Mundu desorekatuhonen 100 irudi

Mundu desorekatu honen 100 irudi

Bob Sutcliffe

Bob Sutcliffe

Mundu desorekatu honen 100 irudi 1

Mundu desorekatu honen 100 irudi Egilea Bob Sutcliffe Itzultzaileak Elena Martínez (Koordinatzailea) Efren Areskurrinaga Xabier Barrutia Eduardo Bidaurratzaga Joseba Garmendia Igor Goñi Gaizka Insunza Jon Larrañaga Mertxe Larrañaga Aritz Legarreta Juan Carlos Pérez de Mendiguren Unai Villalba Mikel Zurbano Orrazketa eta zuzenketa Irati Susperregi

Gastelerazko bertsioaren izenburua: 100 imágenes de un mundo desigual. 2005ean Icaria argitaletxeak eta Intermón-Oxfam erakundeak argitaraturik. Bartzelona. (www.icariaeditorial.com) (www.IntermonOxfam.org) Euskarazko bertsio hau 2008an argitaratu da. Online formatuan egonik, interneten eskura daiteke, erabiltzaileak askatasun osoz irakurri edo inprimatu ahal izanez. Testua HEGOAren, Nazioarteko Lankidetza eta Garapenari buruzko Ikasketa Institutuaren, ondoko webgunean eskuragarri dago: www.hegoa.ehu.es. ISBN: 13-978-84-691-2577-9 Gordailu zenbakia: 08/31492

Mundu desorekatu honen 100 irudi 2

AURKIBIDEA Sarrera: desberdintasunez betetako gure mundua Datuak, grafikoak eta testua Ohiko kontzeptu teknikoen glosarioa Esker onak I. Ekoizpena, lana eta errenta 1. Iparraren eta Hegoaren arteko oinarrizko desberdintasunak 2. Ekoizpeneko eta laneko egituren kontrastea 3. Ekoizpen-egiturak 4. Diferentziak lan-indarrean, 2000 5. Munduko langileen jarduerak: landa, fabrika eta bulegoa 6. Klase sozialak eta errenta: Argentina eta Brasil 7. Lanorduak I 8. Lanorduak II 9. Errentak alderatzeko bi modu 10. Lanarekin eros daitekeena, 2003 II. Errentaren desberdintasuna 11. Errentaren desberdintasun-mailak 12. %10 aberatsenak jasotzen duena 13. Nor da hiper aberatsa? 14. %10 txiroenak jasotzen duena 15. Nor da txiroa? 16. Desberdintasun-aldaketen bi adibide 17. Desberdintasunaren hazkundea AEBetan, 1960–2001 18. Munduko banaketa I: desberdintasunen hiria 19. Hiriko xehetasunak 20. Munduko banaketa II: desberdintasunen eremua 21. Munduko banaketa III: altua, baxua eta batez bestekoa 22. Lanaren ordainsari desberdina 23. Errentaren eta giza garapenaren alderaketa

III. Desberdintasunak jaiotzan, osasunean, bizitzan eta heriotzan 24. Munduko biztanleriaren egitura 25. Bizi-itxaropenean dauden aldeak 26. Trantsizio demografikoak 27. Biztanleria-egituren alderaketa 28. Biztanleriaren gutxiengoa 29. Gizonezkoen eta emakumezkoen arteko proportzionaltasuna 30. Emakumezkoen bizi-itxaropena, gizonezkoekin alderatuta 31. Gizonezkoak eta emakumezkoak: adinaren, garaiaren eta garapenaren eragina 32. Gizonezkoak eta emakumezkoak: geografiaren eta migrazioaren eragina 33. Heriotza-tasa desberdinak 34. Hilkortasuna: klasearen, sexuaren, adinaren eta etniaren eragina 35. Sexuaren araberako ratioa Txinan eta Hego Asian 36. Emakumezkoen gehiegizko hilkortasuna eta zenbait eragile 37. Heriotzaren eragileak, 2002 38. Inokulazioaren eragina 39. Haurren heriotza-tasa 40. Klase sozialaren eraginak haurren heriotza-tasaren gainean 41. Trantsizio epidemiologikoa 42. Gaixotasun-zama 43. Heriotza-ereduen aldaketak 44. Osasun arloko gastuen inguruko desberdintasunak 45. Familien eta etxeen tamaina IV. Lurra, nekazaritza, elikadura eta gosea 46. Planeta zatituz 47. Lurraren banaketa 48. Nekazaritza-eredu desberdinak 49. Errendimenduak eta iraultza berdea 50. Nutrizioa: kalorien eskuragarritasun desberdina 51. Desnutrizioaren eragina

Mundu desorekatu honen 100 irudi 3 52. 20 urteko arrakasta eta porrota elikadura-ekoizpenean 53. Elikadura-krisiak Afrikan 54. Alderatutako bi dieta 55. Desberdintasunak txiroen artean I 56. Desberdintasunak txiroen artean II 57. Desberdintasunak aberatsen artean 58. Kantitatea eta aniztasuna: Espainiako eta Bangladesheko dietak 59. Animalien eta landareen proteinak 60. Oinarrizko elikagaiak V. Desberdintasunaren iturri anitzak 61. Ordainsarien desberdintasunaren bost iturri: Brasileko kasua 62. Hezkuntzako desberdintasunaren hiru iturri: Iraneko kasua a. Sexua 63. Gizonezkoen joera hezkuntzarako sarbidean, 2001 64. Gizonezkoen joera lanean eta diru-sarreretan, 1995 65. Emakumezkoak eta jarduera ekonomikoa, 2001 66. Emakumezkoen zatia ordainsarietan, 2001 b. Hiri-joera 67. Hiri-joera oinarrizko zerbitzuetan 68. Lau hamarkada urbanizatzen d. Eskualde-mailako desberdintasunak 69. Eskualde-mailako desberdintasunak Brasilen eta Mexikon 70. Eskualde-mailako desberdintasunak Indian eta Txinan 71. Eskualde-mailako desberdintasunak Egipton eta Hegoafrikan 72. Eskualde-mailako desberdintasunak Indonesian eta Espainian 73. Eskualde-mailako desberdintasunak Europar Batasunean 74. Eskualde-mailako desberdintasunak Errusian eta SESB ohian 75. Eskualde-mailako desberdintasunak AEBetan e. Etnia 76. Joera etnikoak AEBetan 77. Mundua apartheiden makrokosmos gisa

