muhyiddin İbnü’l-arabî’nin hayatı

7/31/2019 Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat

1/44

1

Klasiklerimiz/X

el-Fthtl-Mekkiyye

(Muhyiddin bnl-Arab- . 638/1240)

M. Mustafa akmaklolu

Ar. Gr., Erciyes . lahiyat Fakltesi

[email protected]

el-Fthtl-Mekkiyye, eyh-i Ekber Muhyiddin bnl-Arabnin derin irfann,

dneminin dn ve tasavvuf kltrn, ayrca bizzat mellifin hayatn, ve mnev

yolculuunu yanstan kapsaml bir eserdir. Ftht, otuz yllk uzun bir telif sresinin

yansra, bnl-Arabnin hayatnn sonlarna doru geni tedris halkasnda etd edilip

gzden geirilerek tekrar kaleme alnd iin eyhin son telifi ve adeta dier btn

eserlerinin olgunlam bir meyvesi mesabesinde olmutur. Biz bu yazmzda, ncelikle

bnl-Arabnin hayat hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra tasavvuf kltrmzn

zirvesini, adeta dnm noktasn tekil eden bu kapsaml eseri genel hatlaryla tantmaya

alacaz.

I-Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri

I. A-Hayat:

Tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Arab

et-T el-Htm eklindedir. Mehur Mlik kads ve mtekellim Ebbekir bnl-Arab

(. 543/1148)1

ile kartrlmamas iin ismi, kaytlarda genelde galat- mehur olarak bnArab eklinde gemektedir. Ayrca kimi zaman, memleketi olmas hasebiyle el-

1 Hayat ve eserleri hakknda bkz., Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir mad. DA., c. XX, ss.488-491.


2/44

2

Endels nispet eki de knyesine eklenir. bn Srka2 ve bn Eflatun3 gibi lakaplar

ise baz aratrmaclarn yaktrmalarndan ibarettir.4

Muhyiddin bnl-Arabnin hayat ve eserlerinin doru bir ekilde tespitini

kolaylatracak nemli sebepler vardr. ncelikle bizzat bnl-Arab, yeri geldike

eserlerinde kendisi, ailesi, yaknlar, yaad yerler, tanm olduu ahsiyetler ve eserleri

hakknda bilgiler veren bir sfdir.5 Bizzat bnl-Arabnin vermi olduu bu

otobiyografik bilgilerden istifade edilmek sretiyle onun hakknda muhtelif menkpnme

ve biyografiler de hazrlanmtr.6 te btn bu kaynaklar bnl-Arabnin hayat

hakknda dorudan bilgi edebilmemizi kolaylatrmaktadr.

2 Makkr, Gubrinnin Unvnd-Dirye isimli eserine istinaden bnl-Arabnin Endlste bulakapla bilindiini syler. Bkz., Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min Gusnil-Endelsir-Ratb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1949, c. II, s. 379.3 Bu lakab kaynak belirtmeden ilk kullanan M. Asin Palacioustur. Bkz., Palacios M. Asin, bn Arab:Hayatuh ve Mezhebuh, ev: Abdurrahman Bedev, Kahire 1965, s. 5. Daha sonra bu lakap bazaratrmaclar tarafndan da tekrarlanmtr. Mesel bkz., Corbin, Henry, Creative Imagination in theSufism of Ibn Arabi,ngilizceye ev., Ralph Manheim, Princeton 1969, s. 21.4 Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi),MSBE., stanbul 1995, s. 8.5 zellikle ed-Drretl-Fahire ve Rhul-Kuds, isimli eserlerinde bnl-Arab, eitli vesilelerlegrm olduu ve kendilerinden istifade ettii eyhlerden bahsetmektedir. Ralph W. Austin, Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahireden paralarla birlikte, Sufis of Andalusia ad altnda ngilizceyeevirmitir. bnl-Arabnin eyhleri hakknda dorudan bilgi bulabildiimiz mezkr iki eseri esasalnarak oluturulan bu eser, dilimize de evrilmitir. Bkz., Austin, Ralph W., Endls Sfileri, ev.

Refik Algan, stanbul 2002. Ayrca, Fthtnda da bnl-Arabnin hayat hakknda bir ok mlmtbulmak mmkndr. Mehmud el-Gurab bnl-Arabnin eserlerindeki bu tarz otobiyografik bilgileriderleyerek bir biyografi denemesi yapmtr. Bkz. Gurb, Mahmud M., e-eyhl-Ekber Muhyiddinbnl-Arab; Tercemet Hayatih min Kelmih,am 1983. Ayrca Fthtdaki bu tarz otobiyografikbilgilerin bir ksm Nihat Keklik tarafndan taranarak bir araya getirilmitir. Bkz., Keklik,Nihat,bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, Ankara 1990, ss., 257-305.6 Bkz., Ali b. brahim el-Kr el-Badd, ed-Drrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut1959. (Trke tercmesi: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, trc. A. ener-M. Rahmi Ayas,Ankara 1972); Muhammed Receb Hilmi, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber, Msr, 1326;Palacios, M. Asin, El Islam Cristianizado, Madrid 1931.LIslam Chiristianise ad altnda Franszcayatercme edilmi olan eser, Abdurrahman Bedev tarafndan ksmen Arapaya da evrilmitir. A.Bedev, eserin, bnl-Arabnin muhtelif eserlerinden seilmi metinlerden oluan nc blmtercme etmemitir. Bkz, Palacios, bn Arab: Hayatuh..., ; Bursal, Mehmet Tahir, Terceme-i Hl ve

Fezil-i eyh-i Ekber, stanbul 1898; Keklik, Nihat, Muhyiddin bnl-Arabi: Hayat ve evresi,stanbul 1966; bnl-Arabnin biyofgrafisi hakkndaki ilm bir almay ayrca zikretmek istiyorum.Claude Addas tarafndan, Ibn Arab: Ou La Quete du Soufre Rouge ismiyle Franszca yazlan eserngilizce ve spanyolcaya evrilmitir. ngilizce evirisi iin bkz., Addas, Claude, Quest for The RedSulphur: The Life of Ibn Arab, ev., Peter Kingsley, Cambridge 1993. Bizzat bnl-Arabinin kendieserlerinden balayarak bir ok farkl kaynakta yer alan, bnl-Arabnin hayat hakkndaki bilgilerinderlenip tahkik edilmesi ve bata Asin Palacios tarafndan yaplan ve sonraki bir ok bnl-Arabaratrmacs tarafndan tekrar edilen hatalarn tashihi anlamnda olduka nemli olan bu biyografik eseryakn zamanda dilimize de kazandrlmtr. Bkz., Addas, Claude, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde,ev., Atila Ataman, stanbul 2003.


3/44

3

I. A. 1. ilesi

Halis bir Arap olduunu, asil bir soydan geldiini ve soyunun, cmertlii ve mertlii

ile mehur Htem-i Tye dayandn, Ben Tayy kabilesinden geldiini bnl-Arabnin

kendisi syler.

7

Ailesi, Endls toplumunun en yksek tabakasn oluturan hssayadahildir. bnl-Arabinin titiz bir biyografisini kaleme alan Claude Addasa gre, eyh-i

Ekberin mensup olduu Ben Tayy kabilesinin bir ksm, kesin olmamakla beraber, ilk

fetih yllarnda spanyaya gelip yerlemi olmaldr.8

Babas, Abbas halifesi Mstencid Billahn komutan ve Muvahhidlere muhalif olarak

arkl-Endelse belirli bir sre hkmeden Muhammed b. Sad bn Merdeni9 katnda

hatr saylr bir mevkii olan ve ayrca dnemin mehur filozof ve kads bn Rdn (.

595/1198) yakn dostu10 Ali b. Muhammeddir. Her ne kadar hangi vazifeyi yerine

getirdii tam olarak bilinmese de babasnn, nce bn Merdeniin ynetiminde, onun

ynetimden dnn ardndan da Muvahhid Sultan Ebu Yakup Yusuf dneminde

nemli bir resm grevi yerine getirdii baz kaynaklarda kaydedilir.11 Sarayla bu yakn

ilikisinin yan sra bnl-Arabnin babas, ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle

megul takv sahibi bir zttr.

590/1194 ylnda babasnn, hemen ardndan da annesinin vefatndan sonra, ailenin tek

erkek ocuu bnl-Arabye iki kz kardeine bakma ykmll kalr. Halbuki o, yllar

nce fakirlik yolunu seip btn variyetini terk ederek maietini Allaha havale etmitir.

Yakn evresi onu, tercih ettii yolu terk etmesi hususunda ikna etmeye alr, bu sebeple

7 Bkz., bnl-Arab, Muhyiddin,Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, Kahire 1992, s. 50, 52.8 Addas,bn Arab..., s. 36.9 bn Merdeni, Murabtlarn ardndan hemen hemen btn Endls fetheden Muvahhidlere muhalifolarak arkl-Endelse hkmetmitir. Hristiyan paral askerleriyle kuvvet bulan bn Merdeni, on beyla yakn bir zaman boyunca Muvahhid imparatorluuna meydan okumutur. 554/1159da Kurtubayalmaya alm, ardndan da biliye zerine yrmtr. Fakat babas Abdlmminnin 558/1162delmnn ardndan Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun Kuzey Afrikadan toplanmaskerlerle kuvvetlenen ordusu bn Merdenii, bnl-Arabnin doduu sene 560/1165te malup

etmitir. bn Merdeni, Mrsiyeye snmak zorunda kalm, olduka mstahkem olan bu ehirdeMuvahhidleri belirli bir sre daha megul etmitir. Bkz., Addas, age., s. 35, 36.10bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, thk. Osman Yahya, Kahire 1985, c. II, s. 372. Bizbu almamzda ncelikli olarak, Fthtn Osman Yahya tarafndan hazrlanan tahkikli nerinikullanmaya gayret ettik. Fakat maalesef bu alma yarm kald iin, ayrca Ahmet emsettintarafndan hazrlanan Beyrut basksn kullandk. Bu sebeple bu iki basky tefrik etmek amacylasonraki atflarda eser, Ftht(thk.) ve Ftht(byr.)eklinde ksaltlacaktr.11Ebu Yakub Yusuf, bnl-Arabnin babasnn yan sra, rakibi bn Merdeniin saraynda grevyapm bir ok kimseyi kendi hizmetine almtr. Bkz., Addas, age., s., 37; Badd, bnl-Arabninbabasnn, Endls sultann veziri olduunu syler. Bkz., Badad,bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21.


4/44

4

yakn evresiyle baz problemler yaar. Fakat o, eyhlerinden Salih el-Berberinin yllar

nce yapm olduu tavsiyelere uyarak setii yolu terk etmez.12 Fakat iki kz kardeinin

bakmn da ihmal etmez, onlar daha sonra Fasta evlendirir.13

Muhyiddin bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden olan

Muhammed b. Abdun el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan srekli

vgyle bahseder ve tasavvuf ynden Hz. Meryeme benzediini syler.14 kinci defa

evlenmesi ise Mekkede, Haremeyn Emri Yunus b. Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu

evliliinden Muhammed mdddn (. 667/1268) adndaki olu olur. bnl-Arabi daha

sonra bu oluna Fthtn ilk nshasn verir.15 nc evliliini Sadreddin el-

Konevnin dul annesiyle, drdnc evliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt

rivayet edilir. Bu son iki evliliinden hangisinden olduu aka belli olmayan Muhammed

Sadeddin (. 656/1258) isimli ikinci bir olu vardr.16 Ayrca hakknda fazla bir mlmta

sahip olamasak da Zeynep isimli bir kznn olduu da bilinmektedir.17

Amcas Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Arab ve daylar Ebu Mslim el-

Havln ile Yahya b. Ygn da devrin nemli sufileri ve hatr saylr ahsiyetlerden

saylrlar. Bu ahsiyetlerin bn Arabnin yetimesinde byk tesirlerinin olduu bn

Arabnin kendi ifadelerinden anlalmaktadr. bnl-Arab, genlik yllarnda zellikle

amcas Ebu Muhammed el-Arabden etkilenmitir. Nitekim bnl-Arab, onun, kesin bir

tevbe ile geirdii manev deiim hadisesine18 ve tasavvufi mertebesine eserlerinde19 yervermektedir. Olduka ilerlemi bir yata slka giren Ebu Muhammed el-Arab, bnl-

Arabnin gerek anlamda slkundan (h. 580) nce vefat etmitir.20 Amcasnn

12bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s. 83, Addas,bn Arab., s. 136.13bnl-Arab, age., s. 84.14bnl-Arab, Muhyiddin el-Fthtl-Mekkiyye, haz. Ahmed emseddin, Beyrut 1999, c. I, s. 420;c. V, s. 348.15Age., c. VIII, s. 389.16 Makkr,Nefhut-Tb, c. II, s.369; Addas, age., s. 100, 101; Kl, agt., s. 17.17bnl-Arab, Ftht (byr.), c.VII, s. 172.18

bnl-Arabinin kaydettiine gre, bir gn, gen bir ocuk, yal bir adamn eczanesine girerek birila sorar. O esnada bnl- Arabnin amcas da eczanededir ve ocuun ilalar konusundaki cehaletiniistihz konusu yapar. Erken yata manev bir inkiafa sahip olmu gen, kendisinin ilalar bilmemekleher hangi bir ey kaybetmediini, ama yal adamn, gaflet ve itaatsizliinin ona pahalya mal olacansyler. Bu ifade bnl-Arabinin yal amcasna derinden tesir eder. Gen ocuun hizmetine girer ve yl sonraki lmne kadar kendini ibadete verir ve yksek bir velayet derecesine ular. Bkz., bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s.124.19bnl-Arab,Rhul-Kuds, nr., Abdurrahman Hasan Muhammed, Kahire 1989, s., 110, 111; Austin,age. ss., 123-125.20bnl-Arab, age., s. 111.


