vU; foÙkh; lqfo/kkvksa dks izkIr djus gsrq fu;kZrdksa dks lEcfU/kr ftyk m|ksx dsUnzksa esa viuk vkosnu i= izLrqr djuk gksrk gS tgka ls egkizcU/kd }kjk mDr vkosnu i=ksa dks ftyk ;wtlZ desVh ds ek/;e ls Lohd`r djk dj fuLrkj.k fd;k tkrk gSA tuin Lrj ij fu;kZrdksa dks ijke'kZ lEcU/kh lqfo/kk dk Hkh izkfo/kku gSA mDr gsrq fu;kZr ckgqY; tuinksa ds ftyk m|ksx dsUnzksa esa dk;Zjr izcU/kd] fu;kZr izksRlkgu ls lEcfU/kr dk;Z dk Hkh vuqJo.k djrs gSaA fu;kZr izksRlkgu C;wjks dh dk;Ziz.kkyh dEI;wVjkbTM gSA C;wjks ls lEcfU/kr lwpuk,a C;wjks dh osclkbV ij Hkh miyC/k gSA
6- foxr rhu o"kksZa dh miyfC/k;ksa dk foÙkh; rFkk HkkSfrd fooj.k
¼/kujkf'k yk[k #0 esa½
Ø-la-
;kstuk dk uke o"kZ 2006&07 o"kZ 2007&08 o"kZ 2008&09
foÙkh; HkkSfrd foÙkh; HkkSfrd foÙkh; HkkSfrd
1 foi.ku fodkl lgk;rk 100-00 244 200-00 439 200-00 335
2 HkkM+k ;qfDrdj.k 50-00 106 300-00 286 500-00 303
3 jkT; fu;kZr iqjLdkj 05-00 ---- --- --- --- ----
4 fu;kZr izksRlkgu C;wjks dh LFkkiuk@vuqorhZ O;;
20-00 ---- --- --- 23-75 ----
-103-
7- pkyw foÙkh; o"kZ 2009&10 esa fnukad 31-12-2009 rd dh foÙkh;@HkkSfrd izxfr %&
¼/kujkf'k yk[k #0 esa½
Ø-la-
;kstuk dk uke ctV izkfo/kku
Lohd`r /kujkf'k
voeqDr /kujkf'k
O;; /kujkf'k
izxfr vH;qfDr
Hkk S frd foÙkh;
1 Rofjr fu;kZr fodkl izksRlkgu ;kstuk
763-00 381-50 381-50 218-36 211 218-36
1-v&vUrZjk"Vªh; Lrj ij fu;kZrdksa ds fy, foi.ku lgk;rk
1-c&jk"Vªh; Lrj ij foi.ku lgk;rk
400-00
40-00
254-00
20-00
254-00
----
112-01
---
178
---
112-01
---
2- xsV os iksVZ rd fu;kZr gsrq Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku
300-00 100-00 100-00 100-00 46 100-00
3-fu;kZrdksa dh {kerk dk fodkl
5-00 2--50 2-50 1-35 3 1-35
4-v/;;u] losZ] czk.M izeks'ku ,oa vkadM+s miyC/k djkuk
10-00 5-00 5-00 5-00 --- 5-00
5- fu;kZr iqjLdkj
8-00 --- --- --- --- ---
2 ok;q;ku HkkM+k ;qfDrdj.k ;kstuk
100-00 50-00 5-00 --- --- ---
-104-
8- vuqlwfpr tkfr@tutkfr rFkk fiNM+s oxksZa ds fy, fd;s x;s dk;ksZa ,oa miyfC/k;ksa dk fooj.k
C;wjks }kjk lapkfyr fofHkUu ;kstukvksa ¼vUrjkZ"Vªh; Lrj ij foi.ku fodkl lgk;rk] xsVos iksVZ rd fu;kZr gsrq Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku] fu;kZr iqjLdkj vkfn½ ds ek/;e ls fu;kZrdksa dks tks Hkh lqfo/kk,a miyC/k djk;h tk jgh gSa muesa mijksDrkuqlkj vkjf{kr Js.kh ds fu;kZrdksa ds nkoksa dk izkFkfedrk ds vk/kkj ij fuLrkj.k fd;k tk jgk gSA
9- vYila[;dksa ds dY;k.kkFkZ fd;s x;s@fd;s tk jgs dk;Z@dk;ZØeksa dk fooj.k
C;wjks }kjk lapkfyr fofHkUu ;kstukvksa fo'ks"kdj vUrjkZ"Vªh; Lrj ij foi.ku fodkl lgk;rk] xsVos iksVZ rd fu;kZr gsrq Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku] fu;kZr iqjLdkj vkfn ;kstukvksa ds vUrxZr vYila[;d leqnk; ds vf/kdka'k y?kq@y?kqÙkj Js.kh esa yxs fu;kZrd fofHkUu tuinksa fo'ks"kdj Hknksgh esa dkyhu] eqjknkckn esa czkl vkVZos;j] lgkjuiqj esa dk"B dyk rFkk y[kuÅ esa fpdu rFkk tjnksth ds vUrxZr ykHkkfUor gks jgs gSaA ;s ;kstuk,a vYila[;dksa ds dkY;k.k gsrq vR;Ur gh egRoiw.kZ gSA
10- efgykvksa@fodykaxksa@HkwriwoZ Lora=rk laxzke lsukfu;ksa ,oa vU; fo'ks"k oxZ ds yksxksa ds fy;s fn;s x;s@fd;s tk jgs dk;ZØeksa dk laf{kIr fooj.k %&
fu;kZr izksRlkgu C;wjks }kjk pykbZ tk jgh fofHkUu ;kstukvksa ds ek/;e ls mijksDr oxZ ds fu;kZrdksa ds nkoksa dk izkFkfedrk ds vk/kkj ij fuLrkj.k fd;k tk jgk gA
11- {ks=h; vlarqyu dh fo"kerk nwj djus rFkk izns'k dh vkS|ksfxd izxfr esa fo'ks"k ;ksxnku dk mYys[k
izns'k ds fu;kZr esa mÙkjksÙkj o`f) gsrq Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr ,lkbM ;kstuk ds vUrxZr fu;kZr ckgqY; tuinksa esa voLFkkiuk fodkl lEcU/kh fofHkUu ifj;kstuk;sa fØ;kfUor dh tk jgh gSa A izns'k esa LFkkfir bdkbZ;ksa }kjk vius mRikn dks fons'kh cktkj esa cspus gsrq izns'k ljdkj ¼fu;kZr izksRlkgu C;wjks½ }kjk vFkd iz;kl fd;k tk jgk gS rFkk bl fn'kk esa vkus okyh leL;kvksa dk funku Hkh rhoz xfr ls fd;k tk jgk gS ftlls lh/ks fu;kZr ls tqM+us okyh fuekZrk bdkbZ;ksa esa fnu&izfrfnu o`f) gks jgh gS blls ;g fl) gksrk gS fd izns'k ds vkS|ksxhdj.k esa Hkh dkQh fodkl gqvk gSA
ïïï
-105-
6&HkwrRo ,oa [kfudeZ funs'kky;] mRrj izns'k] y[kuÅ
izns'k ds fodkl esa [kfutksa dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA [kfutksa ds [kuu ls ,d rjQ tgkWa ljdkj dks jktLo dh izkfIr gksrh gS ogha nwljh vksj [kfutksa dk mi;ksx izns'k esa fuek.kZ dk;ksZa ,oa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds fodkl esa gksrk gSA
¼1½ [kfut vUos"k.k %& orZeku esa funs'kky; }kjk [kfut vUos"k.k gsrq izns'k esa dqy 10 ifj;ktuk;sa dk;Zjr gS ftlesa ls N% ifj;kstukvksa esa izFke pj.k dk rFkk nks ifj;kstukvksa esa f}rh; pj.k dk dk;Z iw.kZ gks pqdk gSA tuin ckWank esa iksVk'k [kfut ds vUos"k.k gsrq bl o"kZ ,d u;k dk;Zdze izkjEHk fd;k x;kA blds vfrfjDr esllZ Mh&fo;lZ fy0 rFkk esllZ LdkUnk bEisDl fy0 dks tuin bykgkckn bR;kfn /kkrqvksa ds vUos"k.k gsrq vkoh{kh ijfeV o"kZ 2009&10 esa Lohd`r fd;k x;kA
¼2½ [kuu iV~Vs %&orZeku esa izns'k esa Lohd`r [kuu iV~Vksa dh fLFkfr fuEuor~ gS %&
¼d½ mi [kfutksa ds [kuu iV~Vksa dh la[;k&3466 ¼[k½ mi [kfutksa ds vuqKk i=ksa dh la[;k&13 ¼x½ eq[; [kfutksa ds [kuu iV~Vksa dh la[;k&75 ¼?k½ [kfutksa ds vUos"k.k gsrq Lohd`r vkoh{kh ijfeV&03 ¼p½ bZV&HkV~Bksa dh la[;k&10869 ¼3½ [kfutksa ls izkIr jktLo dh fLFkfr %&
dzekad o"kZ izkIr jktLo ¼:0 yk[k esa½
1 1995&96 14681-78
2 1996&97 15843-29
3 1997&98 15211-98
4 2002&03 26242-10
5 2007&08 39515-10
6 2008&09 42718-42
7 2009&10 ¼fnlEcj] 09 rd½ 41278-13
¼4½ [kfut jktLo o`f) gsrq fd;s x;s dk;Z %& [kfutksa ls izkIr jktLo dh o`f) gsrq voS/k [kuu ,oa ifjogu ij izHkkoh fu;a=.k gsrq tuin Lrj ij ,oa le;≤ ij funs'kky; Lrj ij xfBr Vhe }kjk tkWap dh tkrh gS ,oa ;fn dksbZ jktLo vioapu dk ekeyk izdk'k esa vkrk gS rks mlds fo:) fu;ekuqlkj dk;Zokgh djrs gq, jktLo {kfr dh olwyh dh tkrh gSA foxr o"kksZ esa fd;s x;s izorZu dk;ksZ dk fooj.k fuEuor~ gS %&
dze la[;k o"kZ ekjs x;s Nkiksa dh dqy la[;k tek /kujkf'k ¼:0 yk[k esa½
1 2008&09 2828 344-54
2 2009&10 ¼fnlEcj] 09 rd½ 3747 535-24
-106-
¼5½ [kfut ckgqY; {ks=ksa esa fodkl dk;Z %& [kfut fodkl fuf/k ds vUrxZr [kfut ckgqY; {ks=ksa esa :0 390-47 yk[k dh ykxr ls 24-97 fd0eh0 lM+d dk fuekZ.k dk;Z djk;k x;k ,oa tuin gehjiqj esa 2 [kfut Jfed foJke x`gksa dk fuekZ.k djk;k x;kA blds vfrfjDr izns'k ds fofHkUu tuinksa esa [kfut Jfedksa ds is;ty vkiwfrZ gsrq 32 gS.MiEi yxok;s x;sA
¼6½ izns'k esa dk;Zjr [kuu iV~Vk {ks=ksa] bZV&HkV~Bksa ,oa [kfut vk/kkfjr mn~;ksxksa esa vizR;{k :i ls yxHkx 04 yk[k yksx jkstxkj ik jgs gSA
¼7½ tuin bykgkckn ,oa tuin fetkZiqj esa fu/kZu oxZ ds yksxksa ds Lo;a lgk;rk lewgksa dk xBu djkdj [kuu iV~Vs vkofUVr fd;s x;s ftlls lewg ds yksxksa ds vkfFkZd ,oa lkekftd fLFkfr esa lq/kkj gqvk gSA o"kZ 2009&10 esa izns'k ds 08 ftyksa ds vUrxZr uDly izHkkfor xzkeksa esa fLFkr [kuu {ks=ksa esa Lohd`r gksus okys [kuu iV~Vksa esa ls ,d frgkbZ [kuu iV~Vs Lo;a lgk;rk lewgksa] ftuds ,d frgkbZ lnL; mUgas xzkeksa ds vuqlwfprtkfr ,oa tutkfr ds gks] dks [kuu iV~Vs fn;s tkus esa vf/keku fn;s tkus fo"k;d izkfo/kku m0iz0 mi [kfut ¼ifjgkj½ fu;ekoyh&1963 esa tksM+k x;kA
ïïï
-107-
7&m0 iz0 [kknh ,oa xzkeks|ksx cksMZ] y[kuÅ
izns'k esa [kknh rFkk xzkeks|ksxh {ks= ds prqeqZ[kh fodkl ds fy, mRrj izns'k [kknh rFkk xzkeks|ksx vf/kfu;e la[;k 10] 1960 ds vUrxZr cksMZ dk xBu ,d lykgdkj cksMZ ds :i esa gqvk FkkA rnksijkUr mRrj izns'k [kknh xzkeks|ksx cksMZ la'kksf/kr vf/kfu;e la[;k 64] 1966 }kjk mijksDr vf/kfu;e dks la'kksf/kr fd;k x;k] ftlds QyLo:i cksMZ dks [kknh xzkeks|ksx dh ;kstukvksa dks izns'k esa fØ;kfUor djus dk vf/kdkj izkIr gks x;kA bl izdkj [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ ,d Lok;Rr'kklh laLFkk ds :i esa iquxZfBr gqvk Fkk rFkk vizSy 1967 esa m|ksx funs'kky;] m0iz0 ls leLr [kknh xzkeks|ksxh ;kstuk;sa cksMZ dks LFkkukUrfjr dj nh x;haA mDr ls iwoZ ;s ;kstuk;sa izFke ,oa f}rh; iapo"khZ; ;kstukdky esa m|ksx funs'kky; ds vUrxZr lapkfyr dh tk jgh FkhaA
xzkeks|ksx dSls yxk;sa\
xzkeh.k vkS|ksxhdj.k ds {ks= esa m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ dh vge Hkwfedk gSA bldk lh/kk laca/k xzkeh.k vFkZO;oLFkk] vuqlwfpr tkfr@tutkfr] vYila[;d] efgyk;sa] fodykax] HkwriwoZ lSfud ,oa fiNM+s o detksj oxZ ds mRFkku ls gSA
xzkeh.k {ks= esa vkt Hkh ijEijkxr dkS'ky dks c<+kok nsus ls fodkl dh vPNh laHkkouk gSA xzkeh.k vapyksa ds f'kf{kr csjkstxkj ;qodksa dks izf'kf{kr djds mUgsa vius gh xkao esa euilUn m|ksx LFkkfir djus esa cksMZ vkfFkZd lgk;rk lqfo/kk iznku djrk gSA
xzkeks|ksx dh ifjHkk"kk
xzkeks|ksx dk rkRi;Z ;g gS fd og m|ksx uxj fuxe@uxj iapk;r {ks= ds ckgj tks xzkeh.k {ks= esa gks rFkk tgka dh vkcknh chl gtkj ls vf/kd u gks ogka LFkkfir gks] ftlds mRiknu o lsok dk;Z djus esa fo|qr dk iz;ksx gks vFkok u gks ,oa :0 50]000 izfr O;fDr iwath fofu;ksx ls vf/kd u gks] ,slh bdkbZ;ksa dks xzkeks|ksx ekuk tk;sxkA
_.k lgk;rk lqfo/kk fdldks\
m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ }kjk nh tkus okyh lgk;rk lqfo/kk gsrq fuEu ik= gSa %&
1- iathd`r xzkeks|ksxh lgdkjh lfefr;kaA
2- iathd`r lekt lsok laLFkk;saA
3- O;fDrxr m|fe;ksa ds lkFk&lkFk f'kf{kr csjkstxkj uo;qodksa] efgykvksa] vuqlwfpr tkfr o tutkfr ds lnL;ksa ,oa ijEijkxr dkjhxjA
lgk;rk fdu xzkeh.k m|ksxksa gsrq nh tkrh gS
[kknh xzkeks|ksx dks 7 lewgksa esa ckaVk x;k gS] ftlds vUrxZr fuEufyf[kr m|ksx vkrs gSa%&
1- [kfut vk/kkfjr m|ksx % 1- dqVhj dqEgkjh m|ksx 2- pwuk iRFkj] pwuk lhih vkSj vU; pwuk mRikn m|ksx 3- efUnjksa ,oa Hkouksa ds fy, iRFkj dVkbZ] filkbZ] uDdk'kh rFkk [kqnkbZ 4- iRFkj ls cuh gqbZ mi;ksxh oLrq;sa 5- IysV vkSj LysV isafly fuekZ.k 6- IykLVj vkQ isfjl dk fuekZ.k 7- crZu /kksus dk ikmMj 8- tykou ds fodsV 9- lksus pkanh] iRFkj lhih vkSj d`f=e lkefxz;ksa ls vkHkw"k.kksa dk fuekZ.k 10- xqyky] jaxksyh fuekZ.k 11- pwM+h fuekZ.k 12- isaV] jatd] okfuZ'k vkSj fMLVsEij fuekZ.k 13- dkap ds f[kykSus dk fuekZ.k 14- ltkoVh 'kh'ks dh dVkbZ] fMtkbfuax] ikfyf'kax 15- jRu dVkbZ
-108-
2- ouk/kkfjr m|ksx % 16- gkFk dkxt m|ksx 17- dRFkk fuekZ.k 18- xksan vkSj jsftu fuekZ.k 19- yk[k fuekZ.k 20- dqVhj fn;klykbZ m|ksx] iVk[ks vkSj vxjcRrh fuekZ.k 21- ckal vkSj csar dk;Z 22- dkxt ls I;kys] r'rjh] >ksys vkSj dkxt ds fMCcs dk fuekZ.k 23- dkfi;ksa dk fuekZ.k] ftYnlkth] fyQkQk fuekZ.k] jftLVj fuekZ.k vkSj dkxt ls cukbZ tkus okyh vU; ys[ku lkefxz;ka 24- [kl VV~Vh vkSj >kM+w fuekZ.k 25- ouksRiknksa dks laxzg iz'kks/ku ,oa iSfdax 26- QksVks tM+uk 27- twV mRiknksa dk fuekZ.k ¼js'kk m|ksx ds vUrxZr½
3- d`f"k vk/kkfjr vkSj [kk| m|ksx % 28- vukt nky] elkyk] pViVs elkys vkfn dk iz'kks/ku] iSfdax vkSj foi.ku 29- rkM+ xqM+ fuekZ.k vkSj vU; rkM+ mRikn m|ksx 30- xUuk xqM+ vkSj [kk.Mlkjh fuekZ.k 31- e/kqeD[kh ikyu 32- vpkj lfgr Qy vkSj lCth dk iz'kks/ku] ifjj{k.k ,oa fMCckcanh 33- ?kkuh rsy m|ksx 34- ukfj;y tVk ds vykok js'kk 35- vkS"k/kh; dk;ksZa ds tM+h&cwfV;ksa dk laxzg 36- edbZ vkSj jkxh dk iz'kks/ku 37- eTtk pVkbZ;ksa vkSj gkjksa vkfn dk fuekZ.k 38- dktw iz'kks/ku 39- nksuk cukuk 40- uwMy fuekZ.k 41- fo|qr pkfyr vkVk pDdh 42- nfy;k fuekZ.k 43- pkoy fNydk mrkjus dh NksVh bdkbZ 44- Hkkjrh; fe"Bku fuekZ.k 45- jloUrh&xUuk jliku bdkbZ 46- esUFkky rsy 47- nqX/k mRikn fuekZ.k bdkbZ 48- i'kq pkjk] eqxhZ pkjk fuekZ.k
4- cgqyd vkSj jlk;u vk/kkfjr m|ksx % 49- 'koPNsnu] peZ'kks/ku rFkk [kky o Ropk ls lacaf/kr vU; lgk;d m|ksx ,oa dqVhj peZ m|ksx 50- dqVhj lkcqu m|ksx 51- jcj oLrqvksa dk fuekZ.k ¼fMIM ysVsDl mRikn½ 52- jSDlhu ih0oh0lh0 ds cus mRikn 53- gkFkh nkar lesr lhax vkSj gM~Mh mRikn 54- eksecRrh diwj vkSj eksgj okyh ekse dk fuekZ.k 55- IykfLVd dh iSdsftax oLrqvksa dk fuekZ.k 56- fcanh fuekZ.k 57- esagnh fuekZ.k 58- b= fuekZ.k 59- 'kSEiw fuekZ.k 60- ds'k rsy fuekZ.k 61- fMVtsZUV vkSj /kqykbZ ikmMj ¼vfo"kkDr½
5- bathfu;fjax vkSj xSj ijEijkxr ÅtkZ % 62- c<+bZfxjh 63- yksgkjh 64- vY;qfefu;e ds ?kjsyw crZuksa dk mRiknu 65- xkscj vkSj vU; vif'k"V mRikn tSls e`r i'kq ds ekal vkSj ey vkfn ls [kknh vkSj ehFksu ¼xkscj½ xSl dk mRiknu vkSj mi;ksx 66- dkxt fiu] fDyi] ls¶Vh fiu] LVkso fiu vkfn dk fuekZ.k 67- ltkoVh cYcksa] cksryksa] Xyklksa vkfn dk fuekZ.k 68- Nkrk mRiknu 69- lkSj rFkk iou ÅtkZ midj.k 70- gLr fufeZr ihry ds crZuksa dk fuekZ.k 71- gLr fufeZr rkacs ds crZuksa dk fuekZ.k 72- gLr fufeZr dkals ds crZuksa dk fuekZ.k 73- ihry] rkacs vkSj dkals ls vU; oLrqvksa dk fuekZ.k 74- jsfM;ks fuekZ.k 75- dSlsV Iys;j dk fuekZ.k pkgs og jsfM;ks esa yxk gqvk gks ;k u gks 76- dSlsV fjdkMZj dk fuekZ.k 77- cksYVst LVsCykbZtj dk mRiknu 78- bysDVªkfud ?kfM+;ksa ,oa vykeZ ?kfM+;ksa dk fuekZ.k 79- ydM+h ij uDdk'kh ,oa dykRed QuhZpj fuekZ.k 80- Vhu dk;Z 81- eksVj ckbafMax 82- rkj dh tkyh cukuk 83- yksgs dh >a>jh ¼fxzy½ fuekZ.k 84- xzkeh.k ;krk;kr okgu tSls gkFk xkM+h] cSyxkM+h] NksVh uko] nqifg;k lkbfdy@lkbfdy fjD'kk] eksVj ;qDr xkfM+;ksa vkfn dk fuekZ.k 85- laxhr lktksa dk fuekZ.k 86- dsapqvk ikyu rFkk dpjk fuiVkjk
6- oL=ks|ksx ¼[kknh dks NksM+dj½ % 87- ikyh oL= ;kuh ,slk oL= tks Hkkjr esa ekuo fufeZr js'ks dh :bZ] js'ke ;k Åu ds lkFk ;k blesa ls fdlh nks ;k lHkh dks feykdj gkFk ls dkrk x;k rFkk gFkdj?ks ij cquk x;k gks ;k Hkkjr esa cuk ,slk oL= tks gkFk drs ekuo fufeZr js'kksa ds /kkxs dks lwrh] js'keh ;k Åuh /kkxs ;k blesa ls fdlh nks /kkxs ;k lHkh /kkxksa dks feykdj gFkdj?ks ij cquk x;k gks 88- yksd oL= dk fuekZ.k 89- gkstjh 90- flykbZ vkSj flyh&flykbZ iks'kkd rS;kj djuk 91- gkFk ls eNyh ekjus okys uk;yksu@lwrh tky rS;kj djuk 92- NhaVdkjh 93- f[kykSuk vkSj xqfM+;kas dk fuekZ.k 94- d'khnkdkjh 95-
-109-
'kY; fpfdRldh; iV~Vh dk fuekZ.k 96- LVksc dh cfRr;ka 97- /kkxs dk xksyk] Åuh xksyk rFkk yPNh fuekZ.k 98- ikjEifjd iks'kkdsa 99- njh cqukbZ
7- lsok m|ksx % 100- /kqykbZ 101- ukbZ 102- uylkth 103- fctyh dh ok;fjax vkSj ?kjsyw bysDVªkfuDl midj.kksa dh ejEer 104- Mhty batuksa] iEilsVksa vkfn dh ejEer 105- Vk;j cYduhdj.k ¼fjVhªfMax½ bdkbZ 106- fNM+dko] dhVuk'kd] iEilsVksa vkfn ds fy, d`f"k lsok dk;Z 107- ykmMLihdj] /ofuizlkjd] ekbd vkfn /ofu iz.kkfy;ksa dks fdjk;s ij nsuk 108- cSVjh Hkjuk 109- dykQyd fp=dkjh 110- lkbfdy ejEer dh nqdkusa 111- jktxhj 112- <kck ¼'kjkc jfgr½ 113- pk; dh nqdku 114-fpdu bEczk;Mjh 115- cSaM e.Myh 116- vk;ksMhu ;qDr ued
o"kZ 2009&10 esa cksMZ ds vk;kstukxr dk;ZØeksa dh foRRkh; izxfr
okf"kZd ;kstuk 2009&10 dh ekg fnlEcj] 2009 rd dh ;kstukokj foRrh; izxfr fuEukuqlkj gS%&
vuqnku la[;k & 05 ¼/kujkf'k #0 yk[k esa½
;kstuk,a ctV
izkfo/kku tkjh
LohÑfr;k¡ O;;
1 2 3 4
¼d½ jkT; lsDVj
1- [kknh fjcsV 1000.00 500.00 500.00
2- xzkeks|ksxh izn'kZuh dk vk;kstu 50.00 25.00 25.00
3- ikjEifjd xzkeh.k gLrf'kYi] i;ZVu fodkl ;kstuk 0.01 0.00 0.00
4- dkS'ky lq/kkj ,oa izf k{k.k dk;ZØe 25.00 12.50 12.00
5- mRikn fodkl] ekudhdj.k ,oa xq.koRrk fofu'p; 15.00 7.50 7.50
6- bZ&xousZUl] dEI;wVjkbts'ku ,.M dusfDVfoVh 25.00 12.50 6.46
;ksx % jkT; lsDVj 1115.01 557.50 550.96
¼[k½ ftyk lsDVj
1- eq[; ea=h xzkeks|ksx jkstxkj ;kstuk 1000.00 500.00 471.39
;ksx % ftyk lsDVj 1000.00 500.00 471.39
egk;ksx % ¼jkT;$ftyk½ 2115.01 1057.50 1022.35
-110-
Vh0,l0ih0 vuqnku la[;k & 81 ¼/kujkf'k #0 yk[k esa½
;kstuk,a ctV izkfo/kku
tkjh LohÑfr;k¡ O;;
1 2 3 4
¼d½ jkT; lsDVj
1- xzkeks|ksx iznf'kZuh dk vk;kstu 1.00 0.50 0.50
2- mRikn fodkl ekudhdj.k ,oa xq.koRr fofu'p; 1.00 0.50 0.50
3- dkS'ky lq/kkj ,oa izf'k{k.k 1.00 0.50 0.50
;ksx % jkT; lsDVj 3.00 1.50 1.50
¼[k½ ftyk lsDVj
1- eq[; ea=h xzkeks|ksx jkstxkj ;kstuk 4.00 2.00 1.25
;ksx % ftyk lsDVj 4.00 2.00 1.25
egk;ksx % ¼jkT;$ftyk½ 7.00 3.50 2.75
,l0lh0,l0ih0 vuqnku la[;k & 83 ¼/kujkf'k #0 yk[k esa½
;kstuk,a ctV izkfo/kku
tkjh LohÑfr;k¡ O;;
1 2 3 4
¼d½ jkT; lsDVj
1- xzkeks|ksx iznf'kZuh dk vk;kstu 25.00 12.50 12.50
2- mRikn fodkl ekudhdj.k ,oa xq.koRr fofu'p; 5.00 2.50 2.50
3- dkS'ky lq/kkj ,oa izf'k{k.k 35.00 17.50 16.75
;ksx % jkT; lsDVj 65.00 32.50 31.75
¼[k½ ftyk lsDVj
1- eq[; ea=h xzkeks|ksx jkstxkj ;kstuk 144.00 72.00 54.29
;ksx % ftyk lsDVj 144.00 72.00 54.29
egk;ksx % ¼jkT;$ftyk½ 209.00 104.50 86.04
cksMZ }kjk lapkfyr ;kstuk;sa
m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ }kjk eq[; :i ls orZeku esa 2 ;kstuk;sa fØ;kfUor dh tk jgh gSaA
1- jkT; ljdkj dh eq[;ea=h xzkeks|ksx jkstxkj ;kstuk ¼ftyk lsDVj½
2- dsUnzh; [kknh vkSj xzkeks|ksx vk;ksx dh xzkeh.k jkstxkj l`tu dk;ZØe ¼ekftZu euh ;kstuk½
-111-
1- O;fDrxr@lk>snkjh m|fe;ksa ds fy, eq[;ea=h xzkeks|ksx jkstxkj ;kstuk ¼ftyk lsDVj½
f'kf{kr csjkstxkj uo;qodksa dk 'kgj dh vksj iyk;u jksdus ds mn~ns'; ls xkao esa Lojkstxkj ds volj miYc/k djkus gsrq m0iz0 'kklu }kjk ftyk lsDVj ds vUrxZr iwWthfuos'k ij xzkeks|ksx dh bdkbZ;ka xzkeh.k {ks= esa LFkkfir djus ds fy, ;g ;kstuk izkjEHk dh x;h gSA bl ;kstuk ds vUrxZr cSadksa ls :0 5-00 yk[k rd iwWthfuos'k bdkbZ;ksa gsrq _.k Lohd`r djkdj 4 izfr'kr ls vf/kd C;kt dh /kujkf'k miknku ds :i esa ftyk lsDVj ls vuqeU; dh tkrh gSA
bl ;kstuk ds vUrxZr [kknh vk;ksx ls vuqeU; ;kstuk;sa] ukckMZ vuqeksfnr izkstsDV rFkk LFkkuh; miyC/krk ds vuq:i xzkeks|ksx bdkbZ;ksa dks :0 5-00 yk[k vf/kdre ykxr dh izkstsDV gsrq vuqeU; gSA
;kstukUrxZr foxr 3 o"kksZa dh miyfC/k;ka fuEu izdkj gS %&
Øekad o"kZ bZdkbZ la[;k foRriksf"kr /kujkf'k ¼djksM+ :0 esa½
jkstxkj la[;k
1. 2007-2008 5551 97.50 41738
2. 2008-2009 6030 124.70 51709
3. 2009-10 (fnlEcj2009 rd½ 4418 98.59 39697
2-[kknh vkSj xzkeks|ksx vk;ksx dk iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;ZØe
[kknh vkSj xzkeks|ksx vk;ksx dh ekftZueuh ;kstuk lekIr djrs gq, 15 vxLr 2008 ls iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze izkjEHk fd;k x;k gS] ftldk fooj.k fuEuor~ gS%&
1- bl ;kstuk ds vUrxZr :0 25-00 yk[k rd _.k vkosnu i= LFkkuh; cSadksa dks ftyk xzkeks|ksx vf/kdkjh }kjk ;g lqfuf'pr djrs gq, vxzlkfjr fd;k tk;sxk fd izkstsDV xzkeks|ksx dh ifjHkk"kk ds vuq:i ,oa ekftZu euh ds fy, ik= gSA
2- iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;ZØe ds vUrxZr ifj;kstuk mu lHkh _.k ij ykxw gksxh tks O;olkf;d cSadksa] 'ksM~;wy cSad] lgdkjh cSad vkfn }kjk Lohd`r fd;s tkrs gSaA
3- cSad ls _.k Lohd`r forfjr gksus ds i'pkr ekftZu euh dh jkf'k bdkbZ ds uke cSad esa 3 o’kksZa gsrq ,Q0Mh0 ds :i esa tek dh tkrh gSA :0 25-00 yk[k rd ds izkstsDV ij lkekU; oxZ ds m|fe;ksa dks 25 izfr'kr rFkk vuqlwfpr tkfr] tutkfr] fodykax] efgykvksa] vYila[;d] HkwriwoZ lSfud] ,oa vU; fiNM+k oxZ ds m|fe;ksa dks 35 izfr'kr ekftZu euh ¼vuqnku½ nh tk;sxhA
4- bdkbZ ds lQyrkiwoZd LFkkfir gksus ij ekftZu euh 3 o’kZ ckn vuqnku esa ifjofrZr gks tkrh gSA
5- bdkbZ dks Lohd`r gksus okys _.k ij cSad }kjk fu/kkZfjr C;kt nj dk Hkqxrku djuk gksxkA
6- bl ifj;kstuk yxkr esa m|eh@laLFkk@lfefr dk va'knku de ls de 10 izfr'kr gksus ij ;g ;kstuk ykxw gksxh] fdUrq vuqlwfpr tkfr] tutkfr] efgykvksa] vYila[;d leqnk; ds ykHkkfFkZ;ksa dks viuk va'knku 5 izfr'kr nsuk gksxkA
7- 1991 dh tux.kuk ds vk/kkj ij 20]000 ls ftl xkao dh vkcnh vf/kd u gks] ogka ;kstuk ds vUrxZr xzkeh.k m|ksx LFkkfir fd;k tk ldrk gSA
-112-
8- xzkeks|ksx dk;ZØe ds vUrxZr tks m|ksx [kknh vkSj xzkeks|ksx vk;ksx ds {ks=kf/kdkj esa ugha vkrs gSa] mudks bl ;kstukUrxZr foRriksf"kr ugha fd;k tk ldrk gS ¼tSls&ekal laca/kh] u'khyh oLrq,a] Qly mxkuk] ckxokuh] i'kqikyu] eRL; ikyu] lqvj ikyu] eqxhZ ikyu bR;kfn vkSj [kknh rFkk iksyh oL=] i;kZoj.k dks gkfu igqapkus okyh dksbZ Hkh ifj;kstuk½A
9- ;g ;kstuk dsoy [kknh vkSj xzkeks|ksx vk;ksx }kjk ?kksf"kr xzkeks|ksx bdkbZ;ksa ds fy, vuqeU; gksxhA
10- ;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2009&10 gsrq 3000 bkdbZ;ksa dh LFkkiuk djds 30010 O;fDr;ksa dks jkstxkj nsus dk y{; gSA ;kstukUrxZr m|fe;ksa ds p;u dh izfØ;k tuinh; dk;kZy;ksa }kjk dh tk jgh gSA
Øekad o"kZ bZdkbZ la[;k foRriksf"kr /kujkf'k ¼djksM+ :0 esa½
jkstxkj la[;k
1. 2008-2009 1157 96.00 24475
2. 2009-2010¼fnlEcj]2009 rd½ 326 32.68 8208
cksMZ }kjk iznRr lqfo/kk;sa
m|fe;ksa dks muds }kjk izLrqr izkstsDV ds vk/kkj ij vkfFkZd lgk;rk ds lkFk&lkFk fuEufyf[kr lqfo/kk;sa Hkh iznku dh tkrh gSaA
izf'k{k.k dh O;oLFkk
m0iz0 [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ }kjk xzkeh.k {ks= ds m|fe;ksa@ijEijkxr dkjhxjksa dks izf'k{k.k iznku djus ds mn~ns'; ls o"kZ 1987&88 esa 10 e.Myh; xzkeks|ksx izf'k{k.k dsUnzksa dh LFkkiuk djkbZ xbZ FkhA m|fe;ksa dks m|ksx fo'ks"k ds laca/k esa bdkbZ dh LFkkiuk ls iwoZ m|ksx LFkkiuk ls lacaf/kr fcUnqvksa ij tkudkjh nsus gsrq 15 fnolh; O;ogkfjd izf'k{k.k lqfo/kk iznku dh tkrh gSA ftlds vUrxZr cksMZ ds e.Myh; izf'k{k.k dsUnzksa }kjk mUgsa izf'kf{kr fd;k tkrk gSA blds vfrfjDr m|ferk fodkl izf'k{k.k ,oa dkS'ky lq/kkj izf'k{k.k Hkh lapkfyr fd;s tk jgs gSaA
xr 3 o"kksZa esa fn;s x;s izf'k{k.k ,oa LFkkfir bdkbZ;ksa dk fooj.k fuEuizdkj gS%&
Øekad o"kZ izf'k{k.k dk y{; izf'k{kkFkhZ la[;k
1. 2007-2008 6000 4780
2. 2008-2009 6500 6796
3. 2009&2010 (fnlEcj2009 rd½ 8000 3986
xq.koRrk fu;a=.k
m|fe;ksa }kjk mRikfnr fd;s tkus okys mRiknksa dh xq.koRrk ,oa ekudhdj.k dh n`f"V ls xq.koRrk fu;a=.k iz;ksx'kkyk dh LFkkiuk cksMZ }kjk y[kuÅ ,oa xksj[kiqj esa dh x;h gS] ftlesa m|fe;ksa ds mRikn mPp xq.koRrk ds lkFk LFkkuh;@izns'k@vUrjkZ"Vªh; Lrj ij fcØh gsrq cktkj dh Li/kkZ esa [kM+s gks ldsaA