5/44

5

hayatndaki manev deiime benzer bir hadise, days Tlemsen Meliki Yahya b. Yn es-

Senhc (. 537 h.)nin hayatnda da grlmektedir.21 bnl-Arab, dier days Eb

Mslim el-Havlnnin ise, abidlerden olup btn geceyi kyam ile geirdiini syler.22

Grld gibi bnl-Arab, henz ok erken denilebilecek yalarda, bid, zahit ve

velilerden oluan yakn evresinden mnev olarak etkilenmektedir. Ayrca onun sekin ve

soylu bir aileden geliyor olmas, dneminin sekin smlaryla, devlet ricli ve ilmiye

snfyla irtibatn, dolaysyla da iyi bir eitim almasn salamtr. Bunun yan sra,

sufyne hayat yaayan yakn evresi ve manev etkilenmelere ak kiilii onun olduka

gen yalarnda bir takm olaan st tecrbeler yaamasnda etkili olacaktr.

I. A. 2. Doumu ve Genlik Yllar

bnl-Arab, Muvahhidlerin kuatmas ve tehdidi altnda ve olduka mstahkem birehir olan Mrsiyede 560/1165 ylnda, ailesinin ilk ve tek erkek ocuu olarak dnyaya

gelir.23 Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endelse hkmeden, Muhammed b. Sad b.

Merdeni zamannda Mrsiyede doduunu bizzat kendisi syler.24 amda grt

tarihi bn Neccra da (. 643/1245) tam doum vaktini sylemitir: 17 Ramazan 560/27

Temmuz 1165 Pazartesi gecesi.25

bnl-Arabnin ocukluunun ilk sekiz yl doduu ehir Mrsiyede gemitir.

563/1168de Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun, bn Merdenii yenmesi

ve akabinde 567/1172de bn Merdeniin vefatndan sonra Mrsiye eraf ve bn

Merdeniin oullar, Muvahhid sultanna ballklarn bildirmek iin biliyyeye

giderler.26 bnl-Arabnin ailesi de bu sralarda, muhtemelen 568/1173de, Mrsiye

(Murcia)den kesin olarak ayrlp bakent biliyye (Seville)ye gider27 ve bnl-Arabnin

babas burada Sultan Ebu Yakubun hizmetine girer. Ebu Yakub Yusuf, felsefe, tp,

21 Senhcnin hayatndaki bu deiim hadisesi iin bkz., bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 29;Addas,bn Arab, s. 40. Ayrca Senhacnin manev mertebesi hakknda bkz. bnl-Arabi, age., c. I, s.312.22

Age., c. III, s. 28.23 bnl-Arab, eserlerinde sk sk aile yelerinden, babas, annesi ve iki kz kardeinden bahseder.Fakat bu bilgileri verirken her hangi bir erkek kardee en ufak bir atf yapmaz. Babasnn lm deietrafnda toplanan aile fertleri de bnl-Arabnin kendisi, annesi ve iki kz kardeinden ibarettir.bnl-Arabnin, aile fertleri hakknda Fthtta yapm olduu atflar iin bkz., Keklik, Nihat,Misdk Olarak el-Ftht..., ss. 262-265.24bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 304.25Makkr,Nefhut-Tb..., c. II, s. 362.26 Addas,bn Arabi, s. 43.27 Makkr,Nefhut-Tb..., c. II, s. 361.


6/44

6

astroloji, edebiyat konularna zel bir ilgisi olan, kltre nem veren bir siyaset adamyd.

Dn ilimlerde bilgiliydi, Sahhayni ezbere bilmekle vnrd. Etrafna bn Tufeyl, bn

Rd ve bn Zhr gibi mehur ilim erbbn toplam ve pek ok air, mskinas, alim ve

filozofu bir araya getirmiti.28 bnl-Arab, ocukluk ve ilk genlik yllarn ite bylesi

bir kltrel-siyasi ortam ierisinde geirmekteydi.

I-A-3-Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar

Asil ve zengin bir ailenin ocuu olan bnl-Arab, huzurlu ve kaygsz bir genlik

geirmi, btn yksek tabaka ailelerinin ocuklar gibi, zel retmenlerle eitilmitir.29

ocukluk alarnda Ebu Abdullah el-Hayyat isimli tasavvuf ehli bir zattan Kuran-

Kerim dersleri almtr. bnl-Arab, Ebu Abdullah el-Hayyat ve onun kardeinden o

kadar etkilenmitir ki ehlullahtan bu iki zata benzemeyi ister.

30

Yine bu yalarnda,amcasnn arkada arif bir zt olan Ebu Ali e-akkz ile tantrlmtr.31 Ayrca bnl-

Arab, bizzat kendisinin kaydettiine gre, henz yznde ty bitmemi bir ocukken

Kurtuba Kads bn Rd (. 595/1198) ile grp onunla sembolik tarzda konuur.32

Olduka yksek bir makam igal etmesine ramen, bilgiye doymayan ve son derece

mtevaz olan bn Rdn bizzat kendisi, o sralarda henz on be yalarnda33 bulunan

gen bnl-Arab ile grmek ister.

bnl-Arabnin bn Rsdle karlamas hususunda vermi olduu bilgiler ile

Fthttaki dier baz kaytlardan, henz ok genken, manevi bir iaretle inzivaya

(halvet) ekilip kendi i dnyasn dinlemeye karar verdiini ve bunun neticesinde de

manevi alm (fetih)lar elde ettiini renmekteyiz. bnl-Arab, bu manevi deiim

28Age., s. 44, 45; Kl, agt., s. 929 Addas, age., s. 45.30bnl-Arab,Rhul-Kds, s. 105, 106.31 bnl-Arab, age., s. 108, 109. Bu ahs hakknda ayrca bkz., bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire,Endls Sfleri iinde s. 121, 122.32...Bir gn kad Ebul-Velidbn Rdle grmek zere Kurtubaya gelmitim. Halvetim esnasnda

Rabbimin bana bahettii fetihlerden haberdar olmutu ve bu sebeple de benimle grmek istiyordu...O sralarda henz yznde ty bitmemi bir ocuktum. Yanna girdiim zaman oturduu yerden kalktve muhabbet ve hrmetle beni kucaklad, sonra evet dedi. Ben de ona karlk evet dedim. Onuanladm dnerek mutluluu daha da artt. Ben, ona bu mutluluu veren eyin ne olduunuhissedince bu sefer hayr dedim... Bana senin kef ve feyz-i ilahde bulduun ey mantn (nazar)bize verdii ey midir? diye sordu. Ona hem evet hem hayr diye cevap verdim. Bu evet vehayr arasnda ruhlar yerlerinden, boyunlar cesetlerinden frlar deyince benzi sarard, titreme geldi,birden sanki elli ya yaland. Ne demek istediimi anlamt... Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk), c.II,s. 372.33 Bkz., Addas,bn Arab, s. 54.


7/44

7

sonras bir ok kez halvete ekilir. Fakat slkunun balarnda, muhtemelen biliye

mezarlndaki inzivas esnasndaki fethi olduka nemlidir ve dier sflerin manevi

servenleri gz nnde bulundurulduunda istisn bir durumdur. nk bnl-Arabi,

marifete taalluk eden btn ilimlerini, manev yolculuunun balangcndaki bu ilk

inzivasnda icml tarzda elde eder.34eyh-i Ekberin slkundaki ilk menzil dolaysz bir

fetih ya da bir cezbe olduu aktr. Bu manev alm bir halvet esnasnda, her hangi bir

n hazrlk yapmakszn ve aniden elde etmitir. Yani, onun bu fethi, Allaha giden yolu

adm adm takip eden tedrici bir ilerlemenin, bir slkun nihayetinde deil, yolun henz

balangcnda gereklemitir.35

Btn bu tecrbeleri, manev halleri yaarken bnl-Arab henz bir eyhe intisap

etmi deildir. Muhtemelen yirmi yalarnda iken, 580/1184 ylnda artk bir eyhe intisap

eder.36 Bu manevi yolda elinden tutan ilk mridi, eserlerinde zellikle de Fthtda bir

ok kez zikrettii Ebul-Abbas el-Uryeb olmutur. 37 Bizzat bnl-Arabnin ifadesine

gre bu zat, ne yaz ne de hesap bilen mm bir kyldr. 38 Her ne kadar slkunun

balangcnda bnl-Arabnin her hangi bir mridi olmasa da zamanla muhtelif yerlerde

bir ok sufyle grecek, her birinden ayr ayr istifade edecektir.39bnl-Arab, msteft

olduu bu statlarn her zaman hayrla yad eder ve eserlerinde onlarn manev hallerine

genie yer verir.40

34 Badd,bnul-Arabinin Menkabeleri, s. 21.35 Addas,bn Arab, s. 55, 57.36Age., s. 65. Esasnda onun iin slk, yani eyhlerin rehberlii altnda katedilen ve hakikate tedrcolarak yaklalmasn salayan yol tahakkuka ulama adna izleniyor deildir. Zr daha nce devurguland gibi bnl-Arab, henz yolun balangcnda ve tek bir seferde tahkik derecesineulamtr ve eyhi Uryeb ile karlatnda sadece zahir itibaryla mbted saylabilir. Fakat maneviderecesi ne olursa olsun, her arifin, veyslerde olduu gibi merhum da olsa mutlaka bir eyhin eliylemanev eitimden gemeli, kendisine lutfedilen hal ve mearife hakim olabilmesini salayan usullerirenmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle, eyh-i Ekberin durumunda, mrit sfatyla eyhlerinegstermesi gereken itaat, arif sfatyla onlardan stn olmasna engel deildir. Bu anlamda ballmahlkt ierisinde sadece Hz. Muhammededir denilebilir.Age., s. 76.37

bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88; Uryeb hakknda ayrca bkz., bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire,Endls Sfleri iinde, s. 70, 71 bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 282, 338, 369; c. VII, s. 181, 182,354; c. VIII, s. 287.; bnl-Arabnin bu ilk mridinin ad kimi zaman Ebu Cafer Ahmed el-Uryebolarak da verilmektedir. Bkz, Addas, age., s. 65.38bnl-Arab,Rhul-Kuds, s. 88.39eyh-i Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sakncas yoktur. Hatta ona greaksi tarzda bir kural cahiller tarafndan icat edilmitir. Bkz., Addas, age., s. 78, bnl-Arabnin Kitb-uNesebil-Hrka isimli eserine istinaden.40 zellikleRhul-Kuds, ed-Drretl-Fahire ve Fthatta kendilerinden istifade ettii bir ok sufdenbahseder. Bkz., 4 nolu dipnot.


8/44

8

bnl-Arabnin yaad dnemde, Marib tasavvufuna balca iki cereyan hakimdir.

Bunlardan biri, Ebul-Abbas bnl-Arf (. 536/1142) ve Ebul-Hakem bn Berrecn (.

536/1142)n temsil ettii Meriye ekoldr. Meriye mektebi temsilcilerinden bnl-Arif,

Meriyede etrafna geni bir mrdn halkas toplam, bn Berrecn ise biliye yresinde,

olduka geni bir muhitte imam olarak tannmtr.41 bnl-Arabi, bu suflerden en ok

bnl-Arften etkilenmitir. Fthtn pek ok yerinde ondan bahseder ve onun

Mehasinl-Meclis isimli eserine atfta bulunur.42

bnl-Arabnin yaad dnemde, Maribin bir dier tasavvuf mektebi ise, aslnda

zel bir reti ve yazl bir esere sahip olmadklar iin tam anlamyla bir ekol saylmasa

da, balca, bn Hirzihim (. 559/1163), Ebu Yeza (. 572/1177) ve daha sonra da bu iki

sfnin rencisi Ebu Medyen (. 594/1198) tarafndan temsil edilen ekoldr.43 Bu

tasavvuf ekolnn en byk temsilcisi Ebu Medyen olmutur. Gazal hayranl ile mehur

bn Hirzihimden, Muhasib ve Gazalnin eserlerini okuyan Ebu Medyen, Ebu Yezann

mrididir. bnl-Arab hi karlamasa da44, eserlerinde ska zikrettii45 bu sfden

olduka etkilenmitir.46 Zr, bnl-Arabnin eyhlerinin pek ou Ebu Medyenin

halifeleridir: Yusuf el-Km, Abdlaziz el-Mehdev, Abdullah el-Mevrr ...vs.47

bnl-Arab, tasavvufi bir eitim almakla kalmaz er ilimlerde de derinlemesine

vukfiyet kazanr. ocukluk yalarndan itibaren bu ilimleri tahsile balar. Hayatnn

sonraki dnemlerinde ald birtakm manevi iaretler sonrasnda tam bir tecrit ve fakirlikyolunu seen bnl-Arab, yine manevi bir iaretle kendisini ciddi bir ekilde Kuran ve

41 Meriye ekol hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev: HseyinHatemi, stanbul 1985, ss. 217-221; Addas, age., ss. 67-71.42 Mesel bkz., bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 145, 174, 345; c. VII, s. 136; c. VII, s. 384.43 Addas,bn Arab, s.72.44bnl-Arab,Rhul-Kuds, s. 125, 126;45 Mesel bkz, bnl-Arab, Ftuht (byr), c. I, s. 279, 335, 370, 379; c. II, s. 106, 152, 284; c. VIII,

276, 291, 294; et-Tedbrtl-lahiyye, Kleinere Schriften des Ibn al-Arabi iinde, nr. H. S. Nyberg,Leiden 1919, s. 126, 158-159.46 Bu mehur sfnin hayat, fikirleri ve bnl-Arab ile irtibat iin bkz., Makkr, Nefh..., c. IX, ss.342-351; Bedevi, Abdurrahman, Ebu Medyen ve bn Arab, Kitbut-Tezkr Muhyiddin bn Arabiiinde, Kahire 1969, ss., 115-128; Claude, Addas, Abu Madyan and Ibn Arab, Muhyiddin IbnArab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan, (Element Books), Dorset1993, ss. 163-181;Yazc, Tahsin , Ebu Medyen mad.,DA. c. X, s. 186-187; A. Bel, Ebu Medyenmad.A., c. 4, ss. 36-38.47 Addas, bn Arab, s. 73. Ayrca bnl-Arabinin, Endls ve Maribdeki muhtelif tasavvufiakmlarla ilikisi hakkndaki bir izelge iin bkz., age., s. 329, 330.