-113-
_.k dh olwyh
fo'ks"k vfHk;ku pykdj olwyh dk dk;Z fd;k x;k ftldk o"kZokj fooj.k fuEuor~ gS %&
Øekad o"kZ vk;ksx dUlksf'kZ;e voxhZd`r ;ksx
4. 2007-2008 217.24 437.52 0.00 654.76
5. 2007-2009 129.47 316.41 0.00 445.88
6. 2009-2010(fnlEcj2009 rd½ 141.14 250.51 0.00 391.65
izpkj&izlkj
cksMZ }kjk xzkeh.k {ks=ksa esa mRikfnr oLrqvksa dh 'kq)rk ,oa fo'oluh;rk dks tu&tu rd igqapkus ds fy, le;≤ xksf"B;ksa ,oa izn'kZfu;ksa vkfn dk vk;kstu fd;k tkrk gS ftlls bdkbZ;ksa ds mRikn dh fcØh ds fy, leqfpr izpkj&izlkj gks lds ftlds fy, bdkbZ;ksa ij iwjk O;; Hkkj u iM+sA o"kZ 2008&09 esa izn'kZuh dk vk;kstu fd;k x;kA
vkosnu dSls djsa\
izns'k ds izR;sd tuin esa cksMZ ds ftyk xzkeks|ksx vf/kdkjh dk;kZy; LFkkfir gSaA ftuds }kjk iwoZ esa of.kZr Lojkstxkj ;kstukvksa ds vUrxZr O;fDrxr m|fe;ksa] lgdkjh lfefr;ksa@laLFkkvksa dks foRriksf"kr djk;k tkrk gSA m|fe;ksa dks pkfg, fd os vius tuinh; dk;kZy; ls lEidZ djds tkudkjh izkIr djds lfefr@laLFkk dk xBu djsaA lgdkjh lfefr ds iathdj.k ls lacaf/kr leLr QkeZ ,oa fu;ekoyh vkfn ftyk dk;kZy; ls izkIr dh tk ldrh gSA
lekt lsoh laLFkk gsrq jftLVªkj lkslkbVht ,.M fpV Q.M ,DV] 1860 ls ¼e.My Lrjh; dk;kZy;½ viuh laLFkk iathd`r djk;saA O;fDrxr m|eh vko';d vkSipkfjdrk;sa iw.kZ djds fu/kkZfjr izk:i ij viuk izkFkZuk i= vkfFkZd lgk;rk gsrq izLrqr dj ldrs gSaA
o"kZ 2009&10 esa jkstxkj ds y{; ,oa muds lkis{k iwfrZ ¼ekg fnlEcj]2009 rd½
Øekad uke ;kstuk _.k dh /kujkf'k ¼:0 djksM+ esa½
LFkkfir bdkbZ;ka ¼la[;k
esa½
jkstxkj l`tu ¼la[;k esa½
y{; iwfrZ y{; iwfrZ y{; iwfrZ
1. eq[;ea=h xzkeks|ksx jkstxkj ;kstuk 130.00 98.59 6500 4418 52000 39697
2. [kknh vk;ksx dh iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zøe
120.00 32.68 3000 326 30010 8208
-114-
ïïï
8&js'ke funs'kky;] mRrj izns'k] y[kuÅ
d`f"k ij vk/kkfjr dqVhj m|ksxksa esa js'ke m|ksx vxz.kh LFkku j[krk gSA mRrj izns'k dh 'kL;&';keyk moZjk Hkwfe] HkkSxksfyd fLFkfr] tyok;q ,oa tSSo fofo/krk bl m|ksx gsrq loZFkk vuqdwy ,oa mi;qDr gSA js'ke m|ksx ds vUrZxr 'kgrwr] vtqZu ,oa vj.Mh dh [ksrh] js'ke dhVikyu ,oa /kkxkdj.k vkfn fdz;kdyki izeq[k igyw gSaA pwWfd 'kgrwrh js'ke dhV dk HkksT; inkFkZ 'kgrwr dh iRrh ,oa Vlj js'ke gsrq vtqZu ,oa vklu dh iRrh rFkk ,jh js'ke gsrq vj.Mh dh iRrh gS] blfy, bl m|ksx gssrq 'kgrwr] vtqZu ,oa vj.Mh dh [ksrh vR;Ur vko';d gSA ;g m|ksx i;kZoj.k fe= gksus ds lkFk&lkFk Jetfur Hkh gSA js'ke m|ksx xzkeh.k csjkstxkj uo;qodksa dks 'kgjh {ks= dh vksj iyk;u jksdus esa Hkh lgk;d ,oa izHkkoh fl} gks jgk gSA
izns'k tgWak ,d vksj ijEijkxr js'ke cqukbZ dk {ks= gS ogha nwljh vksj js'ke mRiknu ds {ks= esa xSj ijEijkxr gSA izns'k dh dPpsa js'ke dh ekax dk orZeku vkWadyu yxHkx 5000 es0Vu okf"Zkd gS] ftldh iwfrZ ns'k ds vU; jkT;ksa rFkk fofHkUu ns'kksa ls vk;kfrr js'ke }kjk iwjh gksrh gSA Hkkjr esa mRikfnr dqy dPpsa js'ke ds mRiknu dk yxHkx 50 izfr'kr js'ke dh [kir izns'k ds ijEijkxr js'ke cqukbZ dsUnzksa okjk.klh ,oe~ vktex<+ esa gks jgh gSA izns'k esa js'ke dh lqn`<+ cktkj O;oLFkk miyC/k gS rFkk dPpsa js'ke mRiknu dh vlhe lEHkkouk;sa gSaA ;g dk;Zdze d`"kdksa ds fy;s izns'k esa xSj ijEijkxr gksus ds dkj.k izR;sd Lrj ij izksRlkgu dh vko';drk gS rkfd fodflr js'ke mRiknu jkT;ksa ;Fkk&dukZVd] if'pe caxky] tEew&d'ehj vkfn ls izfrLi/kkZ ds vk/kkj ij izns'k esa js'ke mRiknu dks c<+kok fn;k tk ldsaA
mijksDr dks n`f"Vxr j[krs gq, X;kjgoh iapo"khZ; ;kstuk es js'ke mRiknu Lrj dk 318-56 es0Vu y{; gS ftlds lkis{k o"kZ 2007&08 esa 35-35 es0Vu o"kZ 2008&09 esa 43-75 es0Vu dk mRiknu fd;k x;k gS ogh o"kZ 2009&10 ds fy, 55-00 es0Vu dPpk js'ke mRiknu dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA
d`f"k ,oa ouhdj.k ij vk/kkfjr xzkeh.k ,oa dqVhj m|ksx /kU/kksa esa js'ke mRiknu dk;Zdzeksa dk vxz.kh
LFkku gSA mRrj izns'k dh 'kL;&';keyk moZjk Hkwfe] HkkSxksfyd fLFkfr] tyok;q ,oa tSSo fofo/krk bl m|ksx gsrq loZFkk vuqdwy ,oa mi;qDr gSA js'ke m|ksx ds vUrZxr 'kgrwr] vtqZu] vj.Mh dh [ksrh dks c<kok nsrs gq, rhuksa izdkj ds js'ke mRiknu ls tqMsa fdz;k&dykiksa gsrq Ja[kykc) dk;Zdzeksa dks c<+kok fn;k tk jgk gSA js'ke mRiknu ls tqM+sa dk;Zdzeksa esa js'ke dhV ds [kk| o`{kksa dk iksS/k mRiknu] o`{kkjksi.k] iRrh mRiknu] f'k'kq@pkdh dhVikyu] mRrjkoLFkk dhVikyu] dks;k mRiknu rFkk iksLV ddwu ds vUrxZr /kkxkdj.k] V;wLVsM js'ke oL=ksa dk mRiknu] jaxkbZ&NikbZ ,oa foi.ku vkfn izeq[k fdz;kdyki lfEefyr gSaA
Hkkjr o"kZ] js'ke mRiknu ds {ks= esa fo'o Lrj ij f}rh; LFkku j[krk gS] Hkkjr o"kZ esa yxHkx 17797 eh0Vu js'ke mRiknu gks jgk gSA mRrj izns'k iquZxBu ds mijkUr izns'k dk js'ke mRiknu dk Lrj o"kZ 2000 esa yxHkx 23-00 eh0Vu Fkk ftlesa mRrjksRrj o`f) gsrq js'ke funs'kky; }kjk fofHkUu ;kstukvksa@ifj;kstukvksa ds ek/;e ls js'ke mRiknu dks pj.kc) rjhds ls okf"kZd ;kstukvksa ds ek/;e ls c<k;sa tkus dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA izns'k ds js'ke cqukbZ ds ijEijkxr {ks=ksa okjk.klh ,oa eqckjdiqj esa dPps js'ke dh okf"kZd [kir yxHkx 5000 eh0Vu gS] tks fd Hkkjr ds dqy js'ke mRiknu dk yxHkx ,d frgkbZ gSA bl izdkj ;g dguk vfr';ksfDr ugh gksxk fd mRrj izns'k js'ke dh [kir dk Hkkjr o"kZ dk izeq[k dsUnz fcUnq gSA izns'k dh Å".k dfVcU/kh; ,oa 'khrks".k tyok;q esa 'kgrwrh js'ke ds vfrfjDr Vªkfidy Vlj ,oa ,jh js'ke m|ksx ds fdz;kdyki lQyrkiwoZd fdz;kfUor fd;s tkus gsrq lHkh vko';d lEHkkouk;sa fo|eku gSaA
ns'k esa mRikfnr gksus okys pkj izdkj ds O;olkf;d js'ke dh fdLeksa esa Hkkjro"kZ gh ,dek= ,slk
ns'k gS] tgka pkjksa izdkj dh js'ke ¼'kgrwrh] Vlj] vj.Mh ,oa ewaxk flYd½ dk mRiknu gks jgk gSA ewaxk js'ke dk mRiknu iwjs fo'o esa ek= Hkkjr ds vklke jkT; esa fd;k tkrk gSA izns'k esa rhu izdkj dk 'kgrwrh]
-115-
Vlj ,oa vj.Mh js'ke dk mRiknu fd;k tk jgk gSA 'kgrwrh js'ke dk mRiknu T;knkrj rjkbZ] iwokZapy ,oa if'peh {ks= ds tuinksa esa fd;k tk jgk gS rFkk Vlj js'ke dk mRiknu cqUnsy[k.M ,oa foU/;kapy {ks= rFkk vj.Mh js'ke dk mRiknu ;equk unh ds fdukjs dkuiqjuxj] nsgkr] Qrsgiqj] gehjiqj] fp=dwV vkfn tuinksa esa fd;k tk jgk gSA js'ke funs'kky; ds xBu dk eq[; mn~ns';%& Ø izns'k esa js'ke mRiknu ds fofHkUu fdz;kdykiksa dks futh {ks= esa izksRlkfgr djrs gq, xzkeh.k {ks=ksa esa
jkstxkj ds vf/kdkf/kd voljksa dk l`tuA Ø izns'k esa js'ke /kkxs dh ekax ,oa vkiwfrZ ds vUrj dks de fd;k tkukA Ø izns'k ds fofHkUu {ks=ksa esa js'ke mRiknu dh laHkkoukvksa ds vuq:i ;kstukvksa@ ifj;kstukvksa dh
ljapuk dj mudk fdz;kUo;u djk;k tkukA Ø izns'k esa js'ke m|ksx ds fodkl dh lq}<+ O;oLFkk lqfuf'pr djk;k tkukA
izknsf'kd dks&vkijsfVo lsjhdYpj QsMjs'ku fyfeVsM dk xBu %&
izns'k esa vyx js'ke funs'kky; dh LFkkiuk ds i'pkr~ o"kZ 1987 ls 1992 rd dh miyfC/k;ksa ,oa d`"kdksa@dhVikydksa }kjk mRikfnr js'ke dks;ksa ds Rofjr Hkqxrku esa vkus okyh dfBukb;ksa] js'ke m|ksx ds dk;ZØeksa esa xfr'khyrk ykus ,oa nwjLFk bykdksa esa dk;ksaZ dk lQyrkiwoZd lapkyu vkfn dks n`f"Vxr j[krs gq, jkT; ljdkj }kjk o"kZ 1992 esa ^^izknsf'kd dks&vkijsfVo lsjhdYpj QsMjs'ku** dk xBu fucU/ku m0iz0 lgdkjh lfefr vf/kfu;e 1965 ds v/khu fnukad 14-12-1992 dks fd;k x;k ftldk fuca/ku la[;k ,y0ds0vks0&lsjh 00241 gS ftldk dk;Z{ks= lEiw.kZ mRrj izns'k gSA ih0lh0,l0,Q0 ds xBu dk eq[; mn~ns'; izns'k esa lgdkjh lfefr;ksa ds ek/;e ls js'ke m|ksx ds fodkl ,oa mRikfnr js'ke dks;k@/kkxk ds foØ; dh izHkkoh O;oLFkk lqfuf'pr fd;s tkus gsrq fd;k x;kA orZeku esa jkT; ljdkj ds vfrfjDr 74 lgdkjh lfefr;k¡ QsMjs'ku dh lnL; gSaA bldh va'k iw¡th 9-90 yk[k :0 rFkk dk;Z'khy iw¡th 89-00 yk[k :0 gSA izeq[k lfpo@lfpo js'ke QsMjs'ku ds v/;{k gSa rFkk funs'kd ¼js'ke½ ih0lh0,l0,Q0 ds insu izcU/k funs'kd gSaA funs'kky; ds v/khu rSukr vU; vf/kdkjh@deZpkjh QsMjs'ku esa insu dk;Z djrs gSAorZeku le; esa QsMjs'ku esa iz'kkld desVh fo|eku gSA
js'ke funs'kky; ds vUrZxr xr rhu o"kksZ dh HkkSfrd izxfr dz0 la0
en bdkbZ 2006&07
2007&08
2008&09
1& js'ke dks;k mRiknu d&'kgrwrh dks;k [k&Vlj dks;k x&,jh dks;k
es0Vu yk[k la[;k es0Vu
213-791 39-165 17-492
238-752 41-611 7-000
333-990 49-51 7-23
2& js'ke /kkxk mRiknu¼vuqekfur½ eS0Vu 30-67 35-35 43-75 3& jkstxkj l`tu la[;k 13350 24253 25239 4& 'kgrwr o`{kkjksi.k ,dM+ 430-45 407-90 2053-66 5& vtqZu o`{kkjksi.k ,dM+ 194-43 126-60 1025-10 6& vj.Mh o`{kkjksi.k ,dM+ && && 592-50
js'ke funs'kky; ds vUrZxr Lohd`r ,oa O;; /kujkf'k dk xr rhu o"kksZ dk fooj.k vk;kstusRrj
dzz0la0 o"kZ Lohd`r /kujkf'k O;; /kujkf'k¼yk[k esa½ 1 2006&07 513-44 500-63 2 2007&08 616-45 603-05 3 2008&09 814-84 792-345
-116-
vk;kstukxr dzz0la0 o"kZ Lohd`r /kujkf'k O;; /kujkf'k¼yk[k esa½ 1 2006&07 541-300 460-535 2 2007&08 719-360 717-052 3 2008&09 910-400 909-593
js'ke fodkl foHkkx] m0iz0 vUrxZr l`ftr voLFkkiuk lqfo/kk,
1- jktdh; 'kgrwr m|kuks dh la[;k & 170 2- 'kgrwr m|kuks dk dqy {ks=Qy ¼,dM½ & 1749-29 3- 'kgrwr m|kuks dk dqy o`{kkjksfir {ks=Qy¼,dM+½ & 1350-00 4- jktdh; Vlj m|kuks dh la[;k & 54 5- jktdh; Vlj m|kuks dk {ks=Qy ¼,dM½ & 3310-79 6- jktdh; Vlj m|kuks dk o`{kkjksfir {ks=Qy¼,dM+½ & 1590-00 7- cht mRiknu dsUnz dh la[;k
1& 'kgrwrh & 02 cgjkbp¼uxjkSj½ ,oa esjB ¼dadj[ksM+k½ 2& Vlj & 05 lksuHknz ¼ijklh ik.Ms;] eYnsok nq}h]
cksdjk[kkM+h] equxkMhg] eq/kZok½
3& ,sjh & 01 dkuiqjuxj¼jkelkjh½ 8- okf"kZd dhVk.M mRiknu {kerk & 11-50
¼jksx jfgr dhVk.M la0 yk[k esa½ dks;k cktkj¼'kgrwrh ,oa Vlj½ & 07¼06 'kgrwrh ,oa 01 Vlj½
9- js'ke /kkxkdj.k bdkb;kWa v& futh {ks= & 117 csflu c& jktdh; {ks= & 102 csflu
10- pkdh dhVikyu dsUnz dh la[;k & 95 o"kZ 2009&10 dks foRrh; y{; ,oa miyfC/k ¼:0 yk[k esa½
dz0la0 ;kstuk dk uke vk;&O;;d izko/kku
Lohd`fr ¼fnlEcj] 09
rd½
O;; ¼fnlEcj]09 rd½
1 vk;kstusRrj 1256-81 857-52 552-156
2 vk;kstukxr 1020-15 1020-15 637-80
foRrh; o"kZ 2009&10 dh HkkSfrd y{; ,oa miyfC/k
en y{; miyfC/k
¼ekg fnlEcj&09rd½
'kgrwrh dks;k mRiknu ¼es0Vu½ 470-00 294-64
Vªkfidy Vlj dks;k mRiknu ¼yk[k la0½ 58-98 24-76
-117-
,jh dks;k mRiknu ¼fdxzk½ 20-00 4-523
dPpk js'ke mRiknu ¼es0Vu½ 55-00 32-56
jkstxkj l`tu ¼la[;k½ 25000 16855
'kgrwr o`{kkjksi.k ¼,dM½ 4250-00 2872-65
vtqZu o`{kkjksi.k ¼,dM½ 530-00 444-66
vj.Mh o`{kkjksi.k ¼,dM½ 200-00 250-00
d&dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk
1&dsUnzh; js'ke cksMZ lgk;frr dSVkfyfVd fodkl ;kstuk%&
;g ;kstuk dsUnzh; js'ke cksMZ] Hkkjr ljdkj }kjk ns'k ds fofHkUu js'ke mRiknd izns'kksa esa js'ke fodkl dks mRizsfjr djus ds mn~ns'; ls lajpuk dh x;h gSA Hkkjr ljdkj }kjk bl dk;ZØe esa vius lkFk&lkFk izns'k ljdkj o ykHkkFkhZ dks Hkh foRrh; Jksrksa ,oa dk;kZUo;u esa lk>snkj cuk;k x;k gSA dSVkfyfVd fodkl ;kstuk esa fufgr lw{e ifj;kstukvksa dks izns'k dh vko';drkuqlkj xq.koRrkiw.kZ <ax ls fØ;kfUor djkdj fofHkUu dk;ZØeksa dks lEiUu djkrs gq;s js'ke fodkl dks xfr iznku dh tkrh gSA izns'k esa lhM] izhddwu ,oa iksLV ddwu lsDVj esa 'kgrwrh] Vlj ,oa vj.Mh ds vUrxZr 30 lw{e ;kstuk, fdz;kfUor gSA X;kjoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa jkT;ka'k ds :i esa :0 213-00 yk[k ,oa dsUnzka'k ds :i esa :0 255-050 yk[k dqy :0 468-05 yk[k] o"kZ 2008&09 esa jkT;ka'k ds :i esa :0 196-20 yk[k ,oa dsUnzka'k ds :i esa :0 284-47 yk[k dqy :0 408-67 yk[k dk O;; fd;k x;kA pkyw foRrh; o"kZ 2008&09 esa jkT;ka'k ds :i esa :0 466-00 yk[k dk ctV izko/kku gS ftlds lkis{k dsUnzka'k ds :i esa vc rd :0 183-71 yk[k dk vuqeksnu dsUnzh; js'ke cksMZ¼Hkkjr ljdkj½ ls izkIr gS rFkk dsUnzh; js'ke cksMZ }kjk ekg fnlEcj] 2009 rd :0 40-865 yk[k dsUnzka'k voeqDr fd;k x;k gS ftlds lerqY; ekg fnlEcj] 09 rd jkT;ka'k ds :i esa :0 67-71 yk[k dh Lohd`fr izkIr gSA
[k&jkT; lsDVj dh ;kstuk;sa
1& js'ke vuqla/kku ,oa fodkl dh ;kstuk%& izns'k ds tyok;q ,oa HkkSxkSfyd ifjLFkfr;ksa dks n`f"Vxr j[krs gq, js'ke m|ksx ds fodkl esa vk jgh lkefjd] rduhdh] i;kZoj.k] ekSle ,oa ifj{ks= laca/kh leL;kvksa ds funku gsrq js'ke mRiknu ds {ks= esa dsUnzh; js'ke cksMZ }kjk fodflr uohu rduhfd;ksa dks izns'k dh tyok;q ,oa HkkSxksfyd LFkfr ds vuq:i mi;ksfxrk dk ijh{k.k djus gsrq 'kks/k ,oa fodkl ds dk;ksZ gsrq ;g ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstukUrxZr 'kgrwrh {ks= ds 09 rFkk Vlj ,oa ,jh {ks= ds 12 dk;Zdzeksa ij 'kks/k ,oa fodkl fo"k;ksa ij v/;;u dk;Z izxfr ij gSA vuqla/kku dk;Zdzeksa ds vUrxZr o`{kkjksi.k gsrq Hkwfe dh fdLeksa dh mi;qDrrk] o`{kkjksi.k i}fr ,oa le;] ikS/k iztkfr;ksa dh xq.koRrk] iwzfuax dk;Z] jklk;fud ,oa ck;ksQfVZykbtj dk iz;ksx] fo'kq)hdj.k] dhVikyu] /kkxkdj.k] dhVk.M mRiknu rFkk chekfj;ksa vkfn ls lacaf/kr dk;Zdzeksa ij v/;;u fd;k tk jgk gSA ;g dk;Zdze 'kgrwrh {ks= esa 'kks/k ds fy, lqHkkxiqj&xks.Mk] Vlj lsDVj gsrq ijklh ik.Ms;&lksuHknz ,oa vj.Mh gsrq tuin vkSjS;k esa ;g dk;Z fd;s tk jgs gsSA mijksDr dk;ksZ gsrq X;kjoh iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa Lohd`fr ifjO;; :0 5-010 yk[k ds lkis{k :0 5-007 yk[k dk O;; o"kZ 2008&09 esa :0 6-50 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 6-336 yk[k dk O;; rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 7-50 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftlds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 4-22 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA
-118-
2&js'ke dhVk.M ds fodkl dh ;kstuk%& izns'k es xq.koRrk;qDr js'ke dks;s ds mRiknu ,oa lQy dhVikyu gsrq mUur iztkfr ds jksx jfgr js'ke dhVk.Mksa ds mRiknu dk fo'ks"k egRo gksrk gSA izns'k esa 'kgrwrh dhVk.M mRiknu gsrq tuin&esjB o cgjkbp esa ,d&,d] Vlj dhVk.M mRiknu gsrq tuin&lksuHknz esa 05 ,oa ,jh dhVk.M mRiknu gsrq dkuiqj uxj ds jkelkjh¼?kkVeiqj½ esa ,d chtkxkj dsUnz LFkkfir gSA izns'k ds bu chtkxkjska esa mUur fdLe ds js'ke dhVk.Mksa ds mRiknu gsrq 'kgrwrh] Vlj ,oa vj.Mh chtw dhVikyu dsUnzksa ij flapkbZ O;oLFkk] rkjckM+] pkdh Hkou lqn`<+hdj.k] vk/kqfud midj.kksa] chtw dks;s] fo'kq}hdjdksa dk dz;] chtw dhVikydksa dk mPphdj.k] ikyh gkml ,oa y?kq fuekZ.k vkfn dk;Z djk;s tkrs gSA chtkxkj esa js'ke dhVk.M mRiknu dk;ksZ gsrq uohure midj.kksa ,oa fofo/k lkexzh dz; dh tkrh gSA js'ke dhVk.M mRiknu dk;ksZ gsrq X;kjgoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa :0 30-00 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 29-99 yk[k dk O;;] o"kZ 2008&09 esa :0 40-50 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 40-495 yk[k dk O;; fd;k x;k gS rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 40-50 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftldh 'krizfr'kr Lohd`fr 'kklu ls fuxZr gSA mDr izkIr Lohd`fr ds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 32-53 yk[k dk O;; dj fy;k x;k gSA 3&uDly izHkkfor {ks= esa js'ke mRiknu }kjk jkstxkj dk l`tu%&
mDr ;kstuk uDly izHkkfor tuin pUnkSyh o fetkZiqj esa Vlj js'ke fodkl ,oa tuin&xkthiqj] cfy;k ,oa nsofj;k esa 'kgrwrh fodkl ds fy;s uDly izHkkfor xzkeh.k {ks=ksa ds xjhc ,oa vuqlwfpr tkfr oxZ ds yksxksa dks jkstxkj fn;s tkus gsrq jkT; lsDVj ds vUrxZr lapkfyr gSA ;kstuk dk eq[; mn~ns'; uDly izHkkfor {ks=ksa esa lkeqnkf;d@xzke lekt ,oa ou Hkwfe;ksa ij dCtk gVkdj vtqZu o`{kkjksi.k djkuk rFkk futh {ks= esa 'kgrwr o`{kkjksi.k djkrs gq, uDly izHkkfor {ks=ksa ds yksxksa dks js'ke fodkl dk;Zdzeksa ls tksM+dj LFkkuh; Lrj ij jkstxkj miyC/k djkuk gSA X;kjgoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa :0 115-00 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 114-995 yk[k dk O;;] o"kZ 2008&09 esa :0 184-90 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 184-868 dk O;; fd;k x;k gS rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 380-76 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftldh 'krizfr'kr Lohd`fr 'kklu ls fuxZr gSA mDr izkIr Lohd`fr ds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 203-21 yk[k dk O;; dj fy;k x;k gSA 4&tkx:drk ,oa izf'k{k.k dh ;kstuk%&
izns'k ds js'ke d`"kdksa dks js'ke mRiknu ds izfr tkx:d djus ,oa dksS'ky vfHko`f} ds mn~ns'; ls mDr ;kstuk dk lapkyu fd;k tk jgk gSA ;kstukUrxZr izpkj&izlkj gsrq iEiysV@ js'ke lkfgR; dk izdk'ku] ohfM;ksa fQYe dk izn'kZu] lkbZucksMZ ,oa okyisfUVax dk dk;Z djk;k tkrk gS rFkk xzke@Cykd@[email protected]@jkT; Lrj ij d`"kd esyksa@xksf"B;ksa dk vk;kstu djrs gq, O;kid izpkj&izlkj fd;k tkrk gSA blds vfrfjDr izns'k ds lokZf/kd 'kgrwrh js'ke mRiknu ds 20 rFkk Vlj ,oa vj.Mh js'ke mRiknu ds 10&10 d`"kdksa dks :0 11000-00 izfr ykHkkFkhZ@d`"kd dh nj ls js'ke iqjLdkj jkT; Lrj ij xks"Bh dk vk;kstu djrs gq, forj.k fd;k tkrk gSA X;kjgoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa :0 5-00 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 4-998 yk[k dk O;;] o"kZ 2008&09 esa :0 5-00 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 4-996 dk O;; fd;k x;k gS rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 5-00 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftldh 'krizfr'kr Lohd`fr 'kklu ls fuxZr gSA mDr izkIr Lohd`fr ds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 1-25 yk[k dk O;; dj fy;k x;k gSA x&ftyk lsDVj dh ;kstuk,a%&
1& ekMy pkdh dhVikyu 'kgrwr m|kuks dh LFkkiuk ;kstuk%& ;g ;kstuk izns'k es LFkkfir 170 'kgrwrh jktdh; js'ke QkeksZ ftldk dqy {ks=Qy 1749-29 ,dM+
gS ftlesa 1350-00 ,dM+ {ks=Qy 'kgrwr o`{kkjksi.k ls vkPNkfnr gS ij fdz;kfUor dh tk jgh gSA mDr o`{kkjksfir {ks=Qy esa fujkbZ] xqM+kbZ] flapkbZ] iwzfuax vkfn d"kZ.k dk;Z o"kZ esa nks ckj djk;s tkrs gS rFkk 'kgrwr ulZjh dk mRiknu ,oa vfodflr ,oa [kkyh {ks=Qy esa ,oa yxHkx 20 o"kZ iqjkus 'kgrwr o`{kkjksi.k dks gVkdj mPp iRrh mRikndrk ds 'kgrwr iztkfr;ksa dk jksi.k djk;k tkrk gSA blds vfrfjDr xq.koRrk ;qDr js'ke dks;s ds mRiknu gsrq foHkkxh; ns[kjs[k es js'ke dhVksa dk bUD;wcs'ku djkdj 10 fnuksa rd pkdh
-119-
dhVikyu djkrs gq, pkdh dhVikyu ds mijkUr js'ke dhVksa dks d`"kdksa esa dhVikyu gsrq forfjr dj dks;k mRiknu dk dk;Z djk;k tkrk gSA ;g ;kstuk ftyk lsDVj dh ;kstukvksa ds vUrxZr 'kgrwrh js'ke mRiknu ds fy, lapkfyr gS ftlds vUrxZr QkeksZ ij miyC/k voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk j[kj[kko@ejEer] lqn`<hdj.k ,oa vko';drk ds vk/kkj ij vU; fodkl ds dk;Z fd;s tkrs gSA lQy dhVikyu ds fy, fo'kq)hdkjd] js'ke dhV vkS"kf/k;ksa] jklk;fud moZjdksa] uohu dhVikyu ,oa QkeZ midj.kksa vkfn dk dz; fd;k tkrk gSA js'ke mRikndks dks js'ke dhVikyu es n{k cukus ds fy, LFkkuh; ,oa tuin Lrj ij izf'k{k.k dk;Zdze vk;ksftr djrs gq;s js'ke d`"kdksa dks izf'kf{kr fd;k tkrk gSA mDr ;kstuk vuqnku la[;k&83 ¼vuqlwfpr tkfr lc&Iyku½ ,oa vuqnku la[;k&81¼tutkfr lc&Iyku½ ds vUrxZr lapkfyr gSA vuqnku la[;k&81 ds vUrxZr tutkfr ckgqY; tuin&y[kheiqj] cgjkbp] JkoLrh cyjkeiqj ,oa egkjktxat esa tutkfr leqnk; ds yksxksa ds ;gkWa futh Hkwfe ij o`{kkjksi.k djkrs gq, izf'kf{kr dj mUgsa dhVikyu x`g fuekZ.k ,oa dhVikyu midj.k dz; gsrq vuqnku fn;k tkrk gSA 'kgrwr o`{kkjksid ykHkkFkhZ dks js'ke mRiknu dk;Zdze ls tksM+dj jkstxkj miyC/k djk;k tkrk gS rFkk ykHkkFkhZ dks;k mRiknu dj fodz; ds i'pkr viuh vk; esa o`f} djrs gSA 'kgrwrh js'ke mRiknu dk;Zdzeksa ds lapkyu gsrq X;kjgoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa :0 290-45 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 289-299 yk[k dk O;;] o"kZ 2008&09 esa :0 420-00 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 419-498 dk O;; fd;k x;k gS rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 306-80 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftldh 'krizfr'kr Lohd`fr 'kklu ls fuxZr gSA mDr izkIr Lohd`fr ds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 203-52 yk[k dk O;; dj fy;k x;k gSA 2& Vlj js'ke fodkl ;kstuk%&
mDr ;kstuk o"kkZf/kdkjhr cqUnsy[k.M ,oa fo/;kapy ds {ks= tuin lksuHknz] pankSyh] fetkZiqj] >kalh] yfyriqj] Qrsgiqj] ckank] fp=dwV esa ftyk ;kstuk ds vUrxZr fdz;kfUor gSA Vlj js'ke mRiknu dh vPNh lEHkkoukvksa dks n`f"Vxr j[krs gq, u;s {ks= egksck] tkykSu] lqYrkuiqj ,oa eFkqjk esa bldk fodkl ,oa foLrkj fd;k tk jgk gSA orZeku esa izns'k esa 55 Vlj js'ke QkeZ@dsUnz LFkkfir gS ftudk dqy {ks=Qy 3310-79 ,dM gS ftlesa yxHkx 1590-00 ,dM+ {ks= vtqZu o`{kkjksi.k ls vkPNkfnr gS mDr LFkkfir QkeksZ ij voLFkkiuk lqfo/kk;s tSls pkdh Hkou@chtkxkj Hkouksa dk fuekZ.k] rkjckM] flpkbZ lqfo/kk dk fodkl vkfn dk;Z djk;k tkrk gSA blds vfrfjDr QkeksZ esa o`{kkjksfir {ks=Qy esa d"k.kZ dk;Z tSls fujkbZ] xqMkbZ] flpkbZ izwfux vkfn dk dk;Z o"kZ esa 2 ckj djk;s tkrs gS rFkk vtqZu ulZjh vkfn dk mRiknu djrs gq, uohu@vfodflr {ks=ksa esa vtqZu o`{kkjksi.k dk dk;Z djk;k tkrk gSA dhVikyu ds vUrxZr oSKkfud fof/k ls Vlj dhVksa dk uk;yku usV esa pkdh dhVikyu djkrs gq, LFkkuh; d`"kdksa dks dhVikyu gsrq dhVksa dh vkiwfrZ dh tkrh gSA ;g ;kstuk vuqnku la[;k&83 ¼vuqlwfpr tkfr lc&Iyku½ ,oa vuqnku la[;k&81¼tutkfr lc&Iyku½ ds vUrxZr lapkfyr gSA X;kjgoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa :0 53-10 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 50-817 yk[k dk O;;] o"kZ 2008&09 esa :0 50-00 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 49-924 dk O;; fd;k x;k gS rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 40-75 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftldh 'krizfr'kr Lohd`fr 'kklu ls fuxZr gSA mDr izkIr Lohd`fr ds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 24-85 yk[k dk O;; dj fy;k x;k gSA 3& ,jh js'ke fodkl dh ;kstuk%& izns'k esa ,jh js'ke dks;k mRiknu dh vikj lEHkkoukvksa dks n`f"Vxr j[krs gq, mDr ;kstuk izns'k ds Qrsgiqj] dkuiqj uxj] dkuiqj nsgkr] gehjiqj] ckWank] fp=dwV] tkykSu bR;kfn ds vR;Ur fiNM+sa xzkeh.k bykdksa esa ftyk ;kstukUrxZr vuqnku la[;k&83¼vuqlwfpr tkfr lc&Iyku½ ds vUrxZr fdz;kfUor dh tk jgh gSA xzkeh.k {ks=ksa esa ;equk unh ds fdukjs tgWak ijEijkxr rjhds ls vj.Mh dh [ksrh ek= lgQly ,oa lhM mRiknu ds mn~ns'; ls dh tkrh gS] ogh d`"kdksa dks vj.Mh ds iRrksa dk mi;ksx js'ke dhVikyu esa djkrs gq, mudh vk; esa o`f} djus dk eq[; mn~ns'; gSA ;kstukUrxZr d`"kdksa dks izf'kf{kr dj dhVikyu midj.kksa dh lqfo/kk ls lqlfTtr djrs gq, dhVikyu djk;k tkrk gS rFkk mRikfnr dks;ksa dk fodz; djrs gq, vfrfjDr ykHk vftZr fd;k tk jgk gSA bPNqd d`"kdksa dks /kkxkdj.k esa izf'k{k.k iznku dj /kkxk mRiknu ,oa oL=ksRiknu dk;Zdze ls lewg cukdj tksM+k tkrk gSA X;kjgoha iapo"khZ; ;kstukUrxZr o"kZ 2007&08 esa :0 8-97 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 8-941 dk O;;] o"kZ 2008&09 esa :0 7-30 yk[k Lohd`r ifjO;; ds lkis{k :0 7-276 dk O;; fd;k x;k gS rFkk pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :0 9-50 yk[k dk ifjO;; Lohd`r gS ftldh 'krizfr'kr Lohd`fr 'kklu ls fuxZr gSA mDr izkIr Lohd`fr ds lkis{k ekg fnlEcj] 2009 rd :0 7-40 yk[k dk O;; dj fy;k x;k gSA
-120-
ïïï
-121-
9&mRrj izns'k fuos'k dsUnz] ubZ fnYyh
1&LFkkiuk • mRrj izns'k dsUnz dh LFkkiuk ds fy, fnukWad 23-09-1998 dks m-iz- 'kklu }kjk 'kklukns'k tkjh A
• uoEcj] 1998 esa LFkkfud vk;qDr dk;kZy;] ubZ fnYyh esa LFkkfud vk;qDr ds v/khu mRrj izns'k fuos'k
dsUnz dk dk;kZy; [kksyk x;kA
• fnlEcj] 2000 esa iw.kZdkfyd fuos'k vk;qDr ds v/khu dk;kZy; LFkkfir fd;k x;kA vDVwcj] 2002 esa
;g dsUnz mRrj izns'k Hkou] ubZ fnYyh ds d{k la[;k 324&327 esa LFkkbZ :i ls LFkkfir fd;k x;kA
ftls o’kZ 2008 esa ;w0ih0 lnu ds d{k la[;k 406 rFkk izFke ry ij LFkkukUrfjr fd;k x;kA
• m-iz- fuos'k dsUnz] ubZ fnYyh ds v/;{k eq[; fuos'k vk;qDr ,oae~ dSfcusV lfpo] m-iz- 'kklu rFkk blds
nSfud dk;ksZa dk nkf;Ro mi fuos'k vk;qDr }kjk fd;k tkrk gSA
2- mRrj izns'k fuos'k dsUnz dh LFkkiuk dk mn~ns';
• mRrj izns'k ds vkS|ksfxd fodkl esa rhoz xfr ykus ,oa vkfFkZd mnkjhdj.k esa orZeku ifjizs{; esa u;s
fuos'kksa dks vkdf"kZr djus] vizoklh Hkkjrh;ksa dks mRrj izns'k esa fuos'k djus gsrq lHkh izdkj dh lwpuk
o lgk;rk nsus ds mn~ns'; ls ubZ fnYyh esa LFkkfirA
• vkS+|ksfxd uhfr] vU; uhfr;kWa ,o lqfo/kk,a vkfn dh lwpuk iznku djuk A
• ?kjsyw ,oa fons'kh fuos'kdksa dks izksRlkgu nsuk A
• vkbZ-b-,e- ¼vkS|ksfxd vk'k; i=½] lh/kk fons'kh fuos'k] fu;kZr ewyd bdkbZ;ka rFkk fons'kh rduhdh
lg;ksx dh bdkbZ;ksa esa fdz;kUo;u dk vuqJo.k A
3- foRrh; lalk/ku • m|ksx cU/kq] y[kuÅ }kjk okf"kZd ctV miyC/k djk;k tkrk gS A
4- dk;Zdykiksa dk fooj.k
• fuos'k dsUnz ds vf/kdkfj;ksa }kjk izeq[k vkS|ksfxd ?kjkuksa] O;kikj izfrfuf/k e.Myksa ;Fkk ih-,p-Mh- pSEcj
vkWQ dkWelZ ,.M b.MLVªht] fQDdh] ,lkspSe bR;kfn ds lkFk laidZ rFkk O;kikj xksf"B;ksa esa Hkkx fy;s
tkus vkfn fdz;kdykiksa }kjk izns'k esa fuos'k laHkkoukvksa dks lkdkj djus ds mn~ns'; ls iz;kl fd;s x;s
gSa ,oa tkjh gSaA
• bl dsUnz }kjk u dsoy m|ksx cfYd vFkZO;oLFkk ds vU; fofHkUu {ks=ksa esa fuos'k vkd`"V djus gsrq Hkh
iz;kl fd, x;s ,ao tkjh gSaA
• bl dk;kZy; }kjk vU; ns'kksa ds fnYyh fLFkr nwrkoklksa ls izns'k esa fuos'k ykus gsrq laidZ fd;k x;k
,oae~ lwpuk,sa iznku djk;h x;hA
-122-
• dk;kZy; }kjk jk’Vªh; @ vUrZjk’Vªh; fizUV rFkk bySDVªkfud ehfM;k ls tu lEidZ LFkkfir djus rFkk
lEcU/kksa dks lqn`<+ djus ds lrr~ iz;kl fd;s x;s
• m- iz- 'kklu ,oae~ Hkkjr ljdkj ds fofHkUu foHkkxksa ls tulaidZ A
• Hkkjr ljdkj ls fuos'k dsUnz }kjk fu;fer :i ls vkbZ-b-,e-] lh/kk fons'kh fuos'k] fu;kZr ewyd bdkbZ;ksa
rFkk fons'kh rduhdh lg;ksx dh bdkbZ;ksa ds laca/k esa MkVk izkIr dj m|ksx cU/kq] y[kuÅ dks vfxze
dk;Zokgh gsrq izfrekg miyC/k djk;k x;k ,oa djk;k tk jgk gS A
• fuos'k dsUnz }kjk izns'k esa bUQzkLVªDpj ifj;kstuk] gSYFk ,aM ukWfyt flVh, ,l- bZ- tSM-] vkbZ- Vh- ikdZ
bR;kfn esa fuos'k gsrw m|fe;ksa @ fuos'kdksa ds izLrkoksa ij izLrqrhdj.k dk leUo; fd;k x;k
• 27-10-2009 dks gksVy rkt] eqEcbZ esa fuos k vkdf’kZr djus gsrq xks’Bh esa Hkkx fy;k x;kA
• izxfr ls vkS|ksfxd okrkoj.k ds l`tu ls egRokdka{kh m|fe;ksa dks mRizsfjr djds muls izkIr izLrkoksa
dks vko';d dk;Zokgh gsrq vkS|ksfxd fodkl ,ao vU; lEcfU/kr foHkkxksa dks bl dsUnz }kjk vxzlkfjr
fd;k x;k gS A
ïïï
-123-
5&vkS|ksfxd
fuxe@izkf/kdj.k
-124-
1&mRrj izns'k foRrh; fuxe] dkuiqj
fuxe dh LFkkiuk rFkk i`"BHkwfe ,oa fu/kkZfjr mn~ns'; ,oa mn~ns';ksa dh iwfrZ%& mRrj izns'k foRrh; fuxe ¼;w0ih0,Q0lh0½ dh LFkkiuk 1 uoEcj] 1954 dks jkT; foRrh; fuxe vf/kfu;e 1951 ds vUrZxr dh x;h FkhA ;w0ih0,Q0lh0 us y?kq ,oa e/;e oxhZ; m|ksxksa ds ek/;e ls izns'k ds lokZxh.k fodkl dks lqn`< cukus dk fouez iz;kl fd;k gSA mRrj izns'k foRrh; fuxe us viuh LFkkiuk ds mn~ns'; dks QyhHkwr djrs gq;s mRrj izns'k ,oa mRrjkapy jkT; esa y?kq ,oa e/;e Lrjh; m|ksxksa dks foRrh; lgk;rk iznku djus ds lkFk&lkFk orZeku esa dk;Zjr vkS|ksfxd bdkbZ;ksa ds vk/kqfudhdj.k] foLrkjhdj.k ,oa vuqi;ksxh e'khujh dks vk/kqfud e'khujh ls cnyko ds fy, Hkh lgk;rk iznku dh tkrh FkhA foRrh; fuxe dk mn~ns'; vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks u dsoy vpy lEifRr;ksa ds fy, :0 20-00 djksM rd foRrh; lgk;rk miyC/k djkuk gh ugha Fkk] vfirq dk;Z'khy iwath ds fy, vf/kdre :0 1-50 djksM+ rd okys _.k miyC/k djkuk Hkh FkkA orZeku le; esa ;w0ih0,Q0lh0 lkof/k _.k ds :i esa foRrh; lgk;rk nsus esa ns'k ds izeq[k jkT; foRrh; fuxe ,oa izns'k m|ferk fodkl dh fn'kk esa mYys[kuh; Hkwfedk fuHkk jgk FkkA ;w0ih0,Q0lh0 us 31 ekpZ 2007 rd yxHkx 41394 bdkb;ksa dks :0 3294-77 djksM+ Lohd`r ,oa :0 3237-82 djksM dh nh?kzkZof/k _.k ds :i esa foRr iks"k.k fd;k FkkA
LFkk;h lEifRr;ksa ds fy;s lkekU; _.k ;kstuk;sa %&
mRrj izns'k foRrh; fuxe }kjk bdkbZ dh LFkk;h lEifRr;ksa] Hkwfe dh [kjhn] dkj[kkuk Hkou ds fuekZ.k rFkk e'khujh o midj.kksa dh [kjhn ds fy;s lkof/k _.k LFkkfir djus gsrq m|eh dks 1%1 ds _.k iwath vuqikr esa miyC/k djk;k tkrk FkkA ;g vuqikr m|ksx ds izdkj o O;fDr ds vk/kkj ij fu/kkZfjr gksrk gSA
orZeku esa Hkkjrh; fjtoZ cSad }kjk flMch cSad dks funsZf'kr fd;k x;k gS fd mu foRrh; fuxeksa dh iquZo`Rr lqfo/kk ij jksd yxk nh tk; ftudh usV oFkZ fuxsfVo gS vkSj mRrj izns'k foRrh; fuxe dh usV oFkZ orZeku esa fuxsfVo gSA vr% fuxe dks flMch ls iquZo`Rr lqfo/kk ij jksd yxk nh xbZ gSA blds vfrfjDr 'kklu esa Hkh cSBd fnukad 14-9-2007 esa ;g fu.kZ; fy;k gS fd fuxe orZeku fLFkfr ds n`f"Vor _.k forj.k izfdz;k can dj nsaA rnkuqlkj fuxe ds funs'kd e.My esa orZeku esa fdlh Hkh rjg ds _.k forj.k ij jksd yxk nh gSA
o"kZ 2003&04 ls 2009&10 rd miyfC/k;kW %& ¼:0 djksM esa½
o"kZ _.k Lohdr la[;k
/kujkf'k _.k forj.k la[;k
/kujkf'k _.k olwyh /kujkf'k
2004&05 23 4-45 32 12-51 186-10
2005&06 136 63-16 58 20-60 200-84
2006&07 205 92-59 149 47-61 137-40
2007&08 14 0-11 34 11-00 85-18
2009&09 & & & & 56-59
2009&10 ¼uoEcj]09 rd½
& & & & 1607-60
-125-
foxr o"kksZa esa fuxe }kjk vftZr 'kq} ykHk@gkfu dk fooj.k fuEuor gS%&
o"kZ vftZr 'kq} ykHk@gkfu
2004&05 ¼&½ 98-11 djksM+
2005&06 ¼++½ 1-84 djksM+
2006&07 ¼++½ 13-49 djksM+
2007&08 ¼&½ 114-99 yk[k
2008&09 ykHk@gkfu dk vad{k.k gksuk 'ks"k gSA
vW'k iwWth esa o`f} %&orZeku esa fuxe dh vf/kd`r iwWth :0 500-00 djksM+ gS ,oa pqdrk iwWth :0 179-28 djksM+ gSA
ïïï
-126-
2&m0 iz0 jkT; gFkdj?kk fuxe fy0] dkuiqj
jke lgk; vk;ksx dh laLrqfr;ksa ds vk/kkj ij 9 tuojh ]1973 dks dEiuh vf/kfu;e 1956 dh /kkjk 617 ds vUrxZr m0iz0 jkT; 'kfDrpkfyr dj?kk foRr ,oa fodkl fuxe dk xBu ,d 'kkldh; lkoZtfud dEiuh ds #i esa gqvk Fkk rFkk 20 fnlEcj ] 1977 dks bldk uke m0iz0 jkT; gFkdj?kk fuxe esa ifjofrZr dj fn;k x;k A
fuxe ds eq[; fdz;kdyki
1- Hkkjr ljdkj ,oa izns'k ljdkj )kjk pykbZ tk jgh dY;k.kdkjh ;kstukvksa dk ykHk cqudjksa dks miyC/k djkuk A
2- vlaxfBr {ks= esa dk;Zjr cqudjksa dks gFkdj?kk m|ksx ds fodkl gsrq ubZ rduhd ,oa fMtkbu miyC/k djkuk A 3- vlaxfBr {kas= esa dk;Zjr cqudjksa dks jkstxkj miyC/k djkuk A 4- cqudjksa }kjk mRikfnr oL=ksa dh fcdzh dh O;oLFkk djuk A
gFkdj?kk fuxe ,d nf”V esa
- izns’k esa dqy cqudjksa dh la0 ¼ 1996&97½ dh x.kuk ds vk/kkj ij 6-64 yk[k
2- izns’k esa dqy dj?kksa dh la0 2-24 yk[k
3- gFkdj?kk fuxe ds }kjk vPNkfnr cqudjksa dh la0 20 ]520
4- ifj;kstukvksa dh la0 10
5- {-ks=h; foi.ku dk;kZy; 10
6- fcdzh dsUnzksa dh la0 85
7- fuxe es dk;Zjr vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dh la0 378
8- NVuh ds ek/;e ls voeqDr dkfeZdksa dh la0 855
9- oh0vkj0,l0ds vUrZxr lsokeqDr dkfeZdksa dh la0 858
foi.ku 1&fcdzh dsUnz %&
izns'k ds cqudjksa }kjk mRikfnr oL=ksa dh fcdzh gsrq ns'k Hkj esa 10 foi.ku dk;kZy; LFkkfir fd, x, gSa ftlds vUrxZr orZeku esa 85 fcdzhdsUnz gSa A bu fcdzhdsUnzksa ds ek/;e ls izns'k ds cqudjksa }kjk mRikfnr oL=ksa dh fcdzh dh tkrh gS A
foi.ku ifj{ks= ,oa fcdzh dsUnzksa dh la[;k
dzekad ifj{ks= fcdzh dsUnzksa dh la[;k izns'k ds vanj izns'k ds ckgj 1& dkuiqj 16 & 2- y[kuÅ 07 & 3& cjsyh 09 & 4& okjk.klh 09 & 5& nsgjknwu & 07 6& caxykSj & 04 7& dydRrk & 09 8& fnYyh 02 09 9& eqEcbZ & 09 10& Hkqous’oj & 04 ;ksx 43 42
-127-
2&dUlkbuesaV ;kstuk%&
blds vUrxZr fuxe }kjk fcuk dk;Z'khy iwath yxk, izns'k ds cqudjksa }kjk mRikfnr oL=ksa dks fcdzh dj ykHk vftZr djus dh ;kstuk gS A ;kstuk ds vUrxZr fofHkUu gFkdj?kk {ks= ls tqM+h bdkb;ksa }kjk mRikfnr oL= fcdzhdsUnz ij j[ksss tkrs gSa A bdkb;ksa dks oL=ksa dh fcdzh ds mijkar gh ] fcdzh ds vuq:i oL=ksa dk Hkqxrku fd;k tkrk gS A ;kstuk esa fcdzh ij 13-33 izfr'kr ekftZu gS A
3& ljdkjh vkiwfrZ %&
'kklu ds vkns'k la[;k 859@18&5&2007&59¼,lih½@1992 fnukad 27-09-07 ds vUrxZr izns'k ds ljdkjh foHkkxksa] 'kkldh; fu;a=.kk/khu foHkkxksa] Lok;Rr'kklh laLFkkvksa bR;kfn dks lwfVax] 'kfVZax] dkVu csMnjh] gDdk cSd@guhdkEc Vsjh Vkosy] lkM+h ,oa /kksrh] csM'khV@fiyksdoj] insZ dk diM+k ,oa VsisLV~h] Åuh dEcy] Åuh onhZ] Q'khZ njh] xkt cS.Mst ,oa nks lwrh DykFk gFkdj?kk fuxe ls dz; djus dk izkfo/kku gS fuxe }kjk oL=ksa dh vkiwfrZ dh tk jgh gS A ;kstuk esa fcdzh ij 07 izfr'kr ykHkka'k gS A
4& ** vkdk'k ** ds ek/;e ls vkiwfrZ %&
,lksfl,'ku vkQ dkjiksjs'ku ,isDl lkslkbVh vkQ gS.MywEl ¼vkdk'k½ ubZ fnYyh ds ek/;e ls gFkdj?kk fuxe ls Hkkjr ljdkj ds flaxy Vs.Mj flLVe ds rgr fofHkUu foHkkxksa ls vkiwfrZ ds vkns'k izkIr gksrs gSa A fuxe }kjk vkiwfrZ nj ij 2-66 izfr'kr ykHkka'k izkIr gksrk gS A
5& gkfLiVy Dyksfnax %&
vLirkyksa esa fuR; iz;ksx esa vkus okys oL=ksa tSls MLVj] dksV] is’ksUV lwV] eSV~l doj] pknj] fiyksdoj] ,izu] M~ka 'khV] dEcy] rkSfy;k] bR;kfn dh vkiwfrZ dh tkrh gS A ;kstuk ds vUrxZr fuxe dks 10 izfr'kr dk ykHk izkIr gksrk gS A 6& m/kkj fcdzh ;kssssstuk %&
;kstuk dk mn~ns'; ljdkjh @ v)Z ljdkjh foHkkxksa @ fuxeksa ,oa vU; laLFkkvksa ds lHkh deZpkfj;ksa@ vf/kdkfj;ksa dks gFkdj?kk fuxe ds fcdzh dsUnzksa ls vklku fdLrksa esa gFkdj?kk oL= miyC/k djk, tkrs gSa ftldk Hkqxrku lEcfU/kr laLFkk @ foHkkx }kjk N% leku ekfld fdLrksa esa fuxe dks fn;k tkrk gS A ;kstuk dss vUrxZr lEcfU/kr laLFkk @ foHkkx dks nks izfr'kr bUlsfUVo usV fcdzh ij fn;k tkrk gS A o"kZ 2006&07 ls 2008&09 rd dh izxfr
dk rqyUkkRed fooj.k
¼#0 yk[k esa ½
dzekad fooj.k o"kZ 2006&07 o"kZ 2007&08 o"kZ 2008&09
1- mRiknu 908-40 1226-99 1814-32
2- fodz; 1304-39 1697-93 2244-36
3- dqy O;kikj 1304-39 1697-93 2244-36
-128-
nhun;ky gFkdj?kk izksRlkgu ;kstuk ds vUrxZr m0iz0 jkT; gFkdj?kk fuxe dk iquZxBu iSdst
gFkdj?kk fodkl vk;qDr oL= ea=ky; m|ksx Hkou] ubZ fnYyh }kjk gFkdj?kk {ks= ds izksRlkgu gsrq fnukad 1-4-2000 ls nhun;ky gFkdj?kk izksRlkgu ;kstuk izkjEHk dh xbZ gSA ;kstuk dk mn~ns'; gFkdj?kk {ks= dk mRFkku djuk ,oa cqudjksa ls tqM+s laLFkkvks dk lqn`<+hdj.k djuk gS A fuxe ds lqn`<+hdj.k dh ;kstuk dk izLrko ;w0 ih0 baMfLVª;y dUlYVs.V fy0] dkuiqj ls rS;kj djkdj mldk foRrh; vkdyu m0iz0 foRrh; fuxe] dkuiqj ls djk;k x;k gS A ;kstuk dk vuqeksnu izns'k 'kklu ij xfBr jkT;Lrjh; izkstsDV desVh }kjk gh fd;k x;k gS A ;kstuk dks ekuuh; efU=ifj"kn }kjk Lohd`r fd;k tk pqdk gS A iSdst dks Hkkjr ljdkj }kjk lgefr iznku dj nh xbZ gS A ;kstuk ds eq[; fcUnq fuEuor gSa %& 1& fuxe esa ekuo'kfDr ds 1748 ls 599 djuk A 2& vykHkdkjh fcdzh dsUnzksa dks can djrs gq, orZeku fcdzh dsUnzksa dh la[;k 159 ls 100 djuk 3& vk;kfrr flYd /kkxs dh fcdzh ij ykHk vftZr djuk A 4& vuqi;ksxh mRiknu dsUnz ,oa ifj;kstukvksa dks can djuk A 5& fuxe }kjk vkdk'k] gkfLiVy] Fkksd vkiwfrZ ,oa ljdkjh foHkkxksa dks vf/kd ls vf/kd vkiwfrZ dj
ykHk vftZr djuk A lfpo ¼ oL=½ Hkkjr ljdkj ubZ fnYyh dh v/;{krk esa fnukad 13-09-04 dks vk;ksftr cSBd esa m0iz0jkT; gFkdj?kk fuxe fy0]dkuiqj ds iquZxBu iSdst dks vuqeksfnr fd;k x;k Fkk A iSdst ds dqy vkmVys #0 40-00 djksM+ esa ls Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj dk va’k #0 20-00 &20-00 djksM+ dk gS A Hkkjr ljdkj }kjk dsUnzka'k ds #i esa izFke fdLr #0 10-00 djksM+ vuqeksfnr djrs gq, #0 5-00 djksM+ voeqDr fd;k Fkk A jkT; ljdkj }kjk Hkh blds lkis{k #0 5-00 djksM+ voeqDr fd;k Fkk A bl izdkj gFkdj?kk fuxe dks lhMeuh ds #i es dqy #0 10-00 djksM+ izkIr gqvk gS A iquZxBu iSdst ds vUrxZr fuxe }kjk vc rd fd;s x;s dk;Z a&
d- iSdst ds vUrZxr ekuo'kfDr 1748 ls 599 dh tkuh FkhA orZeku esa ekuo'kfDr 378 gSA okf"kZd
osru fcy yxHkx #0 13-50 djksM+ ls ?kVdj yxHkx #0 3-18 djksM+ jg x;k gS A [k- ;kstuk ds vUrxZr 159 fcdzh dsUnksa esa ls 100 fcdzh dsUnz pyk;s tkus Fks A orZeku esa 85 fcdzh
dsUnz dk;Zjr gSA x- fnukad 31-3-2008 dks fuxe esa yxHkx dqy iqjkuh bUosUVªh #0 2-00 djksM+ mRiknu ewY; dh
miyC/k gS ftldh fudklh gsrq iz;kl fd;s tk jgs gSa A
ïïï
-129-
3&m0 iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe fy0] dkuiqj m0iz0 esa vkS|ksfxd fodkl dks Rofjr xfr iznku djus ds fy;s m0iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl
fuxe fy0 dh LFkkiuk ekpZ 1961 esa dh x;h FkhA orZeku esa fuxe jkT; 'kklu vfHkdj.k ds :i esa izns'k ds fofHkUu {ks=kksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ls ;qDr p;fur LFkyksa ij ,dhd`r vkS|ksfxd {ks=kksa dk loakZxh.k fodkl djds vkS|ksfxd ,oa vU; lEcfU/kr mi;ksxksa gsrq Hkw[k.M miyC/k djkrk gSA
o"kZ 2009&2010 gsrq y{;ksa ds lkis{k miyfC/k;kW ¼fnlEcj 2009 rd½
dz0la0
dk;Zdze
2008&09 2009&10
izfr'kr y{; miyfC/k y{;
miyfC/k
1- Hkwfe vf/kxzg.k ¼,dM+ esa½
¼#i;s yk[k esa½
1500
25000
3-507
26811-18
1000
25000
888-712
3798-55
88-87
15-19
2- Hkwfe fodkl ¼,dM+ esa½
¼#i;s yk[k esa½
1082
13697
334
12055
1202
37014
327-20
14517-72
¼20-12-09½
27-22
39-22
3- Hkwfe vkoaVu ¼,dM+ esa½ 1500 362-99 700 343-85
¼05-01-10½
49-12
4- vkS|ksfxd {ks=kksa ls izkfIr
C;kt lfgr ¼#0 yk[k esa½
47000
27147-31 40000
22926-83
¼05-01-10½
57-31
1- Hkwfe vf/kxzg.k%&
m0iz0 'kklu Lrj ij /kkjk 4@17 dh foKfIr tkjh gksus gsrq 177-243 ,dM+ ds izLrko fopkjk/khu gS] ftyk Lrj ij 4@17 dh laLrqfr gsrq izLrko jdck 3794-913 ,dM+ Hkwfe ds yfEcr gS A /kkjk 6@17 dh laLrqfr gsrq fofHkUu tuinksa esa izLrko jdck 2811-283 ,dM+ ds fopkjk/khu gS A foRrh; o"kZ 2009&10 ds ekg fnlEcj] 2009 rd Hkwfe vf/kxzg.k dk fu/kkZfjr y{; 1000 ,dM+ ds lkis{k 888-712 ,dM+ Hkw vtZu gks ldk gSA Hkwfe vf/kxzg.k ij dqy izLrkfor O;; :0 25000 yk[k ds lkis{k fnlEcj] 2009 rd :0 3798-55 yk[k O;; gqvk gSaA
2- vkS|ksfxd {ks=kksa esa Hkwfe fodkl % &
fuxe dh dk;Z ;kstuk 2009&10 esa Hkwfe fodkl gsrq O;; ds y{; :0 37014 yk[k ds lkis{k fnlEcj] 2009 rd :0 14517-72 yk[k O;; fd;s x;s gSa ,oa 327-20 ,dM+ Hkwfe dk fodkl fd;k x;k gSA
-130-
3- vkS|ksfxd {ks=ksa esa Hwkfe vkoaVu lEcU/kh fdz;kdyki%&
foRrh; Ok"kZ 2009&10 gsrq Hkwfe vkoaVu y{; 700 ,dM+ ds lkis{k 343-85 ,dM+ Hkwfe vkoafVr gq;h gS rFkk vkS|ksfxd {ks=kksa ls fu/kkZfjr izkfIr y{; :0 40000-00 yk[k ds lkis{k :0 22]926-83 yk[k izkIr gq;s gSaA
o"kZ 2009&10 ds fy, fuxe dh eq[; ifj;kstuk;s&
4- xzksFk lsUVlZ ifj;kstuk;s%&
fuxe }kjk izns'k esa tSuiqj]'kkgtgkWiqj fnfc;kiqj ,oa >kalh xzksFk lsUVjksa dk fodkl dze'k% 331 ,dM+] 324 ,dM+ 346 ,dM+ ,oa 385-04 ,dM+ Hkwfe ij fd;k x;k gSA budh ifj;kstuk ykxr dze'k% 3100-76 yk[k] :0 1622 yk[k] :0 1950 yk[k ,oa :0 1885 yk[k gSA bu xzksFk lsUVj ifj;kstukvksa esa tSuiqj rFkk 'kkgtgkWiqj dk fodkl dk;Z iw.kZ gks pqdk gSA >kalh ,oa fnfc;kiqj fodkl dsUnzksa dk dk;Z izxfr ij gS ftldh izxfr fuEuor~ gS%&
¼v½ >kalh xzksFk lsUVj%&
>kalh fodkl dsUnz dh LFkkiuk 385-04 ,dM+ Hkwfe ij dh x;h gS ftldh ifj;kstuk ykxr :0 1885-00 yk[k gSA ifj;kstuk ij ekg fnlEcj] 09 rd :0 1463-98 yk[k O;; fd;k x;k gS bl O;; ds lkis{k dsUnz ,oa jkT; ljdkj ls dze'k% :0 685-90 yk[k ,oa rFkk 296-50 yk[k :0 dh /kujkf'k fuxe dks izkIr gq;h gS rFkk vo'ks"k :0 481-58 yk[k fuxe ds futh lzksrksa }kjk O;; fd;k x;k gSA
¼c½ fnfc;kiqj xzksFk lsUVj&
;g fodkl dsUnz 346 ,dM+ Hkwfe ij fnfc;kiqj tuin vkSj;k esa fodflr fd;k tk jgk gS ftldh ykxr :0 1950-00 yk[k gS A bl fodkl dsUnz dh voLFkkiuk esa fnlEcj] 09 rd :0 1546-16 yk[k dk O;; fd;k tk pqdk gSA blds lkis{k dsUnz ,oa jkT; ljdkj ls dze'k% :0 450-00 yk[k] :0 250-00 yk[k dh /kujkf'k fuxe dks izkIr gq;h gS rFkk vo'ks"k :0 846-16 yk[k dk O;; fuxe ds futh lzksrksa ls fd;k x;k gSA
5- ,xzks ikd~Zl%&
[kkn~; izlaLdj.k m|ksx ea=kky;] Hkkjr ljdkj ds lg;ksx ls d`f"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<+kok nsus gsrq fuxe }kjk dqlhZ jksM ¼ckjkcadh½ rFkk djf[k;kao ¼okjk.klh½ esa nks ,xzks ikdZ fodflr fd;s x;s gSaA ,xzks ikdZ ckjkcadh dh dqy ifj;kstuk ykxr :0 1543-00 yk[k rFkk ,xzks ikdZ okjk.klh dh dqy ifj;kstuk ykxr :0 2250-00 yk[k gSA ,xzks ikdZ dqlhZ jksM] ckjkcadh rFkk okjk.klh gsrq Hkkjr ljdkj }kjk dze'k% :0 338 yk[k ,oa :0 200 yk[k rFkk m0iz0 'kklu }kjk izR;sd ikdZ gsrq :0 300-00 yk[k voeqDr fd;s x;s gaSA nksuksa ,xzks ikdksZ esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds fodkl gsrq dze'k% :0 1314-53 yk[k rFkk :0 1417-03 yk[k O;; fd;s tk pqds gSaA nksuksa ,xzks ikdksZ dk fodkl dk;Z iw.kZ gks pqdk gSA
6-¼v½ fo'ks"k vkfFkZd tksu¼,l0bZ0tsM0½ dkuiqj %&
bl ifj;kstuk gsrq xaxk fdukjs fLFkr xzke 'kadjiqj ljk; dh 760-301 ,dM+ rFkk euHkkSuk dh 311-536 ,dM+ rFkk xzke dUgokiqj dh 28-725 ,dM+ dqy yxHkx 1101-00 ,dM+ esa /kkjk 6@17 dh vf/klwpuk tkjh gks xbZ gSA rhuksa xzkeksa dh Hkwfe ij dCtk izkIr gks x;k gSA xzke 'kadjiqj ljk;] euHkkSuk o dUgokiqj dh vftZr 1100 ,dM+ Hkwfe dk djkj fu;ekoyh 1997 ds varxZr xzke 'kadjiqj ,oa euHkkSuk dh dze'k% 1]51]000 izfrch?kk rFkk 1]15]000@& izfr ch?kk nj iwoZ esa vk;qDr }kjk vuqeksfnr dh xbZ FkhA la'kksf/kr laLrqfr 5]51]000@& izfrch?kk ftyk lfefr }kjk Hksth xbZ Fkh ftls e.Myk;qDr us Lohd`r u djds iwoZ Lohd`r njksa dks ;Fkkor j[kk gSA xzke dUgokiqj dh izfrdj nj e.Myk;qDr ds ;gkW fopkjk/khu gS
-131-
rFkk xkao lHkk dh 115-163 ,dM+ Hkwfe ds izLrko ftyk Lrj ij cktkj ewY; o iathd`r ewY; fu/kkZj.k ,oa iquZxzg.k vkns'k gsrq yfEcr gaaSA vc rd Hkwfe gsrq ftykf/kdkjh ]mUuko dks :0 10-06 djksM+ dh /kujkf'k Hkqxrku dh tk pqdh gSA
dkuiqj fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks= ifj;kstukvksa dks flaxy izksMDV ds :i esa 'kklu ds funsZ'kkuqlkj ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 }kjk fodkldrkZ dh Hkwfedk vnk djrs gq, dkuiqj esa 3 lsDVj LisflfQd ifj;kstuk,Wa fodflr dh tkuh gSaA mDr ifj;kstukvksa ij cksMZ vkQ ,izwoy] Hkkjr ljdkj }kjk fn0 31-05-07 dks vuqeksnu iznku fd;k x;k gSA
¼c½ fo'ks"k vkfFkZd tksu¼,l0bZ0tsM0½ Hknksgh %& bl ifj;kstuk dh LFkkiuk ds fy, Hknksgh ftyk lar jfonkl uxj fLFkr 5 xzkeksa dh 515-166 ,dM+ futh Hkwfe ds izfrdj fu/kkZj.k gsrq djkj fu;ekoyh 1997 ds vUrxZr izfrdj nj :0 3]20]000@& izfr ,dM+ ij iwokZuqeksnu e.Myk;qDr Lrj ls izkIr gks pqdk gSA vfHkfu.kZ; ?kksf"kr djus ds fy;s ftykf/kdkjh ls vuqjks/k fd;k x;k gSA xkWao lHkk Hkwfe jdck 11-34 ,dM+ ds iquxzZg.k vkns'k fnukad 03-07-03 dks gks x;s gSaA vc rd futh o xkWo lHkk Hkwfe vtZu gsrq dqy /kujkf'k :0 16-66 djksM+ dk Hkqxrku fd;k x;k gSA vftZr Hkwfe ij dCtk izkIr gks x;k gSA xkWo lHkk dh lkoZtfud iz;kstu dh 7-354 ,dM+ Hkwfe ds iquZxzg.k dk izdj.k 'kklu Lrj ij yfEcr gSA
Hknksgh fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks= ifj;kstuk dks lsDVj LisflfQd ifj;kstuk ¼dkjisV mRikn½ ds :i esa ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 }kjk fodkldrkZ dh Hkwfedk vnk djrs gq, fodflr fd;k tkuk gSA bl ifj;kstuk ij cksMZ vkQ ,izwoy] Hkkjr ljdkj }kjk twu 2008 esa vkSipkfjd vuqeksnu iznku dj fn;k x;k gSA Hkwfe dk okLrfod dCtk izkIr dj fodkl dk;Z izkjaHk djus esa LFkkuh; dk'rdkjksa }kjk fojks/k fd;k tk jgk gSA ftyk iz'kklu ds lg;ksx ls HkkSfrd dCtk izkIr djus dk iz;kl fd;k tk jgk gSA
¼l½ fo'ks"k vkfFkZd tksu] eqjknkckn%&
eqjknkckn esa gLrfufeZr oLrqvksa ds fy;s fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks= LFkkfir djus gsrq Hkkjr ljdkj ls vuqeksfnr bl ifj;kstuk esa m0iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe }kjk ty] fo|qr] ty fudklh] lkekU; lqfo/kk;sa] bUySUM dUVsuj fMiks] fodkl vk;qDr dk;kZy;] dLVe dk;kZy;] cSad] iksLV vkfQl] VsyhQksu] iqfyl vkmViksLV] Qk;j LVs'ku] ckmUMªhoky] vkoklh; {ks=k] izkFkfed fpfdRlk dsUnz] lh0bZ0Vh0ih0 vkfn lqfo/kkvksa dk fuekZ.k @fodkl dk;Z yxHkx iw.kZ gks pqdk gSSA ikdsV&, dk dk;Z iw.kZ gksus ds QyLo:i dLVe foHkkx }kjk uksfVfQds'ku fuxZr dj fn;k x;k gSA m|fe;ksa dks Hkw&vkoaVu ,oa gLrkUrj.k dh izfdz;k dh tk jgh gSA