9/44

9

Hadis ilmine verir.48 bnl-Arabnin geleneksel dn ilimler sahasnda istifade etmi

olduu hocalarnn ve kendi eserlerinin ksm bir listesini Melik Muzaffere gnderdii

cazesinde kaydeder.49 Burada zikredilen hocalarn ou Muvahhidler devrinin en saygn

alimlerindendir ve bunlarn yedisi Muvahhid iktidar altnda kad ya da hatip olarak resm

grev f etmitir: Hacer, bn Zerkun, bn Eb Cemre, Tdil, bnl-Harrt, bnl-Feres,

bn Semhn. O halde bnl-Arabnin, Endls entelektel elitinden uzak olmad hatta

ulem ve resm din grevlileri evreleriyle yakn iliki kurduu aikrdr.50

I-A-4-Seyahatleri

bnl-Arabi hayatnn byk bir ksmn hakikati aramakla, srekli seyahatle geirir.

Kendisini belirli bir mekan ve ahsla snrlandrmayan bnl-Arab, bu seyahatlerinde pek

ok eyh ve alimle tanr, onlarn ders halkalarna katlr ve onlardan istifade eder. lk kez589/1193 yllarnda Cezretl-Hadr zerinden Fasn nemli bir liman kenti Sebteye,

oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-Mekkiyye51 veRhul-Kuds52

isimli eserlerini kendisine ithf edecei eyh Abdl-Aziz el-Mehdev ile tanr.

bnl-Arab, Markete iken grd manevi bir iaretle 596 yl sonlar ya da

597/1200 yl balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac niyetiyle,

Mekkeye doru yola kar.53 Meraketen ayrldktan sonra Kahire ve Filistin zerinden,

burada Mescid-i Aksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret ettikten sonra 598/1201de

Hicaza ular.54 Byk eseri el-Ftuhtl-Mekkiyye ilk defa Mekkede kendisine ilham

olunmaya balar. Yine bu kutsal topraklarda, byk vgyle bahsettii mam Ebu ca

Zahir b. Rstemle tanr ve ondan Tirmiznin Snenini okur.55 bnl-Arab, mezkr

imamn kz Nizamla da Mekkede, tavaf esnasnda karlar. eyh-i Ekberin ilim, edep,

48 Addas, age., s. 60; Kl, Agt., s. 12, dipnot 37. eyhin Kuran ve Hadis ilimlerindeki hocalar veeitimi hakknda bkz., bnl-Arab, Muhyiddin, caze lil-Melikil-Muzaffer, Istlhtu-eyhMuhyiddinbnl-Arabiinde, thk. Bessm Abdulvahhab el-Cb, Beyrut 1990, ss. 23-27.49 Bkz., age., ss. 23-39.50 Addas, age., s. 112, 113.51

bnl-Arab, Ftht (thk), c. I, s. 7252 Bkz., bnl-Arab,Rhul-Kuds, s. 31.53 Addas,bn Arabi, s. 184; Kl, agt., s. 19.54 bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 72. Addas, bnl-Arabnin bu hac yolculuunda izlediigzergahn sembolik bir anlam olduunu ifade eder. nk bnl-Arab, dier hac adaylar gibiKahireden ayrldktan sonra dorudan Mekkeye gitmek yerine Filistin zerinden, Hz. brahiminkabrini ve Mescid-i Aksay ziyaret ettikten sonra Hicaza gelmitir. Addas, onun bu ha seyahatini Hz.Peygamberin mira hadisesi ve eyh-i Ekberin manevi yolculuuyla paralel tarzda sembolik olarakaklar. Bkz., Addas, age., s. 206, 207.55bnl-Arab,Zehairl-Alkerhu Tercmnl-Evk, thk. Halil mran Mansur, Beyrut 2000, s. 7.


10/44

10

marifet ve gzellik bakmndan esiz kabul ettii bu kz, Tercmnl-Evktaki iirlerinin

ilham kayna olacaktr.56

bnl-Arab btn bu seyahatlerle de yetinmez, Badata, oradan da Msra geer.

Daha sonra 601/1204 ylnda Urfa, Diyarbakr ve Sivas zerinden Malatyaya gelmitir.

Ona bu yolculuunda Sadreddin el-Konevinin babas Mecdddin shak da refakat etmitir

ki onunla ilk kez 600/1204te Mekkede karlar. O sralarda, ikinci defa Anadolu

Seluklu Devleti tahtna kan I. Gysuddin Keyhsrev eski dostu Mecdddini Konyaya

davet edince bnl-Arabi de onunla beraber Konyaya ynelir. 602/1205te Konyada

bulunan bnl-Arab, burada bir mddet sonra eyh Evhadddin Kirman ile grr ve

hatta talebesi Konevnin eitimini bir mddet iin Kirmnye tevd eder.57

bnl-Arabinin Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber620/1221 ylnda artk ama yerlemi olduu grlmektedir. Burada 627/1229 yl

muharrem aynda manevi bir iaretle Fussl-Hikem isimli kitabn yazar.58 Mekkede

598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Fthtn ilk nshasn amda, 629/1231

ylnda tamamlar. eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arab 22 Rebilhir 638/ 8 Kasm

1240 tarihinde amda vefat etmi ve burada Kasyn da eteklerine defnedilmitir.59

Trbesi, sonraki devirlerde oluan ilmi taassub ve aleyhte propagandalarn tesiriyle

unutulmaya yz tutmu ve bir sre bakmsz kalmtr. Osmanl Sultan I. Selim (Yavuz)

Msr seferi dnnde eyhin trbesini tamir ettirmi, yanna bir cami bir de tekke ilaveettirmitir. Daha sonra II. Abdlhamid tarafndan bir kere daha tamir ettirilen bu trbe

halen ziyaret mahalli olmay srdrmektedir.60

B- Eserleri:

Olduka veld bir mellif olan bnl-Arab, hayat hakknda olduu gibi eserleri

hakknda da bizzat kendisi bilgi vermektedir. Bata Ftht olmak zere muhtelif

eserlerinde melleft hakknda bilgiler vermesinin yan sra iki kez kendi eserlerinin

listesini karmtr. Osman Yahyann tespit ettiine gre, 627 senesinde amda,

56Age., s. 8, 9.57 Addas,bn Arabi, s. 235, 236, 237; Kl, agt., s. 22.58 Bkz., Kan, Abdurrezzk, erhu Fussil-Hikem, Kahire 1966, s. 959 Makkar, Nefh..., c. II, s. 363. Ayn trbeye daha sonra iki olu Muhammed Imduddn veMuhammed Sadeddn de defn edilmitir.Age. c. II, s. 369, 370.


11/44

11

Sadreddin Konev iin oluturulan ilk listede bnl-Arabi, 248 tane eserinin ismini

zikretmektedir.61 Eserlerinin bir dier listesini ise bnl-Arabi, Eyyb hanednndan

Melik Adilin olu, am Sultan Melik Eref Muzaffer Bahauddin Musaya62 verdii

icazetnamede sralamaktadr. 632 senesinde amda yazm olduu bu icazetnamede ise

289 eserini zikretmektedir.63eyh-i Ekberin eserleri zerine en kapsaml alma, mezkr

bu iki liste ve eyhin dier eserleri esas alnmak suretiyle Osman Yahya tarafndan

Franszca olarak kaleme alnmtr.64 Osman Yahyann oluturduu genel fihristten,

mkerrer ve izafeler65 kartldnda bnl-Arabnin yaklak 550 civarnda eseri olduu

tahmin edilmektedir.66 Fakat malesef bu eserlerden sadece 245 kadar gnmze

ulaabilmitir.67 bnl-Arab, bata Tasavvuf olmak zere Tefsir, Hadis, Fkh, Tarih vb.

gibi konularda yzlerce eser kaleme almtr. Genelde yazlarn nesir ile yazmakla beraber

nazma da nem verdiinden bir hayli iiri de bulunmaktadr. fadeleri veciz ve mcmelolmakla birlikte bezen hayli youn ve tezatldr. Zira o, btn eserlerini dier kitap telif

edenler gibi sistematik olarak dnp yazmadn, bunlarn dnce mahsl olmaktan

ziyade birer ilahi dikte olduklarn zellikle belirtir.68 En mehur eserleri unlardr: el-

Fthatl-Mekkiyye, Fssl-Hikem, nd-Devair, Ukletl-Mstevfiz, et-Tedbrtl-

60 Sm, emsettin, Kmsul-Alm, (Mihran Matbas), stanbul 1306, c. I, s. 647; Uluda, Sleyman,bn Arab, Ankara 1995, s. 57, 58; Kl, agt., s. 24.61 Bkz.Yahya, Osman,Melleftubn Arab, Franszcadan ev. Ahmed Mahmud et-Tb, Kahire, 1992,s. 30, 31.62

Eyyub hkmdarlarndandr. nce 607-618 yllar arasnda Meyyafarikinde, ardndan da 627den635/1238deki vefatna kadar amda hkm srmtr. Meyyafakirinde kendisinden sonra, 627den645/1247ye kadar hkm srm olan Melik Muzaffer ihabddinle kartrlmamaldr. Addas bnArabi s. 112.63bnl-Arabi,caze, ss. 23-39; Yahya,Melleft, s. 45.64 Yahya Osman, Historie et Classification de Loeuvre dIbn Arab, am 1964. Eser Arapayaevrilmitir bkz 58. Dipnot.65 Mesela u eserler bnl-Arabye izafe edilenlerdendir: Tefsrubnil-Arab:bnl-Arabye izafetenbaslan bu tefsir (Beyrut 1968) Knnin Tevltl-Kurnyla kartrlmtr. Bkz., Yahya,Melleft, s. 254, 255; Lory, Pierre, Kniye Gre Kurann Tasavvuf Tefsiri, ev. Sadk Kl,stanbul 2001, s. 25, 26. bnl-Arabinin bizzat kendi eserlerinde zikrettii ve 64 ciltten olutuunusyledii el-Cemu vet-Tafsil isimli tefsiri ise maalesef bu gn kayptr. Bkz. bnl-Arabi, caze, s.32; Yahya,Melleft, s. 276; Kl, agt. s. 30. Yine u eserler de bnl-Arabye izafe edilenlerdendir:Risaletl-Ehadiyye, bkz. Yahya, age., s. 323, 324. Rislett-Tevhd: emseddin Fenr (.

834/1431)ye aittir. Bkz. Yahya, age. s. 331. Risletn fil-Ehadiyye/Risaletn men Arefe NefsehFekad Arefe Rabbeh: Evhadddin Balbn (. 686/1287)ye aittir. Bkz., Yahya age. s. 342, 343. el-Blga fil-Hikme: bnl-Arabiye ait olduu iddiasyla Nihat Keklik tarafndan yaymlanmtr. Bkz.,bnl-Arab, el-Bulga fil-Hikme, nr. Nihat Keklik, stanbul 1969. Tahkik edilen eserde her hangi birmellif ismi olmadn bizzat Nihat Keklik syler. Age. s. 9. Fakat bu eser, M. Tak Dnipejuhtarafndan irk dnr Ykut el-Ebherye izafe edilerek Tahranda nerolunmutur. Bkz. Kl, agt.s. 29, dipnot 112.66 Yahya, age., s. 79.67 Kl, agt. s. 29; Ayn mellif, bnl-Arab mad.DA. c. XX, s. 514.68bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 265.


12/44

12

lahiyye, et-Tenezzltl-Mevsliyye, Ank- Murib, el-Merifl-lahiyye (Divan), el-

Abdile, Ruhul-Kuds, Tercmanl-Evk...

II- el-Fthtl-Mekkiyye

Ksaca el-Fthtolarak anlan eserin tam ad el-Fthtl-Mekkiyye f Marifetil-

Esrrl-Mlikiyye vel-Mlkiyyedir.69 Ayrca bnl-Arab bu eserinden ksaca el-Fethul-

Mekk eklinde de bahsetmektedir.70 bnl-Arab bu devs eserini zellikle eyhi

Abdlaziz el-Mehdev ve yakn dostu, zatl kle Abdullah Bedr el-Habeye ithfen

kaleme almtr.71 Feth/ftht kelimesinin etimolojik ve stlh anlamnn da iaret ettii

gibi bnl-Arab bu eserini, Mekkedeki tecrbesi esnasnda elde ettii manev almlar

ve ilhamlar neticesinde kaleme almtr. Nitekim el-Fthtl-Medeniyye72, el-Fethul-

Fs73

ve Tenezzltl-Mevsliyye74

gibi eserlerini de kendisine fetihlerin geldii yerlere(Medine, Musul, Fas) gre isimlendirmitir. Fthtn bu zelliini eitli vesilelerle

vurgulayan bnl-Arab, sadece ihtiva ettii bilgilerin ilham rn olmas bakmndan

deil, bu bilgilerin ileni biimi, slbu, imls, tertibi gibi hussiyetleri bakmndan

eserinin tam bir mnev feth ve ilahi ilham rn olduunu syler.75 Bu zellik sadece

Ftht iin deil onun dier eserleri iin de geerlidir. Fussl-Hikemin yazl

hakknda da bu trden bilgiler vermektedir.76

II-A-Eserin Yazl

bnl-Arab, Mekkedeki ilhi fetihler sonucu kendisinde hasl olan marifetleri

kaleme ald Fthtn ilk yazl serveni hakknda misal leminde yaam olduu baz

tecrbelerini sembolik tarzda anlatr. Esasnda hayatndan bahsederken de deindiimiz

gibi bnl-Arabnin klli tarzdaki ilk fethi henz Mekkeye gelmezden nce biliyye

mezarlndaki uzleti esnasnda gereklemitir. Bu ilk fethi sonrasnda yle syler: O

69

Age., c. I, s. 73.70 bnl-Arab, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resailu bn Arab iinde, thk. Muhammed zzet,Kahire ts. s. 90; Yahya,Melleft, s. 430.71bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 72.72 Eser hakknda bkz. Yahya, age., s. 474.73eyhin harfler ilmi zerine yazd el-Mebd vel-Gyt isimli eserinin dier ismidir. Bkz. bnl-Arab, Kitabul-Mim..., s. 90; Yahya, age., s. 541.74 Eser hakknda bkz. Yahya, age. ss. 260-26275bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 245.76bnl-Arab, Fussl-Hikem, thk. Ebul-Al Affi, Kahire 1946, s. 47.