7- vkbZ0Vh0 fo'ks"k vkfFkZd ifj{ks=] Vªksfudk flVh%&
m0iz0jk0vkS0fo0fu0fy0 }kjk fodflr Vªksfudk flVh esa yxHkx 27-13 ,dM+ Hkw[k.M ij vkbZ0Vh0@vkbZ0Vh0bZ0,l0 ,l0bZ0tsM0 fodflr djus dh ifj;kstuk ij Hkkjr ljdkj }kjk twu 2008 esa vuqeksnu iznku dj fn;k x;k gSA
8- vkS|ksfxd voLFkkiuk mPphdj.k ;kstuk ¼vkS|ksfxd DyLVj ;kstuk½%&
Hkkjr ljdkj dh DyLVj ;kstuk ds vUrZxr cUFkj ¼mUuko½] dkuiqj esa DyLVj ;kstuk Hkkjr ljdkj ls Lohd`r gks pqdh gSA m|fe;ksa }kjk xfBr ,l0ih0oh0 }kjk bl ifj;kstuk ds fdz;kUo;u dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA dkuiqj nsgkr ¼jfu;ka½ ifj;kstuk fjiksVZ@izLrko jkT; ljdkj dh laLrqfr ds lkFk Hkkjr ljdkj ds vuqeksnu gsrq izsf"kr dh xbZ gSA fuxe ds 04 vkS|ksfxd {ks=ksa ¼xkft;kckn&2] cqyUn'kgj ,oa dkuiqj½ esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k gsrq ifj;kstuk;sa Hkh jkT; ljdkj dh laLrqfr lfgr Hkkjr ljdkj ds vuqeksnu gsrq izsf"kr dh xbZ gaaS ftlesa ls cqyUn'kgj jksM] xkft;kckn rFkk iudh] dkuiqj dh ifj;kstuk fjiksVZ iqu% iqujhf{kr dj izsf"kr dh xbZ gSA blds vfrfjDr esjB dyLVj gsrq Hkh ,d ifj;kstuk fjiksVZ rS;kj dh xbZ gSA mDr rhuksa ifj;kstuk;sa m0iz0 'kklu }kjk fnukad 11-02-09 dks Hkkjr ljdkj ds vuqeksnukFkZ izsf"kr dh xbZ gSA
9- ,dhd`r voLFkkiuk fodkl dsUnz ¼vkbZ0vkbZ0Mh0lh0½ %&
-132-
y?kq m|ksx ea=kky;] Hkkjr ljdkj ds dk;kZy; Kki fnukad 07 ekpZ] 1994 }kjk fiNM+s {ks=ksa@tuinksa esa y?kq m|ksxksa dks c<+kok fn;s tkus gsrq vkS|ksfxd {ks=ksa esa 50 ,dM++ Hkwfe ij :0 2-00 djksM+ izfr dsUnz ds vk/kkj ij vuqnku nsus dh ?kks"k.kk dh x;h FkhA bl ;kstuk ds vUrZxr ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 }kjk mRrj izns'k ds fiNM+s tuinksa esa y?kq m|ksx LFkkfir fd;s tkus gsrq dkslh&dksVou ¼eFkqjk½] ,Vk] cUFkj ¼mUuko½] esa ifj;kstuk;sa LFkkfir fd;s tkus gsrq Hkkjr ljdkj] m|ksx ea=kky; }kjk o"kZ 1996&97 esa Lohd`fr iznku dh x;h Fkh ,oa bu ifj;kstukvkas dk fodkl dk;Z iw.kZ gks pqdk gSA lEcfU/kr dsUnzks esa m|fe;ksa dks voLFkkiuk lqfo/kk;sa iznku djrs gq;s 200 ehVj ,oa 300 ehVj ds Hkw[k.Mksa dks miyC/k djk;k x;k gSA Hkkjr ljdkj ls mDr rhuksa ifj;kstukvksa ds fy;s dqy vuqnku :0 514-40 yk[k fuxe dks izkIr gqvk gSA
Hkkjr ljdkj }kjk rhu vU; ,dhd`r voLFkkiuk dsUnzksa dqlhZ jksM ¼ckjkcadh½] ckxir] elwjh&xqykoVh ¼xkft;kckn½ dh LFkkiuk gsrq Lohd`fr fnukWad 10-12-2001 dks iznku dh x;h FkhA bu rhuksa dsUnzksa dk fodkl dk;Z vfUre pj.k esa gSA jkeuxj ¼pUnkSyh½ esa ,dhd`r voLFkkiuk fodkl dsUnz dh vuqefr fnukWad 18-06-02 dks iznku dh x;h gSA ;gkWa fodkl dk;Z iw.kZ gks pqdk gaSA Hkkjr ljdkj }kjk mDr pkjksa ifj;kstukvksa esa :0 495-34 yk[k dk vuqnku vHkh rd izkIr gqvk gSA
10- ,iSjy ikdZ ;kstuk Hkkjr ljdkj dh ,iSjy ikdZ Qkj ,DliksVZ ;kstuk ds vUrxZr fuxe }kjk Vªksfudk flVh]
xkft;kckn ,oa :ek ] dkuiqj esas nks ikdksZ dh LFkkiuk dh x;h gS ftuds fooj.k fuEuor~ gS%& ¼v½ ,iSjsy ikdZ] Vªksfudk flVh] xkft;kckn & bl ifj;kstuk esa 235 ,dM+ + Hkwfe ij ,iSjy ikdZ LFkkfir fd;k x;k gSA ifj;kstuk esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ij dqy gq;s O;; ds vk/kkj ij 'kklu }kjk xfBr jkT;Lrjh; lfefr }kjk ifj;kstuk dh la'kksf/kr ykxr Hkwfe ewY; dks NksM+dj :0 5329-81 yk[k vuqeksfnr dh x;h gSA ifj;kstuk ds foRr iks"k.k gsrq :0 1500-00 yk[k Hkkjr ljdkj }kjk fuxe dks rFkk :0 198-00 yk[k es0 ,0,y0Vh0 izk0 fy0 dks vuqnku ds :Ik esa miyC/k djk;s x;s gSaA ifj;kstuk esa mijksDr ds vfrfjDr fuxe ds vkUrfjd lzksrksa ls :0 3433-81 yk[k rFkk Vsªafux lsUVj gsrq es0 ,0,y0Vh0 izk0 fy0 }kjk vius vkUrfjd lzks=ksa ls :0 198-00 yk[k O;; fd;s tkus izLrkfor gSaA es0 ,0,y0Vh0 fy0] cSaxyksj dks izf'k{k.k dsUnz] QS'ku fMtkbu lsUVj] dk;Z'kkyk@ Vwy:e o xq.koRrk fu;a=k.k dsUnz dh LFkkiuk ds fy;s 3600 oxZ eh0 Hkw[k.M fuxe }kjk vkoafVr fd;k x;k gS A blds vfrfjDr ,d vU; Vsªfuax lsUVj es0 ,0Vh0Mh0lh0 ] fnYyh ] tks Hkkjr ljdkj dh laLFkk gSS] }kjk pyk;k tk jgk gS A ifj;kstuk esa dqy :0 4634-43 yk[k dh /kujkf'k fuxe }kjk rFkk :0 351-71 yk[k es0 ,0,y0Vh0 izk0 fy0 }kjk vc rd O;; fd;s tk pqds gSaA ¼c½ VsDlVkby ,oa gkstjh ikdZ :ek] dkuiqj%& bl ifj;kstuk esa 174 ,dM+ + Hkwfe ij ,iSjy ikdZ LFkkfir fd;k x;k gSA ifj;kstuk esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ij dqy gq;s O;; ds vk/kkj ij 'kklu }kjk xfBr jkT;Lrjh; lfefr }kjk ifj;kstuk dh la'kksf/kr ykxr Hkwfe ewY; dks NksM+dj :0 2613-14 yk[k vuqeksfnr dh x;h gSA ifj;kstuk ds foRr iks"k.k gsrq :0 1163-75 yk[k Hkkjr ljdkj }kjk fuxe dks rFkk :0 200-00 yk[k es0 ,0,y0Vh0 izk0 fy0 dks vuqnku ds :Ik esa miyC/k djk;s x;s gSaA ifj;kstuk esa mijksDr ds vfrfjDr fuxe ds vkUrfjd lzksrksa ls :0 1049-39 yk[k rFkk Vsªafux lsUVj gsrq es0 ,0,y0Vh0 izk0 fy0 }kjk muds vius vkUrfjd lzks=kksa ls :0 200-00 yk[k O;; fd;s tkus izLrkfor gSaA es0 ,0,y0Vh0 fy0] cSaxyksj dks izf'k{k.k dsUnz] QS'ku fMtkbu lsUVj] dk;Z'kkyk@ Vwy:e o xq.koRrk fu;a=k.k dsUnz dh LFkkiuk ds fy;s 3600 oxZ eh0 dk Hkw[k.M fuxe }kjk vkoafVr fd;k x;k gS A blds vfrfjDr ,d vU; Vsªfuax lsUVj es0 ,0Vh0Mh0lh0] fnYyh] tks Hkkjr ljdkj dh laLFkk gSS] }kjk pyk;k tk jgk gS A ifj;kstuk esa dqy :0 2083-47 yk[k dh /kujkf'k fuxe }kjk rFkk :0 200-54 yk[k es0 ,0,y0Vh0 izk0 fy0 }kjk vc rd O;; fd;s tk pqds gSaA 11- ,lkbM%& ,lkbM ;kstuk gsrq m0iz0jk0vkS0fo0fu0fy0 dks uksMy ,tsUlh rFkk fu;kZr vk;qDr] m0iz0'kklu dks uksMy vf/kdkjh ukfer fd;k x;k gSA bl ;kstuk ds vUrxZr foRrh; o"kZ 2008&09 rd :0 13]134-00 yk[k Hkkjr ljdkj ls izkIr gq;s gaSA o"kZ 2009&10 gsrq :0 2099-00 yk[k dk vkoaVu fd;k x;k gSA ,lkbM Q.M ls fnlEcj] 2009 rd :0 11703-16 yk[k fofHkUu fdz;kUo;u laLFkkvksa dks mudh ekax ds vuq:i voeqDr fd;s tk pqds gSaA
-133-
12- Pkksyk] vkS|ksfxd {ks= cqyUn'kgj %&
;g fuxe dh ,d egRokdka{kh ;kstuk gS A 10 xzkeksa dh 2607-00 ,dM+ Hkwfe vftZr gks pqdh gS rFkk 191 ,dM+ xzke lHkk Hkwfe dk iquxZzg.k gks pqdk gS A dk'rdkjksa ls okrkZ dj m0iz0 djkj fu;ekoyh 1997 ds vUrxZr :0 405@& izfr oxZxt¼leLr ykHkksa ;Fkk vfrfjDr izfrdj] lksyksf'k;e rFkk C;kt dks 'kkfey djds½ izfrdj nj ij lgefr ij izLrko fn0 30-07-07 dks ftykf/kdkjh dks Hkstk x;kA tuin ls 4 ckj izLrko izLrkfor nj vf/kd crkrs gq;s okil vk;k A varr% fn0 10-10-08 dks e.Myk;qDr ds vuqeksnu ds fy;s Hkstk x;k A e.Myk;qDr us i= fn0 26-03-09 ds }kjk orZeku cktk: nj ds ifjizs{; esa dk'rdkjksa ls okrkZ dj la'kksf/kr izLrko Hkstus dks ftykf/kdkjh dks funsZ'k fn;s x;s gSaA iqu% nj ij dk'rdkjksa ls okrkZ dh xbZA b/kj xzsVj uks,Mk esa la'kksf/kr izfrdj dh nj :0 850@& izfr oxZeh0 ,oa xkft;kckn esa :0 800@& izfr oxZeh0 esa djkj gks jgs gS A djkjksa ds vk/kkj ij dk'rdkj izfrdj esa c<+ksRrjh dh ckr djus yxs gSA eaMyk;qDr }kjk izfrdj dh izLrkfor nj dks orZeku cktkj ewY; ds ifjizs{; esa iqujhf{kr djds izLrko Hkstus ds funsZ'k ds vuqikyu esa iqu% dk'rdkjksa ls okrkZ dh tk jgh gSA fnukad 06-06-09 dks cSBd esa dk'rdkjksa us iwoZ nj ij vlgefr izdV dh rFkk xszVj uks,Mk ,oa uks,Mk dh orZeku nj ds e/; fdlh nj ij okrkZ fd;s tkus dk izLrko j[kk A ij xzsVj uks,Mk@uks,Mk dh njksa ij izfrdj dk'rdkjksa dks fn;s tkus dh fLFkfr esa ifj;kstuk dh ok;osYVh lekIr gks tkus dh laHkkouk gS vr,o fuxe ftyk iz'kklu ds lg;ksx ls dk'rdkjksa ls izfrdj dh nj fu/kkZj.k gsrq okrkZ djus gsrq iz;kljr gS
13- m0iz0 jkT; vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k
fuxe }kjk fodflr vkS|ksfxd {ks=ksa ds fodkl] izcU/ku] j[k&j[kko dk fu/kkZj.k] ekLVj Iyku o fodkl ;kstuk;sa cukus] Lohd`r Hkw&mi;ksx ds vuqJo.k o djk/kku gsrq 'kklu }kjk m0iz0jk0vkS0fo0 izkf/kdj.k ds xBu dh Lohd`fr nsrs gq, ;wihlhMk ds xBu dks 'kklu ds uksfVfQds'ku la[;k 1418@77&2001&267Hkk@97 Vhlh&1 fnukad 5 flrEcj] 2001 }kjk vfHkKkfir dj fn;k x;kA bl vf/klwpuk dks la'kksf/kr djrs gq;s 'kklu }kjk fuxZr vf/klwpuk la0 2877@86&08&32@2008 fn0 30-07-08 ds ek/;e ls fuxe ds v/;{k dks insu izkf/kdj.k dk v/;{k Hkh ukfer fd;k x;k gSA blds vfrfjDr 'kklu dh vf/klwpuk la0 3470@80&08&52@2008@ ,lvkbZMh fn0 16-09-08 }kjk nks u;s xSj 'kkldh; lnL;ksa dks ;wihlhMk ds lapkyd e.My esa ukfer dj fn;k x;k gSA izkf/kdj.k }kjk vf/klwfpr {ks=ksa ds fodkl ds jsX;wys'ku gsrq Hkou mi fu;e] Hkwfodkl ,oa ;kstuk fu/kkZj.k gsrq fofu;eu ykxw fd;s x;s gSa ftudh 'kklu }kjk vf/klwpuk tkjh djus gsrq vko';d dk;Zokgh dh tk jgh gSA ;wihlhMk ds fofu;euksa dk fgUnh vuqokn iw.kZ gks x;k gS ,oa lykgdkj }kjk tkap dj la'kks/ku gsrq izsf"kr fd;k x;k gSA ;wihlhMk dh cSsBdksa esa fy;s x;s fu.kZ;ksa dk la'kks/ku fd;k tk jgk gSA
ïïï
-134-
4&mRrj izns'k y?kq m|ksx fuxe fy0] dkuiqj
m0 iz0 y?kq m|ksx fuxe fy0 dh LFkkiuk izns'k esa y?kq vkS|ksfxd {ks= ds iw.kZ fodkl gsrq twu 1958 esa gqbZ A vf/kd`r iwath :0 25-00 djksM+
iznRr iwath :0 5-96 djksM+ ¼ vf/kd`r iwath dk ek= 23-84%½
vf/kdre O;olk; :0 385-00 djksM+ ¼ o"kZ 2008&09½
• fofHkUu izdkj ds dPps eky tSls ykSg ,oa bLikr] vykSg /kkrq,sa@Ldszi] dks;yk vkfn y?kq bdkbZ;ksa dks miyC/k djkuk A
• iwoZ esa fuxe }kjk funs kky; ds vkS|ksfxd vkLFkkuksa dh LFkkiuk ,oa vuqj{k.k A • y?kq m|fe;ksa dks foi.ku lgk;rk miyC/k djkuk A • y?kq bdkbZ;ksa dks fdjk;k dz; ;kstuk ds v/khu e khuksa dh vkiwfrZ A • vk;kfrr dPps eky ,oa e khuksa dh bdkbZ;ksa dh fof'k"V ekax ij vkiwfrZ A • fiNM+s {ks=ksa esa vkS|ksfxd vkLFkku ,oa ladqy lewgksa dh LFkkiuk A • izns'k ds fiNMs+ {ks=ksa esa la;qDr {ks= ds v/khu va'kiwath esa lgHkkxhnkjh ds vUrxZr m|ksxksa dh LFkkiukA
foRrh; o"kZ 2009&2010 ds ekg fnlEcj 2009 rd fuxe ds O;olkf;d y{;ks ds lUnHkZ esa HkkSfrd ,oa foRrh; miyfC/k;kW A
v½ lsok fo’k;d ;kstuk;sa %& 1½ foi.ku lgk;rk ;kstuk %&
foi.ku lgk;rk ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2009&10 gsrq okf"kZd y{; #0 11]000-00 yk[k ds vuqikfrd y{; :0 8250-00 yk[k ds fo:} ekg fnlEcj 2009 rd #0 10883-91 yk[k dh miyfC/k jgh] tks fnlEcj 2009 ds vuqikfrd y{; dk 132-00 % gSA
2½ fuekZ.k ;kstuk %& fuekZ.k ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2009&10 gsrq okf"kZd y{; #0 3500-00 yk[k ds vuqikfrd y{; :0 2625-00 yk[k ds fo:} ekg fnlEcj] 2009 rd #0 1435-17 yk[k dh miyfC/k jgh] tks fnlEcj] 2009 ds vuqikfrd y{; dk 54-67 % gSA ,u0vkj0,p0,e0 ds flfoy dk;Z :0 2200 yk[k ds dk;kZns k fuxZr fd;s tk pqds gSa] ftudk dk;Z izkjEHk gks pqdk gS vkSj 31-03-2010 rd iw.kZ fd;k tkuk vuqcfU/kr gSA
c½ dPps eky dk laxzg ,oa forj.k fo"k;d ;kstuk;sa %& 1½ ykSg ,oa bLikr %&
ykSg ,oa bLikr ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2009&10 gsrq okf"kZd y{; #0 17]500-00 yk[k ds vuqikfrd y{; :0 13125-00 yk[k ds fo:} ekg fnlEcj] 2009 rd #0 7594-88 yk[k dh miyfC/k jgh] tks fnlEcj] 2009 ds vuqikfrd y{; dk 57-87 % gSA fofnr gks fd vUrjkZ’Vªh; ,oa jk’Vªh; cktkjksa esa eUnh dk :[k jgk gS rFkk eSVy lsDVj ds vUrxZr fo ks’k :i ls eUnh dk :[k jgk gS ftlls fuxe ds ykSg ,oa bLikr O;kikj ij izfrdwy izHkko iMk gSA
2½ ykSg @ vykSg LdzSi %&
-135-
ykSg@vkykSg LdzSi ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2009&10 gsrq okf"kZd y{; #0 1500-00 yk[k ds vuqikfrd y{; :0 1125-00 yk[k ds fo:} ekg fnlEcj] 2009 rd #0 1099-94 yk[k dh miyfC/k jgh] tks fnlEcj] 2009 ds vuqikfrd y{; dk 97-77 % gSA
3½ dks;yk %&
dks;yk ;kstukUrxZr o’kZ 2009&10 gsrq okf"kZd y{; #0 16500-00 yk[k ds vuqikfrd y{; :0 12375-00 yk[k ds fo:} ekg fnlEcj] 2009 rd #0 11731-98 yk[k dh miyfC/k jgh] tks fnlEcj 2009 ds vuqikfrd y{; dk 94.80 % gSA dksy bf.M;k fy0 }kjk izkFkfedrk ds vk/kkj ij fofHkUu izns'kksa ds fctyh ?kjksa dks vkiwfrZ djus ds dkj.k rFkk ,Q0,l0,0 ds vk/kkj ij dksy bf.M;k }kjk vkiwfrZ ugha fd;s tkus ds dkj.k 94-80 % dk gh y{; lqfuf pr fd;k tk ldkA fofnr gks fd iwoZ o"kZ 2008&09 esa ekg fnlEcj] 2009 rd ek= :0 6070-01 yk[k dk dks;ys dh vkiwfrZ gqbZ Fkh ] tks o"kZ 2009&10 esa ekg fnlEcj] rd c< dj :0 11731-98 yk[k jgh tks iwoZ o"kZ dh vis{kk 93-28 % vf/kd gS A
l½ eq[; mRikndksa ds vfHkdrkZ ds #Ik esa %& 1½ Hkkjrh; bLikr izkf/kdj.k fy0 %&
bl ;kstuk esa o’kZ 2009&10 gsrq okf"kZd y{; #0 45-00 yk[k ds vuqikfrd y{; :0 33-75 yk[k ds fo:} ekg fnlEcj] 2009 rd #0 16-30 yk[k dh miyfC/k jgh] tks fnlEcj] 2009 ds vuqikfrd y{; dk 48-30 % gSA
n½ olwyh fo"k;d ;kstuk;sa %&
fuxe dh fdjk;k dz;] Åuh /kkxk ;kstuk] vk;kr ;kstuk vkfn fuf"dz; ;kstukvksa esa dsoy olwyh fo"k;d dk;Z lEikfnr fd;k tk jgk gS rFkk o’kZ 2009&10 esa fuxe dk ;g iz;kl gS fd fofHkUu fof?kd fooknks dh l?ku iSjoh rFkk ,d eq r le>kSrk ;kstuk ds ek/;e ls okf’kZd y{; dksa izkIr fd;k tk ldsa ftl gsrq lEcU/kh {ks=h; izcU/kdksa dks l?ku iz;kl djus gsrq funsZf kr fd;k tk pqdk gSA ekg fnlEcj] 2009 rd :0 20-32 yk[k dh olwyh lqfuf pr dh tk pqdh gSA
xr rhu o"kksZ esa fuxe ds eq[; HkkSfrd miyfC/k;ksa dk fooj.k A
dz; ,oa fodz; fo"k;d dk;Zdykiksa esa HkkSfrd rFkk foRrh; <+kpas ds lanHkZ esa nksuks miyfC/k;kW rnkuqlkj bafxr dh x;h gSA vU; esa foRrh; miyfC/;ka bafxr dh tk jgh gSA
Ok"kZ dPpk eky ykSg] vykSg ,oa
dks;yk
eq[; mRikndksa ds vfHkdrkZ ds #i esa dPpk eky dk forj.k
ewY; ¼#0 yk[k esa½
foi.ku lgk;rk ;kstuk
ewY; ¼#0 yk[k esa½
fuekZ.k
ewY; ¼#0 yk[k esa½
ek=k ¼eS0 Vu½
ewY; ¼#0 yk[k esa½
2007&08 159695-33 17194-94 30-22 2738-83 2092-64
2008&09 626235-62 26816-40 23-80 9362-93 2331-19
2009&10 fnlEcj
574691-40 20426-80 16-30 10883-91 1435-17
-136-
2009 rd
ïïï
- 137 -
5&mRrj izns'k jkT; oL= fuxe fyfeVsM ] dkuiqj mRrj izns'k jkT; oL= fuxe dh LFkkiuk 2 fnlEcj] 1969 dks mRrj izns'k ljdkj dh ,d dEiuh ds :Ik esa gqbZ Fkh rFkk 24 fnlEcj] 1973 dks bl fuxe dks ifCyd fyfeVsM dEiuh ds :Ik esa ifjofrZr fd;k x;kA dsUnzh; foRrh; laLFkkvksa }kjk _.k Lohd`fr dh vko';drkuqlkj o"kZ 1974 esa nks lgk;d dEifu;ksa dze'k% mRrj izns'k jkT; drkbZ feYl dEiuh fy0 ¼ua0&1½ rFkk mRrj izns'k jkT; drkbZ feYl dEiuh ¼ua0&2½ dh LFkkiuk dh xbZA fnukad 2-4-90 ls fuxe dh nksuksa lgk;d dEifu;ksa ds uke cny fn;s x;s gS] tks dze'k% mRrj izns'k jkT; drkbZ dEiuh fy0 ,oa mRrj izns'k jkT; ;kuZ dEiuh fy0 gSA fnukad 30-11-2009 dks fuxe dh vf/kd`r iwath :0&166-00 djksM+ rFkk pqdrk iwath :0&160-79 djksM+ FkhA
LFkkiuk ds mn~n s'; %& fuxe dh LFkkiuk ds eq[; mn~ns'; fuEufyf[kr Fks %&
1& drkbZ fey O;olk; dks bldh lHkh 'kk[kkvksa esa djuk ,oa dEiuh ds bl izdkj ds O;olk; dk izcU/k djuk tks Hkkjr ljdkj ;k jkT; ljdkj }kjk lkSais x;s gksA
2& fdlh Hkh VsDlVkby fey ;k bldh lgk;d dEiuh dks c<+kok nsukA
3& drkbZ feyksa dh LFkkiuk djuk ,oa O;olk;ksa dk pykuk tks :bZ esa fcukSyk fudkyus] drkbZ] cqukbZ] jaxkbZ] fuekZ.k lHkh izdkj dh :bZ dh xk¡Bs cukuk] twV] js'ke cVqvk] Åu] jksvks] js;ku vkSj nwljs euq'; fufeZr js'ks dk dk;Z djrs gksaA
4& lHkh izdkj ds /kkxksa dk fuekZ.k djukA
5& ubZ oL= feyksa dh LFkkiuk gsrq /ku yxkuk rFkk oL= m|ksx ls lEcfU/kr fdlh Hkh dEiuh] O;fDr] QeZ dks foRrh; lgk;rk iznku djukA
6& py jgh drkbZ feysa ftudk vf/kxzg.k jkT; ljdkj }kjk fd;k x;k gS] dk izcU/k djukA
7& ifj;kstuk fjiksZVksa dh rS;kjh rFkk fQthfcYVh v/;;u ,oa oL= O;olk; esa lkekU; lykgdkj ds :Ik esa dk;Z djukA
ch0vkbZ0,Q0vkj0 dks lanHkZ %&
jkT; oL= fuxe dks fnukad 5-12-1994 dks ch0vkbZ0,Q0vkj0 esa lanfHkZr fd;k x;kA ch0vkbZ0,Q0vkj0 us vius vkns'k fnukad 2-2-1995 ds ek/;e ls jkT; oL= fuxe dks ,d :X.k dEiuh ?kksf"kr fd;kA dk;Z'khy iwath ds vHkko vkSj oL=ks|ksx esa O;kIr eanh ds dkj.k fuxe dh ikapksa feyksa dks pyk;k tkuk lEHko ugha gks ldkA QyLo:Ik ,d&,d dj lHkh feyksa esa mRiknu xfrfof/k;k¡ BIi gks x;h vkSj varr% 14 ekpZ] 2001 dks ikapksa feyksa esa vkSipkfjd canh dh ?kks"k.kk dj nh x;hA feyokj mRiknu xfrfof/k;ka can gksus dh frfFk;ka fuEu izdkj gSa %&
>kalh & uoEcj] 1997
l.Mhyk & uoEcj] 1998
esjB & twu] 1999
dk'khiqj & fnlEcj] 1998
tliqj & vDVwcj] 1998
feyksa esa mRiknu xfrfof/k;ka can gksus ds mijkUr eq[;ky; lfgr >kalh] l.Mhyk vkSj esjB feyksa ds dkfeZdksa dks oh0vkj0,l0 nsdj lsokeqDr dj fn;k x;kA dk'khiqj vkSj tliqj bdkbZ;ksa dh lEifRr;ksa dk HkkSfrd gLrkUrj.k fnukad 20 vxLr] 2004 dks mRrjkapy jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe
- 138 -
fy0] ¼flMdqy½ dks vkSipkfjd :Ik ls dj fn;k x;k gSA orZeku esa fuxe dk ekeyk ch0vkbZ0,Q0vkj0 ds le{k fopkjk/khu gSA laxBukRed <k¡pk
eq[;ky; lfgr >kalh] l.Mhyk vkSj esjB feyksa ds dkfeZdksa dks oh0vkj0,l0 nsdj lsokeqDr dj fn;k x;k gSA fof/kd izkfo/kkuksa ds vuqikyu esa dsoy va'kdkfyd v/;{k ,oa izcU/k funs'kd inklhu gS] 'ks"k in lekIr gks x;s gSaA
ys[kksa dh fLFkfr%&
o"kZ 2008&09 ds ys[ks iw.kZdj funs'kd e.My }kjk vuqeksfnr fd;s tk pqds gSaA ys[kksa ij fu;a=d egkys[kk ijh{kd dh fVIi.kh izkIr gks pqdh gS ftldks fd fuxe dh okf"kZd lkekU; lHkk esa vaxhdkj fd;k tkuk izLrkfor gSA
orZeku dk;Zdze%&
orZeku esa fnukad 14-9-2007 dks eaf= e.Myh; lfpo dh v/;{krk esa ,oa fnukad 11-10-2007 dks voLFkkiuk ,oa vkS|ksfxd fodkl vk;qDr dh v/;{krk esa lEiUu cSBd esa lS)kfUrd :i ls ;g fu.kZ; fy;k tk pqdk gS fd bu dEifu;ksa¼m0iz0 jkT; oL= fuxe] m0iz0 LVsV fLifuax dEiuh ,oa m0iz0 LVsV ;kuZ dEiuh½ dk futhdj.k gh Jzs;Ldj gSA pWwfd fuxe dk ekeyk chvkbZ,Qvkj esa lanfHkZr gS] vr% fdlh Hkh fu.kZ; ds fdz;kUo;u esa chvkbZ,Qvkj dh vuqefr vifjgk;Z gSA vr% 'kklu ds futhdj.k ds fu.kZ; dks chvkbZ,Qvkj@,,vkbZ,Qvkj ds laKku esa Hkh yk;k tk pqdk gS] ftl ij chvkbZ,Qvkj us flrEcj]2008 rd fuxe dks jkT; ljdkj }kjk vuqeksfnr iquZoklu ;kstuk izsf"kr djus gsrq fnukad 06-05-2008 ds vius vkns'k esa funsZf'kr fd;k gSA 'kklu }kjk rduhdh@ck;fcyVh dk v/;;u djus] lEifRr;ksa dk ewY;kadu djus rFkk la'kksf/kr iquoklZu ;kstuk rS;kj djus gsrq es0 uknZu bf.M;k VSDlVkbZy fjlpZ ,lksfl,'ku ¼fuVªk½ xkft;kckn dks fu;qDr fd;k x;k gSA fuVªk }kjk izsf"kr okWafNr fjiksVZ ,oa la'kksf/kr iquoklZu ;kstuk dk ek0 eaf=ifj"kn }kjk vuqeksnu fd;k tkuk gSa rRi'pkr la'kksf/kr iquokZlu ;kstuk ek0 ch0vkbZ0,Q0vkj0 dks izsf"kr dh tkuh gSa
ïïï
- 139 -
6&;w0ih0 LVsV fLifuax dEiuh fy0] dkuiqj
m0iz0 jkT; drkbZ feYl dEiuh ua0&1 fy0] dh LFkkiuk 20 vxLr] 1974 dks m0iz0 jkT;
oL= fuxe dh ,d lgk;d dEiuh ds :Ik esa gqbZ FkhA fnukad 2-4-90 ls bl dEiuh dk uke cnydj
m0iz0 jkT; drkbZ dEiuh fy0] dj fn;k x;k gSA izkjEHk esa dEiuh dh vf/kd`r iwath :0&7-00 djksM+
,oa pqdrk iwath 2-93 djksM+ FkhA fnukad 31-12-2008 dks dEiuh dh vf/kd`r iawth :0&93-30 djksM+ ,oa
pqdrk iwath :0&93-25 djksM+ FkhA
jkT; ljdkj ds fu.kZ; ij m0iz0 jkT; drkbZ dEiuh fy0] }kjk izns'k esa 25]000 rdqvksa dh
{kerk okyh 4 drkbZ feysa dze'k% jk;cjsyh] ckjkcadh] eÅukFkHkatu ,oa vdcjiqj esa LFkkfir dh x;hA
lwr dh c<+rh gqbZ ekaxksa dks ns[krs gq, jkT; ljdkj }kjk fu.kZ; ysdj jkT; drkbZ dEiuh dh mijksDr
pkjksa drkbZ feyksa dh {kerk 25]000 rdqvksa ls c<+kdj 50]000 rdq;s dj nh x;hA 11 twu] 1990 ls
vdcjiqj bdkbZ cUn gks pqdh gS vkSj ch0vkbZ0,Q0vkj0 ds funsZ'kkuqlkj bldh lEifRr;ksa dk fuLrkj.k
Hkh gks pqdk gSA 'ks"k 3 feysa dze'k% jk;cjsyh] ckjkcadh ,oa eÅukFkHkatu O;olkf;d mRiknu dj jgh
Fkh fdUrq Jfed v'kkfUr ds dkj.k eÅ fey esa fnukad 30-10-2005 ls vkSipkfjd canh ?kksf"kr dj nh
x;h gSA m0iz0 jkT; drkbZ dEiuh dh bu rhuksa feyksa dh {kerk o O;olkf;d mRiknu dh frfFk;ka
fuEu izdkj gS%&
dze la0 v/khuLFk bdkbZ;ka OkrZeku O;olkf;d mRiknu izkjEHk djus dh frfFk 25]000 rdqvksa dh 50]000 rdqvksa dh 1& jk;cjsyh 50]000 1-10-75 25-03-83 2& Ckkjkcadh 50]000 1-4-77 25-03-83 3& EkÅukFkHkatu 50]000 01-11-76 27-04-84
OkrZeku esa jk;cjsyh fey esa 25]000 rdq;s gh py jgs gSaA
EkÅ fey esa fnukad 30-10-2005 ls m0iz0 vkS|ksfxd fookn vf/kfu;e ds vUrxZr vkSipkfjd canh ?kksf"kr dj nh x;h gSA
dk;Z iz.kkyh%&
m0iz0 jkT; drkbZ dEiuh dh drkbZ feysa] lHkh izdkj ds lwr tSls dkVu] flUFksfVd] gkstjh]
CyS.MsM ,oa vkS|ksfxd lwr 3 dkmUV ls 80 dkmUV rd ds dkMsZM rFkk dksEcM lwr ds mRiknu ds
fy, iw.kZ :is.k l{ke gSA bu feyksa }kjk mRikfnr lwr ns'k esa gj izdkj ds diM+ksa] tSls QSUlh diM+s
gkstjh ,oa vU; oL= mRiknksa ds fy, mi;qDr gSA
- 140 -
fiNys rhu o"kksZ dh foRrh; ,oa HkkSfrd miyfC/k;k¡
¼v½ foRrh; miyfC/k;k¡ %&
Ok"k Z Lkapkyu ykHk¼gkfu½ C;kt] gzkl ds iwoZ ysfdu fiNys o"kZ ds lek;kstu ds ckn
Ukdn ykHk@gkfu gzkl ds iwoZ ysfdu C;kt ,oa fiNys o"kZ ds lek;kstu ds ckn½
'kq) ykHk gkfu¼gzkl] C;kt ,oa fiNys o"kZ ds lek;kstu ds ckn½
2006&2007 ¼&½ 700-59 ¼&½712-60 ¼&½894-42
2007&2008 ¼&½1131-61 ¼&½ 1150-16 ¼&½ 1311-22
2008&2009 231-01 180-37 31-81
¼c½ HkkSfrd miyfC/k;k¡%&
Ok"k Z pkfyr rdq;s
mi;ksx izfr'kr
mRiknu¼yk[k fd0xzk0 esa½
VuZ vksoj ¼yk[k :0 esa½
2006&2007 75000 93-14 87-04 10092-31
2007&2008 75000 86-92 74-98 8156-97
2008&2009 75000 69-84 64-48 7536-80
fiNys rhu o"kksZ esa dEiuh dh ykHk ¼gkfu½ dh fLFkfr fuEu izdkj ls gS %&
¼:0 yk[k esa½
Ok"kZ Ukdn ykHk¼gkfu½ 'kq) ykHk@gkfu ¼ykHk@gkfu½
2006&2007 ¼&½ 712-60 ¼&½ 894-42
2007&2008 ¼&½ 1150-16 ¼&½ 1311-22
2008&2009 180-37 231-01
UkksV %& mijksDr vk¡dM+ksa esa cUn fey vdcjiqj ds vk¡dM+s 'kkfey gSaA
oh0vkj0,l0 dh fLFkfr &
ch0vkbZ0,Q0vkj0 }kjk fnukad 24-04-2001 dks lEiUu cSBd esa ;g funsZ'k fn;s x;s Fks fd
dEiuh }kjk ,d la'kksf/kr iquZoklu ;kstuk izLrqr dh tk;s] ftldk ijh{k.k fuVªk }kjk Hkh djk;k
tk;sA fuVªk }kjk ijh{k.kksijkUr ;g laLrqfr dh x;h Fkh fd 25&25 gtkj rdqvksa dh iqjkuh feyksa dks
can dj fn;k tk;s vkSj bdkbZ;ksa o eq[;ky; ds ljIyl dkfeZdksa dks oh0vkj0,l0 nsdj lsokfuo`Rr