13/44

13

mezarlkta drt gn kaldm, sonra oradan btn bu ilimlerle ktm77 Bu ekilde sahip

olduu btn ilimlerini bu ilk fethine balayan bnl-Arab, daha sonra da eitli

veslelerle bu tarz tecrbeler yaayacak, icml tarzda elde ettii merifini tafsl olarak

gerekletirecek ve bu bilgilerini uzun bir telif hayat boyunca, mrnn sonuna kadar

yazacaktr. Mekkede yaad bu tecrbelere bnl-Arabi, Fthtta genie yer

vermektedir. Bunlarn ilkinde, 598 senesinin hac mevsiminde78 yaad bir tecrbesinde

hem Ftuhat yazmaya balamas ve hem de kendisinin velayetin nihi derecesine

ulatrlmas hususunda ak bilgiler vermektedir. Misal alemindeki bu vakasnda bnl-

Arab, Hz. Peygamberi olduka yce bir makamda grr; dier peygamberler ile Hz.

Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali onun huzurundadrlar. Melekler Hz.

Peygamberin makamn evrelemiler ve onun nnde saf tutmulardr.79 Bu tecrbesini

bnl-Arab, yle anlatr: ...Hz. Peygamber, Htem (Hz. sa) ile aramzdaki makam

ortakl sebebiyle beni Htemin arkasnda grd ve ona yle dedi: Bu senin benzerin,

olun ve dostundur. Onun oturmas iin krsy getir ve nme koy. Sonra bana iaret

etti ve szlerineyle devam etti: Kalk ey Muhammed, krsye k ve beni gnderene, seni

vazifelendirene hamd et; nk sende benden bir para vardr ve artk benden uzak

kalmaya sabr kalmamtr. Senin zatndaki hakikate hkmeden de o paradr... Htem

krsy yerletirdi. Krsnn alnlnda parlak bir nurla bu en saf Muhammed

makamdr, buraya oturan onun varisidir, Allah bu zat eriatn muhafazas iin

gndermitir yazyordu. O anda bana hikmet vergileri bahedildi. Sanki bana cevmiul-

kelim verilmiti...80 Nihayet bu yce vakadan geri gnderilerek bu dnyaya dndm ve bu

mukaddes hamd kitabn giri ksm yaptm81 Fthatn giriini bu ekilde misal

lemindeki bir vakasndan sonra kaleme alan bnl-Arab, Kbede, tavaf esnasnda

yaad esrarengiz bir tecrbesini de Fthtda anlatr. Bu tecrbesinde bnl-Arab,

Hacer-i Esvedin nnde bir vecd hali yaar, ve olaan st vasflar olan, sra d bir

genle (fet) karlar. Bir grnp bir kaybolan bu gen, hem susan hem konuan, hem

basit hem mrekkeptir, ayn zamanda ne canldr ne de l. Yaratl gerei iaret ve

remizlerle konuur.82 Kendisinden kh bir melek kh bir insan gibi bahsedilen bu gencin

77 Badd,bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21; Addas,bn Arab, s. 56, 57.78 Addas, age. s. 207.79bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 44.80bnl-Arab, Ftht (thk), c. I, s. 44, 45.81Age., c. I, s. 58.82Age., c. I, s. 215, 216.


14/44

14

kim olduu konusunda; Rhul-Kudsn bir tecessm83, bnl-Arabnin rhn ei,

semv ikizi (divine alter ego)84 gibi farkl grler ileri srlmtr. Esasnda bnl-

Arabnin bu tecrbesini anlatrken kulland ifadeleri olduka semboliktir ve feta ile kimi

ya da neyi kastettii tam olarak anlalmamaktadr. Kbenin hakikati ya da levh-i

mahfuzun tecessm etmi bir ekli olabilecei ynnde grler de ileri srlmtr.85

Burada bizim iin nemli olan husus, feta ile gerekletirilen bu sessiz/sembolik

diyalogdan el-Fthtl-Mekkiyye gibi devsa bir eserin husle gelmesidir. nk, ibare

ehline kapal olan, en beli hatiplerin dahi hibir nasibinin olmad bu sembolik

konumay bnl-Arab anlam ve onun hakikati kendisine almtr.86 Nihayet Fet,

bnl-Arabye unlar syler: Peimden ayak izlerimi takip ederek benimle birlikte tavaf

et. Bana bizzat benim ay mla bak ki neetimden kitabna yazacan ve katiplerine dikte

ettirecein (bilgileri) alasn.87 ...imdi zerimdeki perdeleri kaldr ve suretimin ihtiva

ettiklerini oku.88 Bende greceklerini kitabna koy ve arkadalarna ret.89 O zaman

perdelerini atm ve gz ucuyla onun yazlarna, satrlarna baktm. Kendisine tevd

edilmi olan nuru, o satrlarn ihtiv ettii gizli ilimlere gzlerimin nfuz etmesini salad .

Onun sretinde okuduum ilk satr ve muttal olduum ilk sr, imdi gelecek olan ikinci

bapta anlatacamdr.90

bnl-Arabinin, esrarengiz gen ile olan sembolik diyaloguna yer verdii birinci

baba Bu kitaba yazdm eyleri, neetinin inceliklerinden aldm ruhun tannmas ve

benimle onun arasndaki srlar91

eklinde bir balk semesinden de anlalaca gibiFthtbu tarz mnev tecrbe ve fetihlerin rndr. Bu kapsaml eserin ve hatta bnl-

Arabnin dier btn eserlerinin ihtiva ettii merif bu ve benzeri tecrbeler neticesinde

onda icml tarzda hasl olmutur. bnl-Arabnin bu tecrbesi hakkndaki ifadelerinden

de anlalaca gibi burada renme, zahir anlamda bir eitim faaliyeti ve zihinsel bir

eylem deildir. Yani bu tecrbesinde eyh, be yz altm bblk devs eserini bir kiiden

83 Addas,bn Arabi, s. 210.84 Corbin, Creative Imagination, s. 278, 279.85

Chodkiewicz, Michel,An Ocean Without Shore, Franszcadan ev. David Streight, New York, 1993,s. 28, 29; Kl, Mahmut Erol, el-Fthtl-Mekkiyye mad.,DA. c. XIII, s. 251.86bnl-Arab, age., c. I, s. 218.87bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 219.88bnl-Arab, Ftht (thk.) c. I, s. 230.89 Bu ifade, Osman Yahya tarafndan hazrlanan tahkikli neirde bulunmamaktadr. Bkz. age., c. I, s.230; Fakat, Bulak 1329 basksnda ve Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksnda vardr.Bkz., Ftht (byr.), c. I, 85.90bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 230.91 Bkz., age., c. I, s. 215.


15/44

15

veya bir kitaptan satr satr okuyup renmi deildir. bnl-Arab eserine dercedecei

srlar bir kitapta deil bir kimsede mtalaa etmitir.92 Yine o, bu kimsenin ona bu srlar

okumas ya da telkin etmesi eklinde deil, bizzat bu kimsenin neetinde ve hakikatinde bu

srlar mahede etmitir. nk fet, srlarn renmek istediinde bnl-Arabye

neetimin inceliklerine ve grnmdeki tertibe bak, istediin eyin bende yazlm

olduunu grrsn. nk ben ne sz syleyenim ne de syleten93 der. Zaten daha nce

de bahsettiimiz gibi bu diyalog sessiz/sembolik bir diyalogdur. Aslnda bu karlamada

kelime bile kullanlmamtr, zir yaratl gerei sadece sembol ve m ile konumakta

olan fet konumaz ama olduka fasihtir.94eyh-i Ekberin muttal olaca ve bizim iin

tercme edecei ilimler fetann bizzat neetinde sembolik olarak ve icml tarzda

bulunmaktadr. Fakat bu vakay nasl yorumluyor olursak olalm, neticede Fthtn

hemen o anda mellifin zihninde nihaeklini aldn iddia etmemiz olduka zordur. Pekok seneye yaylacak bir yazm sreci iinde sk sk hususi birtakm noktalarda ba ka

ilhamlar sz konusu olacak ve bunlar bazen bnl-Arab iin bile beklenmedik bir nitelik

tayacaktr.95 Bazen de bir mesele hakknda daha nceki bir bapta sylemi olduklarn,

talebelerinin sorular ya da ihtiyalarna gre bir baka bapta tamamladn ya da tasrih

ettiini grmek mmkndr. Mesela 296. babn sonunda halkul-efal meselesine

deinirken, talebesi bn Sevdekinin bir tespiti zerine bu meseleyi 2. bapta ele alm

olduundan baka bir tarzda aklar. Ve hatta tpk eyhlerinin kendisinden istifade ettii

gibi kendisinin de talebesinden istifade ettiini ve Allahn inayetiyle daha nce bilmediibir eyi rendiini syler.96

bnl-Arab eserinin ve daha genel olarak, ister ifh ister yazl olsun btn irfannn

ilhama dayandn pek ok defa vurgulamaktadr: Sohbetlerimde ve eserlerimde

sylediim herey Kuran hazretinden ve bana fehim anahtarlarnn verilmi olduu

hazinelerinden gelmektedir.97 Ftht sz konusu olduunda ise bu vurgu iyice

belirginleir. Hatta ona gre ilh ilham eserin sadece muhtevasn deil tanzimini de tayin

etmektedir ve mesela baplarn sralanndaki zahir ahenksizliin sebebi de bu ilhamdr.

er ahkmn srlarna dair 88. baba ilikin olarak yle yazar: Bu bab ibadetlere dair

92 Addas,bn Arab, s. 211.93bnl-Arab, age., c. I, s. 219.94Age., c. I, s. 222.95 Addas,bn Arab, s. 211.96bnl-Arabi, Ftht (byr.), c. IV, s. 464.


16/44

16

babn ncesine yerletirseydik daha muntazam grnrd, ama byle varid oldu. Bu benim

ahsi bir tercihim deildir.98 Bunu da bizzat Kurann tertibine benzetir. Zr bnl-

Arabye gre, namazlara (zellikle) orta namaza (ikindiye) devam edin. Sayg ve ballk

iinde Allaha kulluk edin (Bakara 2/238) ayetinin talak ve nikah hakknda hkmler

ihtiva eden ayetler arasnda gelmesi de, zahiren irtibatsz gibi grnen bu tertip de bir

hikmete binaendir.99te bnl-Arab, Mekkedeki manev ftht neticesinde 598/1201

ylnda Ftht telife balam ve bu muhteem eserini amda 629/1231 ylnda uzun bir

tahkik neticesinde tamamlamtr.

II-B-Eserin Nshalar

bnl-Arabi, Mekkede 598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Fthtn ilk

nshasn amda, 629/1231 yl Safer/Aralk aynda tamamlar.100

Mekke erifi Ynus b.Yusufun kz Fatmadan doan olu Imdddn Muhammed el-Kebre verdii101

Fthtn bu ilk mellif nshas, mstensih nshas (Beyazt, nr. 3743-3746) bulunmakla

beraber, bu gn mevcut deildir. Mellif yaklak yl sonra 632/1234te bu eseri

btnyle gzden geirerek ikinci kez yazmaya balam ve 24 Reblevvel 636/1238de

tamamlamtr.102 bnl-Arab, vefatndan iki yl nce bizzat kendi eliyle otuz yedi cilt

halinde yazd bu ikinci nshaya baz eklemeler yaptn syler.103 Baz tashihleri de

ihtiva eden bu nshann eyhin en mtekmil fikirlerini ihtiva ettii sylenebilir. Eserin

ilmi nerini hazrlayan Osman Yahya Fthtn en mkemmel metninin bu iki mellifnshasnn birlikte tahkik edilerek elde edilebileceini, zra ikinci nshada bu eklemelerle

birlikte baz karmalarn da sz konusu olduunu syler.104 Osman Yahya bu iki nsha

arasnada tespit ettii lafz, fikr ve tarih baz farkllklara iaret eder ve bnl-Arabnin

ilk nshada ifade bakmndan daha cretkr olduunu vurgular.105 Mellif tarafndan

kaleme alnan ikinci nsha bir sre bnl-Arabnin amdaki trbesinde muhafaza

edildikten sonra vey olu Sadreddin Konevye intikal etmi, XX. yzyln balarna

kadar da onun Konyadaki zaviye ktphanesinde zenle korunmutur. Bu nsha bugn

97Age., c. VI, s. 61.98Age., c. III, s. 245.99Age., c. III, s. 245.100bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 20, (takdim); Yahya,Melleft, s. 434.101bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VIII, s. 389.102Ayn yer.;Yahya,Mellefts. 434; Addas,bn Arab, s. 287, 289.103bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VIII, 389.104bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 20, (takdim).


17/44

17

stanbulda Trk ve slam Eserleri Mzesindedir (nr. 1845-1881). Konya nshas olarak

bilinen ve otuz yedi ciltten mteekkil bu nsha ak ve itinal bir marib neshiyle

yazlmtr.106 Bu nshada, eserin tamammn mellife hayatta iken okunduunu ve eserin

hem mellif ve hem de geni bir renci kitlesi tarafndan dinlenip tetkik edildiini

gsteren sema kaytlar bulunmaktadr.107 Osman Yahya Fthtn yetmi bir sema

kaydn tespit etmitir ve bu kaytlara eserin tahkikli nerinde yer vermi, kaytlarn

tamamn ise bnl-Arabnin eserleri hakkndaki kapsaml almasnda zikretmitir108

Bunlardan ilk elli yedisi 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arabi tarafndan

verilmi olan derslerin sema kayddr.109 Son on drd ise eyhin vefatndan sonra bn

Sevdekin ve Konev tarafndan verilen derslerin kaytlardr.110 Bu kaytlar hem bu derece

kapsaml bir eserin sonradan izafelerle tahrif edilmesi gibi bir problemi ortadan kaldrmas

hem de eyhin yakn evresi ve rencileri hakknda shhatli bilgiler vermesi asndanolduka nemlidir. Nitekim bnl-Arabnin hayat hakknda kymetli bir eser vcda

getiren Claude Addas, bu sema kaytlarn deerlendirmek sretiyle eyhin rencileri

hakknda baz kanaatlere ulamtr. Mesel Addas, 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat

bnl-Arab tarafndan verilmi olan ilk elli yedi dersin sema kaytlarndan eyhin

derslerine katlanlarn saysnn yz yirmi civarnda olduunu syler.111 Yine bu

kaytlardan, eyhin zellikle tasavvuf kimlikleriyle temayz etmi mehur rencileri

Konev, Tilimsn ve bn Sevdekinin haricinde, ulem evrelerinden de bu ders halkasna

katlanlarn olduu tespit edilmitir. Bunlar; kad, hatip, vaiz, imam, muhaddis, ilh...gibiulem muhitinden olan talebelerdir. Ayrca olduka geni olan bu dinleyici kitlesinde,

mehur suflerin ve ilim adamlarnn yan sra, sradan mtevaz bir toplumsal tabakaya

mensup kiilerin de bulunmasndan hareketle Addas, eyh-i Ekberin irfannn belki

105Age., c. V, s. 37, 38, (takdim).106

bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 34, 35, (takdim); Kl, Ftht mad.DA. c. XIII, s. 252, 253.107 Bu sema kaytlar sadece Ftht iin deil eyhin dier eserleri iin de sz konusudur. Fakat,konularnn olaanst eitlilii sebebiyle eletirilere en az imkan veren Ftht derslerine oldukakalabalk bir dinleyici kitlesi katlrken, eyhin doktrinal ve metafizik nitelii daha ar basan eserlerininise ok daha snrl bir renci halkas iinde okunmaktadr. Mesel, Fussun tek bir sema kaydvardr ve yegane dinleyici de Konevdir. Bkz. Yahya,Melleft, s. 479.108 Mesel bkz., bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 137, 214, 294, 361; Yahya,Melleft, ss. 435-466.109Age., ss. 435-463.110Age., ss. 464-466.111 Addas,bn Arab, s. 272.


18/44

18

herkese ak ve harc- lem saylmasa bile gayr-i mer ve gizli saylmad kanaatine

ulamaktadr.112

eyhin vefatndan sonra da asrlar boyunca bir ok defa istinsah edilen Fthtn

stanbul ktphanelerinde, hatta sadece Sleymniye ktphanesinde yzlerce nshasbulunmaktadr.113 Bu nshalardan bazlar olduka eskidir. Mesel, mellifin 629 ylnda

tamamlad ilk nshadan istinsah edilen Beyazt (nr. 3743-3746) nshas 683/1284

ylndan nce istinsah edilmitir. Maalesef eksik olmakla beraber Fatih (nr. 275) nshas

da, bizzat bnl-Arabnin ilk dnem rencilerinden olan bn Sevdekin en-Nri (.

646/1248) tarafndan istinsah edildii iin eski ve nemli bir nshadr.114 Grld gibi

bu gn Fthtn, bizzat bnl-Arab tarafndan yazlan ikinci nshas mevcuttur ve bu

nsha Trkiyededir. Yine bizzat onun yazd ve bu gn mevcut olmayan ilk nshann ise,

bnl-Arabnin asrnda ve ilk dnem rencisi tarafndan kaleme alnan olduka eskimstensih nshalar bulunmaktadr. Byle olmakla beraber Abdlvehhb e arn,

Msrdaki baz nshalarda tahrifat yapld iddiasn ileri srmtr. arn, Ftht

zetlemeyi amalad el-Yevkt vel-Cevhir isimli eserinde, Fthtn baz

nshalarnda rastlad cumhurun itikadna muhalif ifadelerin onun eserine sonradan

yaplm izafeler olduu tezini ileri srer. Bu tezini de, bu tr sokuturmalarn tarih

boyunca bir ok mehur alimin eserlerinde de rastlandn ileri srerek desteklemeye

alr.115 Bu iddiasn ileri srerken arnnin hangi nshalar kastettii kesin olarak belli

deildir. bnl-Arab zerine almalaryla mehur Ebul-Al el-Aff ise arannin,bnl-Arabyi savunma sikiyle bu iddiasn ileri srd ve bunu yaparken de eyhi

olduka snrl bir bak asyla deerlendirdii kanaatindedir. Zir bizzat bnl-Arabinin

yazd nsha ile Bulak basksnn pek ok sayfasn karlatrdn ve aralarnda pek bir

anlam deeri olmayan basit farkllklardan baka bir eye rastlamadn syler ve en

azndan Bulak basks iin her hangi bir tahrifin sz konusu olmadn ekler.116

Sadece tasavvuf tarihi asndan deil, btn slam dnce tarihi asndan olduka

nemli bir eser olan Fthatn, mellif nshas lkemizde mevcut olmasna ramen

maalesef tam bir ilm nerine bu gn sahip deiliz. Esasnda eserin ilm nerine 1972

112 Addas,bn Arab, s. 274.113 Bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 34 (takdim). Eserin, bir ok farkl ktphanede bulunannshalar iin bkz. Yahya,Mellefat, ss., 430-434.114 Bkz., bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 35, 36.115arn. Abdlvehhab, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyani Akidil-Ekbr, Kahire 1959, c. I, s. 7.116 Aff, Ebul-Al, bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye simli Eseri,slam Dncesi zerineMakaleleriinde, ev. Ekrem Demirli, stanbul 2000, ss. 288-290.


19/44

19

ylnda Osman Yahya tarafndan Msrda balanmtr. Olduka kapsaml ve titiz bir

tahkik faaliyeti olarak planlanan bu almada Fthtn yukarda bahsettiimiz Konya,

Beyazt, Fatih nshalar ile Bulak basks esas alnmtr.117 Msr Kltr Bakanl ve

Sorbone niversitesinin balatt bu projeye XII. ciltten itibaren UNESCO tarafndan da

destek verilmitir. Konya mellif nshasna uygun olarak otuz yedi cilt halindeneredilmesi planlanan eserin maalesef en son XIV. cildi yaymlanabilmitir.

Fthtn tahkikli olmasa da birka farkl basks vardr. Eser, ilk olarak Emir

Abdulkadir el-Cezair tarafndan Msrda neredilmitir (Bulak 1297). Ayrca eser 1876 ve

1911de tekrar baslm, bu son basknn Beyrutta bir ok tpk basm yaplmtr (Beyrut

ts.). nc basmda nceki basklara gre baz farkllklar ve bask hatalar

bulunduundan ilk bask daha muteber saylr.118 Ayrca eser, Beyrutta Ahmed emseddin

tarafndan IX cilt halinde baslm, bu baskda IX. cilt Fthtn genel bir fihristi olarak

dzenlenmitir.

119

Ayrca eserin, bnl-Arabinin vasiyetlerini ihtiva eden son blm el-Vasya ad altnda ayr bir kitap olarak baslmtr.120

II-C-erhleri, Muhtasarlar ve Tercmeleri

Olduka geni muhteval ansiklopedik bir eser olduu iin Fthtn tam bir erhi

yoktur. Fakat eserin geneline nispetle kapal bir slupla yazlm olan baz bblar ile

eserdeki baz beyitler erh edilmitir. Mellifi mehul bir ok erhin yan sra ekber

izgileriyle mehur baz nemli simalar da Fthtn ksmerhlerini yapmlardr.121 Bu

ksm erhlerden bazlarn ilgili blmlerine gre u ekilde sralayabiliriz: Fthatn

giri ksm zerine yaplan erhler: Muhammed b. Arab el-Cezirnin erhu Hutbetil-Ftht (DTCF. Ktp., smail Sib, nr. 5147), Muhammed el-Bal el-Earnin

mukaddimedeki baz ifadeleri erhi, (Berlin Kniglichen Bibliothek nr. 2875), Abdullah

Salhnin eserin, el-hamd lillhillez evcedel-eye an ademin ve ademih

eklindeki ilk cmlesi zerine isimsiz bir erhi (Selmiye nr. 630/vr. 121b-126a), Abdullah

Bosnevnin yine bu ilk cmle zerine Enfesl-Vridt isimli erhi (Yahya Efendi nr.

2864/ vr. 38-54).122 Fthtn 6. bb zerine erhler: Abdullah Bosnevnin Rislet

Hallil-Mahallil-Mukfel isimli erhi (stanbul nv. nr. 3164/ vr. 15b 19b).123 559. bb

zerine erhler: Abdlkerim el-Clnin erhu Mkiltl-Fthtil-Mekkiyye (ehit Ali

117bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, ss. 34-36, (takdim).118 Kl, Ftht mad. s. 254.119 Bkz. bnl-Arab, Ftht (byr.) c. IX.120bnl-Arab, el-Vasy, thk. Muhammed zzet, Kahire ts.121 Bu erhler hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Yahya, Melleft, ss. 468-471; Kl, Ftht mad. s.254, 255.122 Bkz. Yahya, age., s. 468, 469.123Age., s. 469.


20/44

20

Paa nr. 2717/ vr. 48-70) veRisaletn fl-Etvris- Seba (ehit Ali Paa nr. 1397/ vr. 127-

128) adl eserleri.124 Ayrca eyh mer Grn, erh-i Mntehabt- Ftht- Mekk

adyla eserin baz blmlerini Trke, ksmen de Arapa olarak erh etmitir. Sar

Abdullah Efendi de, Fthtn zellikle 309. blm ve dier baz blmlerinde yer alan

melmete dair konular Mirtl-Asfiy f Sfti Melmetiyyetil-Ahfiya ad altnda erhetmi ve bu serMirktl-Evliy adyla Trkeye evrilmitir.125smail Hakk Bursevye

mi yoksa Niyz-i Msrye mi ait olduu kesin olarak bilinmeyen Lbbl-Lb adl risale

ise Fthtn hazerat- hams ile ilgili blmlerinin tercme ve erhinden ibarettir.126

Ayrca tam bir erh niteliinde olmasa da, yakn zamanda Nihat Keklik tarafndan kaleme

alnan bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdk Olarak el-Ftht el-Mekkiyye

isimli kapsaml alma da Fthtn anlalp yorumlanmas asndan olduka nemlidir.

Mezkr eserde Fthttan, bnl-Arabnin kaynaklar ve eserleri bakmndan kriter

olabilecek muhtelif bir ok para seilmi ve tahlil edilmitir.127

Bunlarn yan sra eserde geen baz iirler de mstakil erhlere konu olmutur.

Mesel, Knn hurfen aliyen...eklinde balayan beyit Meyyidddin el-Cend, Molla

Fenr, Abdurrahman el-Bistm, Celleddin ed-Devvn, Ulvn el-Hamev gibi alimler

tarafndan, bi kuvveti ayni-hd... ibaresiyle balayan beyit de Dvd-i Kayser

tarafndan erh edilmitir.128 Subhne men ezhrel-eye... eklinde balayan beyit ise

Mifthul-Vcdil-Eher ad altnda Abdullah Salhaddn-i Uk tarafndan er

edilmitir.129 Ayrca er-Rabbu hakkun vel-abdu hakkun.. eklinde balayan beyit ise

Risletl-fethil-Mbn adyla Abdullah el-Hlid ve Ceml-i Halvet tarafndan erhedilmitir.130

Ayrca bnl-Arabnin havssl-havsn akidesini anlatt blmde pek tafslt

vermediini syleyen ada Msr meyihinden Muhyiddin et-Tum de ilgili bba

Tekmilet Fthtil-Mekkiyye ad altnda altm blmlk bir tekmile yazmtr.131

124

Age., s. 470, 471.125 Kl, ag mad. s. 255.126 Eser, smail Hakk Bursevye izafe edilerek ngilizceye de evrilmitir. Bkz., Bursevi, IsmailHakki, Kernel of Kernel, Great Britain 1981.127 Bkz., 4 nolu dipnot.128 Kl, Ftht mad. s. 255.129erh hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Akku, Mehmet,Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat veEserleri, Ankara 1998, ss. 108-111.130 Yahya, Melleft, s. 469.131 Et-Tum, Muhyiddin, Tekmilet Fthtil-Mekkiyye, (Mektebets-Sakafiyye) Beyrut 1993.


21/44

21

Fthtn erhlerinin yan sra ihtisarlar da yaplmtr. Bunlardan en mehurlar

arn (. 973/1567)ninLevkihul-Envr, el-Yevkt vel-Cevhirve el-Kibrtl-Ahmer

isimli muhtasarlardr. arn, Fthat nce Levkihul-Envril-Kudsiyye el-Mntekt

minel-Fthtil-Mekkiyye isimli eserinde zetlemi, sonra da bu eserini El-Kibrtl-

Ahmer f Beyni Ulmi-eyhil-Ekberad altnda daha da muhtasar hale getirmitir.132

Ayrca rn bu balamda, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbr133 ad

altnda baka bir eser yazm ve bu eserinde de keif ehli ile kelamclarn inanlarn

uzlatrmaya almtr. Eser, bata Ftht olmak zere eyh-i Ekberin dier baz

eserlerinden geni alntlar ihtiva ettii iin Fthtn muhtasar niteliindedir. Zaten

rn de Yevktin, Ftht ekseninde dndn, her bir blm yazmak iin

Fthat bir kez mtlaa ettiini eserin sonunda belirtir.134 Ayrca eyh-i Ekberi, ifade ve

derinlik bakmndan sfiyyenin en kapsamls grdn, dolaysyla da byk suflerinakidesini ihtiva eden eserini, eyhin bata Ftht ve dier baz eserleri temelinde in

ettiini syler.135

Fthtzerine baka bir ok ihtisar almas daha vardr: Abdulgan en-Nablsnin

Sevatiul-Envril-Kudsiyyesi, Abdulmuhsin b. Muhammedin el-Mntehab minel-

Ftht, Hseyin Hamdi el-Hanef er-Rmnin Safvetl-Ftht, hep eyhin

ansiklopedik eseri zerine yaplm muhtasarlardr.136

erhlerinde olduu gibi Fthatn tam bir tercmesi de yoktur. Fakat baz dillereksm tercmesi yaplmtr. Batda ilk kez Michel Valsan (Mustafa Abdlaziz) tarafndan

Franszca ksm bir tercme yaplm ve on bir paradan ibaret olan bu tercme 1953-1966

yllar arasnda Etudes Traditionneles (Paris) dergsinin eitli saylarnda

yaymlanmtr.137 Daha sonra Valsann talebelerinden Charles-Andr Gilis (Abdrrezzk

Yahya), Hac ve Srlar adl 72. blm La Doctrine Initiatique du Prinage (Paris 1982)

adyla, Rahman Nefes ve Srlar adl 198. blm iseLe Coran et la Fonction dHerms

(Paris 1984) adyla Franszcaya tercme etmitir. Dier taraftan muhabbete dair 178.