dj fn;k tk;sA 'kklu }kjk bdkbZ;ksa vkSj eq[;ky; ds dkfeZdks ds oh0vkj0,l0 gsrq :0 2651-69
- 141 -
yk[k ,oa eÅ bdkbZ ds dkfeZdksa dks NaVuh eqvkotk gsrq :0 154-17 yk[k dh /kujkf'k miyO/k djk;h
x;h Fkh ftlls eq[;ky;] jk;cjsyh] eÅ ,oa ckjkcadh bdkbZ;ksa ds fofHkUu Js.kh ds dze'k% 52] 886]
498 ,oa 107 dqy 1543 dkfeZdksa dks oh0vkj0,l0 dk Hkqxrku dj lsokeqDr dj fn;k x;k gSA
eÅ bdkbZ fnukad 30 vDVwcj]2005 ls can gSA pwWfd dk;kZy; Kki fnukad 06-10-2006 esa bl
bdkbZ dks 25]000 rdq;s dh {kerk ij pyk;k tkuk izLrkfor Fkk] bl izR;k'kk esa fofHkUu Js.kh ds dqy
1414 Jfedksa dks oh0vkj0,l0 ;k NaVuh eqvkotk dk ykHk ugha fn;k x;k Fkk] ;fn bu dkfeZdksa dks
Hkh lsokfuo`Ùk fd;k tkrk gS rks oh0vkj0,l0 o NaVuh eqvkotk gsrq :0 975-00 yk[k dh vko';drk
gksxhA
ch0vkbZ0,Q0vkj0 dh fLFkfr%& orZeku esa ek0 eaf= e.Myh; lfpo dh v/;{krk esa lEiUu cSBd fnukad 14&9&07 rFkk
voLFkkiuk ,oa vkS|ksfxd fodkl vk;qDr ,oa izeq[k lfpo dh v/;{krk esa fnukad 11&10&07 dks
vkgwr cSBd esa lkoZtfud {ks= dh feyksa dks nh?kZdkyhu yht ij pyk;s tkus ds ctk; futhdj.k
¼fodz; ds ek/;e ls½ fd;k tkuk vf/kd Js;Ldj le>k x;kA rnUkuqlkj dk;Zokgh fd;s tkus gsrq
funZs'k tkjh fd;s x;sA 'kklu ds bl vfHker dks ek0 ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 dks voxr djkrs gq, feyksa
dk iquokZlu futhdj.k ¼fodz; ds ek/;e ls½ fd;s tkus dh vuqefr ekaxh x;h FkhA
,0,0vkbZ0,Q0vkj0 us vius vkns'k fnukad 29&01&08 }kjk 8 lIrkg ds vUnj la’kksf/kr iquokZlu
;kstuk jkT; ljdkj ds vuqeksnu ds Ik'pkr vkijsfVax ,tsUlh@ek0 ch0vkbZ0,Q0vkj0 dks iszsf"kr fd;s
tkus gsrq funZs'k tkjh fd;sA jkT; ljdkj }kjk ;kstuk izsf"kr djus dh le; lhek fnukad 31&3&09
rd foLrkfjr djus gsrq ek0 ch0vkbZ0,Q0vkj0 ls vuqjks/k fd;k x;k Fkk ftls ek0 ch0vkbZ0,Q0vkj0
}kjk Lohd`r dj fn;k x;k gSA iqu% jkT; ljdkj }kjk mDr le; lhek vkxkeh 31-12-2009 rd
foLrkfjr djus gsrq ek0 ch0vkbZ0,Q0vkj0 ls vuqjks/k fd;k x;k gSA bl izdj.k esa chvkbZ,Qvkj }kjk
lquokbZ dh frfFk fu/kkZfjr ugha dh x;h gSA 'kklu }kjk rduhdh@ok;fofyVh dk v/;;u djuk]
lEifRr;ksa dk ewY;kadu djus rFkk la'kksf/kr iquZoklu ;kstuk rS;kj djus gsrq esllZ&uknZu bf.M;k
VsDlVkby fjlpZ ,lksfl,'ku ¼fuVªk½ xkft;kckn dks fu;qDr fd;k x;k gSA fuVªk }kjk izsf"kr okafNr
fjiksVZ ,oa la'kksf/kr iquZoklu ;kstuk dk ek0 eaf= ifj"kn }kjk vuqeksnu fd;k tkuk gSAA rRi'pkr
la'kksf/kr iquZoklu ;kstuk ek0 chvkbZ,Qvkj dks izsf"kr dh tkuh gSA
ys[kksa dh fLFkfr%& dEiuh ds o"kZ 2008&09 ds ys[ks iw.kZ dj funs'kd e.My }kjk vuqeksfnr fd;s tk pqds gSaA
ys[kksa ij egk fu;a=d ys[kk ijh{kd }kjk xfBr Vhe us vadsf{kr dk;Z dj fy;k gSA dEiuh }kjk
MªkQ~V desUV~l dk mRrj fn;k tk pqdk gSA ys[kksa ij fu;a=d egk ys[kk ijh{kd dh fVIi.kh izkIr gksrs
gh dEiuh dh okf"kZd lkekU; lHkk esa vaxhdkj dj fy;k tk;sxkA
ïïï
- 142 -
7&mRrj izns'k jkT; ;kuZ dEiuh fyfeVsM] dkuiqj
1- i`"BHkwfe %&
m0iz0 LVsV ;kuZ dEiuh dh LFkkiuk fnukad 20-8-1974 dks mRrj izns’k jkT; oL= fuxe dh lgk;d dEiuh ds :i esa gqbZ FkhA o"kZ 1981 rd lqlqIrkoLFkk esa jghA rRi’pkr bl dEiuh dh estk] ckank] cfy;k ,oa tkSuiqj esa 25000 rdqvksa dh {kerk okyh drkbZ feyksa dh LFkkiuk dk dk;Z lkSaik x;kA bu feyksa dk O;olkf;d mRiknu Øe’k% fnukad 1-2-1984] 1-4-1984] 1-7-1986 ,oa 1-4-1987 dks vkjEHk gqvkA
2- LFkkiuk ds mn~ns’;& dEiuh dh feykssa dh LFkkiuk ds mn~ns’; fuEuor Fks %&
¼v½ mfpr njksa ij cqudjksa dks lwr miyC/k djkukA
¼c½ vkS|ksfxdhdj.k dks c<+kok nsukA
¼l½ lEcfU/kr {ks= esa fodkl djukA
¼n½ jkstxkj ds volj l`ftr djukA
vkjEHk ls gh dEiuh dh foRrh; fLFkfr larks"ktud ugha jghA fnukad 31-3-2009 rd dEiuh dks #i;s 144-26 djksM+ dh gkfu mBkuh iM+hA gkfu dk eq[; dkj.k] foRrh; vHkkoksa ds dkj.k le;kuqlkj vk/kqfudhdj.k dk u gksuk] ekax ds lkis{k vf/kd mRiknu {kerk dk l`tu gks tkuk] osru Hkkj vis{kkd`r vf/kd gksuk vkfn jgk gSA
3- izeq[k miyfC/k;ka %&
¼1½ tkSuiqj bdkbZ esa yxHkx 1250 dkfeZdksa dk izR;{k fu;kstuA
¼2½ fey fLFkr {ks= dk fodklA
¼3½ izns’k fLFkr cqudjksa dk mfpr nkeksa esa lwr miyC/k djk;k tkukA
¼4½ tkSuiqj bdkbZ }kjk izfro"kZ yxHkx #0 4-50 djksM+ ,Dlkbt M~;qVh ds :Ik esa ’kklu dks Hkqxrku fd;k tkukA
4- dEiuh dh iwath dh fLFkfr fnukad 31-3-2009 rd fuEuor~ gS %&
¼#0 djksM+ esa½
vf/kd`r iwath 32-00
pqdrk iwath 31-90
vfxze va’kiwath 21-76
lafpr gkfu ¼&½ 144-26
5- feyksa dh orZeku fLFkfr dk;Z’khy iwath ds vHkko ds dkj.k dEiuh dh estk] ckank ,oa cfy;k bdkbZ;ka fuEu frfFk;ksa dks
cUn gks pqdh gSA dsoy tkSuiqj bdkbZ gh iwjh {kerk ls py jgh gS] tgka ij flaFksfVd /kkxs dk mRiknu fd;k tk jgk gS %&
bdkbZ mRiknu can gksus dh frfFk fof/kd :i ls can gksus dh frfFk
estk 14-11-1998 16-10-2000
ckank 03-12-1998 10-02-2000
cfy;k 20-03-1999 16-10-2000
- 143 -
estk] ckank ,oa cfy;k feyksa dk mRiknu cUn gks tkus ds dkj.k muds Jfedksa ,oa deZpkfj;ksa dks osru dk Hkqxrku u fd;k tk ldkA Jfedksa dks fof/kd canh dh frfFk rd cdk;k ossru dh /kujkf’k #0 6-01 djksM+ gSA oh0vkj0,l0 Hkqxrku gsrq jkT; ljdkj }kjk #0 23-00 djksM+ /kujkf’k voeqDr fd;k x;k QyLo:i estk] ckank ,oa cfy;k ds lHkh dkfeZdksa dks oh0vkj0,l0 dk ykHk izkIr gks pqdk gSA
6- ch0vkbZ0,Q0vkj0 ds le{k v|ru fLFkfr dEiuh dh usVoFkZ _.kkRed gks tkus ds dkj.k o"kZZ 1992 esa dEiuh ch0vkbZ0,Q0vkj0 dks
lUnfHkZr dh x;hA ch0vkbZ0,Q0vkj0 }kjk o"kZ 1992 esa dEiuh dks chekj ?kksf"kr dj fn;k x;kA le;≤ ij dEiuh }kjk iquZoklu ;kstuk rS;kj dh x;h ijUrq ch0vkbZ0,Q0vkj0 }kjk og Lohd`r u gks ldhA fnukad 19-6-06 dks ch0vkbZ0,Q0vkj0 us dEiuh ds okb.M vi ds vkns’k tkjh dj fn;sA okb.M vi ds vkns’k ds fo#) dEiuh us ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 esa vihy nkf[ky dh] ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 us fnukad 21-8-2006 dh lquokbZ esa okb.M vi ds vkns’k ds fo#) dEiuh ds i{k eas LFkxu vkns’k tkjh dj fn;k gSA lkFk gh ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 us fnukad 13-02-07 dh lEiUu cSBd esa dEiuh ds dsl dks iqu% ch0vkbZ0,Q0vkj0 dks fjek.M cSd dj vknsf’kr fd;k x;k fd vkns’k izkfIr ds 60 fnu ds vUnj ch0vkbZ0,Q0vkj0 dks iquZoklu ;kstuk izLrqr dh tk;sA fdUrq okafNr dUlYVsUV@yhxy ,Mokbtj dh fu;qfDr u gks ikus ds dkj.k iquZoklu ;kstuk izsf"kr ugha dh tk ldhA bdkbZ;ksa dks yht ij pykus rFkk yhxy ,Mokbtj@dUlYVsUV dh fu;qfDr gsrq ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 ls vuqefr ekaxh x;h Fkh ftldh lquokbZ 22-5-07 dks gks pqdh gS rFkk blds ckn eaf=e.Myh; lfpo dh cSBd fnukad 14-9-08 esa fy, x, fu.kZ; rFkk voLFkkiuk ,oa vk;qDr vkS|ksfxd fodkl rFkk izeq[k lfpo] m0iz0 dh cSBd fnukad 11-10-07 esa fy, x, fu.kZ; fd lkoZtfud {ks= dh feyksa dks nh?kZdkyhu yht ij fn, tkus ds ctk;s futhdj.k fd;k tkuk Js;Ldj gksxk ds fu.kZ; ls ch0vkbZ0,Q0vkj0 rFkk ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 dks voxr djok fn;k x;k gSA rnuqlkj ek0 ,0,0vkbZ0,Q0vkj0 dh cSBd fnukad 6-5-08 esa 60 fnuksa ds vUnj la’kksf/kr iquZoklu ;kstuk jkT; ljdkj ds vuqeksnu ds i'pkr izsf"kr fd;s tkus gsrq vknsf’kr fd;k x;k gSA ek0 ch0vkbZ0,Q0vkj0 dh cSBd fnukad 17-12-2009 }kjk la’kksf/kr iquZoklu ;kstuk 27-04-2010 rd izsfÔr fd, tkus dk vkns’k tkjh fd;k x;k gSA
7- o"kZ 2009&2010 ds izLrkfor dk;ZØe rFkk muds y{;ksa ls lacf/kar fooj.k
dEiuh dh pkj bdkbZ esa ls dsoy tkSuiqj bdkbZ py jgh gSA ckf/kr fo|qr vkiwfrZ ,oa foijhr cktkjh ifjfLFkfr;ksa ds dkj.k tkSuiqj bdkbZ ds iw.kZ {kerk ij pyk;s j[kus esa ck/kk mRiUu gks jgh gSA bu ifjfLFkfr;ksa dks ns[krs gq, jkT; ljdkj us bl bdkbZ dks 1-11-02 ls vxys ikap o"kksZa ds fy, dj vkLFkxu lqfo/kk iznku djus dk fu.kZ; fy;k gS ftlls fd ;g bdkbZ O;o/kku eqDr lqpk# :i ls pyrh jgsA
8-¼v½ tkSuiqj bdkbZ dh ykHk@gkfu dh fLFkfr %&
o"kZ 1987&88 ls 1991&92 rd tkSuiqj bdkbZ esa ’kq) gkfu jghA o"kZ 1992&93 ls o"kZ 1998&99 rd bl bdkbZ us ’kq) ykHk vftZr fd;kA o"kZ 1999&2000 ls VsDlVkby m|ksx esa eaanh ds dkj.k ;g bdkbZ fujUrj ’kq) ?kkVs esa py jgh gSA xr o"kZ rFkk orZeku o"kZ 31 fnlEcj] 2009 rd ykHk@gkfu dh fLFkfr fuEu izdkj ls gSA
o"kZ lapkyu ykHk@gkfu udn ykHk@gkfu ’kq) ykHk@gkfu
2007&08 ¼&½ 197-29 yk[k ¼&½ 376-97 yk[k ¼&½ 396-46 yk[k
2008&09 ¼&½ 393-96 yk[k ¼&½ 454-92 yk[k ¼&½ 475-36 yk[k
ekg fnlEcj 2009 rd ¼&½ 216-01 yk[k ¼&½ 263-25 yk[k ¼&½ 277-50 yk[k
orZeku esa dEiuh dh ,d ek= tkSuiqj bdkbZ gh py jgh gS ftlesa flaFksfVd /kkxs dk mRiknu fd;k tk jgk gSA bl bdkbZ esa 1040 dkfeZd fu;ksftr gSA
- 144 -
8-¼c½ dEiuh dh foxr 3 o"kksZa dk foRrh; ,oa HkkSfrd izxfr fooj.k %&
o"kZ ’kq) gkfu
yk[k #0 esa
mRiknu yk[k fdxzk
{kerk dk
mi;ksx %
vkSlr dkm.V
2006&07 458-34 33-41 92-95 31-94
2007&08 678-25 31-21 92-72 28-72
2008&09 $234-36 19-48 61-89 33-05
9- tkSuiqj bdkbZ dk y{; ,oa miyfC/k;ka %&
fooj.k o"kZ 2008&09 o"kZ 2009&10 fnlEcj] 2009 rd
Yk{;
yk[k #0 esa
miyfC/k;ka
yk[k #0 esa
Yk{;
yk[k #0 esa
miyfC/k;ka
yk[k #0 esa
’kq) gkfu yk[k #0 esa ¼150-16½ ¼475-36½ ¼340-02½ ¼277-50½
mRiknu yk[k fdxzk 32-07 19-48 21-68 16-86
{kerk dk mi;ksx % 94-00% 61-89% 94-00% 77-75%
10- vU; fooj.k %&
1- tkSuiqj bdkbZ esa fu;ksftr dkfeZdksa dh fu;qfDr@izksUufr esa jkT; ljdkj }kjk iwoZ esa ?kksf"kr vkj{k.k uhfr dk iw.kZr;% ikyu fd;k x;k gSA
2- vYi la[;dksa gsrq fu;kstu ds vUrZxr O;oLFkk dh xbZ gSA ik= dkfeZdksa dks fu;ksftr fd;k x;k gSA
3- izns’k esa vkS|ksfxd ØkfUr ykus rFkk {ks=h; vlUrqyu dh fo"kerk nwj djus esa mDr fey dk fo’ks"k ;ksxnku gSA
ïïï
- 145 -
8&;w0 ih0 b.MfLVª;y dks-vkijsfVo ,lksfl,'ku fy0] ¼;wfidk½ dkuiqj
ifjp;%&
;w0ih0 b.MfLVª;y dksvkijsfVo ,lksfl;s ku fy0 ¼;wfidk½ izns k dh cqudj lgdkjh lfefr;ksa dh “kh’kZLFk laLFkk gS ftldh LFkkiuk 1952 esa m0iz0 lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1912 ds vUrxZr gqbZ FkhA laLFkk ds ewy mn~ns ; fuEu gSa%&
1& cqudj lgdkjh lfefr;kas dk mRFkku] muds }kjk mRikfnr oL=ksa dk foi.ku] laLFkk ds fcØh dsUnzksa ds ek/;e ls djrs gq, fd;k tkukA
2& cqudj {ks= esa lgdkfjrk ,oa lgdkjh vkUnksyu dks c<+kok ,oa lg;ksx iznku djukA 3& Hkkjr ljdkj ,oa izns k ljdkj }kjk pykbZ tk jgh dY;k.kdkjh ;kstukvksa dk ykHk
lnL; lfefr;ksa ds cqudjksa dks miyC/k djkukA 4& lnL; lgdkjh lfefr;ksa ds cqudjksa dks gFkdj?kk m|ksx ds fodkl gsrq ubZ rduhd
,oa fMtkbu miyC/k djkukA 5& lnL; lfefr;ksa dks dPpk eky lwr vkfn miyC/k djkukA
;wfidk ls orZeku esa 2443 lnL; lfefr;k¡ lEc) gSa] ftuds dqy cqudj lnL;ksa dh la[;k 63726 gSA
vkjEHk ls gh ;wfidk izns k ds cqudj lgdkjh lfefr;ksa dh “kh’kZLFk laLFkk ds :i esa dk;Zjr jgdj izns k ds vkS|ksfxd ifjn` ; dks lgdkfjrk ds ek/;e ls fodflr djus ,oa vkS|ksfxd lgdkjh lfefr;ksa dks izksRlkgu iznku djus esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrh jgh gSA o’kZ 1992&1993 esa laLFkk }kjk 45-14 djksM+ dh lokZf/kd fcØh djus dk fjdkMZ dk;e fd;k x;k vkSj blds vfrfjDr Hkkjr ljdkj }kjk izk;ksftr us kuy gS.Mywe ,Dliks esa Hkkx ysus okyh leLr ,isDl@ gFkdj?kk fuxe dh izfrLi/kkZ esa lokZf/kd fcØh ds fy, 4&5 ckj iqjLd`r fd;k x;k gsA ;wfidk dks dsUnz@jkT; ljdkj dh ;kstukvksa ds fØ;kUo;u gsrq uksMy ,tsUlh ?kksf’kr fd;k x;k gSA orZeku esa ;wfidk ds 60 fcØh dsUnz ns k ds fofHkUu “kgjksa esa fLFkr gSaA bu fcØh dsUnzksa }kjk esyksa] izn kZuh ,oa eksckbZy okguksa vkfn ds ek/;e ls gFkdj?kk oL=ksa dk foØ; dj laLFkk ls tqM+h cqudj lgdkjh lfefr;ksa dks ykHkkfUor fd;k tk jgk gSA
laxBu%&
;w0ih0 b.MfLVª;y dksvkijsfVo ,lksfl;s ku fy0 ¼;wfidk½ dk iathdj.k o’kZ 1952 esa dksvkijsfVo lkslkbVh ,DV ua0&2 lu~ 1912 dh /kkjk&6 ds vUrxZr mi/kkjk ¼2½] in ¼v½ ¼c½ ds vUrxZr gqvkk FkkA rnksijkUr ;wfidk us ;w0ih0 dksvkijsfVo lkslk;Vh ,DV 1965 dh /kkjk 131¼4½ ds vUrxZr fnukad 22-07-1970 dks ekWMy ckbZykt vaxhd`r ,oa iath;u djk;k FkkA
;wfidk & ,d n`f”V esa
1- izns k esa dqy cqudjksa dh la[;k ¼1996&97 dh x.kukuqlkj½
6-64 yk[k
2- izns k esa dqy dj?kksa dh la[;k 2-24 yk[k
3- ;wfidk }kjk vkPNkfnr cqudjksa dh la[;k 63]725
4- lnL; lfefr;ksa dh la[;k 2]443
5- {ks=h; foi.ku dk;kZy; 10
6- fcØh dsUnzksa dh la[;k 52
- 146 -
v& m0iz0 esa fLFkr fcØh dsUnz 38
c& m0iz0 ds ckgj fLFkfr fcØh dsUnz 14
7- ;wfidk esa dk;Zjr vf/kdkfj;ksa@ deZpkfj;ksa dh la[;k 171
8- ch0vkj0,l0 ds ek/;e ls voeqDr dehZ 402
9- N¡Vuh ds ek/;e ls voeqDr dehZ 308
;wfidk }kjk lapkfyr eq[; ;kstuk;sa%&
1& lsy ,.M fjVuZ ;kstuk%&
dk;Z khy iw¡th ds vHkko esa bl ;kstuk ds vUrxZr cqudj lfefr;ksa }kjk mRikfnr ,oa fofHkUu gFkdj?kk ,oa gLrf kYi fizfUVax bR;kfn {ks= ls tqM+h bdkbZ;ksa }kjk fufeZr oL=ksa dks ;wfidk ds fcØh dsUnzksa ij j[k dj muds }kjk iznRr njksa ij 50 izfr kr ykHkka k lfEefyr djus ds mijkUr 15 izfr kr NwV nsrs gq, fcØh dh tkrh gSA bl izdkj laLFkk dks fcuk dk;Z khy iw¡th yxk;s 18-33 izfr kr dk “kq) ykHk gksrk gSA eky dh fcØh gks tkus ds mijkUr laLFkk dk ekftZu ;wfidk }kjk izkIr djrs gq, “ks’k dk Hkqxrku lEcfU/kr lfefr@bdkbZ dks rRdky dj fn;k tkrk gSA fcØh dsUnz ij j[kk x;k lfefr dk eky ;fn rhu ekg ds vUnj ugha fcdrk gS] rks mls lfefr dks okil dj fn;k tkrk gSA bl ;kstuk dks vkSj vf/kd O;kid cuk;s tkus dh j.kuhfr viuk;h x;h gS] ftlds vuqlkj jktdh; vkiwfrZ gsrq lfefr;ksa }kjk miyC/k djk;h x;h ek=k dk 10 izfr kr lEcfU/kr fcØh dsUnz ij foØ; gsrq miyC/k djk;k tk;sxkA bl ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2007&08 esa :0 130-20 yk[k ,oa o’kZ 2008&09 esa :0 131-78 yk[k ds oL=ksa dh fcØh dh x;h gSA mRiknukFkZ lEc) lfefr;ksa dks vf/kd ykHkkfUor djrs gq, fcØh c<+kus ds iz;kl fd;s tk jgs gSaA
2- jktdh; vkiwfrZ%&
“kklu }kjk fu/kkZfjr uhfr ds vuqlkj jktdh; foHkkzxksa@ kkldh; fu;U=.kk/khu miØeksa ,oa Lok;Rr kklh laLFkkvksa esa vkiwfrZ lEcU/kh “kklukns k la[;k 1182@18&5&2007&59 ¼,l0ih0½@1992 fnukad 30-07-2008 ds rkjrE; esa vU; laLFkkvksa@fuxeksa ds lkFk&lkFk ;wfidk ls Hkh Ø; djus dh vfuok;Zrk gS] ftlds vuqlkj jktdh; foHkkxksa esa vko ;drkuqlkj lwfVax@ kfVZax] cSMnjh] Q khZnjh] Vkosy] insZa ds diM+s] fiyksdoj o cSM khV] /kksrh ,oa lkM+h] Åysu dEcy ,oa Åuh onhZ ds diM+s vkfn dh vkiwfrZ izHkkoh <ax ls ekud ds vuq:i ,oa le;c) rjhds ls dh tk jgh gSA bl ;kstukUrxZr gFkdj?kk cqudj lfefr;ksa }kjk mRikfnr oL=ksa dks vkiwfrZ esa izkFkfedrk nh tkrh gSA izcU/k lfefr dh cSBd }kjk fy;s x;s fu.kZ; ds vuqlkj :0 1-00 yk[k rd dh vkiwfrZ 10 izfr kr laLFkk ykHkka k ij ,oa :0 1-00 yk[k ls :0 5-00 yk[k rd dh vkiwfrZ gFkdj?kk lgdkjh lfefr;ksa ds ek/;e ls fd;s tkus dh n kk esa 7-5 izfr kr laLFkk ykHkka k ij ,oa ukfeuy eSEcjksa ds ek/;e ls fd;s tkus dh n kk esa 10 izfr kr laLFkk ykHkka k ij dh tkrh gSA :0 5-00 yk[k ls Åij dh vkiwfrZ U;wure 7-5 izfr kr ij dh tkrh gSA o’kZ 2007&08 esa jktdh; foHkkxksa dks :0 805-68 yk[k ,oa o’kZ 2008&09 esa :0 1110-06 yk[k ds oL=ksa dh vkiwfrZ dh x;h gSA
3- vkdk’k ds ek/;e ls gFkdj?kk oL=ksa dh vkiwfrZ %&
dsUnz ljdkj ds v/khuLFk **,lksfl;s ku vkWQ dkjiksjs ku ,.M visDl lkslkbVht vkWQ gS.MywEl** ¼vkdk k½ dks dk;Znk;h laLFkk cuk;k x;k gSA vkdk k Hkkjr ljdkj dk miØe gS ftlds ek/;e ls ;wfidk }kjk j{kk] iSjkfefyVh QkslsZl] jsyos vkfn foHkkxksa dks lnL; lfefr;ksa }kjk mRikfnr gFkdj?kk oL=ksa dh vkiwfrZ dh tkrh gSA bl izfØ;k esa ;wfidk dks yxHkx 2-60 izfr kr dk ykHk izkIr gksrk gSA o’kZ 2005&2006 esa bl ;kstuk ds vUrxZr dqy :0 219-59 yk[k rFkk o’kZ 2006&07 esa :0 302-81 yk[k dh vkiwfrZ dh x;h gS] ijUrq o’kZ 2007&08 esa vkdk k dk;kZy; ls de ek=k esa vkiwfrZ vkns k izkIr gksus ls :0 108-78 yk[k dh vkiwfrZ gh
- 147 -
lEHko gks ldh gSA mYys[kuh; gS fd oL= ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk ;wfidk dks fMckj fd;s tkus ds QyLo:i bl laLFkk dks o’kZ 2008&09 esa ekg fnlEcj] 2008 ds ckn vkiwfrZ vkns k izkIr gksuk cUn dj fn;k x;k gS] QyLo:i o’kZ 2008&09 esa ek= :0 78-32 yk[k ¼;wfidk ds vuqlkj½ dh vkiwfrZ gh lEHko gks ldh gS ,oa laLFkk ds ikl vkns k Hkh vo ks’k ugha gSA
4- jktdh; foHkkxksa dks uku&VSDlVkbZy vkbZVeksa dh fcØh %&
bl laLFkk dh mifof/k;ksa ds Øe esa iz kkld lfefr }kjk fy;s x;s fu.kZ; ds vuqlkj ;wfidk fcØh dsUnzksa ds ek/;e ls ek= jktdh; foHkkxksa ds dk;kZy;@ fo|ky;ksa esa iz;qDr gksus okys tujy vkbZVeksa dh ekdsZfVax@Vªsfuax ds vUrxZr vkiwfrZ dh tkrh gSA bl ;kstukUrxZr laLFkk }kjk 7-5 izfr kr ykHkka k izkIr fd;k tkrk gSA
5- [email protected]] gkfLiVy dyksfnax dh vkiwfrZ%&
ljdkjh fpfdRlky;ksa esa iz;ksx gksus okys xkWt@ cS.Mst] MkDVj dksV] ,isu] eSV~l doj] cSM khV] fiyksdoj] islsUV lwV] dEcy] rkSfy;k vkfn fcØh dsUnzksa dks eq[;ky; ds ek/;e ls vkiwfrZ dh tkrh gSA bl ;kstukUrxZr laLFkk dks 7-5 izfr kr ykHkka k izkIr gksrk gSA ;kstuk dks vkSj vf/kd izHkkoh cukus ,oa fcØh c<+kus ds fy;s ubZ uhfr rS;kj dh x;h gSA
6- ØsfMV lsy ;kstuk%&
ljdkjh deZpkfj;ksa] v)Zljdkjh deZpkfj;ksa ,oa cSadksa esa dk;Zjr deZpkfj;ksa ds fgrksa ,oa fcØh c<+kus ds n`f’Vdks.kk ls bl ;kstuk dk fØ;kUo;u fd;k tk jgk gSA bl ;kstukUrxZr lEcfU/kr foHkkxksa ds v/;{k }kjk v/khuLFk deZpkfj;ksa ds lEcU/k esa /kujkf k dh laLrqfr ds vuqlkj deZpkjh dks okafNr oL= miyC/k djk;s tkrs gSa ,oa mDr dk Hkqxrku N% fdLrksa esa izkIr fd;k tkrk gS] mYys[kuh; gS fd bl ij dksbZ C;kt ugha lfEefyr gksrk gS rFkk deZpkjh dks 1-5 izfr kr NwV Hkh iznku dh tkrh gSA
7- izn’kZfu;ksa ,oa ,Dliks ds }kjk fcØh %&
bl laLFkk }kjk fodkl vk;qDr] gFkdj?kk] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ds rRok/kku esa vk;ksftr us kuy gS.Mywe ,Dliks rFkk **vkdk k**] ,u0,p0Mh0lh0 vkSj jkT; Lrj dh vU; izn kZfu;ksa esa izfrHkkfxrk dj lEc) gFkdj?kk cqudj lfefr;ksa }kjk mRikfnr oL=ksa dh fcØh djrs gq, ykHkkfUor fd;k tk jgk gSA
8- fcØh lgHkkfxrk ;kstuk%&
laLFkk }kjk foRrh; vHkko esa fcØh dsUnzksa dk fdjk;k @ fctyh O;;ksa dk Hkqxrku djuk lEHko ugha gks ik jgk gS ,oa fcØh dsUnzksa ij uohu ekax vuq:i oL= Hkh miyC/k ugha gks ik jgs gSaA QyLo:i laLFkk dh lk[k ,oa dkmUVj fcØh Hkh izHkkfor gqbZ gS rFkk fcØh dsUnzksa ds fdjk;s ds :i esa ;wfidk ij vf/kHkkj Hkh c<+ x;k gS vr% ;wfidk }kjk ik;ysV ;kstuk ds vUrxZr fcØh dsUnz dk 70 izfr kr Hkkx ik;ysV bdkb;ksa dks fn;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gS ,oa “ks’k 30 izfr kr Hkkx ij ;wfidk }kjk vius oL=ksa dh fcØh dh tk;sxh] ftlls dsUnzksa ij uohu eky miyC/k gksus ls xzkgd vkdf’kZr gksaxs ,oa bdkbZ ds oL=ksa ds lkFk&lkFk laLFkk dk eky Hkh foØ; gksxkA bdkb;ksa ls fu/kkZfjr /kujkf k izkIr gksus ij ;kstuk ds vUrxZr 22 fcØh dsUnzksa dk p;u dj bldk izpkj&izlkj fofHkUu lekpkj i=ksa ,oa laLFkk ds osclkbV ij fd;k x;k gSA orZeku esa fuEu lkr fcØh dsUnz ik;ysV ;kstuk ds vUrxZr fd;s x;s gSa rFkk “ks’k fcØh dsUnzksa dks bl ;kstuk esa fn;s tkus ds iz;kl fd;s tk jgs gSaA ¼1½ ubZ fnYyh ¼2½ gtjrxat ¼ppZ fcfYMax½ y[kuÅ ¼3½ ckWlQkVd okjk.klh ¼4½ :M+dh ¼5½ lkM+h bEiksfj;e vkxjk ¼6½ bUnzk cktkj] t;iqj ¼7½ eqEcbZ
- 148 -
fcdzh izxfr fjiksVZ
¼yk[k :0 esa½
dz0la0 fo"k; 2004-05
2005-06
2006-07
2007-08
2008-09
2009-10 fnlEcj]
09
1- fcdzh dsUnz@izn'kZuh
37.30 65.59 30.48 30.20 27.32 62.94
2- dUlkbuesUV 139.73 115.04 133.18 130.20 131.78 129.71
3- jktdh; vkiwfrZ 528.64 479.59 520.37 805.68 1110.06 709.71
4- vkdk'k 53.92 215.87 292.09 104.77 78.32 36.89
5- gkfLiVy 2.10 3.55 2.50 0.72 1.32 0.00
6- fu;kZr 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
7- lwr forj.k 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
8- turk 2.35 2.43 1.42 0.60 0.00 0.00
;ksx
765.04 882.07 980.04 1072.17 1348.80 939.21
ïïï
- 149 -
9&fn izns'kh; b.MfLVª;y ,.M bUosLVesaV dkjiksjs'ku vkQ ;w0ih0 fy0]
y[kuÅ
1- LFkkiuk o"kZ fidi dh LFkkiuk dEiuh vf/kfu;e 1956 ds vUrxZr o"kZ 1972 esa dh xbZA
2- mn~ns”; v&fuxe dk eq[; mn~ns“; izns“k ds vkS|ksfxd fodkl gsrq ,d vkS|ksfxd fodkl cSad dh Hkwfedk fuHkkrs gq;s o`gn ,oa e/;e m|ksxksa dks nh?kZdkyhu _.k miyC/k djkuk gSA c&va'kiwath%& fuxe dh orZeku va'k iwath #0 150-00 djksM+ gS fuxe dh pqdrk va“k iwath #0 135-57 djksM+ gSA
3- fuxe ds eq[; dk;Zdyki
fidi }kjk izns“k ds vkS|ksfxd fodkl gsrq e/;e ,oa o`gn m|ksxksa dks nh?kZdkyhu _.k miyC/k djk;k tkrk jgk gSA fuxe dh vkxkeh dk;Z;kstuk ,oa foRrh; fLFkfr esa lq/kkj gsrq dne 1- fidi dh foRrh; fLFkfr Bhd u gksus ds dkj.k fuxe }kjk viuh foRrh; fLFkfr esa
lq/kkj gksus rd u, _.kksa dh Lohd`fr dks LFkfxr j[kk tk; rFkk fuxe }kjk fn, x;s _.kksa dh olwyh c<+kus gsrq gj lEHko iz;Ru fd;s tk;sa ftlls fuxe }kjk vfdz;k'khy lEifRr ¼,u0ih0,0½ esa deh dh tk ldsA
2- fuxe }kjk fn;s x;s _.kksa dh olwyh c<+kus gsrq gjlEHko iz;Ru fd;s tk jgs gS ftlls fuxe ds nkf;Roksa dh izfriwfrZ gks ldsA fuxe }kjk vfdz;k khy lEifRr;ksa ¼,u0ih0,0½ esa deh gsrq ,d eq“r Hkqxrku ¼ou Vkbe lsfVyesaV½ ;kstuk pykbZ tk jgh gSA fjdojh lfVZfQdsV ds vuqJo.k ij vf/kd /;ku fn;k tk jgk gS ftlds dkj.k fuxe dks vnk;xh u djus okyh izorZd ,deq“r Hkqxrku djus vFkok U;k;ky; ds ckgj fookn dks lqy>kkus gsrq vk jgs gSaA blh izdkj lEifRr;ksa ds Rofjr fodz; gsrq fofHkUu Lrjksa ij vf/kdkj iznku fd;s x;s gSA /kkjk 29 ds varxZr vf/kxzghr lEifRr;ksa dks csps tkus dh izfdz;k dks vkSj izHkko“kkyh cuk dj olwyh j.kuhfr dks vkSj dkjxj cukus gsrq fujarj iz;kljr jgus ds dne mBk;s x;s gSaA
tks ekeys U;k;ky; esa fopkjk/khu gSa muesa vfoyEc fu.kZ; djkus dk iz;kl fd;k tk jgk gSA
4- foRrh; o"kZ 2005&06 ls o"kZ 2009&10 rd ekg fnlEcj]09 olwyh ij fooj.k fuEuor~ gS%&
¼:i;s djksM+ esa½ dze lW0
fooj.k 2005&06 2006&07 2007&08 2008&09 2009&10 y{;
2009&10 fnlEcj]09 rd
1- _.k olwyh
69-65 45-23 22-03 16-41 17-00 10-20* vuqekfur
5- foRrh; ,oa HkkSfrd izxfr