132 Bkz. e-rn, Abdlvehhb, el-Kibrtl-Ahmer, el-Yevkt vel-Cevhrin hamiinde, Kahire1959, s. 2.133rnnin hayat ve bu eseri hakknda bkz. Ulu, Tahir, Abdlvahhb e-arn ve el-Yevktvel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir Adl Eseri, Tasavvuf, yl: 3, s. 9, temmuz-aralk 2002, ss. 209-219.134 Bkz. rni, el-Yevkt, c. II, s. 201.135Age., c. I, s. 3.136 Bkz. Yahya,Melleft, s. 471, 472.137 Yahya,Melleft, s. 472; Kl, Ftht mad. s. 255.


22/44

22

Blm Maurice Gloton tarafndan Trait de Iamour(Paris 1986), Kimy-i Sadet adl

167. blm ise S. Ruspoli tarafndan LAlchimie du Bonheur Parfait(Paris 1980) adyla

Franszcaya evrilmitir. Yine bnl-Arab zerine aratrmalaryla tannan Michel (Ali)

Chodkiewiczin bakanlnda Franszca ve ngilizceye yaplan tercmeler ise,

Chodkiewiczin olduka nemli bir mukaddimesiyle birlikte yaymlanmtr (Les

Illuminations de la Mecque, Paris 1988).138

Batda ayrca Ftht eksenli olduka nemli almalar da yaplmtr. M. Asin

Palaciosun, Fthtn baz blmleriyle Dantenin lh Komedyas arasndaki

benzerlikleri gsteren La Escatologia Musulmna en la Divina Comedia (Madrid 1919)

isimli eseri yaymlanmtr. Chodkiewiczin Ftht zerine yorumlarndan oluan

makalelerini ihtiv eden dier bir Franszca eser ise Un Ocan Sans Rivage adyla

yaymlanmtr (Paris 1992).139 Yine William Chittickin The Sfi Path of Knowledge

isimli eseri bu adan olduka nemli bir almadr. Fthttan nemli bir ok nakilzerine in edilmi olan eserde bnl-Arabnin metafizik hakkndaki grleri, mellifin

eserin giri ksmnda kaydettii gibi uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir tarzda ele

alnmtr.140 Stephen Hirtenstein ve Michael Tiernan tarafndan yayma hazrlanan

Muhyiddin Ibn Arab: A Commemorative Volume adl derlemede de Fthttan baz

sekilere yer verilmitir.141

Fthtn ksm de olsa Trkede hayli tercmesi vardr. Farkl bir ok bb

Osmanlcaya ve gnmz Trkesine aktarlmtr. Bir eyh bulmadan nce mridin

yapmas gereken eyleri ihtiv eden 53. bbn mtercimi mehul bir tercmesiSleymaniye ktphanesinde (Tahir aa nr. 772), cennet ve menzillerini ihtiva eden 65.

bbn yine mtercimi mehul bir tercmesi de stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplnda

(Osman Ergin, nr. 72) bulunmaktadr. eyhlere sayg ve onlarn kalplerine girme konusuna

dair 181. babn eyh Mustafa Efendi tarafndan yaplan bir tercmesi de baslmtr

(stanbul 1285). Yine 178. bbNeba-i Muhabbetad altnda mer Ltfi Efendi tarafndan,

eyhin vasiyetlerini ihtiva eden 560. bb ise Kaymakam Osman Bey tarafndan tercme

edilmitir.142

138 Kl, Ftht mad. s. 255.139 Eserin ngilizce tercmesi iin bkz.,An Ocean Without Shore, ev. David Streight, New-York 1993.140 Bkz. Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, New-York 1989 s. XX.141 Bkz. Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan,(Element Books), Dorset 1993. Mesel, William C. Chittikin Two Chapters from The Futht al-Makkiyye, age. ss. 90-124 ve J. Winston Morrisin How to Study the Futht: Ibn Arabis OwnAdvice age. ss. 73-90 isimli yazlar bu adan nemlidir.142 Kl, ag mad. s. 256.


23/44

23

Ftht ayrca, Selahattin Alpay, M. Sadettin Bilginer, brahim Ak Tank, Naim

Erdoan ve zellikle de son zamanlarda Mahmut Kank tarafndan ksm olarak gnmz

Trkesine kazandrlmtr.143

II-D-Eserinslbu ve Muhtevas

Tasavvuf eserler ierisinde ihtiva ettii madde ve konu bakmndan en zengin, ifade

bakmndan en titiz ve fikir bakmndan da en derini olan Ftht, Tasavvuf Tarihi

asndan zirvede bir yerde, adeta dnm noktasnda bulunmaktadr. eyh-i Ekberin

vefatndan gnmze kadar bir ok mutasavvf, dnr ve aratrmac onun eserlerine ve

grlerine kaytsz kalamamtr. Zengin muhteva ve slupla kaleme alnan Ftht,

bazen eletirel mahiyette ve dolayl tarzda da olsa asrlar boyunca bir ok kimsenin ilgisini

ekmitir.

Daha nce de vurgulamaya altmz gibi muhteva, iml ve tertibi bakmndan

btnyle ilham rn olan Fthtn fikr ak artc ve zor takip edilir bir mahiyet

arz etse de eserin geneli itibaryla bir slup sadelii iinde yazldn sylemek

mmkndr. zl ve dolaysz bir nesir slbu, eyhin dier baz eserleriyle mukayese

edildiinde Fthtn okumasn kolaylatrmaktadr. zellikle mellifin Fussl-

Hikem144, el-Ankul-Mugrib145 ya da Kitbul-sr146 gibi veciz eserlerini dikkate

aldmzda, Fthtn, baz blmleri istisna edilmek kaydyla sade bir nesir slbuyla

yazldn syleyebiliriz.. Byle olmakla beraber baz blmler

erh edilmeye ihtiya

duyulacak kadar kapaldr. Nitekim eserin erhlerinden bahsedilirken de vurguland gibi

bu blmler erh de edilmitir. Geneli tibaryla ak bir nesir slbuyla yazlm olmasna

ramen Ftht ilk etapta yzeysel bir okumayla anlalp ihtiva ettii konular hakknda

hemen shhatli bir kanaate ulalabilecek tarzda bir eser de deildir. nk bnl-

143 Bkz. Selahattin Alpay, Ftht- Mekkiyye, stanbul 1986; M. Sadeddin Bilginer, Ahadiyyet Risalesive Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler, stanbul 1983; brahim Ak Tank,Tasavvuf, stanbul 1955; Naim Erdoan, Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar, stanbul ts.; MahmutKank Fthtn u blmlerini tercme etmitir: 178. bb, lh Ak,stanbul 1992; 1., 2., 3. czler ilemuhtelif baz bblardan sekiler,Marifet ve Hikmet,stanbul 1995; 1., 2., ve 26. bablar, Harflerin lmi,Bursa 2000; 560. bbn ilk ksm ile muhtelif bir ok bbdan ekiler, Hakikat ve Tefekkr, Ankara

2003.144 eyhin en veciz ve dolaysyla da en ok erh edilen eseri konumunda olan Fussun slbuhakknda, bnl-Arabnin felsefesi zerine doktora tezi hazrlayan Affnin u szleri olduka dikkatekicidir: Fussul-Hikemden balayarakbnl-Arabnin kitaplarn okumaya baladm. Fussul-Hikemi, Knnin erhiyle birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana bu kitaptan hibir hakikatiamad. Kitap, ak bir Arapa idi, tekil olarak aldmda her lafz anlalyordu, fakat her cmleninveya cmlelerin byk bir ksmnn toplam anlam, deyimler ve sembollerden ibaretti... Aff, Ebul-Al, Fussl-Hikem Okumalarin Anahtar, ev: Ekrem Demirli, stanbul 2000, s., 43.145 Bkz., bnl-Arabi, el-Ankul-Mugrib, thk. Halid ibl Ebu Sleyman, Kahire 1997.


24/44

24

Arabnin slbundaki kapallk her zaman dikkati ekmi, hatta baz hususlarda aka

ifade etmek yerine sadece iaret derecesinde kapal ifadeler kullanmtr.147 Dier

taraftan dil slubunun yan sra bnl-Arabyi anlamay zorlatran baka etkenler de

vardr. Mesela onun bu eserinin bir stlahlar deryas olmas, kendinden nce sfler

tarafndan kullanlan stlahlar kullanmasnn yan sra onlara kendi varlk, insan ve bilgitasavvuru dorultusunda zel anlamlar yklemesi ve anlam erevelerini semantik adan

geniletmesi onu anlamay zorlatran, ya da baka bir ifadeyle yanl anlalmasn ve

hakknda bir ok tartmalarn husule gelmesini kolaylatran sebeplerdendir. bnl-

Arabnin det kendine has bir literatr vardr. O, kelimelere zel diyebileceimiz

anlamlar ykler, kendi ifadesiyle mcmel lafzlar kullanr.148 Bu hussiyet eserlerinin

tercmesini de zorlatrmaktadr. Zr, tercme edildiinde kelimelerin pek ou ya orijinal

haliyle kalacaktr ki bylesi bir tercmeyi okumann hibir anlam olmayacaktr. Ya da

stlahlar anlamlaryla birlikte verilecektir ki bu durumda da muhtemelen anlam kaymalar

olacak, tercmenin hacmi genileyecek ve okuyucu byk bir arlk hissedecektir.149Ayrca onun temelde varlk ve bilgi anlaynn zorunlu bir sonucu olarak grdmz

paradoksal ifadeleri150 de onu doru anlamak asndan olduka nemlidir. Mantk adan

birbiriyle eliir grnen bu ifadeler, onun genel sistemi asndan bakldnda bir birini

tamamlayan ifadelerdir ve her biri hakikatin baka bir vehesini ifade etmektedir.

Btn bunlarn yan sra daha nce de vurgulamaya altmz gibi, kendisi asndan

esas tekil eden grlerinin, baka bir ifadeyle onu dier dnrlerden hatta dier baz

sflerden ayran esas itikadnn, her hangi bir konu btnl sz konusu olmakszn

eserlerinin btnne yaylm olmas151 onun temel vurgularn anlamay zorlatrmaktadr.te btn bu hususlar dikkate alnmayp yzeysel ve aland bir yaklamla okunduu

zaman bnl-Arab, kendisiyle elien ve hatta zerinde srarla vurgu yapt din ve eriat

dairesi dna kan biri olarak deerlendirilebilmektedir.152 bnl-Arabnin iki nemli

146 Bkz, bnl-Arab, Kitbl-sr il Makmil-Esr, Resail iinde, ss. 156-222.147 Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler, Fussl-Hikem Tercme ve erhi-I.,stanbul 1999, iinde, s., 35.148 Bkz. Hakim, Suad, el-Mucems-Sf, Beyrut, 1981, ss. 15-20; Ayn mellif, bn Arab ve MvellidLgt Cedde, Beyrut 1991, s. 59 ve devam;Tahral, Mustafa, agm. s., 35.149

Grer, Dilaver, bn Arabde Lgat, Istlah ve Btn Anlamlaryla Din Kavram,Mrife, yl: 1, say:3, k 2002, s. 45.150bnl-Arabnin eserlerinde geen paradoksal ifadeler hakknda bkz., Chittick, The Sf Path, ss. 69-76; Ayn mellif,Hayal Alemleri, ev. Mehmet Demirkaya, stanbul 1999, ss. 40-43; Tahral, Mustafa,Fususl-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, FHT-II, iinde, stanbul 1997, ss. 9-38;akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayal ve Dzeyleri, Tasavvuf, yl: 4,say: 10, Ocak-Haziran 2003, s., 308, 309.151bnl-Arabi, Ftht (thk.), c. I, s. 213.152 Mesel, brahim el-Bik, Fthttaki baz meselelerden dolay eyh-i Ekberi tekfir eder. FakatBiknin bu yaklam bir ok alim tarafndan reddedilmitir. Celleddin es-Suyt bu dorultuda kk


25/44

25

eseri Fussl-Hikem ve Tedbrt- lhiyyenin arihi Avni Konuk, eyhl-Ekberin

eserlerinde aklad marifetlerin ne kadar ince ve anlalmas zor olduu hususunda

unlar syler: ou kimselereyhin aklam olduu hakikat ve marifetlerden rkp

onlar inkar ederler. Ve birtakm kimseler ise anladklarn zannedip kulluun gerei olan

taatten uzaklaarak dallete derler. Bu hakikat ve marifetler kldan ince kltan keskin

bir srat- mstakmdir. lah tevfik rehber olmadka akln ayann kayma korkusu

vardr.153 Ayrca bnl-Arabnin eserlerinde, cmle ierisinde isimlerin yerine ok

sayda iaret zamiri kullanmas da154 cmleyi zorlatrmakta, dolaysyla da anlalma

problemini dourmaktadr.