31 fnlEcj] 2009 rd fuxe us 1104 bdkbZ;ksa dks :Ik;s 1458-83 djksM+ ds _.k Lohd`r fd;s x;s rFkk mlds foijhr :Ik;s 1423-78 djksM+ ds _.k forfjr fd;s gSa ftlesa ls 840 bdkb;kWa iw.kZ /kujkf'k yxHkx :0 1153-26 djksM+ dk Hkqxrku dj pqdh gSaA 'ks"k 264 bdkb;kssa dk :0 270-52 djksM+ ewy/kujkf“k dh olwyh dk dk;Z izxfr ij gSA
- 150 -
orZeku esa fuxe us viuh foRrh; fLFkfr esa lq/kkj gksus rd u, _.kksa dh Lohd`fr dks LFkfxr j[krs gq, iw.kZ :Ik ls _.k olwyh dk dk;Z ,oa ,u0ih0,0 dks de fd, tkus dk dk;Z fd;k tk jgk gSA
6- fuxe @ foHkkx ds varxZr py jgh orZeku pkyw ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k v 100 djksM+ ls vf/kd iwath fuos'k djus okyh bdkb;ksa gsrq ;kstuk
izns'k esa 100 djksM+ ;k mlls vf/kd dk LFkk;h iwath fuos'k djus okyh bdkb;ksa gsrq jkT; ljdkj }kjk ,d izksRlkgu ;kstuk ykxw gS ftlds }kjk ,slh bdkb;ksa dks iwath miknku@voLFkkiuk miknku@;krk;kr vuqnku ,oa C;kt eqDr O;kikj dj _.k miyC/k djk;s tkus dh ;kstuk gSA bl ;kstuk ds varxZr :0 100 djksM+ ls vf/kd ijUrq :0 200 djksM+ ls de LFkk;h iwath fuos'k djus okyh bdkbZ;ksa dks 10 izfr'kr dh nj ls rFkk :0 200 djksM+ ls vf/kd LFkk;h iwath fuos'k djus okyh bdkb;ksa dks 20 izfr'kr dh nj ls iwath miknku rFkk iwath miknku ds vfrfjDr 10 izfr'kr dh lhek esa jgrs gq, voLFkkiuk lqfo/kkvksa esa fuos'k dh x;h /kujkf'k ,oa ;krk;kr vuqnku bdkbZ;ksa dks miyC/k djk;s tkus dh O;oLFkk gSA ;g lqfo/kk dsoy mu bdkb;ksa dks miyC/k gksuh gS ftUgksaus fnukad 31-5-2009 rd okf.kfT;d mRiknu izkjEHk dj fn;k gSA ;g ;kstuk fnukad 01-06-2006 ls izkjEHk dh x;h Fkh ftlds fdz;kUo;u gsrq fidi dks uksMy ,tsUlh ukfer fd;k x;k FkkA mijksDr ;kstuk fnukad 03-08-2007 dh izHkkoh frfFk ls cUn dj nh x;h gS ijUrq ;kstuk ds varxZr ,slh ik= bdkb;kWa ftUgksusa 'kklukns'k esa lanfHkZr izkjfEHkd dk;Zokfg;ka fnukad 01-06-06 ls 03-08-07 ds e/; iw.kZ dj yh gSa@ftUgsa ysVj vkQ dEQVZ fuxZr fd;s tk pqds gSa] vgZ gksxhA
mijksDr ;kstuk ds lEcU/k esa fuxe dks izkIr izLrkoksa esa ls 13 bdkbZ;ksa ds izLrkoksa ij mPp Lrjh; lfefr dk vuqeksnu izkIr gksus ds Ik'pkr ysVj vkQ dEQVZ tkjh fd;s tk pqds gSa ftuesa ls 2 bdkb;ksa ds ysVj vkQ dEQVZ fu/kkZfjr frfFk rd ifj;kstuk yxk ysus dh vfuok;Zrk iwjh u dj ldus ds dkj.k fujLr fd;s tk pqds gSaA
foxr foRrh; o"kZ 2008&09 esa ;kstuk ds varxZr :0 150-00 djksM+ dk ctV vkoaVu ds lkis{k dqy :0 22-525 djksM+ /kujkf'k dh Lohd`fr iznku dh xbZA jkT; ljdkj ds mijksDr /kujkf'k dh ekax ds lkis{k dqy :0 22-52 djksM+ dh /kujkf'k uksMy ,tsUlh fidi dks miyC/k djk;h x;h FkhA orZeku foRrh; o"kZ 2009&10 esa 'ks"k bdkb;ksa dks iawth miknku@voLFkkiuk miknku gsrq dqy :0 381 djksM+ vuqekfur gSA m0iz0 'kklu }kjk mDr ds lkis{k :0 188-00 dk izkfo/kku ctV esa fd;k tk pqdk gSA ctV esa 'ks"k /kujkf'k ds vkoaVu gsrq 'kklu ls vuqjks/k fd;k x;k gSA
c- fidi }kjk jkT; ljdkj ds vfHkdrkZ ds :i esa fuEu ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSa ftlds varxZr ik= bdkbZ;ksa dks C;kt eqDr _.k iznku fd;s tkus tkus dh lqfo/kk dk izkfo/kku gS%&
d- vkS|ksfxd fuos”k izksRlkgu uhfr &2006 izns'k esa :i;s 100 djksM+ o vf/kd iwath fuos'k okyh ik= vkS|ksfxd bdkb;ksa dks C;kt eqDr _.k dh lqfo/kk iznku fd;s tkus dk izkfo/kku gSA bl ;kstuk ds vUrxZr ik= bdkb;ksa dks C;kt eqDr _.k lqfo/kk miyC/k djk;s tkus ds fy;s iz;kl fd;s tk jgs gSA [k- mRrj izns'k O;kikj dj vf/kfu;e 1984 dh /kkjk&4¼d½ ,o a/kkjk&38 esa e/;e @ o`gn vkS|ksfxd bdkb;ksa dks O;kikj dj vkLFkxu ds fodYi esa C;kt eqDr _.k ;kstuk ds varxZr lqfo/kk iznku djkuk &
mDr ;kstuk ds vUrxZr foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq :i;s 55-00 djksM++ dh /kujkf“k dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA
- 151 -
x- vkS|ksfxd fuos”k izksRlkgu ;kstuk &2003 ;Fkk la'kksf/kr 2006A mijksDr ;kstukUrxZr izns'k esa cqUnsy[k.M ,oa iwokZpy {ks= esa :0 10-00 djksM+ o mlls vf/kd
rFkk vU; tuinksa esa :0 25-00 djksM+ o mlls vf/kd iwath fuos'k djus okyh ubZ esxk vkS|ksfxd bdkbZ;ka ftuds }kjk fufeZr eky dh fcdzh dh izFke frfFk 11-3-2003 dks ;k mlds ckn iM+rh gks os bdkbZ;ka ;kstukUrxZr C;kt eqDr _.k dh lqfo/kk ds fy, ik= gksaxhA
bl ;kstuk ds vUrxZr foRrh; o"kZ 2009&10 gsrq fidi rFkk ;w0ih0,Q0lh0 ds fy, :0 85-00 djksM+ dh /kujkf'k dk izkfo/kku ik= bdkb;ksa dks C;kt eqDr _.k iznku djus gsrq m|ksx foHkkx ds ctV esa fd;k x;k gS ,oa fidi }kjk blh foRrh; o’kZ esa :0 7-14 djksM+ dk C;kt eqDr _.k rhu bdkb;ksa dks Lohd`r fd;k tk pqdk gSA
8- vuqlwfpr tkfr] tutkfr] lekt ds fucZy oxksZa] Hkwfeghu Jfedksa ds dY;k.kkFkZ fd;s tkus okys dk;Zdyki & izns“k ljdkj dh orZeku vkS|ksfxd uhfr ds varxZr rFkk fuxe ds dk;Z{ks= dh O;oLFkk ds
vUrxZr fufgr visf{kr dne mBk;s tkrs jgs gSaA 9- iz”kklfud O;; esa ferO;;rk lEcU/kh dk;Zokgh&
iz'kklfud O;; esa fdlh Hkh izdkj dh c<+ksRrjh ugha gqbZ gS rFkk ferO;;rk lEcU/kh dne mBk;s tk jgs gSaA
ïïï
- 152 -
10&mRrj izns'k fu;kZr fuxe fy0] y[kuÅ
¼1½ fuxe ds LFkkiuk dk mn~ns'; o mn~ns';ksa dh iwfrZ %
mRrj izns'k fu;kZr fuxe dh LFkkiuk fnukad 20 tuojh] 1966 dks dEiuh vf/kfu;e 1956 ds vUrxZr ,d ifCyd fyfeVsM@xouZesUV dEiuh ds :i esa dh xbZ FkhA fuxe dk iathd`r dk;kZy; 2] jk.kk izrki ekxZ] eksrh egy] y[kuÅ esa gSA
LFkkiuk ds le; fuxe dk eq[; mn~ns'; izns'k esa miyC/k fofHkUu oLrqvksa ds fu;kZr dks izksRlkfgr djuk FkkA o"kZ 1971 esa mRrj izns'k 'kklu }kjk m|ksx funs'kky; }kjk lapkfyr xouZesUV ;w0ih0 gS.MhdzkQ~V izHkkx Hkh fuxe dks gLrkUrfjr dj fn;k x;k] ftlds QyLo:i fuxe dh LFkkiuk dk mn~ns'; fu;kZr izksRlkgu ds lkFk&lkFk gLrf'kYi o gFkdj?kk fodkl o foi.ku Hkh gks x;kA
mRrj izns'k 'kklu }kjk o"kZZ 1998&99 esa mRrj izns'k fu;kZr izksRlkgu O;wjks dh LFkkiuk fd;s tkus ds mijkUr fu;kZr izksRlkgu dk dk;Z ewy :i ls mDr O;wjks }kjk fd;k tk jgk gSA vr% orZeku esa fuxe dk eq[; mn~ns'; gLrf'kYi ,oa gFkdj?kk oLrqvksa dk fodkl ,oa foi.ku djuk gSA
izns'k esa gLrf'kfYi;ksa] nLrdkjksa ,oa cqudjksa rFkk iathd`r lfefr;ksa }kjk fufeZr gLrf'kYi rFkk gFkdj?kk oLrqvksa dh fcdzh O;oLFkk gsrq ns'k ds izeq[k 'kgjksa esa fLFkr xaxks=h izn'kZud{kksa dk lapkyu djuk ,oa izn'kZfu;ksa dk vk;kstu djuk rFkk fodkl vk;qDr ¼gLrf'kYi½ o fodkl vk;qDr ¼gFkdj?kk½] Hkkjr ljdkj }kjk vk;ksftr izn'kZfu;ksa@,Dliks@dzk¶V cktkj esa fu;kZr fuxe }kjk Hkkx fy;k tkrk gSA
¼2½ fuxe }kjk lEikfnr fd, tkus okys egRoiw.kZ dk;Z%
fuxe }kjk orZeku esa fuEu dk;Z lEikfnr fd;s tk jgs gSa%& ¼v½ ^ xaxks=h* izn'kZud{kksa ds ek/;e ls vkUrfjd foi.ku ¼c½ oqM lhtfuax IykUV ¼dk"B fla>kbZ la;a=½] lgkjuiqj ¼l½ ,;j dkjxks dkeIysDl] ckcriqj okjk.klh ¼n½ fu;kZr ¼;½ fodkl vk;qDr ¼gLrf'kYi½] oL= ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk Lohd`r ;kstukvksa dk fdz;kUo;u ¼j½ fodklkRed dk;Z
¼v½ ^xaxks=h* izn'kZud{kksa ds ek/;e ls vkUrfjd foi.ku
fuxe dk eq[; mn~ns'; izns'k ds f'kYidkjksa }kjk mRikfnr gLrf'kYi] gFkdj?kk ,ao vU; oLrqvksa ds foi.ku] fodkl ,ao fu;kZr dks izksRlkfgr djuk gSA blds rgr fuxe }kjk ns'k ds izeq[k 'kgjksa es ^xaxks=h* ds uke ls izn'kZud{k lapkfyr fd;s tk jgs gSaA bu izn'kZud{kksa ds ek/;e ls izns'k ds fofHkUu f'kfYi;ksas }kjk cukbZ xbZ gLrf'kYi oLrqvksa dk izn'kZu ,oa fodzh dh tkrh gSA fuxe bu f'kfYi;ksa ls lh/kk tqM+k gqvk gS ,oa muds mRFkku rFkk muds mRiknksa dk mfpr ewY; fnykus es fuxe dh izeq[k Hkwfedk gSA orZeku esa fuxe }kjk ns'k ds izeq[k 'kgjksa esa 12 izn'kZud{kksa dk lapkyu fd;k tk jgk gS] ftudk fooj.k fuEuor~ gS %& 1- xaxks=h izn'kZud{k] ih0ih0,u0 ekdsZV] dkuiqj 2 xaxks=h izn'kZud{k] vehukckn] y[kuÅ 3- xaxks=h izn'kZud{k] tuiFk] y[kuÅ 4- xaxks=h izn'kZud{k] gtjrxat] y[kuÅ 5- xaxks=h izn'kZud{k] fu'kkrxat] y[kuÅ 6- xaxks=h izn'kZud{k] ukxiqj 7- xaxks=h izn'kZud{k] gSnjkckn 8- xaxks=h izn'kZud{k] fy.Mls LV~zzhV] dksydrk 9- xaxks=h izn'kZud{k] ubZ fnYyh 10- xaxks=h izn'kZud{k] vgenkckn 11- xaxks=h izn'kZud{k] nf{k.kkiu] dksydrk 12- xaxks=h izn'kZud{k] eqEcbZ
- 153 -
mifyZf[kr izn'kZud{kksa }kjk foxr o"kksZa esa dh x;h fcdzh dk fooj.k fuEuor~ gS%& foRrh; o"kZ dqy fcdzh ¼:0 yk[k esa½ 2007&08 1573-72 2008&09 861-74 2009&10 1201-37¼fnlEcj]09 rd½
¼c½ oqM lhtfuax IykUV ¼dk"B fla>kbZ la;a=½] lgkjuiqj %& lgkjuiqj esa dk"B fla>kbZ la;a= ,oa dSfedy VªhVesUV IykUV LFkkfir gSA bl iz'kk[kk }kjk
LFkkuh; dk"B m|ksx ls tqM+s dkjhxjksa] fu;kZrdksa ,oa dkj[kkusnkjksa dh ydM+h dh lhtfuax ,oa dSfedy VªhVesUV dh tkrh gSA bl iz'kk[kk }kjk foxr o"kksZa ds nkSjku dh xbZ ydM+h dh fla>kbZ ,oa VªhVesUV dk fooj.k fuEuor~ gS%&
foRrh; o"kZ dqy fla>kbZ ¼?ku eh0 eas½ dqy Vz~hVesUV¼?ku eh0½ 2007&08 761-55 529-02 2008&09 365-44 388-55 2009&10 Ukohuhdj.k dk dk;Z gksus ds dkj.k
fl>kbZ dk dk;Z cUn jgk gSA ¼fnlEcj]09 rd½133-33
¼l½ ,;j dkjxks dkeIysDl] ckcriqj okjk.klh %&
okjk.klh] Hknksgh] fetkZiqj rFkk iwohZ mRrj izns'k ds {ks=ksa esa fufeZr gks jgs fu;kZr dh lHkkouk okys mRiknksa ds fu;kZr lEc/kZu gsrq izns'k 'kklu }kjk o"kZ 1978&79 es miyC/k djk;s x;s vuqnku ls Hkkjrh; foeku iru izkf/kdj.k }kjk lapkfyr ckoriqj gokbZ vM~Mk ifjlj esa o"kZ 1979&80 ls ,;j dkjxks dkEiysDl lapkfyr fd;k tk jgk gSA ,;jdkjxks dkEIysDl ls foxr o"kksZa esa dkxksZ gSf.Mfyax dk fooj.k fuEuor~ gS%&
foRrh; o"kZ fu;kZr fd;s x;s dkjxks dk Hkkj ¼Vu esa½
fu;kZr fd;s x;s dkjxks dk ,Q0vks0ch0 ewY; ¼:i;k yk[k esa½
2007&08 171-09 2884-10 2008&09 103-71 2230-35 2009&10 73-94¼fnlEcj]09 rd½ 1883-57¼fnlEcj]09 rd½
¼n½ fu;kZr
fuxe }kjk ubZ fnYyh fLFkr izn’kZd{k ds ek/;e ls xzkgdksa }kjk p;fur mRiknksa dk fu;kZr fd;k tk jgk gSA foxr o"kksZ esa fu;kZr fcdzh dk fooj.k fuEuor~ gS%& foRrh; o"kZ fu;kZr fcdzh ¼:0 yk[k esa½ 2007&08 44-67 2008&09 22-27 2009&10 19-28¼fnlEcj] 09½ ¼;½ fodkl vk;qDr ¼gLrf'kYi½] Hkkjr ljdkj }kjk Lohd`r ;kstukvksa dk fdz;kUo;u&
fodkl vk;qDr ¼gLrf'kYi½] Hkkjr ljdkj }kjk Lohd`r ;kstukvksa ds vk/kkj ij ns'k ,oa fons'k
esa izn'kZfu;kW vk;ksftr djus] dzk¶V cktkj@,Dliks dk lapkyu djus] gLrf'kfYi;ksa dks QksVks igpku i= tkjh djus ,oa dSVykWx vkfn rS;kj djus dk dk;Z fd;k tkrk gSA
ïïï
- 154 -
11&;wåihå bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fyfeVsM] y[kuÅ
fuxe ds mn~ns';
;wih bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fyfeVsM ¼;wih,ylh½ mRrj izns'k 'kklu ds lwpuk izkS|ksfxdh ,oWa bysDVªkfuDl foHkkx ds vUrxZr dk;Zjr fuxe gSA fuxe dk jftLVªs'ku fnukWad 30 ekpZ 1974 dks ^^fn izns'kh; b.MfLVª;y ,.M bUosLVesUV dkjiksjs'ku vkWQ ;wih fyfeVsM** ¼fidi½ dh ,d lgk;d dEiuh ds #i esa gqvk FkkA fuxe ds dk;Z ds egRo dks ns[krs gq, tqykbZ 1976 esa fidi ls i`Fkd djds bls Hkkjrh; dEiuh vf/kfu;e 1956 ds vUrxZr ,d LorU= dEiuh dk #i fn;k x;kA bl fuxe dh vf/kd`r iwWath # 90 djksM+ gS] tks # 100@& ds 90 yk[k bfDoVh 'ks;lZ esa foHkDr gSA mu mn~ns';ksa lfgr] ftuds fy, fuxe dh LFkkiuk dh xbZ Fkh] fuxe ds dqN eq[; mn~ns';] fuEuor~ gSa%&
o mRrj izns'k jkT; esa bysDVªkfuDl m|ksxksa dk mUu;u] fodkl ,oWa izksRlkgu o mRrj izns'k esa bysDVªkfuDl m|ksx ds fodkl lEcU/kh ;kstukvksa ds lapkyu gsrq jkT; ljdkj
ds ,ts.V ds #i esa dk;Z djuk] bysDVªkfuDl vkS|ksfxd m|eksa dh LFkkiuk ;k mUgsa vius gkFk esa ysukA ubZ vkS|ksfxd bdkb;ksa dh LFkkiuk ;k fo|eku bdkb;ksa dk foLrkjA cM+h bdkb;ksa ds fy, iwjd m|ksxksa dh LFkkiukA
o bysDVªkfuDl esa vuqlU/kku ,oWa fodkl dks c<+kok nsukA o bysDVªkfuDl m|ksx yxkus okys m|fe;ksa dks lgk;rk nsuk rFkk muds fy, ,d vkS|ksfxd]
foRrh; ,oWa izcU/kdh; dUlyVs.V ds #i esa dk;Z djukA o bysDVªkfuDl m|ksxksa ds lgk;rkFkZ fofHkUu {ks=ksa rFkk bysDVªkfuDl mRiknksa vkfn ls lEcfU/kr
cktkj losZ{k.k] izkstsDV izksQkbYl] lEHkkO;rk v/;;u bR;kfn dk fuekZ.kA o ijh{k.k] dSyhczs'ku ,oWa ekudhdj.k dh lqfo/kk;sa izkIr djkukA o m|fe;ksa ,oWa rduhdh tu'kfDr dk fodkl ,oWa izf'k{k.kA o lkW¶Vos;j fodkl] bysDVªkfud MkVk izkslsflax flLVe] MkVk dE;qfuds'ku flLVe] gkMZos;j]
lkW¶Vos;j] usVofdZax] bUVjusV] bZ&dkelZ ls lEcfU/kr O;olk;] dk;Z rFkk dk;Zdyki o lwpuk izkS|ksfxdh ds {ks= esa rFkk mlls lefFkZr lsokvksa ;Fkk ewY; laof/kZr lw0izkS0 lsok;sa]
lkW¶Vos;j mRikn] bZ&fctusl vkfn ls lEcfU/kr O;olk;] dk;Z rFkk dk;Zdyki o lwpuk izkS|ksfxdh ls lEcfU/kr Kku&vfHko`f)] dEI;wVj f'k{k.k vkfn ls lEcfU/kr dk;Zdyki o jkT; ljdkj ds ^LekVZ LVsV* ds y{; dh iwfrZ gsrq bZ&xosZUl] bZ&dkWelZ] nwjLFk f'k{kk ds {ks=
esa ;ksxnku
fuxe dh LFkkiuk ds i'pkr] mldh mRizsjd Hkwfedk ds QyLo#i mRrj izns'k jkT; jk"Vªh; bysDVªkfuDl mRiknu esa yxHkx 20 izfr'kr ;ksxnku lfgr Hkkjr ds lokZf/kd bysDVªkfuDl mRiknd jkT;ksa esa lss ,d ds #i esa mHkjkA bysDVªkfuDl m|ksx ds {ks= esa rhoz fodkl ds QyLo#i o"kZ 1988] 1989 rFkk 1991 esa mRrj izns'k dks ns'k ds 'kh"kZLFk bysDVªkfuDl mRiknd jkT; cuus dk xkSjo izkIr gqvkA
orZeku esa lwpuk izks|ksfxdh m|ksx us fodkl ds ekeys esa vU; lHkh m|ksxksa dks dkQh ihNs NksM+ fn;k gSA ;wih bysDVªkfuDl fuxe dEI;wVj ,oWa lwpuk izks|ksfxdh m|ksx ls dkQh igys ls tqM+k jgk gS rFkk orZeku ifjizs{; esa fuxe us bl m|ksx dks vius dk;Z{ks= esa eq[; #i ls lfEefyr fd;k gSA
fuxe ds vUrxZr pkyw ,oWa orZeku ;kstukvksa ,oWa dk;Zdykiksa dk lWaf{kIr fooj.k%
1 'kkldh; deZpkfj;ksa gsrq dEI;wVj ySc% e.Myh; eq[;ky;ksa ij dEI;wVj ySCl dh LFkkiuk gsrq 'kkldh; Lohd`fr ls 'kkldh; deZpkfj;ksa] LFkkuh; ;qokvksa@bPNqd O;fDr;ksa gsrq y[kuÅ esa ftyk iWapk;r dk;kZy;] vkxjk esa e.Myk;qDr] vkxjk ifjlj] xksj[kiqj esa th-Mh-,- dk;kZy;] okjk.klh esa dysDVªsV vkSj bykgkckn esa vYykiqj esa rFkk ,l-vkbZ-vkj-Mh- dkuiqj esa ySc LFkkiuk dk dk;Z iw.kZ gks pqdk gSA
- 155 -
2 CykWd ,oWa ftyk Lrjksa ij dEI;wVj izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiuk% fuxe }kjk 'kkldh; /kujkf'k ls xkft;kckn] lgkjuiqj] dUukSt] xks.Mk] vyhx<+] y[kuÅ ¼eky] efygkckn½] ckWank ts-ih- uxj ,oa fetZkiqj esa ySCl LFkkfir djk nh xbZ gSA
3 lkW¶Vos;j VsDuksykWth ikDlZ % uks;Mk vkSj dkuiqj esa lk¶Vos;j VSDukykth ikdZ igys ls dk;Zjr FksA y[kuÅ ,lVhih ifj;kstuk dk Vsyh&mn?kkVu rRdkyhu iz/kkueU=h th }kjk fnukWad 25 fnlEcj 2001 dks fd;k x;k FkkA rRi'pkr bykgkckn esa Hkh lk¶Vos;j VSDukykth ikdZ dk;Zjr gks x;k FkkA vr,o vkxjk esa lkW¶Vos;j VsDuksykWth ikDlZ dh LFkkiuk gsrq izns'k ljdkj }kjk vkxjk fodkl izkf/kdj.k }kjk izLrkfor Hkwfe dk fujh{k.k djk fn;k x;k gSA bl ifj;kstuk gsrq ekg vizSy 2009 esa : 150 yk[k dh Lohd`fr fuxZr dh xbZ gS] tks fuxe ds ih-,y-,- esa miyC/k gSA ;g ;kstuk Hkkjr ljdkj ds midze ,lVhihvkbZ }kjk dk;kZfUor dh tk jgh gSA
4 'kkldh; foHkkxksa dks dEI;wVj gkMZos;j ,oWa lkW¶Vos;j dh vkiwfrZ% ;wih bysDVªkfuDl fuxe fy0 fofHkUu 'kkldh; foHkkxksa dks gkMZos;j dh vkiwfrZ ,oWa ,Iyhds'ku lkW¶Vos;j ds fodkl vkSj mldh LFkkiuk ds fy, 'kklu }kjk vf/kd`r gSA 'kkldh; foHkkxksa dks dEI;wVj ,oWa lEcfU/kr midj.kksa dh vkiwfrZ ,oWa muds j[k&j[kko rFkk ,Iyhds'ku lkW¶Vos;j ds fodkl ds fy, fuxe Lrj ij izfrf"Br vkbZVh dEifu;ksa dks lwphc) fd;k x;k gSA fuxe }kjk 'kkldh; foHkkxksa@midzeksa dks U;wure njksa ij dEI;wVj ,oWa rRlEcU/kh midj.kksa rFkk ,Iyhds'ku lkW¶Vos;j dh vkiwfrZ dh tkrh gSA fuxe }kjk o"kZ 2009&10 esa fnlEcj 2009 rd yxHkx : 23-85 djksM+ dk O;olk; fd;k x;k gSA
5 lwpuk izkS|ksfxdh dk izpkj&izlkj] O;kikj esyksa esa izfrHkkfxrk ,oWa mudk vk;kstu% o"kZ 2009&2010 ds vUrxZr O;kikj esyksa esa izfrHkkfxrk@ izLrqfrdj.k rFkk lekpkj&i=ksa vkfn ds ek/;e ls lwpuk izkS|ksfxdh ds izpkj izlkj dh en esa : 10-00 yk[k dh /kujkf'k dh Lohd`fr iznku dh xbZ Fkh ;wih bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fy0 }kjk 'kkldh; funsZ'kkuqlkj fuEufyf[kr egRoiw.kZ vkbZVh bosUV~l esa izfrHkkfxrk dh xbZ%&
1 fnukWad 25&27 vxLr 2009 dks gSnjkckn esa ^^;wfud vkbZ-Mh-** fo"k; ij vk;ksftr laxks"Bh ,oW izn'kZuh esa izfrHkkx
2 ,lkspse }kjk fnukWad 30&9&2009 dks ubZ fnYyh esa NBosa us'kuy lfefr bZ&xosZUl fo"k; ij vk;kstu esa izfrHkkx
3 fnukWad 04 flrEcj 2009 dks eqEcbZ esa vk;ksftr 8osa Hkkjrh; rduhd ,DlhysUV ,okMZ esa T;wjh iSuy dh iw.kZ ihB ds le{k ;w0ih0 ekfpZx Vw oMZl vkbZ-lh-Vh- yhMjf'ki fo"k; ij izLrqfrdj.k
4 vkfFkZd v/;;u laLFkku] ubZ fnYyh }kjk fnukWad 08 vDrwcj 2009 dks ubZ fnYyh esa vk;ksftr lekjksg esa izfrHkkx
5 fnukWd 11&13 uoEcj 2009 dks cSaxyksj esa vk;ksftr vkbZVh fct 2009] rFkk fnukWad 14&16 uoEcj 2009 dks ubZ fnYyh esa vk;ksftr Hkkjr vUrjkZ"Vªh; O;kikj esyk esa izfrHkkx
mijksDr dk;Z'kkykvksa@lglaxks"Bh@çn'kZfu;ksa esa çfrHkkx djus dk fuEuor ykHk jgk rFkk fuxe }kjk Hkfo"; esa Hkh 'kklu dh vis{kkuqlkj fofHkUu izn'kZfu;ksa@xksf"B;ksa esa izfrHkkx fd;k tk;sxk %&
• mRrj izns'k esa bZ&xousZUl ds {ks= esa fd, x, lQy iz;klksa dk izn'kZu • ns'k ,oWa vUrjkZ"Vªh; Lrj ij ykxw fofHkUu bZ&xousZUl ifj;kstukvksa dk izn'kZu rkfd fofHkUu
foHkkxh; vf/kdkjh@deZpkjh viuh lqfo/kkuqlkj budk voyksdu o v/;;u dj vius foHkkxksa esa ykxw djus gsrq izsfjr gks ldsaA
- 156 -
• mRrj izns'k dks lwpuk izkS|ksfxdh bdkb;ksa@lwpuk izkS|ksfxdh ikdZ dh LFkkiuk gsrq ,d vkn'kZ xUrO; LFkku ds :i esa izn'kZu rkfd fuos'kd vkdf"kZr gksaA
• vke turk dks lwpuk izkS|ksfxdh ,oa bysDVªkfuDl {ks= ds u,&u, mRiknksa dks ns[kus ,oa le>us dk volj iznku djukA
vU; egRoiw.kZ miyfC/k;kWa
mRrj izns'k ds 'kkldh; foHkkxksa esa bZ&izksD;ksjes.V iz.kkyh dk fdz;kUo;u%& mRrj izns'k ds 'kkldh; foHkkxksa esa bZ&izksD;ksjes.V iz.kkyh ykxw fd;s tkus fo"k;d 'kkldh; fu.kZ; ds dze esa] izFker% ik;yV ifj;kstuk ds vUrxZr fpfUgr foHkkxksa esa ls yksd fuekZ.k foHkkx] eqnz.k ,oa ys[ku foHkkx] m0iz0 flapkbZ foHkkx] fpfdRlk ,oa LokLF; foHkkx] y?kq m|ksx rFkk vkbZVh ,oa bysDVªkfuDl foHkkx esa lQyrkiwoZd mijksDr iz.kkyh ykxw dh xbZ gSA ty fuxe rFkk oSdfYid ÅtkZ foHkkxksa }kjk Hkh blh iz.kkyh ds ek/;e ls fufonk;sa vkeaf=r dh tk jgh gSaA mijksDr iz.kkyh ds vUrxZr leLr Vs.Mj mRrj izns'k 'kklu dh osclkbV ij izdkf'kr djk;s tk jgs gSa rFkk bZ&Vs.Mfjax ls lEcfU/kr vU; tkudkjh ;wih bysDVªkfuDl fuxe fy0 dh osclkbV i`"B ij miyC/k gSA 'kkldh; uhfr;ksa ds vuq:i izns'k ds leLr foHkkxksa esa bZ&izksD;ksjes.V iz.kkyh ykxw fd;s tkus gsrq 01 vizSy 2009 dh frfFk fu/kkZfjr dh xbZ Fkh] fdUrq vf/kdka'k foHkkxksa esa bZ&izksD;ksjes.V iz.kkyh ykxw ugha gks ldh gSA izns'k esa bZ&ikszD;ksjes.V ds fdz;kUo;u gsrq ;wih bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fy0 dks uksMy laLFkk ukfer fd;k x;k gS] rFkk fuxe }kjk vU; 'kkldh; foHkkxksa esa bZ&izksD;ksjes.V iz.kkyh ds 'kh?kz fdz;kUo;u gsrq iz;kl fd;s tk jgs gSaA
lg;ksxh dEifu;ksa ds dk;Zdyki
¼d½ viVªku bf.M;k fyfeVsM
viVªku bf.M;k fyfeVsM esa o"kZ 1988&89 ls yxkrkj gks jgs foRrh; ?kkVs ds dkj.k bls o"kZ 1994 esa ch0vkbZ0,Q0vkj0 }kjk :X.k vkS|ksfxd bdkbZ ?kksf"kr dj fn;k x;k Fkk vkSj bldk izdj.k ch0vkbZ0,Q0vkj0 ds le{k fopkjk/khu gSA mRrj izns'k ljdkj }kjk o"kZ 1998 esa viVªku bf.M;k fyfeVsM dh tu'kfDr dks de djus ds mn~ns'; ls viVªku dfeZ;ksa dks 'kklu ds fofHkUu foHkkxksa esa 'kklukns'k fnukad 22-12-1998 }kjk rSukr fd;s tkus dh O;oLFkk dh xbZ Fkh] ftlds rgr orZeku esa 440-] viVªku dehZ 'kklu ds fofHkUu foHkkxksa esa lafonk@izfrfu;qfDr@ckMh'kkfiax ds vk/kkj ij rSukr gSaA blds vykok 235 viVªku dehZ 'kklu ds vU; foHkkxksa }kjk lafoyhu@lek;ksftr fd;s tk pqds gSaA dEiuh }kjk orZeku esa vR;Ur de Lrj ij O;kolkf;d dk;Zdyki lapkfyr fd;s tk jgs gSaA
lafonk@izfrfu;qfDr@ckMh'kkfiax ds vk/kkj ij dk;Zjr mDr viVªku dfeZ;ksa ds lEcU/k esa izeq[k lfpo] vkbZVh ,oa bysDVªkfuDl foHkkx }kjk v)Z'kkldh; i= la[;k& 1078@ 78&1& 2005&51 bys0@92 ¼Vh0lh0&5½ fnukad 08-11-2005 }kjk leLr 'kkldh; foHkkxsak ls vuqjks/k fd;k x;k Fkk fd os vius v/khuLFk foHkkxksa esa lafonk@ izfrfu;qfDr@ckMh'kkfiax ij dk;Zjr viVªku dfeZ;ksa dsk lek;ksftr fd;s tkus ds lEcU/k esa foHkkxh; lgefr fnukad 30-11-2005 rd miyC/k djk nsa] mRrj izkIr u gksus dh n'kk esa ;g ekurs gq;s fd mDr foHkkx }kjk bu dfeZ;ksa dks vius foHkkxksa esa lek;ksftr fd;s tkus gsrq lger gS] vxzsrj dk;Zokgh lqfuf'pr dh tk;sxhA
dEiuh dh tu'kfDr dks de djus ds mn~ns'; ls m0 iz0 'kklu dh lgefr ls o"kZ 2000] 2001 ,oa iqu% 2004 esa LoSfPNd lsokfuo`fRr ;kstuk ykxw dh xbZ] mDr ;kstuk ds vUrxZr vc rd 1346 dfeZ;ksa dks lsok ls dk;ZeqDr fd;k tk pqdk gSaA bu dfeZ;ksa dks 'kklu ls izkIr /kujkf'k dqy :- 42-75 djksM+ ls ohvkj,l fgrykHkksa dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gSA orZeku esa 74 dehZ dEiuh ds is&jksy ij gSa ftUgksaus LoSfPNd lsokfuo`fRr gsrq vkosnu ugha fd;k gSA
¼[k½ viVªku ikojVªkfuDl fyfeVsM
;g dEiuh chvkbZ,Qvkj esa ,d :X.k bdkbZ ds :i esa iathd`r gSA dEiuh nwjHkk"k ,Dlpsatsl gsrq ikoj IykUV~l] cSVjh pktZl] ¶yksV pktZl] buoVZj dUoVZj dk fuekZ.k djus gsrq LFkkfir dh xbZ FkhA orZeku esa dEI;wVj gkMZos;j lk¶Vos;j ,oa dEI;wVj izf'k{k.k dk dk;Z bl bdkbZ }kjk fd;k tk jgk gSA dEiuh }kjk 31 ekpZ 09 dks lekIr foRrh; o"kZ ds nkSjku :i;s 1134-87 yk[k dk fodz; O;olk; ¼vU; vk; lfgr½ vftZr fd;k x;k ,oa mls :0 73-88 yk[k dk 'kq) ykHk gqvk FkkA mDr
- 157 -
frfFk rd dEiuh dh lafpr gkfu;kW :0 580-61 yk[k FkhaA 'kklu }kjk dEiuh ds deZpkfj;ksa dks LoSfPNd lsok fuo`fRr gsrq :0 287-45 yk[k dh /kujkf'k iznku dh xbZ ftlls 107 deZpkfj;ksa dks LoSfPNd lsok fuo`fRr iznku dh xbZ vkSj orZeku esa dEiuh esa dsoy 30 deZpkjh 'ks"k gSA
¼x½ JhVªku bafM;k fyfeVsM