Ksacas dncesini daha ok varlk zerine younlatran, varln mahiyeti

hususunu tasavvuf bir metotla anlatmaya ve izah etmeye alan bnl-Arabnin,

tasavvuf tecrbesi sonucu elde ettii marifeti ifade etmede kulland dil slbu bal

bana bir problemdir. zellikle Fuss veAnkul-Mugrib gibi kapal bir slpla yazlm

eserlerinin yan sra Fthtn baz blmleri de olduka veciz ve mldr. bnl-Arab

ve eserleri hakknda nemli almalar olan Aff, Fussun Arapa olduu halde

anlayamad ilk eser olduunu, bu problemi de bata Ftht olmak zere bnl-

Arabnin dier eserlerine ba vurmak suretiyle atn beyan etmektedir.155 Dolaysyla

Ftht, baz blmleri ml olmakla birlikte bnl-Arabnin bata Fuss olmak zere

veciz eserlerinin anlalmas bakmndan nemlidir ve hatta onlarn kapsaml bir erhi

konumundadr.

Fakat btn bu kompleks, anlalmas zor slbunun yan sra, bnl-Arabnin

eserlerinin ayrcalkl bir yn vardr: Hangi konudan bahsederse bahsetsin, bu, felsef-

kelm bir konu olabilecei gibi, fikh veya dil ile ilgili bir konu olabilir, hepsinin temel bir

fikrin, tevhidve vahdet-i vcdfikrinin damgasn tamasdr. O, ele ald konular, ya

vahdet-i vcd anlayndan hareketle ilemekte ya da niha olarak vahdet-i vcda

balamaktadr. Bu sebeple onun fikirleri zaman zaman dank, bir birinden kopuk gibi

grnse de, bir biriyle ince bir mantk rgyle balantl ve insicamldr.

bir eser kaleme almtr. Bkz. es-Suyt, Celaleddin, Tenbhul-Gab f Tahteti bn Arab, haz:Abdurrahman Hasan Mahmud, Kahire 1990.153 Konuk, Ahmed Avni, Tedbrat-lhiyye Tercme ve erhi, Haz.: Mustafa Tahral, stanbul 1992, s.27.154 Mesel bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 64.155 Aff, Ebul-Al, Fuss Okumalar..., s., 44.


26/44

26

Ftuhtansiklopedik bir eser olduu iin fkh, kelam, tasavvuf vb. gibi bir ok ilmin

konular eserde ele alnmtr. Bu konular ilenirken de avam-havas her kesin kendi idrak

seviyesine gre anlayabilecei kapsaml bir slup kullanlmtr. Mesel mellif,

Fthtn mukaddimesinde, genel olarak mslmanlarn ve kelam alimlerinin itikat

esaslarndan aka bahsettikten sonra, ou insan idrakten aciz olduu iin havassn

akidesini ise kitabn btnne yaydn sylemektedir.156 Bylesi kapsaml bir eserde yer

yer kapal sembolik ifadeler bulunsa da geneli tibaryla ak ve sade ifadelere rastlanmas

artc deildir. Esasnda bnl-Arab byle bir slbu benimsediini Tedbrtnda

aka ifade eder ve eserlerinde ak ifade (beyan) ile sembolik anlatmn (remz) bir arada

verildiini syler. Bylece hem avm ve hem de havs bu ifadelerden kendi nasibini

alr.157 Farkl bak alarn gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade slubu esas

tibaryla Kuran ve Snnetin slbudur. Bunun iindir ki her ayet, ilk bakta anlalangenel anlamndan sonra, baka pek ok anlama tefsir edilmitir.158

bnl- Arab grlerini srekli ayet ve hadislere dayandrr. Hatta bazen ayet ve

hadisleri kendi ifade kalplar ierisinde verir.159 Kuran ve Snnet eserin temel

kaynaklardr. Zr, Mutlak Vcd kendini insanlara kutsal metinler araclyla, onlarn

konutuu bir dil formunda aar. Vcudun mutlak hakikati asla bilinemez olmasna

ramen, Kuran ve Hadiste zikredilen her ilah isim Vcdun hakikati hakknda bir eyler

syler. Bu yzden bnl-Arabnin eserlerinin ou Kuran ve Hadisin yorumundan

ibarettir.160 Hatta btn irfann, yazd ve syledii her eyin Kuran hazretinden, onun

hazinelerinden kaynaklandn bizzat kendisi syler.161

bnl-Arab elde ettii marifet hakknda konumasnn Allah (cc.)n emri ve iznine

bal olduunu, kendisi iin bir snr izildii zaman orada konumasn kestiini syler.162

Dolaysyla onun eserleri, zerinde detaylca dnlp, belirli bir plan dahilinde

156bnl-Arabi, Ftht (thk.), c. I, s. 213.157 bnl-Arab, Tedbrt, s. 106. Mesela o, Tedbratta, bir yandan slam dnyasnda hkmdarlk

makamnda bulunan halifeye nasihat ederken, bir yandan da tasavvuf anlamda Allahn yeryzndehalifesi olan insan- kmili gz nnde bulundurmaktadr. Dolaysyla bnl-Arabnin nasihatlerisadece siyasi halife ve hkmdara deil, insan- kmile, insan- kmil olacak kiiye ve kendi vcdundahalife olan insana hitaben sylenmi olmaktadr. Bylece okuyucu kendi anlay ve irfanna gre, buanlam seviyelerini anlayp istifade edebilmektedir. Konuk, Tedbraterhi, s., xxv (takdim).158Age. s., xxv.159 Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 43; c. II, s. 117.160 Chttck,Hayal Alemleri, s., 36.161bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VI, s. 61.162bnl-Arab, el-Futht(thk.), c. I, s., 264.


27/44

27

yazlmaya karar verilmi sistemli konulardan mteekkil deildir. Takip ettii metodun

dier melliflerinkinden farkl olduunu bizzat kendisi vurgular. yle ki, marifetin

dndaki bilgileri kaleme alan dier mellifler, her ne kadar inceledii ilmin etkisinde

kalsa da, istedii eyi eserine alma, istediini de kartma hususunda zgrdr. bnl-

Arab kendilerinin ise byle olmadklarn, lah Hazretin kapsnda btn his ve

ilimlerinden uzaklatklarn, ancak lah bir emirle ve kendilerine izilen snra gre

eserlerini yazdklarn syler.163

bnl-ArabFthtta, ele ald konunun mahiyeti, kendisi ve rencilerinin halleri

ya da onlarn sorularna binaen kimi zaman diyalog slbunu, kimi zaman hakimne ilm

slbu, kimi zaman da edeb ve hayal slbu kullanmaktadr. Her ne kadar Massignon,

eyhin Fthtdaki slubunu duygusuz ve donuk bulsa da164 eserde bir ok farkl slbun,

edeb ve hayal tasvirlerin bulunmas ona canllk katmaktadr. Kald ki Ftht, srekli

anlalmas zor, ilm meselelerin tartld souk, yorucu bir eser olmayp, mellifin farkl

manev tecrbelerinin ve bunlarn canl tasvirlerinin anlatld, eyhleri ve dostlar

hakknda samimi ve duygulu ifadelerinin yer ald kapsaml bir eserdir. Daha sonra hayal

slubundan bahsederken de deineceimiz gibi, Allahn sfatlar meselesi gibi kelm bir

konuyu hayl tasvirlerle, sembolik olarak anlatrken eserin slubu hi de donuk deildir.

Yine ftvvetin165, efkat, merhamet ve dier gamln zayf gl btn mahlukata amil

olmas gereini vurgulamak zere zikrettii u hadiseyi anlatrken de slbu souk

deildir: ...eyhi misafirlere sofray sermesini emretmiti. O ise sofrann zerindeki

karncalardan dolay sofray hazrlamada gecikti. Sofrann zerindeki karncalar

datmay ftvvete uygun grmyordu. nk hayvanlara dokunmamak, onlar serbest

brakmak da ftvvettendir. te bu sebeple, karncalar kendiliklerinden kncaya kadar,

163Age., c. I, s., 265.164 Hallc hayranlyla tannan L. Massignon eyhin slubu hakknda unlar syler: bn Arabi birtaraftan hakimne bir tavr ve sk bir lll yanstan, bir taraftan teknik stlahlarla dolup taanslubu iinde genel grlerini ve ahs vakalarn anlatmakta, daima duygusuz ve donuk bir ed

tayan bu slup onun Hallac hakkndaki kanaatini nasl oluturduuna dair en deerli ipucunusunmaktadr. Addas, bn Arabi, s. 212, MassignonunLa Passion de Hallaj isimli eserinden (c. II, s.414) naklen. Massignonun eyh hakkndaki bu kanaati, bnl-Arabnin Hallc hususunda sk sk dilegetirdii ihtiyat kaytlar sebebiyle olabilir. Yukarda Massignondan iktibas edilen metnin son ksm dabu ynde bir ipucu vermektedir. Bkz. Addas, ayn yer.165 Ftvvet: Fedakrlk, fergat, mertlik. Bir kimsenin srf insn mlhzalarla bakalarnn hak vemenfaatn kendisininkinden nde tutmas. Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul 1991, s. 183; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s.280, 281. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aff, Ebul-Al, Melmlik, Sflik ve Ehl-iFtvvet,slam Dncesi zerine Makaleleriinde, ss. 135, 194


28/44

28

onlar sofradan zorla karmakszn bekledi... Nihayet eyhi ona, hassas davrandn

dedi.166 eyh-i Ekber hi phesiz hkimne bir slupla kendini ifade etmektedir, zra

yolun nih menziline varp hakkal-yakine ulam biri olarak konumakta, getii yol

zerindeki hal ve dereceleri tam bir vukfiyetle tasvir etmekte ve bu yolda rehberlik etme

adna yazmaktadr.167

Esasnda Ftht, ilk mellif nshas otuz yllk uzun bir zaman dilimi ierisinde

yazlm otuz yedi ciltlik ansiklopedik bir eser olduu iin tek bir yaz slbundan sz

etmek mmkn deildir. Temelde mellifin yaad rhn tecrbe ve hallere ve bunun

yan sra rencilerinin durumuna ve sorularna bal olarak bir ok farkl slbu eserde

grmek mmkn: Hayal, ilm, edeb slubun yan sra Fthtda kimi zaman diyalog

slubuna da yer verilmektedir.

Bazen eer yle denirse biz de yle cevap veririz, eklinde diyalog slbunu

kullanr.168 Genelde hitabet sanatna ait olan bu slpta mellif, dinleyici ya da

okuyucularn azim ve gayretlerini harekete geirmek iin onlarla konuur. Bu ifade

tarznda duruma gre istifham, taaccp ve istihkra kadar btn ifade ekillerine ba

vurularak hitapta etki, zenginlik ve gzellik salanr.169 Genelde istifhamlarla diyalog

slbunu kullanan bnl-Arab, kimi zaman rencilerinin sorular zerine, kimi zaman da

bizzat kendisi muhtemel sorular dile getirerek, ortaya koyduu gr hakknda akla

gelebilecek yanl anlalmalara tek tek iaret eder ve bu yanl anlalmalar gidermeye

alr.170 Mesel alemin varl konusunu ilerken muhtemel yanl anlalmalara u

ekilde iaret eder: Tevehhm olarak, alemin varl Hakkn vcdundan ne zaman

sonra vcd buldu? gibi bir soru sorulursa yle deriz: Ne zaman sorusu zamana aittir,

zaman ise greceli nispetler lemine ait olup Allahn yaratklarndandr. Nispetler alemi

iinse yaratma takdrdir, cd deil. Dolaysyla bu soru batldr.171

Dier taraftan bnl-Arab eserinde, misal/hayal aleminde yaam olduu bir ok

tecrbesini anlatr, kimi zaman da baz metafizik problemleri hayal tasvirlere bavurmak

sretiyle zihinlere yaknlatrmaya alr. Bu ynyle onun bu tasvirleri tabi mitlerin172

166bnl-Arab, Ftht (thk.) c. IV, s. 68.167 Addas, age. s. 212.168bnl-Arab, Futht(thk.), c. I, s. 277.169 Hm, Ahmed, Cevheretl-Belaa fil-Meni vel-Beyn vel-Bed,stanbul 1984, s, 44.170bnl-Arab, el-Futht(thk.), c. II, s. 76-78, 84, 85.171Age., c. II, s. 77.172 Burada sz konusu olann tabi mittir, yoksa bnl-Arabnin slbunu eski ran ve Yunanda olantarih mitolojilerle mukayesesini yapmak gibi bir niyetimizin olmadn zellikle vurgulamak istiyoruz.


29/44

29

dilini anmsatmaktadr. Paul Tilich mann Dinamikleri adl eserinde, Allah-lem ve insan

ilikilerini sembolik tarzda anlatmaya matuf olan mitlerin her zaman mevcut olduunu,

zir bizzat man dilinin sembollerden kurulu olduunu vurgular. Mitolojik dil, zaman ve

mekann tesinde olan metafizii nihalik iddialarn ortadan kaldrmadan zaman ve mekn

ats altna yerletirir. Esasnda tek Tanr bile, hakknda konuulmaya baland andanitibaren zaman ve mekan evresine ekilmitir ve dolaysyla da mitolojik dilin bir nesnesi

olmutur.173

nsann nih kaygsna ait sembollerin bir bileimi olan mitler insan bilincinin daima

var olan formlardr, btnyle sklp atlamaz. Fakat kutsal kitaplarda bulunan mitolojik

eler, mitolojik olarak kalmal, sembolik unsurlar srekli korunmal ve bulunacak

bilimsel karlklarla yer deitirilmemelidir. nk sembollerin ve mitlerin yerini

alabilecek bir ey yoktur. Sembolleri ve mitleri dorudan anlamlaryla alglamaya alan

literalist174 bir yaklamda semboln kendisinin tesinde bir eye iaret etme karakterigz ard edilmektedir. Literalizm Tanry nihliinden ve hametinden yoksun

brakmakta, Onu snrl ve baml olann seviyesine indirmektedir. Bu sebeple eer

manda semboller literal anlamyla alnacak olursa bir putperestin seviyesine inilmi

olunur.175 zelde bnl-Arabnin eserlerinin genelde de dn metinlerin anlalmasnda bu

hussiyet olduka nemlidir. Tasavvufi metinlerin zerinde yaplan tartmalar da hep bu

nokta gz ard edildii iin vuku bulmakta, metnin temel vurgusu anlalmadan ilgili

eserin mellifi kolayca zndklkla sulanabilmektedir.