;g dEiuh chvkbZ,Qvkj esa ,d :X.k bdkbZ ds :i esa iathd`r gSA dEiuh esVy fQYe jsflLVj ikoj IykUV~l] cSVjh pktZl] ¶yksV pktZl] buoVZj dUoVZj dk fuekZ.k djus gsrq LFkkfir dh xbZ FkhA orZeku esa dEI;wVj gkMZos;j lk¶Vos;j ,oa dEI;wVj izf'k{k.k dk dk;Z bl bdkbZ }kjk fd;k tk jgk gSA dEiuh }kjk 31 ekpZ 09 dks lekIr foRrh; o"kZ ds nkSjku :i;s 3004-69 yk[k dk fodz; O;olk; ¼vU; vk; lfgr½ fd;k x;k ,oa mls :0 180-87 yk[k dk 'kq) ykHk gqvk FkkA mDr frfFk rd dEiuh dh lafpr gkfu;kW :0 49-15 yk[k FkhaA 'kklu }kjk dEiuh ds deZpkfj;ksa dks LoSfPNd lsok fuo`fRr gsrq :0 246-44 yk[k dh /kujkf'k iznku dh xbZ ftlls 123 deZpkfj;ksa dks LoSfPNd lsok fuo`fRr iznku dh xbZ vkSj orZeku esa dEiuh esa dsoy 16 deZpkjh 'ks"k gSA o"kZ 2005&06 ds nkSjku dEiuh }kjk cSadks ls izkIr nh?kZdkyhu _.k ,oa dS'k dzsfMV dk ,d eq'r lek;kstu cSadksa ls djk fy;k x;k gSA
¼?k½ viyht QkbusfU'k;y lfoZlst fyfeVsM
bl dEiuh dk eq[; O;olk; miHkksDrk oLrqvksa rFkk midj.kksa dh yhftax@gk;j ijpst rFkk lkof/k tek;sa izkIr djuk FkkA dEiuh ds o"kZ 1997&98 rd ds ys[ks fufeZr gq;s gS ,oa /kujkf'k ds vHkko esa vuqorhZ o"kksZ gsrq dEiuh ds ys[ks ugha cuk;s tk lds gSaA dEiuh esa /kujkf'k dk vHkko gS ,oa dEiuh ds O;olkf;d dk;Zdyki cUn gSA
fuxe dh dk;Ziz.kkyh
fuxe dk izcU/k ,d funs'kd e.My esa fufgr gS] ftlesa ,d v/;{k] mik/;{k] izcU/k funs'kd rFkk ljdkj }kjk euksuhr vU; lnL;x.k gSaA izcU/k funs'kd fuxe ds fuR;&izfr ds dk;Zdykiksa gsrq mRrjnk;h eq[; dk;Zdkjh vf/kdkjh gSA
foRrh; @ HkkSfrd miyfC/k;ksa dk fooj.k
pkyw foRrh; o"kZ 2009&2010 esa fnlEcj 2009 rd foRrh; @ HkkSfrd miyfC/k;ksa dk fooj.k fuEuor gS %&
∗ izns'k dh bysDVªkfuDl ,oa lwpuk izkS|ksfxdh ;kstukvksa dk fdz;kUo;u ∗ fuxe dh eq[; lgk;d dEiuh viVªku bf.M;k fyfeVSM ch-vkbZ-,Q-vkj- esa ,d #X.k bdkbZ
ds #i esa iWathd`r gSA dk;Z'khy iwWath ds vHkko esa dEiuh dk O;olk; ux.; gSA ∗ ,d vU; dEiuh viyht QkbusfU'k;y lfoZlst fyfeVsM dk O;olk; ¼QkbusfUlax½ Hkh iwWath ds
vHkko esa flrEcj 1999 ls cUn gSA
o"kZ 2007&2008 ls o"kZ 2009&2010 rd dh foRrh;@HkkSfrd miyfC/k;ksa dk fooj.k %&¼#i;s yk[k esa½
o"kZ
2007&2008 2008&2009
2009&2010 ¼fnlEcj 09
rd½
¼v½ foRrh; miyfC/k
fuxe dh fofHkUu ;kstukvksa gsrq 'kklu }kjk Lohd`r
72-70
15-00
160-00
- 158 -
/kujkf'k
¼c½ HkkSfrd miyfC/k
d& ;wih bysDVª k fuDl dkjik sj s'ku fy0 }kjk O;olk;
dEI; wVj gkM Zo s;j dh V ª s fM ax
2684-98 2289-78 2317-93
dEI; wVj lk W¶Vo s;j ,o W a u sVofd Z ax dk; Z dk O;olk;
240-44 136-06 67-04
dEI; wVj i z f' k{ k. k l s lEcfU / kr dk; Zdyki
219-44 271-29 99-16
vU; i z k f Ir;k W a
65-72 94-81 112-93
[k& lg;k sxh dEifu;k s a dk O;olk;
655.31 1607.59 2740.90
1 viV ª ku bf.M;k fyfeV sM dEiuh dh cUnh dk fu.kZ; fy;k tk pqdk gSA
2 JhV ª ku bf.M;k fyfeV sM
1726-27 3004-69 miyC/k ugha
3 viV ª ku ikojV ª k fuDl fyfeV sM
1673-29 1134-87 miyC/k ugha
4 viyht Qkbu s fU' k;y lfo Zl st fyfeV sM
¼i wo Z uke viV ª ku yhft ax fyfeV sM½
dEiuh dk O;olk; ¼Qkbu s a fl ax½ flrEcj 1999 l s cUn g S
izLrkfor eq[; ;kstukvksa dk lWaf{kIr fooj.k%& mRrj izns'k 'kklu ds vkbZVh ,oWa bysDVªkfuDl foHkkx ds vUrxZr nks QhYM laLFkk;sa & ;wih bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fyfeVsM rFkk ;w0ih0MsLdks dk;Zjr gSaA ;wih bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fyfeVsM ds izLrkfor dk;Zdze fuEu izdkj gS%&
1- bZ&izksD;ksjes.V iz.kkyh dk leLr foHkkxksa esa fdz;kUo;u fd;k tkuk fuxe dh eq[; ;kstuk gSA
2- O;kikj esyksa vkfn esa [email protected] & : 20 yk[k & blls izns'k esa vU; izns'kksa@ns'kksa dh dEifu;ksa dk fuos'k vkdf"kZr gks ldsxkA
fuxe esa vuqlwfpr tkfr@tutkfr rFkk fiNMs+ oxksZa] vYilW[;dksa] efgykvksa] fodykWaxksa] HkwriwoZ LorU=rk laxzke lsukfu;ksa ,oW vU; fo'ks"k oxZ ds yksxksa ds fy, fd;s x;s @ fd;s tk jgs dk;kasZ dk fooj.k%& fuxe dh eq[; lgk;d dEiuh viVªku bf.M;k fyfeVsM foxr dbZ o"kksZa ls ?kkVs esa py jgh gS rFkk vkfFkZd #X.krk ds QyLo#i o"kZ 1994 ls ch-vkbZ-,Q-vkj- esa iWathd`r gSA fuxe ds vkfFkZd L=ksr vR;Ur lhfer gSaA fuxe }kjk vuqlwfpr tkfr@tutkfr rFkk fiNMs+ oxksZa vukFk] efgykvksa] fodykWaxksa] HkwriwoZ lsSfudks ds vkfJrksa ,oW vU; fucZy oxZ ds Nk= Nk=kvksa ds fy, dEII;wVj ikB~;dze lapkfyr fd, tkrs gSA
- 159 -
{ks=h; vlUrqyu dh fo"kerk nwj djus dh fn'kk esa iz;kl orZeku nkSj esa tcfd dEI;wVj f'k{kk orZeku ;qok ih<+h ds fy, ,d vfuok;Z vko';drk cu pqdh gS] vkSj vU; laLFkku vius O;olkf;d ykHk dks n`f"Vxr j[kdj dsoy uxjh; {ks=ksa esa vius izf'k{k.k dsUnz LFkkfir djrs gSa] ;wih bysDVªkfuDl dkjiksjs'ku fy0 }kjk vf/kd`r izf'k{k.k dsUnksa ds ek/;e ls dEI;wVj izf'k{k.k dsUnzksa dh LFkkiuk dh ;kstuk izkjEHk dh gS rFkk xzkeh.k vkSj fiNM+s tuinksa dks fuxe us bl ;kstuk ds dsUnz esa j[kk gSA bl dk;Z{ks= esa ljdkjh vf/kdkfj;ksa] deZpkfj;ksa ,oWa v/;kidksa ds dEI;wVj izf'k{k.k gsrq fuxe }kjk fctusl ,lksfl;sV~l dks vf/kd`r fd;k x;k gS rFkk vf/kd`r izf'k{k.k dsUnz LFkkfir djk;s tk jgs gSa tks eq[;r% xzkeh.k {ks=ksa esa gSaA bl izdkj dEI;wVj f'k{kk ,oa izf'k{k.k ds {ks= esa {ks=h; vlUrqyu dh fo"kerk nwj djus dh fn'kk esa iz;kl fd;s tk jgs gSA
ïïï
- 160 -
12&Hknksgh vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k¼chMk½
1& izkf/kdj.k dh LFkkiuk
Hknksgh dkyhu ifj{ks= ds vkS|ksfxd ,oa uxjh; ;kstukc) fodkl] dkyhu cqudjksa dks vk/kkjHkwr lqfo/kk,a miyC/k djkus] voLFkkiukxr~ leL;kvksa ds fujkdj.k ,oa dkyhu ds fu;kZr izksRlkgu gsrq jkT; ljdkj }kjk mRrj izns k vkS|ksfxd {ks= fodkl vf/kfu;e 1976 ds v/khu fuxZr vf/klwpuk fnukad 25 vxLr] 1981 ds ek/;e ls izkf/kdj.k dh LFkkiuk dh xbZ gSA izkf/kdj.k ds dk;Z{ks= esa Hknksgh uxj ,oa mlds prqfnZd 8-00 fd0eh0 dk 314 oxZ fd0eh0 {ks= lekfgr gSa ftlesa dqy 328 jktLo xkao lfEefyr gSaA
izkf/kdj.k ds mn~ns”;%
• ?kksf"kr {ks= dk ;kstukc) fodklA • fu;ksftr fodkl gsrq Hkw&vf/[email protected] vkfnA • ?kksf"kr {ks= ds fodkl gsrq ;kstuk,a rS;kj djukA • ;kstukvksa ds vuqlkj LFkyksa dk lhekadu ,oa fodklA • vkS|ksfxd] okf.kfT;d ,oa vkoklh; iz;kstuksa ds fy, vuqjpuk • ¼bUQzkLVªDpj½ dh O;oLFkk djukA • tu&lqfo/kk,a ¼lM+d] tykiwfrZ rFkk Msªust vkfn½ miyC/k djkukA • vkS|ksfxd] okf.kfT;d rFkk vkoklh; Hkouksa@Hkw&[k.Mksa dk vkcaVuA • Hkouksa ds ifjfuekZ.k vkSj m|ksxksa dh LFkkiuk dks fofu;fer djukA • ?kksf"kr {ks= dk fu;kstu ,oa fofufnZ"V iz;kstuksa dk fu/kkZj.kA
2- izkf/kdj.k ds vUrxZr py jgh orZeku ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k%& dz-la- ;kstuk dk uke vuqekfur
ykxr ¼:- yk[kesa½
fooj.k
1 gfj;kWo vkoklh; ;kstuk 318-30 lM+dks ij feV~Vh HkjkbZ] voj tyk'k;] V;wosy cksfjax] iEi :e ,oa lEidZ ekxZ esa feV~Vh HkjkbZ dk dk;Z iw.kZ A fo|qrhdj.k] okVjesu ,oa lhoj ykbu dk dk;Z ,oa ;kstuk ds vo'ks"k Hkkx esa lM+dksa ij feV~Vh HkjkbZ dk;Z izxfr ijA
2 vkSjkbZ jksM ,oa jtiqjk pkSjkgs ij ty fudklh gsrq ukys dk fuekZ.k
171-06 9-00 ehVj yEckbZ okn nk;j gksus ds dkj.k dk;Z iwjk ugh fd;k tk ldkA 'ks"k lHkh dk;Z iw.kZ gks x;k gSA
3 dkjisV flVh Hknksgh esa ekMZu Mkbax gkml dh LFkkiuk
906-06 fufonk,a vkeaf=r dj dk;kZns'k fuxZr fd;k tk pqdk gS] dk;Z izxfr ij gSA
4 dkjisV flVh o tequhiqj esa lh-lh- jksM dk fuekZ.k
308-48 fufonk,a vkeaf=r dj dk;kZns'k fuxZr fd;k tk pqdk gS] dk;Z izxfr ij gSA
5 dkjisV oSfdax IykUV 517-50 ikVZ&, flfoy fuekZ.k gsrq dk;kZns'k fuxZr fd;k tk pqdk gS ,oa dk;Z izkjEHk gks x;k gS A
- 161 -
3&dk;kZ/khu rFkk ubZ ;kstukvksa dh dk;Z izxfr
1- gfj;kWao vkoklh; ;kstuk %& ;kstuk ds Qst&1 esa lM+dkas ij feV~Vh HkjkbZ] voj tyk'k;] V;wosy cksfjax] iEi :e ,oa lEidZ ekxZ esa feV~Vh HkjkbZ dk dk;Z iw.kZ A fo|qrhdj.k] okVjesu ,oa lhoj ykbu dk dk;Z ,oa ;kstuk ds vo'ks"k Hkkx esa lM+dksa ij feV~Vh HkjkbZ dk;Z izxfr ijA
2- vkSjkbZ jksM ,oa jtiqjk pkSjkgs ij ty fudklh gsrq ,lkbM ;kstukUrxZr ukyk@ukyh dk fuekZ.k %& 9-00 ehVj yEckbZ okn nk;j gksus ds dkj.k dk;Z iwjk ugh fd;k tk ldkA 'ks"k lHkh dk;Z iw.kZ gks x;k gSA
3- dkjisV flVh Hknksgh esa ekMZu Mkbax gkml dh LFkkiuk %& fufonk,a vkeaf=r dj dk;kZns'k fuxZr fd;k tk pqdk gS] dk;Z izxfr ij gSA
4- dkjisV flVh ,oa tequhiqj esa lh-lh- jksM dk fuekZ.k%& fufonk,a vkeaf=r dj dk;kZns'k fuxZr fd;k tk pqdk gS] dk;Z izxfr ij gSA
5- dkjisV oSfdax IykUV %& ikVZ&, flfoy fuekZ.k gsrq dk;kZns'k fuxZr fd;k tk pqdk gS ,oa dk;Z izkjEHk gks x;k gS A
4- foxr nks o"kksZ ls o"kZ 2009&10 rd dh foRrh; ,oa HkkSfrd izxfr dk fooj.k
dz-la- o"kZ ;kstuk Hkk S frd izxfr
foRrh; :- yk[k esa
1 2007&08 gfj;kWao vkoklh; ;kstuk
ubZ cktkj Hknksgh] dkjisV flVh ;kstukUrxZr lM+d o ukfy;ksa dk fuekZ.k
jtiqjk O;kolkf;d ;kstuk
Hkwfe dk dCtk izkIr] losZ dk dk;Z izxfr ij
fuekZ.k dk;Z izxfr ij
fuekZ.k dk;Z izxfr ij
3-52
75-65
1-76
2 2008&09 gfj;kWao vkoklh; ;kstuk
ubZ cktkj o dkjisV flVh ;kstuk esa lM+d o ukfy;ksa dk fuekZ.k
vkSjkbZ jksM ,oa jtiqjk pkSjkgs ij ty fudklh gsrq ,lkbM ;kstuk ds vUrxZr ukyk@ukyh dk fuekZ.k
lM+dksa ij feV~h HkjkbZ o voj tyk'k; ds fuekZ.k dk;Z gsrq fufonk vkeaf=r dj dk;Z izxfr ij
ukfy;ksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ
fuekZ.kk/khu ukys dk leLr dk;Z izxfr ij
39-74
3-33
121-55
- 162 -
3 2009&10 gfj;kWao vkoklh; ;kstuk
ubZ cktkj o dkjisV flVh ;kstuk esa lM+d o ukfy;ksa dk fuekZ.k
vkSjkbZ jksM ,oa jtiqjk pkSjkgs ij ty fudklh gsrq ,lkbM ;kstuk ds vUrxZr ukyk@ukyh dk fuekZ.k
;kstuk ds Qst&1 esa lM+dkas ij feV~Vh HkjkbZ] voj tyk'k;] V;wosy cksfjax] iEi :e ,oa lEidZ ekxZ esa feV~Vh HkjkbZ dk dk;Z iw.kZ A fo|qrhdj.k] okVjesu ,oa lhoj ykbu dk dk;Z ,oa ;kstuk ds vo'ks"k Hkkx esa lM+dksa ij feV~Vh HkjkbZ dk;Z izxfr ijA
leLr dk;Z iw.kZ A
ukyk@ukyh dk fuekZ.k dk;Z iw.kZA 9-00 ehVj yEckbZ esa okn nk;j ds dkj.k dk;Z vo'ks"k gSA
80-77
148-08
164-35
5& pkyw foRrh; o"kZ 2009&10 esa 31 fnlEcj] 2009 rd dh HkkSfrd@foRrh; izxfr dk fooj.k
¼:0 yk[k esa ½
dz-la- ;kstuk dk uke okf"kZd y{; 31 fnlEcj 09 rd dh izxfr
HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh;
1 gfj;ko vkoklh; ;kstuk fodkl dk;Z 318-30 ;kstuk ds vo'ks"k Hkkx esa lM+dksa ij feV~Vh HkjkbZ dk;Z izxfr ijA
80-77
2 vkSjkbZ jksM ,oa jtiqjk pkSjkgs ij ty fudklh gsrq ,lkbM ;kstuk ds vUrxZr ukyk@ukyh dk fuekZ.k
fuekZ.k dk;Z 171-06 ukyk@ukyh dk fuekZ.k dk;Z iw.kZA 9-00 eh0 yEckbZ esa okn nk;j ds dkj.k dk;Z vo'ks"k
164-35
3 dkjisV flVh Hknksgh esa ekMZu Mkbax gkml dh LFkkiuk
fuekZ.k dk;Z 906-06 fufonk vkeaf=r dj dk;kZns'k fuxZr dk;Z izxfr ij
300-00
4 dkjisV flVh ,oa tequhiqj esa lh-lh- jksM dk fuekZ.k
fuekZ.k dk;Z 308-48 fufonk vkeaf=r dj dk;kZns'k fuxZr dk;Z izxfr ij
18-00
5 dkjisV oSfdax IykUV fodkl dk;Z 517-50 ikVZ&, flfoy fuekZ.k gsrq dk;kZns'k fuxZr dk;Z izxfr ijA
&
- 163 -
6 vYi la[;dksa ds dY;kFkZ fd;s x;s@ fd;s tk jgs dk;Z@d;Zdzeksa dk fooj.k
'kwU;
7- efgykvksa@fodykaxksa@HkwriwoZ Lora=rk laxzke lsukfu;ksa ,oa vU; fo ks"k oxZ ds yksxks ds fy, fd;s x;s dk;ksZ dk laf{kIr fooj.k
“kklukns k ds vuqlkj efgykvksa ds Ik{k esa fd;s tkus okys fucU/ku esa LVkEi “kqYd de nj ij ysdj fucU/ku djk;k tk jgk gSA
8- {ks=h; vlarqyu dh fo"kerk nwj djus rFkk izns k dh vkS|ksfxd izxfr esa fo ks"k ;ksxnku dk mYys[k
Hknksgh dkjisV osYV esa fu;kZr c<+k;s tkus dh n`f"V ls izkf/kdj.k }kjk vius {ks= esa yxHkx 100 ,dM Hkw&Hkkx esa vkS|ksfxd {ks= fodkl dj vkoafVr fd;k x;k gSA vkS|ksfxd Hkw[k.Mksa ij m|ksx yxkus ls jkstxkj ds volj l`ftr gq;s gSA blh ds lfUudV yxHkx 94 ,dM Hkw&Hkkx esa ,d vkSj vkS|ksfxd {ks= fodflr fd;s tkus dk izLrko gSA ftlds fufeRr Hkw&vf/kxzg.k dh dk;Zokgh izkjEHk gks pqdh gSA mDr ds vfrfjDr voLFkkiukxr lqfo/kk;sa miyC/k djk;s tkus dh n`f"V ls izkf/kdj.k }kjk ,lkbM ;kstuk ds vUrxZr dkjisV flVh okjk.klh jksM ls tequhiqj gksrs gq, tkSuiqj ckbZikl rd lh-lh- jksM dk fuekZ.k djk;k tk jgk gS] ftlls fu;kZr esa o`f) gksus dh izcy lEHkkouk gSA
ïïï
- 164 -
13&lrgfj;k vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k ¼lhMk½] tkSuiqj
1- LFkkiuk ,oa mn~ns'; &
lhMk dh LFkkiuk 'kklu dh vf/klwpuk la[;k & 8425HkkÅ@18&11&223Hkk&88] fnukad 30-11-1989 m0iz0 vkS|ksfxd {ks= fodkl vf/kfu;e 1976 dh /kkjk&3] ds v/khu fd;k x;k gSA bl izkf/kdj.k dk ewyHkwr mn~ns'; izkf/kdj.k {ks= esa Hkwfe vf/kxzghr dj leLr vkS|ksfxd voLFkkiuk lqfo/kkvksa dks fodflr djrs gq, m|ksx LFkkiuk gsrq m|fe;ksa dks mnkj 'krksZa ij Hkw[k.M miyC/k djkuk gSA
2- HkkSfrd izxfr & vkS|ksfxd {ks= lrgfj;k tuin tkSuiqj dh eNyh'kgj rglhy ds lrgfj;k xzke esa tuin eq[;ky; ls 47 fd0eh0 dh nwjh ij tkSuiqj&bykgkckn jktdh; ekxZ ds nksuksa rjQ mRrjh ,oa nf{k.kh lsDVjksa esa foHkDr gSA blh {ks= esa lhMk }kjk Hkkjr ljdkj }kjk vuqeksfnr lrgfj;k xzksFk lsaVj Ldhe ds fØ;kUo;u@vkS|ksfxd fodkl dk dk;Z fd;k tk jgk gSA lrgfj;k xzksFk lsaVj Ldhe dh ifj;kstuk ykxr dqy :0 44-27 djksM+ gSA ftlds vUrxZr lhMk dks dqy 1166-74 ,dM+ Hkwfe ij vkS|ksfxd fodkl dk dk;Z djuk gSA vc rd dqy 508 ,dM+ Hkwfe ij vkS|ksfxd fodkl dk dk;Z gks pqdk gSA
lhMk {ks= esa dqy 465 vkS|ksfxd Hkw[k.M cuk;s x;s Fks ftlesa 413 vkS|ksfxd Hkw[k.M vkoafVr gks pqdk gS] 101 vkS|ksfxd bdkbZ;k¡ mRiknujr gSa rFkk 110 vkS|ksfxd bdkbZ;k¡ fuekZ.kk/khu gSaA orZeku esa lhMk {ks= esa es0 gkWfdUl dqdlZ fyfeVsM] es0 vfHkuo LVhYl izk0 fy0] es0 vfer vkW;y izk0 fy0] es0 gSnjkckn b.MLVªht] es0 xaxs'k lhesUV izk0 fy0] es0 vatuh LVhYl fy0 ,oa oS|ukFk vk;qosZn izk0 fy0 vkfn izeq[k bdkbZ;k¡ LFkkfir ,oa mRiknujr gSaA
3- foRrh; fLFkfr %& lhMk dks Hkkjr ljdkj ls 10-00 djksM+ ds lkis{k :i;k 7-67 djksM+ dsUnzka'k izkIr gks pqdk gS rFkk :0 2-33 djksM+ dsUnzka'k izkIr gksuk gSA jkT; ljdkj ls :0 5-00 djksM+ jkT;ka'k ds lkis{k :0 433-50 yk[k dh /kujkf'k izkIr gks pqdh gSA 4- olwyh ,oa vkoaVu vkfn dh izxfr &
Ø0 en foRrh; o"kZ
2006&07 2007&08 2008&09
1- vkS|ksfxd {ks= ls olwyh 108-00 167-67 85-62 203-76
¼:0 yk[k esa½
2- [email protected];d Hkw[k.Mksa 3-67 22-61 2-53 33-32
dk vkoaVu ¼,dM+ esa½
3- vkoklh; Hkw0 vkoaVu 1-35 0-82 0-03 &
¼,dM+ esa½
5- pkyw foRrh; o"kZ esa djk;s tk jgs dk;Z dk fooj.k &
1- lhMk {ks= ds mRrjh lsDVj ¼vkoklh;½ ifj{ks= esa fLFkr lM+dksa dh ejEerA
2- vkS|ksfxd {ks= esa fLFkr ,d ikdZ ds fodkl dk dk;ZA
3- jsVªks fj¶ysfDVo lkbu cksMZA
4- tydj dSEil esa cus Hkouksa dh ejEer ,oa jaxkbZ iqrkbZ dk dk;ZA
- 165 -
5- xsLV gkml dh ejEer ,oa jaxkbZ iqrkbZ dk dk;ZA
6- vfXu 'keu dsUnz dh LFkkiuk dk dk;ZA
7- ikbi ykbuksa ds uohuhdj.k dk dk;ZA
8- 51 vnr lksfM;e ykbV dh ejEer dk dk;ZA
9- 265 LVªhV ykbVksa ,oa 75 lksfM;e ykbVksa dh ejEer dk dk;ZA
6- foHkkxh; izxfr &
1- voLFkkiuk ,oa vkS|ksfxd fodkl vk;qDr insu v/;{k
,oa izeq[k lfpo] m0iz0 'kklu
2- vk;qDr] okjk.klh e.My] okjk.klh insu mik/;{k
3- ftykf/kdkjh] tkSuiqj insu eq[; dk;Zikyd v0
4- egkizcU/kd] ftyk m|ksx dsUnz tkSuiqj insu vij eq[; dk;Zikyd v0
mjksDr ds vfrfjDr fuEu LVkQ lhMk esa dk;Zjr gSa &
1- izcU/kd lEifRr ,oa fof/k@;kstuk 01 fu;fer
2- fyfid ¼dk;kZy; v/kh{kd@l0iz0½ 01 fu;fer
3- voj vfHk;Urk ¼flfoy½ 01 izfrfu;qfDr
4- lgk;d ys[kkdkj 01 dk;Z dh lafonk
5- okgu pkyd 01 fu;fer
6- pijklh 03 fu;fer
7- pijklh 01 dk;Z dh lafonk
8- eLVj jksy dehZ 10 eLVj jksy
9- Lohij 01 lafonk
7- o"kZ 2008&09 esa fnukad 01-04-2008 ls 31-12-2008 rd fd;s x;s okLrfod O;; dk fooj.k &
Ø0
la0
en dk uke o"kZ 2008&09 o"kZ 2009&10
Lohd`r ctV
¼:0 yk[k esa½
okLrfod O;;
¼:0 yk[k esa½
Lohd`r ctV
¼:0 yk[k esa½
okLrfod O;;
¼:0 yk[k esa½
1
2
3
4
5
osru
eWgxkbZ HkRrk
vU; HkRrk
dk;kZy; HkRrk
;k=k HkRrk
20-00
&
&
2-00
1-00
8-24
2-19
0-51
0-94
0-12
22-00
&
&
2-00
1-00
11-68
0-38
0-18
23-00 12-00 25-00 12-24
- 166 -
ïïï
- 167 -
14&xksj[kiqj vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k ¼ xhMk ½
orZeku ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k % orZeku vkfFkZd ifjos'k esa xhMk }kjk ;g iz;kl fd;k tk jgk gS fd xhMk esa
miyC/k voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk mPphdj.k fd;k tk; rFkk dfri; vko';d fof'k"V voLFkkiuk lqfo/kk,a bl {ks= esa miyC/k djk;h tk;aA U;w xksj[kiqj vkoklh; ;kstuk] VªkUliksVZ uxj] VsDlVkby ikdZ ,oa QwM ikdZ blh iz;kl dh dfM+;ka gSA xhMk {ks= esa dqy 23 lsDVlZ dk fodkl dk;Z izLrkfor gS ftles 14 vkoklh; ,oa laLFkkxr 7 lsDVlZ vkS|ksfxd ,d fefJr ,oa ,d okf.kfT;d mi;ksx gsrq fodflr fd;s tkus gSA OkrZeku esa 1337 ,dM+ Hkwfe vftZr dh tk pqdh gS ftlesa ls yxHkx 744-00 ,dM+ Hkwfe fodflr dj yh x;h gS ftlesa ls yxHkx 625-25 ,dM+ Hkwfe vkoafVr dh tk pqdh gS ,oe~ 193 ,dM+ vfodflr Hkwfe Hkh cYd yS.M uhfr ds vUrxZr vkoafVr dh tk pqdh gSA xr~ foRrh; o"kZ esa xhMk }kjk #0 597-33 yk[k dh /kujkf'k ds Hkw[k.Mksa dk vkoaVu fd;k x;k gSA
Hkwfe vf/kxzg.k
orZeku esa 1537 ,dM+ Hkwfe vftZr dh tk pqdh gS rFkk 807 ,dM+ Hkwfe vf/kxzg.k ds izLrko izsf"kr fd;s tk pqds gSA o"kZ 2010&2011 ds vUrxZr yxHkx 500 ,dM+ Hkwfe dk dCtk izkIr fd;s tkus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA orZeku foRrh; o"kZ esa vkoklh;@laLFkkxr Hkwfe mi;ksx ds yxHkx 500 ,dM+ Hkwfe dk izLrko izsf"kr fd;s tkus dk y{; gSA
orZeku ;kstukvksa dk laf{kIr fooj.k
xhMk dh LFkkiuk ls fnukad 31&12&2009 rd ;kstukokj vkoafVr Hkw[k.Mksa@'ksMksa dk fooj.kA
¼#0 yk[k esa½
dz0 la0
;kstuk dk uke vkoafVr Hkw[k.Mksa
dh la[;k
{ks=Qy oxZZ ehVj
esa
vkoafVr Hkw[k.Mksa
dk izhfe;e
mRiknujr@fufeZr
bdkbZ;ksa dh la[;k
fuekZ.kk/khu bdkbZ;ksa dh la[;k
1 2 3 4 5 6 7
1 vkS|ksfxd Hkw[k.M 408 1992730 4099.13 158 75
2 laLFkkxr Hkw[k.M 20 699254 1446.48 13 -
3 VªkaliksVZ uxj 481 109465 1450.71 15 12
4 vkoklh; ;kstuk 566 79192 829.61 44 20
5 O;olkf;d 69 47673 683.56
9
-
;ksx 1544 2928314 8709.49 239 103
- 168 -
mYys[kuh; fcUnq&
1- vkS|ksfxd ;kstuk esa mRiknujr bdkbZ;ksa dh la[;k & 158
2- vkS|ksfxd ;kstuk esa mRiknujr bdkbZ;ksa esa iwWath fuos'k & #0 39308-89 yk[k
3- vkS|ksfxd ;kstuk esa mRiknujr bdkbZ;ksa esa jkstxkj l`tu ¼izR;{k½ & 4068 jkstxkj
4- vkS|ksfxd ;kstuk esa mRiknujr bdkbZ;ksa esa jkstxkj l`tu ¼vizR;{k½ & 4000 jkstxkj
5- vkS|ksfxd ;kstuk esa fuekZ.kk/khu bdkbZ;ksa dh la[;k & 75
6- vkS|ksfxd ;kstuk esa fuekZ.kk/khu bdkbZ;ksa esa izLrkfor iwWath fuos'k � 35749-53 djksM+
7- vkS|ksfxd ;kstuk esa fuekZ.kk/khu bdkbZ;ksa esa izLrkfor jkstxkj l`tu ¼izR;{k½ &3000 jkstxkj
foxr 3 o"kksZ dk ;kstukokj vkoafVr Hkw[k.Mksa dk foØ; ewY; rFkk orZeku foRrh; o"kZ esa vkoaVu ls izkfIr;ksa dk fooj.k ¼yk[k :0 esa½
Ø0
la0
;kstuk dk uke foØ; ewY; vkoaVu ls izkfIr;ka
09&10
¼31&12&09 rd½ 06&07 07&08 08&09
09&10¼31&12&09 rd½
1 vkS|ksfxd ;kstuk
181.84 327.89 809.53 40.92 648.66
2 'ksM vkoaVu - - 7.79 - -
3 laLFkkxr 383.38 201.39 82.48 - 22.62
4 O;olkf;d@ VªkUliksVZ uxj
69.87 68.05 520.40 - 105.23
5 vkoklh;;kstuk 27.88 - 33.77 - 88.67
6 cYd yS.M 1088.11 - - 862.53 463.44
;ksx 1751.08 597.33 1453.97 903.45 1328.62
foxr 3 o"kksZ dk o"kZokj HkkSfrd ,oa foRrh; izxfr dk fooj.k
o"kZ vkoafVr {ks=Qy ¼oxZ eh0 esa ½
vkoaVu ls izkfIr;ka ¼yk[k :0 esa ½
2006&2007 944622 1530-00
2007&2008 106945 1208-91
2008&2009 118621 521-29
2009&2010¼31&12&09 rd½ 559970 1328-62
- 169 -
xhMk dh egRoiw.kZ ;kstukvksa dk fooj.k
1&QwMikdZ ;kstuk iwokZUpy esa vf/kdka'k turk d`f"k ij fuHkZj gSA vukt] nkysa] frygu] lfCt;k¡ rFkk Qy bl {ks= esa izpqj ek=k esa mxk;s tkrs gSa ijUrq d`"kdksa ds ikl u rks buds Hk.Mkj.k dh mfpr O;oLFkk gS vkSj u gh vHkh ;gka bl izdkj ds m|ksx&/kU/ks Ik;kZIr l[;k esa gSa ftuesa d`f"k mit dk
;kstuk o"kZ 2006&2007 dh miyfC/k
o"kZ 2007&2008 dh miyfC/k
o"kZ 2008&2009 dh miyfC/k
o"kZ 2009&2010 dh miyfC/k
¼31&12&09 rd½
vkS|ksfxd Hkw[k.M vkoaVu
1- la[;k
2- {ks=Qy o0 eh0 esa
15
38041
22
65171
108
90020
3
4336
vkS|ksfxd 'ksM vkoaVu
1- la[;k
2 - {ks=Qy oxZ eh0 esa
&
&
&
&
5
366
&
&
laLFkkxr Hkw[k.M dk
1- la[;k
2- {ks=Qy oxZ eh0 esa
03
93415
03
37720
1
11783
&&
O;olkf;d@ VªkUliksVZ uxj
1- la[;k
2- {ks=Qy oxZ eh0 esa
04
6451
25
4054
83
16035
&&
vkoklh; ;kstuk
1- la[;k
2- {ks=Qy oxZ eh0 esa
01
3409
&
&
18
417
&
&
cYd yS.M
1- la[;k
2- {ks=Qy oxZ eh0 esa
02
803306
&
&
&
&
1
555634
- 170 -
iz;ksx gksrk gksA d`f"k mRikn ij vk/kkfjr m|ksxksa ds fodkl dh i;kZIr lEHkkouk dks ns[krs gq, xhMk ds vkS|ksfxd lsDVj&15 esa yxHkx 105 ,dM Hkwfe ij 1471 yk[k dh ykxr ls ,d QwMikdZ dh LFkkiuk dh tk jgh gSA xhMk }kjk v|ru Hkwfe en esa #- 312-38 yk[k ,oe~ voLFkkiuk ,oe~ fodkl dk;Z en esa #0 334-53 yk[k O;; fd;k tk pqdk gSA mi;qZDr lqfo/kkvksa ds fodkl ls LFkkfir gksus okyh vkS|ksfxd bdkb;ksa dks QwM izkslsflax ds {ks= esa vko';d vk/kqfudre voLFkkiuk lqfo/kk;sa miyC/k gks ldsaxhA [kk| izlaLdj.k m|ksx ea=ky; :0 323-11 yk[k dh xzkUV Lohd`r djus dh lgefr nh gSA vuqnku dh izFke fd'r #0 80-77 yk[k izkIr gks xbZ gSA bl ;kstuk ds fodkl gsrq iwoZ ls miyC/k yxHkx 40 ,dM+ Hkwfe ds vfrfjDr yxHkx 65 ,dM+ Hkwfe ds vf/kxzg.k dh dk;Zokgh izfdz;kUrxZr gSA
2&lsDVj la[;k&23 esa lgtuoka vkoklh; ;kstuk dh LFkkiuk lgtuoka dLcs ds fudV xhMk {ks= esa fLFkr lsDVj&23 fefJr Hkw&mi;ksx dk lsDVj gSA lgtuoka dLcs dh vkcknh yxHkx 25000 gSA xhMk {ks= esa vkS|ksfxd fodkl gksus ds dkj.k tula[;k c<+rh tk jgh gSA izLrkfor vkoklh; {ks= lgtuok dLcs ds lfUudV gS rFkk jsyos LVs'ku ls ek= 2 fdyksehVj dh nwjh ij gSA bl LFkku ij yxHkx 38 ,dM+ vftZr Hkwfe ij xhMk }kjk vkoklh; ;kstuk dk izkfo/kku fd;k x;k gS] tks fd lHkh voLFkkiuk lqfo/kkvksa tSls&Ldwy] 'kkfiax lsUVj] dE;qfuVh lsUVj] ikdZ vkfn ls ;qDr gksxkA
3& eS0 bf.M;k Xyk;dksYl fy0 dks eksySfll csLM ekMZu fMLVyjh IykUV dh LFkkiuk %eS0 bf.M;k Xyk;dksYl fy0 dks eksySfll csLM ekMZu fMLVyjh IykUV dh LFkkiuk gsrq xhMk ds lsDVj&15 esa yxHkx 56 ,dM+ Hkwfe dk vkoaVu fd;k x;k gS ftl ij bdkbZ }kjk mRiknu izkjEHk dj fn;k x;k gSaSA bl bdkbZ }kjk fo|qr ÅtkZ dk Hkh mRiknu fd;k tk jgk gSA dEiuh }kjk bdkbZ ds foLrkjhdj.k gsrq 75 ,dM+ vfrfjDr Hkw&vkoaVu dh ekWax djrs gq;s xhMk dh cYd yS.M vkoaVu uhfr ds vUrxZr ,e0vks0;w0 Hkh gLrk{kfjr fd;k x;k gS] Hkwfe vf/kxzg.k dh dk;Zokgh izxfr ij gSA /kkjk 6 ¼1½@17 dh foKfIr tkjh gks pqdh gS] xhMk dks Hkwfe dk dCtk izkIr gks pqdk gSA dEIkuh ls /kujkf'k tek djkrs gq;s 'kh?kz gh vkoaVu dh dk;Zokgh izfØ;kUrxZr gSA