Bizim burada zerinde durduumuz konu tabi mitdir. bnl-Arabnin kullanmolduu hayl/mitolojik sluptan bahsederken, eski Yunan, ran ya da Hint kltrlerinde

rastladmz tarih miti deil, Paul Tillichin vurgulad gibi, metafiziin kendine has

sembollerinin bileimini, yani tab miti kastediyoruz. Zr bnl-Arabnin eserlerinde ne

bir tanrlar hiyerarisini ne de mutlak dalist bir anlay bulmak mmkndr. bnl-

Arab, Kurandan ve kendi manev deneyiminden mlhem olarak, Allah-lem ve insan

ilikisi, Allahn sfatlar ve lemin yaratl gibi hususlar hayl unsurlar kullanmak

suretiyle canl bir ekilde anlatr. Ayrca onun bu anlatm slbunda, ayr bir ontolojik

Tabi mitlerin yan sra bir de tarih mitler vardr. Eski randa olduu gibi, yer yzn iki ilh gcnsava alan olarak gren anlay, yine eski Yunanda olduu gibi yer yznn bir birine eit olmayan birtanrlar hiyerarisi tarafndan yneltildiini iddia eden anlaylar tarih mitlerdir. Bkz., Tillich, Paul,mann Dinamikleri, ev. Fahrullah Terkan-Salih zer, Ankara 2000, s., 55.173Age., s. 51.174 Literalizm/Lafzclk: Metindeki bir ifadenin ve dncenin zahirde gzken anlamna ball ifadeeder.175 Tillich,mann Dinamikleri., s., 53.


30/44

30

gereklik olarak kabul ettii hayl lemi ve bizatihi bu alemde yaam olduu tecrbeleri

olduka nemlidir. Zr bnl-Arab, duyular leminden daha gerek bir lem olarak

tanmlad hayl/misal leminde176 bir takm metafizik hakikatleri bizzat sembolik olarak

mahede etmitir. nk hakikatleri semboller eklinde sunma bizzat haylin doasndan

kaynaklanmaktadr. Dolaysyla onun bu hayal/sembolik anlatmlar, salt talim kaygsyla,

ince metafizik hakikatleri zihinlere yaklatrmak iin seilen sradan benzetmeler olmayp,

onun bizzat varlk ve hakikat anlayyla paralel bir nitelik tamaktadr. imdi bnl-

Arabnin kullanm olduu hayli anlatm tarzndan baz rnekler vermeye alalm:

Mesel, Fthtn giriinde alemin yaratl ayet ve hadislerden mlhem olarak

olduka canl bir ekilde, hayal bir slupla anlatlmaktadr: ...sonra irade kalemini ilim

mrekkebine daldrd da korunmu, saklanm olan levh-i mahfuza kudret sayla; olan,

olacak olan ve hali hazrda olmakta olan, hatta olmayacak olan hereyi yazd... te bu

yce kalemin, dier isimlerden ayr olarak yazd ilk isim u oldu: Ey Muhammed! Ben,

senin iin, senin mlkn olan bir alem yaratmak istiyorum ve su cevherini yaratyorum. Bu

su cevherini esiz izzet perdesi olmaszn yarattm. Ve Ben, amda nasl isem yleyim,

benimle beraber hibirey yoktur. Yce Allah suyu souk ve donmu olarak, tpk daire

biiminde dnen bir cevher gibi yaratt. Ve bu cevhere, cisim ve rzlarn ztlarn

bilkuvve tevd etti. Sonra ar yaratt ve Rahman ismi bu ar kaplad. (Taha 20/5). Sonra

krsy dikti ve iki ayak ona doru sarkt. Sonra souk ve donuk olan bu cevhere cell

nazaryla bakt da o, utancndan eridi, paralarna ayrld ve su olup akt.te, yer yz ve

gkyz var olmadan nce Onun ar bu su zerindeydi...(Hud 11/7) Sonra Allah, bu suya

bir nefes gnderdi de su, bu nefesin sarsntsndan dalgaland ve kprd. Dalgalar ar

sahiline vurunca Hakkka, vlm bir hamdle hamdederek nid etti. O zaman incik (es-

sk) titredi ve ona Ben Ahmedim dedi. Su utand, hemen geri ekildi, saf z olan ve

eyann pek ounu ihtiva eden kpn sahilde brakt . Yce Allah, boyu ve eni vgye

deer bir bykle sahip olan arz yuvarlak olarak ite bu kpkten in etti. Sonra da

arzn ondan ayrlrken ki srtnmesinden oluan ateten duman in etti. O duman iinde

de yksek semlar yarlp meydana geldi...177 Grld gibi bnl-Arab, alemin

176bnl-Arabnin dncesinde hayalin insan ve ontolojik farkl dzeyleri iin bkz, Corbin, CreativeImagination..., ss. 179-237; Chittick, The Sf Path...,ss. 112-139; Ayn mellif,Hayal Alemleri, ss. 97-112 Kasm, Mahmud, El-Hayl f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, Kahire 1969; akmaklolu, agm. ss.299-329.177bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 48-50.


31/44

31

yaratln olduka canl bir ekilde, hayal bir slupla anlatmaktadr. Denizin

dalgalanmas, kyya vurmas ve bu esnada kard ses, geri ekilirken kyda brakt

kpk gibi ekl ve hiss unsurlar alemin yaratl anlatlrken sembolik tarzda

kullanlmtr.

Yine ilh sfatlarn lemde tecellisi de hayal olarak canl bir ekilde tasvir

edilmektedir. Gizli hazine (kenz-i mahf) ierisindeki sonsuz cevherler olan bu ilh

isimlerin hem mutlak mnezzeh olan Zta hem de brnd huss mnya delaleti

vardr. O halde her bir isim Zta delaleti bakmndan msemmnn ayndr ve bu ynyle

dier btn isimleri de ihtiva eder. Dier taraftan kendi tad hususi manas ve tecell

ettii yerler (yn- sbite) zerinde hkmlerini icra etmeleri bakmndan bir birlerinden

farkllamaktadrlar.178 Alem, ite bu ilh isimlerin tecell yeridir. Alemdeki her bir

hakikatin bu ilhi isimlere mahsus bir isimi vardr ve o ismin tekellf altndadr, ona

ibadet eder, o isim de ona Rabb olur.179 te bnl-Arabi, Allah-lem mnasebetini,

sfatlarn lemde tecellisini Fthtda u ekilde tasvir eder: Btn bu ilah isimler

imamlarna180, onlar da Allah ism-i celline sndklarnda, Allah ismi de, bu isimlerin

istedikleri yardm talep ederek btn isimlerden mstani olmas tibaryla Zta snd.

Mutlak iyilik ve cmertlik sahibi olan Zt onlara istediklerieyle ihsanda bulundu ve Allah

ismi celline yle dedi: simlerin imamlarna syle kendi hakikatlerince lemin ibrazna

koyulsunlar. Allah ismi celli, isimlere yneldi ve onlara bu haberi verdi. Onlar da hzla

mutlu ve neeli birekilde ayrldlar...181

Bu hayal slup Fthtta bariz bir ekilde mahede edilmektedir. Ruhtan ve nefsten

bahsederken, Ruhun Hakk ile ve nefs ile konumas, nefsle mcadele edip onunla

savamasn anlatrken de bnl-Arab hep bu slbu kullanmaktadr.182 Yine bu slbu

ierisinde o, kendisinden ok nce yaam olan insanlarla, peygamberlerle, rhnilerle

karlamasn, onlarla diyalogunu ve baz manev tecrbelerini183 anlatmakta, adeta fizikle

fizik tesini ve tarihle tarih tesini bir arada vermektedir. Bu slpla salt metafizik konular

178bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 129.179Age., c. II, s. 124.180bnl-Arabiye gre ilhi isimlerin imamlar drt tanedir: Hayy, Mtekellim, Sem ve Basr. Bkz.bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 127.181Age., c. II, s. 131.182 Mesel bkz. age., c. II, s. 194, 195, 199.183 bnl-Arabnin bu tarz tecrbelerinden bazlar hakknda bkz., Chittick, Hayal Alemleri, ss. 113-128.


32/44

32

insan zihnine canl tasvirlerle yaklatrlmaktadr. Dier taraftan da anlalmas zor

ilm/felsef slbun soukluu ve iticilii aza indirgenmi olmaktadr.Esasnda bu hayali

slup, daha nce de vurgulamaya altmz gibi bnl-Arabnin varlk, hakikat ve

marifet anlayyla alkaldr. bnl-Arabye gre hayalin belirsiz oluu, iki ayr alan

arasnda her ikisinin zelliklerini tar ekilde paradoksal bir mahiyette olmas, dier

taraftan bu lemin suretler ve semboller lemi olmas, eyhin eserlerinde bariz bir ekilde

grnen hayal ifadelerinin mahiyeti hakknda da bize k tutmaktadr. Bu ifadeler temelde

semboliktir ve derin tasavvuf tecrbeye dayaldr. Bu slbun mahiyeti gz ard edilip

ifadelerin dorudan zahir anlamlar esas alndnda, eyhin tarih hatasna dt, ya da

metafizii nihliinden koparp snrl ve kaytl olan seviyesine indirgedii gibi bir

yanlsamaya dmek kanlmaz olacaktr.

Dier taraftan, her hangi bir edeb kayg gdlmese de, Fthtda edeb slba da

rastlamaktayz. yle ki eserde bnl-ArabninDivnndan ok daha fazla, yaklak be

kat iir bulunmaktadr. Bu iirlerde bnl-Arab ilgili bblardaki konuyu iir

sembolizminden faydalanarak anlatmaktadr. Bu iirler bulunduklar babn deta anahtar

niteliindedir. bnl-Arabi her babn bandaki bu iirlerin, bablarda tafslen anlatlanlarn

icml tarzda bir tekrar olmadn, bablarn ayr bir aklamas olduunu zellikle

vurgular.184 Ayrca sadece iirlerini deil nesrini de kimi zaman edeb bir slpla yazar.

Klasik bir ok eserde, hatta Kuran- Kerimde de rastlanan muvzene185 slubunu

kullanarak cmleleri bir biriyle uyumlu tarzda deta iir gibi kaleme alr.186

Daha nce de vurgulamaya altmz gibi Fthtotuz yedi kitaptan (sifr) meydana

gelmektedir. Eser ematik olarak alt ana blme (fasl), bu ana blmler de 560 alt

blmlere (bb) ayrlmtr. Bu bblardan bazlar bir iki sayfa, bazlar ise mstakil bir

kitap hacmindedir. Mesel bir ok farkl menazilin srlarn ihtiva eden 559. bb hacim

itibaryla en geni olandr ve mstakil bir kitap gibidir. Hatta bizzat bnl-Arabnin

beyanna gre, btn bblar muhtasar olarak ihtiv eden bu bb- cm Fthtn zeti

mahiyetindedir.187 Eser, bu 560 babn dnda bir nsz, (hutbetl-kitab), bb adlarnn

184bnl-Arab, Fthat (byr.), c. IV s. 439.185 Kafiye sz konusu olmakszn cmlelerdeki faslalarn bir birine uyumlu olmas. Nesirde cmleninparalarnn bir birine eit ve uyumlu tarzda yazlmas. Mesel; ......mesffeh.......mebsseh, .......edd.........karb ifadelerinde olduu gibi. et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, KeafuIstlhtil-Fnn, Kalkta 1862den tpk basm, stanbul 1984, c. II, s. 1519.186 Bkz, bnl-Arab, Fthat (thk.), c, I, s. 43, 44, 172; c. II, s. 117, 118.187 Bkz, bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VIII, s. 63.


33/44

33

tek tek sraland bir blm, uzunca bir mukaddime ve bir de sonutan olumaktadr.

bnl-Arab nszde, hakikat-i vcdiyye, hakikat-i muhammediyye ve varln yaratl

konularna veciz bir ekilde deindikten sonra eserini bata eyhi Abdlaziz el-Mehdev,

yakn dostu ve talebesi Abdullah Bedr el-Habeye ve onlarn ahsnda da btn muhakkik

sufilerle, yakn dost ve kardelerine ithaf eder.188 Hemen ardndan eserin bblarnn fihristisaylacak tarzda 560 babn isimlerini sraladktan sonra189 mukaddimeye geer. Burada

ilmin mertebelerinden190, nazar ve nebev ilimden191 bahsettikten sonra slamn genel

inan esaslarndan192 ve ihtisas sahiplerinin inan esaslarndan bahseder.193

Mukaddimeden sonra eserin alt ana blmne birinci bbdan itibaren balanr. Daha nce

de vurguladmz gibi, konu btnl asndan Fthtn sistematik bir eser olmadn

hatrlatarak eserin alt ana blm ve ilenen konular genel hatlaryla vermeye alalm:

1-Mearif: Genel olarak tasavvuf ilmi, srlar ilmi ve eriat ilimlerine ayrlm olan bu

blm 73 bbdan mteekkildir. bnl-Arab bu blme daha nce Fthtnyazlndan bahsederken de ksmen deindiimiz, Kbeyi tavaf ederken yaad manevi

tecrbesini anlatarak balar. yle ki bu tecrbesi onun hem bu kapsaml eserinin, hem de

dier eserlerinde kaleme ald irfannn kayna olacaktr.194 Ardndan bu blmn

balarnda ayrntl bir ekilde harfler ilminden bahseder. Harflerin mertebeleriyle varlk

mertebeleri arasndaki paralellie dikkat ektikten sonra harflerin de yatay bir de dikey

boyutlar olduunu, onlarnda bedenleri ve ruhlar olduunu vurgular.195 Yine bu blmde

insann idrak yetileri ve bunlarn snrlar zerinde durulur.196 Ayrca bu blmde Allah

(cc.) hakknda Kuran ve Snnete geen tebihvr ifadeler, slmn tenzih anlayyla bir

btn olarak ele alnp yorumlanr. bnl-Arab bu tarz ifadelerin akl olarak tevilini

hatal bulur ve aynen alnmalar gereini vurgular. Bu sebeple onun ulhiyet anlay

tenzih ve tebih zerine kurulmutur. Allah,

muhyiddin İbnü’l-arabî’nin hayatı

Documents