4&ikoj fxzM dkiksZjs'ku vkWaQ bf.M;k }kjk 400@200ds0oh0 fo|qr lc&LVs'ku dh LFkkiuk Ikkoj fxzM dkiksZjs'ku vkWaQ bf.M;k }kjk HkwVku ¼rkyk gkbMªks bysfDVªd izkstsDV½ 400@200 ds0 oh0 fo|qr ykbZu dk fuekZ.k bZLVuZ jhtu if'pe caxky] fcgkj] >kj[k.M ls ukFkZ jhtu] gfj;k.kk] iatkc] jktLFkku] ;w0 ih0] tEew dk'ehj ,oa fnYyh rd fd;k tkuk gS ftlds fy, ,d lc&LVs'ku dh [email protected] xksj[kiqj tuin esa xhMk {ks= ds lsDVj la[;k&23 esa dh xbZ gS ftldh izkstsDV dkLV yxHkx #0 100 djksM+ gSA rkyk gkMªks bySfDVªd izkstSDV] HkwVku ds vUrZxr ikoj fxzM dkjiksjs'ku vkQ bf.M;k }kjk xhMk ds lsDVj la[;k&23 esa ,d 400@220 ds0oh0 fo|qr lc LVs'ku dk fuekZ.k iw.kZ dj fo|qr vkiwfrZ izkjEHk dj nh x;h gSA fo|qr lc LVs'ku ds izkjEHk gksus ls xksj[kiqj {ks= dh fo|qr lIykbZ csgrj gqbZ gS rFkk blls xhMk {ks= esa Hkfo"; ds fy;s Hkh i;kZIr fo|qr dh miyC/krk lqfuf'pr gks x;h gSA
5&eS0 xSysUV bLikr fy0 }kjk b.MLVªh;y dkWEiysDl@baVhxzsVsM LVhy dkWEiysDl dh LFkkiuk xSysUV bLikr fy0 }kjk ,d b.MLVªh;y dkWEiysDl dh LFkkiuk xhMk {ks= esa 113 ,dM+ Hkwfe esa dh tk jgh gSA baVhxzsVsM dkWEiysDl dh izLrkfor ykxr yxHkx 335 djksM gksxh ftlesa izFke pj.k esa 225 djksM dh ykxr ls baVhxzsVsM LVhy ;wfuV o dSfIVo ikoj IykUV rFkk f}rh; pj.k esa 110 djksM dh ykxr ls Q~yksj fey rFkk Lihfuax fey dh LFkkiuk dh tkuh izLrkfor FkhA izLrkfor bdkbZ esa izR;{k o vizR;{k #i ls yxHkx 1500 yksaxksa dks jkstxkj lqyHk gksxkA bdkbZ dh okf"kZd mRiknu {kerk izFke pj.k esa 1-50 yk[k Vu Vh0,e0Vh0 lfj;k cukus dh gSA vc rd yxHkx :0165-00 djksM+ dk iwWth fuos'k djrs gq, bdkbZ }kjk Q~yksj fey rFkk LVhy IykUV esa mRiknu dk dk;Z izkjEHk fd;k tk pqdk gSA
- 171 -
6& xhMk {ks= esa 132@33 ds0oh0 fo|qr midsUnz dh LFkkiuk xhMk esa LFkkfir gks jgh o`gr bdkbZ;ksa] VsDlVkby ikdZ ,oa Hkfo"; esa LFkkfir gksus okyh o`gn bdkbZ;ksa dh vko';drk ds n`f"Vxr xhMk }kjk 132 ds0oh0 fo|qr midsUnz dh LFkkiuk dk fu.kZ; fy;k x;k gSA mDr gsrq xhMk }kjk m0 iz0 fo|qr fuxe fy0 ¼fo|qr ikjs"k.k [k.M&2½] xksj[kiqj dks #0 10-44 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh tk pqdh gS rFkk midsUnz dh LFkkiuk gsrq 4-17 ,dM+ Hkwfe fpfUgr dj dk;Z djus gsrq miyC/k djk;h tk pqdh gSA fo|qr fuxe }kjk midsUnz dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ dj mftZd`r fd;k tk pqdk gSA
7& xhMk esa laLFkkxr mi;ksx dh Hkwfe dk fodkl xhMk esa lsDVj la[;k&7 ,oa 9 ds vUrxZr yxHkx 100 ,dM+ Hkwfe laLFkkxr mi;ksx gsrq fu/kkZfjr dh x;h gSA bl Hkwfe esa ls 21 ,dM+ {ks= esa ,d uhft baftfu;fjax@QkeZslh dkyst LFkkfir fd;k x;k gSA 10 ,dM+ {ks=Qy dk Hkw[k.M uxj dh ,d izfl) 'kS{kf.kd laLFkk Mk;ksfll vkQ xksj[kiqj dks ek/;fed Ldwy dh LFkkiuk gsrq vkoafVr fd;k x;k gS ftl ij Ldwy izkjEHk gks x;k gSA lsDVj la[;k 23 esa 9-45 ,dM+ Hkw&{ks= esa ,d jktdh; fMxzh dkyst dh LFkkiuk Hkh dh x;h gSA 10 ,dM+ {ks= esa ,d MsUVy dkyst LFkkfir gksdj l= vkjEHk gks x;k gS ,oa nkWrks dk vLirky Hkh izkjEHk dj fn;k x;k gSA mDr ds vfrfjDr xhMk esa esustesUV dkyst] ,d vU; MsUVy dkyst] dSUlj baLV~hV~;wV] ch-,M- dkyst] [kknh xzkeks|ksx dk;kZy; Hkkjr ljdkj ,oa ifCyd Ldwy dh LFkkiuk gsrq Hkwfe dk vkoaVu fd;k x;k gS ftlesa fuekZ.k 'kh?kz gksus dh lEHkkouk gSA orZeku le; rd laLFkkxr mi;ksx ds dqy 20 Hkw[k.Mksa dk vkoaVu fd;k tk pqdk gSA
8&,l0,l0ch0 lsDVj gsM DokVZj ,oe~ dEiksftV gkfLiVy dh LFkkiuk ,l0,l0ch0 }kjk lsDVj&7 ¼xzke&cM+xgu½ esa ,l0,l0ch0 lsDVj gsM DokVZj ,oe~ dEiksftV gkfLiVy dh LFkkiuk gsrq 31 ,dM+ Hkwfe dh ekax dh xbZ gSA bl gsrq ,l0,l0ch0 }kjk xhMk dh ekax ds vuq#i #0 10]00]93]000-00 ¼#0 nl djksM+ frjkuos gtkj ek=½ fnukad 13&01&2010 dks tek Hkh dj fn;k x;k gSA ,l0,l0ch0 }kjk ekaxh x;h Hkwfe ds vf/kxzg.k gsrq /kkjk&4¼1½@17 ds foKfIr izdk'ku dk izLrko fo'ks"k Hkwfe v/;kfIr vf/kdkjh ¼xhMk½ dks izsf"kr djrs gq;s vko';d /kujkf'k #0 44]43]300-00 miyC/k djkbZ tk pqdh gSA Hkwfe vf/kxzg.k dh dk;Zokgh Øfed gSA
9& xhMk ds fodflr {ks= esa o`{kkjksi.k ,oa vkS|kfud fodkl xhMk }kjk orZeku esa yxHkx 744-00 ,dM+ {ks= dks fodflr fd;k x;k gSA ftlds lkis{k izFke pj.k esa xzzhu csYV ds :i essa miyC/k 31-07 ,dM+ ds lkis{k 27-58 ,dM+ {ks= esa o`{kkjksi.k dk dk;Z iw.kZ djk;k tk pqdk gSA blds vfrfjDr fodflr {ks= dh vkUrfjd lM+dksa ds fdukjs Hkh o`{kkjksi.k dk dk;Z djk;k x;k gS ftlesa xzhu csYV esa yxHkx 14235 ikS/ks rFkk vU; LFkkuksa ij 6992 ikSS/ks yxk;s x;s gSaA xhMk ds mi;qZDr o`{kkjksi.k dk;Z ou foHkkx] xksj[kiqj }kjk djk;s x;s gSA xzhu csYV rFkk lsDVj jksM o`{kkjksi.k esa vf/kdrj fVEcj oqM okys ikS/ks eq[;r% 'kh'ke ,oa lkxkSu vkfn yxk;s x;s gS rFkk ty teko okys {ks=ksa esa vtqZu ds ikS/ks yxk;s x;s gSA vkUrfje lM+dksa ij 'kksHkkdkj iztkfr;ksa ds ikS/ks ;Fkk xqyeksgj] veyrkl] dpukj] ,oa dnEc vkfn ds ikS/ks yxk;s x;s gSaA dqN LFkkuksa ij Qynkj o`{k Hkh yxk;s x;s gSaA orZeku foRrh; o"kZ esa 'kklu }kjk xhMk gsrq 5000 ikS/kksa ds jksi.k gsrq y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA xhMk }kjk foRrh; o"kZ gsrq 8000 ikS/kksa ds jksi.k gsrq y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA mDr esa ls 3000 ikS/kksa dk jksi.k xhMk }kjk Loa; ds O;; ij ou foHkkx ds ek/;e ls rFkk 5000 ikS/kksa dk jksi.k m|fe;ksa dks izksRlkfgr dj] djk;k tk pqdk gSA
ïïï
- 172 -
15&uohu vks[kyk vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k uks;Mk] xkSrecq)uxj
mRrj izns'k vkS/kksfxd fodkl vf/kfu;e 1976 ds vUrxZRk laLFkkfir ukS,Mk vkt ,d lqfu;ksftr] ,dhd`r rFkk vk/kqfud vkS/kksfxd 'kgj ds :i esa izxfrjr gSA jk"Vªh; jkt/kkuh ds fudV fLFkr ukS,Mk dh fxurh vkt ,d vk/kqfud 'kgjksa esa dh tkrh gS A 20]316 gSDVs;j {ks=Qy esa fodflr ukS,Mk mPp Js.kh dh voLFkkiuk lqfo/kkvksa] pkSMh lMdks] QykbZ vksoj] v.Mj ikl ,oa mPp Lrjh; lapkj lqfo/kkvksa ] fo'o Lrjh; 'kSf{kd ,oa izf'k{k.k laLFkkuksa] gksVyksa ,oa iznw"k.keqDr {ks= ds fy;s tkuk tkrk gS A 12 uoEcj 2009 ls ukS,Mk esa eSVzªks jsy lsok izkjEHk gksus ds mijkUr ukS,Mk ,slk izFke 'kgj cu x;k gS] tks fd jk"Vªh; jkt/kkuh ls tqM x;k gS A
vkS/kksfxd
ukS,Mk esa vkS/kksfxd bdkbZ;ksa dh LFkkiuk gsrq b.MLVzh;y Qst&A ] Qst&AA] Qst&AAA] fodflr fd;s x;s gS] blesa Qst&A esa 4704 bkdkbZ;ksa dks 231-50 gSDVs;j Hkwfe] Qsl&AA esa 1623 bdkbZ;ksa dks 430-88 gSDV;j Hkwfe rFkk Qsl &AAA esa 3162 bdkbZ;ksa dks 421-14 gSDV;j Hkwfe vkacfVr dh x;h gSA blesa y?kq ek/;e ,oa cMh bdkbZ;ksa dk;Zjr gS A foRrh; o"kZ 2009&10 esa ukS,Mk esa 1029-72 djksM dk iwath fuos'k vkS/kksfxd bdkbZ;ska esa fd;k tk pqdk gSA lSDVj& 29 fLFkr lkQVos;j VSDuksaykth ikdZ vkQ bf.M;k dk fu;kZr {ks= esa ns'k esa nwljk izeq[k LFkku gSA f}rh; Qst esa Lis'ky bduksfed tksu dk fuekZ.k gqvk gS ftlds vUrxZRk fu;kZr dks izksRlkgu nsus gsrq fofHkUu VSDlksa esa NwV iznku dh x;h gS A
foRrh o"kZ 2009&10 ds ctV y{; esa 2]00]000-00 oxZehVj Hkwfe vkS/kksfxd vkacVu gsrq ,oa mlls :0 12]500-00 yk[k dh izzkfIr;ksa dk y{; j[kk x;k gS ftlds fo:) bl foRrh; o"kZ esa 31 fnlEcj 2009 rd :0 6818-28 yk[k dh izkfIr gqbZ gS A
vkoklh; Hkou ,oa Hkw[k.M
ukS,Mk ds fofHkUu lSDVjksa esa fofHkUu Js.kh ds Hkouksa] tSls& Jfed dqat] detksj vk; oxZ] fuEu vk; oxZ] e/; vk; oxZ] mPp vk; oxZ] MwIysDl &A ,oa MwIysDl &AA Hkouksa dk fuekZ.k djk;k x;k gS A ukS,Mk 'kgj esa LFkkfir futh fcYMZl }kjk xzqi gkÅflax ;kstuk ds vUrxZRk fofHkUu Js.kh ds mPp Lrjh; gkÅflax dkEiysDl dk fuekZ.k djk;k tk jgk gS A ^^ekU;oj dka'kh jke th 'kgjh vkoklh; ;kstuk** ds vUrxZRk ukS,Mk }kjk 500 fucZy oxZ ds vkoklksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2009&10 ds ctV esa vkoklh; Hkouksa gsrq :0 8660-00 yk[k dh izkfIr dk y{; j[kk x;k gS] ftlds fo:) bl foRrh; o"kZ esa 31 fnlEcj 2009 rd :0 2202-96 yk[k dh izkfIr gqbZ gSA foRrh; o"kZ 2009&10 ds ctV esa 2-77 yk[k oxZ ehVj vkoklh; Hkwfe ds vkacVu gsrq ,oa :0 94650-00 yk[k :i;sa dh izkfIr;ksa dk y{; j[kk x;k gS ftlds fo:) bl foRrh; o"kZ esa 31 fnlEcj 2009 rd 120018-80 oxZehVj Hkwfe dk vakcVu ,oa mlls :0 30911-71 yk[k dh izkfIr gqbZ gS A
okf.kfT;d
lqfopkfjr ,oa lqfu;ksftr fodkl ds vUrxZRk ukS,Mk ds fofHkUu lSDVjksa esa okf.kfT;d ifjljksa ds lkFk lkFk lEiw.kZ okf.kfT;d lSDVjksa dk fodkl fd;k x;k gS A okf.kfT;d {ks= esa xzsV bf.M;k Iysl] dh fxurh ,f'k;k ds fxus pqus ekYl es dh tkrh gS A blds vfrfjDr ukS,Mk esa vU; {ks=ksa esa Hkh okf.kfT;d xfrfof/k;ksa fodflr dh x;h gS A
foRrh; o"kZ 2009&10 ds ctV esa 50000-00 oxZehVj okf.kfT;d Hkwfe vkacVu gsrq ,oa mlls :0 27000-00 yk[k dh izkfIr dk y{; j[kk x;k gS A ftlds fo:) bl foRrh; o"kZ esa 31 fnlEcj 2009 rd :0 1862-62 yk[k dh izkfIr gqbZ gS A
- 173 -
laLFkkxr
ukS,Mk esa laLFkkxr {ks= ds fu;kstu ij fo'ks"k egRo fn;k x;k gSA uxj esa izfrf"Br f'k{k.k laLFkkvksa dh Hkkxhnkjh ls ,d lEiw.kZ uxj dh ifjdYiuk dks okLrfod /kjkry feyk gS A bu laLFkkvksa esa ,feVh bUVjus'kuy ,0ih0ts0] vkehZ ifCyd Ldwy] Mh0ih0,l0] [ksrku ifCyd Ldwy ] dSfEczt Ldwy] lefcZy ifCyd Ldwy vkfn u flQZ ukS,Mk fuokfl;ksa ds cPpks dks f'k{kk iznku dj jgs gS oju ,d cMh la[;k esa jkt/kkuh fnYyh ds cPpksa dks mPp Lrjh; f'k{kk iznku dh tk jgh gS A ukS,Mk esa dbZ lkoZftud {ks= ds midze rFkk jktdh; @ v)Z jktdh; foHkkx tSls& ,u0Vh0ih0lh0] fcMyk bULVhV;wV vkbZ0ch0ih0 xSy] d`Hkdksa ih0ih0lh0,y0] ,Q0lh0vkbZ0] gqMdks] vkbZ0lh0,e0vkj0] HkSy] ,Q0Mh0Mh0vkbZ0]ih0Mh0vkbZ0,y0] vkbZ0vks0lh0 ,oa Hkkjr iSVzksfy;e vkfn ds vius dkisZjsV dk;kZy; LFkkfir gS A
foRrh; o"kZ 2009&10 ds ctV esa 3]00]000-00 oxZ ehVj laLFkkxr vkacVu gsrq ,oa mlls :0 19]800-00 yk[k izkfIr dk y{; j[kk x;k gS ftlds fo:) bl foRrh; o"kZ esa 31 fnlEcj 2009 rd 4]63]885-00 oxZehVj Hkwfe dk vkacVu fd;k x;k ,oa blls :0 12]214-92 yk[k dh iwathxr izkfIr gqbZ gS A
Hkwys[k
ukS,Mk izkf/kdj.k {ks= ds vUrxZr vf/klwfpr 81 xzkeksa ds fodkl gsrq vc rd yxHkx 2500-00 ,dM+ Hkwfe vftZr dh tk pqdh gSA ukS,Mk {ks= ds vUrxZr kklu }kjk izfrdj njksa ds fu/kkZj.k :0 1000@& izfroxZ ehVj dh nj ls iq’rSuh d` kdksa ,oa :0 870@& izfroxZ ehVj ls xSj iq rSuh d`’kdksa dks nsus dk fu.kZ; foÙkh; o kZ 2007&08 ls ykxw fd;k tk pqdk gSA
foÙkh; o kZ 2009&10 esa Hkw&vtZu ij 31 fnlEcj] 2009 rd :0 1000-00 djksM+ ds y{; ds fo:) 558-82 djksM+ dk izfrdj ds :i esa fn;s tk pqds gSaA
5 izfr”kr vkcknh Hkwfe vkoaVu dh ;kstuk
iq’rSuh dk’rdkjksa dh vftZr Hkwfe ds lkis{k izkf/kdj.k }kjk 5 izfr’kr fodflr vkoklh; Hkw[k.M miyC/k djk;s tkus dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr izkf/kdj.k esa 66 izkIr izLroksa ds lkis{k 63 izLrkoksa ds 1446 ik= dk’rdkjksa dh lwph tkjh dj nh x;h gS ,oa ks k rhu izLrkoksa ij vkifÙk;ksa ds fuLrkj.k ds mijkUr vfUre lwph tkjh gks tk;sxhA
ukS,Mk dh vU; egRoiw.kZ ifj;kstuk,¡%&
¼1½ ukS,Mk {ks= esa tykiwfrZ O;oLFkk lqn`<+hdj.k ,oa xq.kkRed o`f) gsrq 35 lSDVjksa esa xaxk ty dh vkiwfrZ vkjEHk dh tk pqdh gSA f}rh; pj.k esa 80 D;wlsd xaxkty dh ifj;kstuk dk dk;Z gks pqdk gS ,oa r`rh; pj.k esa ukS,Mk }kjk 90 ,e0,y0Mh0 vkSj xaxkty mÙkj izns’k kklu ls izkIr djus dh dk;Zokgh izkjEHk dj nh x;h gSA izLrkfor dk;Z gsrq foÙkh; o kZ 2009&10 ds ctV jkf’k :0 200-00 djksM+ ds fo:) ekg 31 fnlEcj] 2009 rd :0 69-70 djksM+ dh /kujkf’k voeqDr dh tk pqdh gSA
¼2½ ukS,Mk esa fLFkr jktdh; ftyk vLrirky dks mPphd`r djds 300 cSM dk mPp Lrjh; Mk0 Hkhejko vEcsMdj eYVh Lisf’k;fyVh vLirky ds :i esa fufeZr djrs gq;s vk/kqfudhdj.k gsrq yxHkx :0 510-00 djksM+ dk O;; lEHkkfor gSA bl ifj;kstuk gsrq dk;Znk;h laLFkk mÙkj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe fy0 dks 31 fnlEcj 2009 rd /kujkf’k :0 97-41 djksM+ voeqDr dh tk pqdh gSA vLirky dk fuekZ.k dk;Z izxfr ij gSA
- 174 -
¼3½ izkf/kdj.k {ks= esa fujUrj fo|qr vkiwfrZ gsrq 33@11 ds-oh-,- ds 05 lc LVs’kkuksa dk dk;Z iw.kZ gks pqdk gS rFkk “ks’k 05 u;s lc LVs kuksa dk fuekZ.k dk;Z izxfr ij gSA
¼4½ lSDVj&44 esa egkek;k ckfydk bUVj dkfyt dk fuekZ.k dk;Z izxfr ij gSA bl ifj;kstuk ij yxHkx /kujkf’k :0 150-00 djksM+ dk O;; vuqekfur gSA bl dk;Z ij ekg 31 fnlEcj]2009 :0 119-31 djksM+ dk O;; fd;k tk pqdk gSA vkxkeh “kSf{kd l= ls bl dkyst esa “kSf{kd dk;Z izkjEHk fd;k tk;sxkA
¼5½ lSDVj&91 esa iap’khy ckyd bUVj dkfyt dk fuekZ.k dk;Z izxfr ij gSA bl ifj;kstuk gsrq /kujkf’k :0 150-00 djksM+ dk O;; vuqekfur gSA bl dk;Z ij 31 fnlEcj] 2009 rd /kujkf’k :0 82-97 djksM+ dk O;; fd;k tk pqdk gSA vkxkeh “kSf{kd l= ls bl dkyst esa “kSf{kd dk;Z izkjEHk fd;k tk;sxkA
¼6½ lSDVj&62 esa vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr tu tkfr Nk=kokl ds fuekZ.k dk dk;Z izxfr ij gSA bl dk;Z ij 31 fnlEcj] 2009 rd /kujkf’k :0 10-68 djksM+ dk O;; fd;k tk pqdk gSA ;g dk;Z mÙkj izns’k jktdh; fuekZ.k fy0 }kjk djk;k tk jgk gS rFkk vizSy] 2010 esa bl dk;Z dks iw.kZ dj fy;k tk;sxkA
¼7½ ukS,Mk esa 15 fd0eh0 yEch lh-,u-th- ikbZi ykbu fcNkus dk dk;Z iw.kZ gks x;k gS rFkk ,d lh-,u-th- LVs ku us dk;Z djuk Hkh izkjEHk dj fn;k gSA
¼8½ ukS,Mk esa 54 xkaoksa dk fodkl lSDVj dh rtZ ij fd;k tk jgk gS rFkk buesa lM+d] fctyh] ikuh] Mªsust] lhoj rFkk ckjkr ?kj] lkeqnkf;d dsUnz bR;kfn dh izHkkoh O;oLFkk lqfuf’pr dh tk jgh gSA xkao dh vkcknh esa igyh ckj lksfM;e ,oa gkbZekLV ykbZV yxk;h x;h gSA xkao esa lhoj ds duSD’ku ek= 25 izfr’kr ykxr ij fn;s tk jgs gSaA xkao ds fodkl ij foÙkh; o kZ 2009&10 ds ctV esa /kujkf’k :0 90-00 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA
ïïï
- 175 -
16&xszVj uks,Mk vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k
foHkkx ds vH;qn;] fodkl rFkk mlds ewyHkwr mn~ns';
xzsVj uks,Mk vkS|ksfxd fodkl izkf/kdj.k dk xBu mRrj izns'k vkS|ksfxd {ks= fodkl vf/kfue 1976 ds v/khu o"kZ 1991 esa fd;k x;k ftlesa rglhy fldzUnzkckn ftyk&cqyUn'kgj ds 75 xkWo rFkk rglhy nknjh ftyk xkft;kckn ds 49 xkWo dks vf/klwfpr fd;s x;s FksA bl izdkj xzsVj uks,Mk {ks= esa lfEefyr dqy xkaoks dh la[;k 124 gSA xzsVj uks,Mk {ks= jk"Vªh; jkt/kkuh {ks= ds vUrxZr gSaA okLrqf'kYi ,oa bathfu;fjax dh vk/kqfudre rduhdh ij vk/kkfjr rFkk vUrjkZ"Vªh; Lrj ds ekudks ds vuq:i xszVj uks,Mk dk fodkl fd;k tk jgk gSA vkS|ksfxd {ks= ds lkFk&lkFk ;gka vko';d lqfo/kkvksa] O;olkf;d {ks=ksa O;kikj dsUnzksa] dk;kZy;ksa] lsds.Mªh Ldwyksa rduhdh ,oa izkfof/kd laLFkkuksa] vLirkyksa vkSj fpfdRlk lsok lqfo/kvksa rFkk euksjatu ds {ks=ksa dk ,d vk/kqfud ,oa O;kid ewy <akpk Hkh miyC/k gksxkA {ks= ds lqfu;ksftr fodkl gsrq Hkwfe vtZu dj ckg~; ,oa vkUrfjd lM+dksa dk fuekZ.k ,oa ty fudklh] is;ty O;oLFkk] fo|qrhdj.k] ey fudklh] vkWDlhMs'ku ikW.M ,oa lhojst VªhVesUV IykUV dh LFkkiuk] m|kuksa dk fodkl ,oa i;kZoj.k lq/kkj gsrq o`{kkjksiM+ vkfn izkf/kdj.k ds eq[; dk;Zdze gSaA leLr uxjh; ewyHkwr lqfo/kkvksa dk fodkl ,oa vuqj{k.k dk dk;Z izkf/kdj.k dh eq[; xfrfof/k;ksa esa lfEefyr gsaA
bl {ks= dk fodkl jk"Vªh; jkt/kkuh {ks= ds m0iz0 mi {ks=h; ;kstuk 2001 ds izkfo/kkuksa ds vuq:i fd;k tk jgk gSA ;kstuk ds izFke pj.k ¼1991&2001½ esa 5075 gsDVs;j rFkk f}rh; pj.k ¼2001&2011½ esa yxHkx 8500 gsDVs;j vfrfjDr Hkwfe dk fodkl fd;k tkuk izLrkfor gSA egk;kstuk 2021 ds vuqlkj o"kZ 2021 rd dqy 21570 gsDVs;j Hkwfe dks fodflr djus dk izLrko gSA egk;kstuk 2011 ds vuqlkj {ks= dh vkcknh yxHkx 7 yk[k rFkk egk;kstuk 2021 ds vuqlkj {ks= dh vkcknh yxHkx 12 yk[k gksxh ftlesa {ks= esa iM+us okys xkaoksa dh vkcknh Hkh lfEefyr gSA
izkf/kdj.k gsrq rS;kj fd;s x;s ekLVj Iyku&2021 ds vuqlkj fofHkUu Hkw&mi;ksxksa dh QkWV fuEukuqlkj gS %&
Hkw&mi;ksx o"kZ 2001 ¼gsDVs;j½
izfr'kr
¼yXkHkx½
o"kZ 2011 ¼gsDVs;j½
izfr'kr
¼yXkHkx½
o"kZ 2021 ¼gsDVs;j½
izfr'kr
¼yXkHkx½
vkolh; 1310-00 26 3000 22 5000 23
m|ksx 1569-96 32 2600 19 3800 18
O;olkf;d 99-40 2 720 5 1200 6
laLFkkxr 570-63 11 1970 15 2970 14
gfjr {ks= 1361-90 27 3000 22 5000 23
VªkaliksVZs'ku 137-32 2 1280 10 2600 12
,l0bZ0tsM0 && && 1000 7 1000 4
dqy 5075-00 100 13570 100 21570 100
- 176 -
xzsVj uks;Mk izkf/kdj.k }kjk laLFkkxr {ks= ds fu;kstu ,oa fodkl ij fo'ks"k egRo fn;k x;k gSA xszVj uks;Mk ds {ks= esa izfrf"Br f'k{k.k] izcU/ku ,oa rduhdh laLFkkuksa dh Hkkxhnkjh ls ,d egRoiw.kZ uxj dh ifjdYiuk dks ldkj djus esa dkQh ;ksxnku jgk gSA orZeku esa xzsVj uks;Mk esa Mh0bZ0,l0] lejfoys] fj;ku bUVjus'kuy] jkeh'k bUVjus'kuy] dsefczt Ldwy u dsoy xzsVj uks;Mk ds {ks= ds cPpksa dks f'k{kk iznku dj jgs gS] oju% ,d cM+h la[;k esa uks;Mk rFkk jkt/kkuh fnYyh ds cPpksa dks Hkh mPp Lrj dh f'k{kk iznku dh tk jgh gSA xzsVj uks;Mk esa xyxksfV;k bUthfu;fjax dkyst] vkbZ0bZ0lh0 bUthfu;fjax dkyst] cheVsd] 'kkjnk ;wfuoZflVh] vkbZ0vkbZ0,y0,e0] th0,u0vkbZ0Vh0 ds ek/;e ls rduhdh ,oa izcU/ku dh f'k{kk Hkh iznku dh tk jgh gSA xzsVj uks;Mk dks ,tqds'ku gc ds :i esa Hkh u;h igpku fey jgh gSA
xszVj uks;Mk izkf/kdj.k }kjk fofHkUu m|ksxksa dh LFkkiuk gsrq vHkh rd 2229 vkS|ksfxd Hkw[k.M vkoafVr fd;s x;s gSA orZeku esa xzsVj uks;Mk ds {ks= esa ,y0th0 bysDVªkafuDl bf.M;k fy0] ekstj ok;j] gks.Mk fl,y] U;w gkyS.M VªSDVlZ] lh0MCyw0lh0] Hkkjr isVªksfy;e] MsYQh vkVkseksfVo ,oa gks.Mk ikoj izksMDV vkfn vkS|ksfxd bkdb;kWa mRiknu dj jgh gSA
izkf/kdj.k ds izLrkfor dk;Zdze %&
1&ukbV lQkjh%& flaxkiqj dh ukbV lQkjh ifj;kstuk dh rtZ ij xzsVj uks,Mk esa tkr ,Dliszl os ij ,d ukbV lQkjh ;kstuk cukus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA
2&jsflax lfdZV&xzs.M fQDl %& jsflax lfdZV yxHkx 700 ,dM+ Hkwfe esa gksxkA Hkkjrh; vksyfEid la?k ,oa xzsVj uks,Mk izkf/kdj.k ds vf/kdkfj;ksa us ,d la;qDr losZ dj ;equk ,Dliszl os ds lekUrj rhu xkWaoksa esa lkbV dks vafdr fd;k gSA
3&fnYyh&eqEcbZ vkS|ksfxd dksjhMksj %& Hkkjr ,oa tkiku ljdkjksa ds la;qDr iz;kl ls fof'k"V okf.kfT;d lgHkkfxrk iz;kl ¼,l0bZ0ih0vkbZ0½ }kjk bu {ks=ksa esa ewyHkwr lqfo/kkvksa dk fodkl fy, tkus ,oa tkikuh fuos'k dks lqfo/kktud cuk, tksu dk fu.kZ; fy;k x;k gSA
4&rkt vUrjkZ"Vªh; ,ohosa'ku gc %& m0iz0 ljdkj }kjk u, vUrjkZ"Vªh; gokbZ&vM~Ms dk izLrko Hkkjr ljdkj ds mM~M;u ea=ky; dks ¼Vh0vkbZ0,0,p0½ ds vuqlkj izLrko iszf"kr dj fn;k x;k gSA
o"kZ 2009&10 esa izkf/kdj.k }kjk fd;s x;s dk;Z
1&nknjh ¼vkj0vks0Mh0½ fuekZ.kA
2&xzsVj&uks,Mk dkluk esa 137 ,e0,y0Mh0 {kerk ds lhost VªhVesUV IykUVA
3&xzsVj&uks,Mk ds eq[; lhost ifEiax LVs'ku 254 ,e0,y0Mh0 dk fuekZ.k
4&xzsVj&uks,Mk 'kgj esa LiksVZl dkEiysDl dk fuekZ.kA
5&85 D;w0lsV xaxkty ifj;kstuk
- 177 -
xr rhu o"kksZa ds y{; ,oa miyfC/k;kWa
vkS|ksfxd izxfr ¼:0 yk[k esa½
fo"k; 2007&08 2008&09 2009&10
y{; izxfr y{; izxfr y{; izxfr ¼fnlEcj] 09 rd½
vkoafV;ksa ls izkIr ¼yk[k :0 esa½
70984 23523 28900 35191 96000 13112
fuekZ.k ,oa fodkl dk;Z ij O;;
fo"k; 2007&08 2008&09 2009&10
y{; izxfr y{; izxfr y{; izxfr ¼fnlEcj] 09 rd½
1&vkUrfjd fodkl dk;Z 9600 6112 5700 5852 22700 9027
2&okg~; fodkl dk;Z 11000 4867 7300 7564 15500 7496
3&fuekZ.k dk;Z 11510 2502 25000 25299 51300 47181
4&xzkE; fodkl dk;Z 2800 1704 6000 5057 10000 5782
5&m|kuhdj.k 2200 1288 1800 1987 3000 2497
fodkl ds vkxkeh y{; rFkk foRrh; o"kZ ds fy, fu/kkZfjr dk;Zdze
1&Hkw&vtZu %&
bl izLrkoksa esa dqy 8365-7046 gs0 Hkwfe fufgr gSA o"kZ 2009&10 esa ekg fnlEcj] 2009 rd :0 636-00 djksM+ dh Hkwfe vf/kx`fgr dh xbZ gSA
2&vkoklh; %&
o"kZ 2009&10 esa vkoaVu ls :0 1973-00 djksM+ dh izkfIr dk y{; j[kk x;k gSA ftlesa fnlEcj] 2009 rd :0 409-00 djksM+ izkIr gks pqdk gSA
3&O;olkf;d%&
o"kZ 2009&10 esa vkoaVu ls :0 220-00 djksM+ dh izkfIr;ksa dk vuqeku gSA ftlesa ekg fnlEcj] 2009 rd :0 3-76 djksM+ dh izkfIr gqbZ gSA
- 178 -
4&laLFkkxr %&
o"kZ 2009&10 esa vkoaVu ls :0 252-00 djksM+ dh izkfIr;ksa dk vuqeku gSA ftlesa ekg fnlEcj] 2009 rd :0 62-63 djksM+ dh izkfIr gqbZ gSA
5&vkS|ksfxd %&
o"kZ 2009&10 esa vkoaVu ls :0 950-00 djksM+ dh izkfIr;ksa dk vuqeku gSA ftlesa ekg fnlEcj] 2009 rd :0 131-12 djksM+ dh izkfIr gqbZ gSA
6&fuekZ.k ,oa fodkl dk;Z %&
izLrkfor dk;ksZ esa lsDVj vksehdzkse&A] AA] AAA U;w&A] thVk&A] bdksVsd&A] ,DlVssa'ku ds vkUrfjd ,oa okg~; fodkl dk;Z ds izxfr'khy ,oa vksehdzkse&AA o U;w0&A esa Hkouksa ds fuekZ.k izxfr'khy dk;ksZa dks iw.kZ fd;s tkus izLrkfor gSA
fo'ks"k dk;Z %&
lhost ifEiax LVs'ku o VªhVesUV IykUV] xaxkty ifj;kstuk nknjh ds fudV vkj0vks0ch0 dk fuekZ.k] LiksVZ LVsfM;e dk fuekZ.kA
vkoklh; %&
lsDVj U;w&A] U;w&AA o vksehdzkse&A, ds vkUrfjd fodkl dk;Z rFkk bUgha lsDVjksa esa izLrkfor Hkouksa ds fuekZ.k fd;s tkus izLrkfor gSA o"kZ 2010&11 esa vkoklh; lsDVjksa esa izLrkfor lsDVj&1] bZVk&2] thVk&2 ,oa dIik&1 dks fodflr fd;k tkuk gSA ftldk dqy {ks=Qy yxHkx 650 gsDVs;j gSA
vkS|ksfxd %&
lsDVj bdksVsd&A] ,DlVsa'ku&A o ,DlVsa'ku&AA ds vkUrfjd ,oa okg~; fodkl dk;Z] ,l0bZ0tsM0 ds okg~; fodkl dk;Z fd;s tkus izLrkfor gSA vkS|ksfxd {ks= esa yxHkx 600 gsDVs;j dk fodkl fd;k tkuk izLrkfor gSA
laLFkkxr %&
lsDVj ukSyst ikdZ&5 ds okg~; ,oa vkUrfjd fodkl fd;s tkus izLrkfor gSA laLFkkxr {ks= esa yxHkx 100 gSDVs;j dk fodkl fd;k tkuk izLrkfor gSA
O;olkf;d %&
lsDVj vYQk&AA dkef'kZ;y csYV] flVh lsUVj ds fodkl dk;Z ,oa fofHkUu lsDVjksa esa izLrkfor 'kkfiax lsUVlZ o dE;wfuVh lsUVlZ ds fuekZ.k fd;s tkus izLrkfor gSA O;olkf;d {ks= esa yxHkx 40 gSDVs;j dk fodkl fd;k tkuk izLrkfor gSA
ïïï
- 179 -