VI. Nazioarteko ekonomia a. Nazioarteko merkataritza 78. Nork esportatzen du zer? 79. Nork esportatzen du nora? 80. Merkataritzaren industrializazio hazkorra 81. Iparra Hegoaldearentzako merkatu gisa 82. Hegoaldeko manufaktura-esportazioak 83. Irabazleak eta galtzaileak merkataritzan I 84. Irabazleak eta galtzaileak merkataritzan II 85. Truke-harremanen arazoa b. Nazioarteko inbertsioa 86. Nazioarteko inbertsioaren igoera 87. Nazioarteko inbertsioaren jomuga Hegoan 88. Nazioarteko inbertsioaren garrantzi erlatiboa, 2002 d. Nazioarteko erakundeak 89. Iparreko eta Hegoaldeko enpresa multinazionalak 90. Nork zuzentzen ditu NMF eta Munduko Bankua? 91. NMFk nor zuzentzen du? e. Kanpo zorra 92. Kanpo zorraren tamaina guztira 93. Gaur egungo zorraren zama 94. Zorraren krisiaren zenbait eragile eta ondorio 95. Transferentzia positiboak eta negatiboak. Hegotik Iparrera bidalitako laguntza 96. Hainbat zor mota, 2002 97. Nortzuk dira hartzekodunak? f. Garapenerako laguntza 98. Diru asko, laguntza gutxi 99. Laguntzaren gainbehera, 1983–2001 100. Laguntza nazio-errentan adierazita 101. Iparretik Hegorako laguntza guztira 102. Iparretik Hegorako laguntza biztanleko

Mundu desorekatu honen 100 irudi 4 VII. Ingurumena 103. Noiz arte iraun dezakete berriztagarriak ez diren baliabideek? 104. Energiaren erabilera eta kutsadura-mailak 105. Diferentziak garraioan 106. Uraren eskasia 107. Giza Garapen Jasangarriaren Indize bat VIII. Errefuxiatuak eta migrazioa 108. Errefuxiatuen jatorria eta jomuga, 2002 109. Migrazio behartuaren toki nagusiak, 2002 110. Migrazioa Europako mendebalderantz 111. Ozeano Bareaz gaindiko migrazioa 112. Migrazioa Amerikan 113. Etorkinak AEBetan 114. Diru-bidalketak: laguntza baino garrantzitsuagoa IX. Errepresioa eta diskriminazioa 115. Herrialderik militarizatuenak 116. Armen nazioarteko merkataritza, 1998–2002 117. Heriotza-zigorra, 2000 118. Desberdintasunak espetxeratze-tasetan 119. Presoak AEBetan, 2002 120. Lesbianen eta gayen eskubideak, 2002 X. Desberdintasuna eta historia 121. Errenta erlatiboen bilakaera, 1820–2001 122. Munduko errentaren epe luzerako polarizazioa, 1820–1998 123. Aldaketak desberdintasunean, 1950–2001 124. Lan-indarra, 1950–2001 125. Aldaketak lan egindako orduetan, 1870–2000 126. Alfabetatzearen hedapena, 1820–2001 127. Hezkuntzaren hedapena, 1820–2000 128. Igoerak eta jaitsierak bizi-itxaropenean, 1820–2002 129. Hilkortasun-krisiak, 1960–2002 130. Errentaren eta giza garapenaren bilakaera bateratua, 1975–2000 131. Giza Garapenaren Indizearen epe luzerako konbergentzia, 1870–2001 132. Aldaketa historikoak gizonezkoen eta emakumezkoen biztanlerian,1800–2000

Mundu desorekatu honen 100 irudi 5

Sarrera: desberdintasunez betetako gure mundua

Nire amona batek zioen bezala, bi leinu bakar daude munduan, badutenena eta ez dutenena.

Miguel de Cervantes Saavedraren On Kixote Mantxako liburuan Sancho Panzak

On Kixoteri eginiko iruzkina Liburu honen asmoa Liburu hau, ororen gainetik, batez ere irudien bidez gizartearen desberdintasunei buruzko informazio kantitate handia aditzera ematera zuzenduta dago. Grafikoen eta mapen bidez Edward Tufte-k proposatutako aurkezpen bisualetarako ezarritako arauak (zorrotzak) jarraitzeko saiakera egiten da.1 Gaztelerazko jatorrizko argitalpena Bartzelonako Intermon-eko nire lagun Ignacio de Senosillaren proposamen batetik sortu zen, testuak eta irudiak tartekatzearen teknika berbera erabiltzen duen Rudolf Strahm-en2 liburu bat eguneratzeko proposamenetik hain zuen ere. Liburu horretan zein honetan, garrantzitsuenak irudiak dira. Ikuspegi horri esker liburu hau hainbat hezkuntza-esparrutan tresna baliagarria bihur dadila espero dut. Zentzu horretan, liburu hau garapena, desberdintasunak, nazioarteko ekonomia eta nazioarteko harremanen inguruko unibertsitate kurtsoetara eta hala nola helduen hezkuntzara zuzenduta sortu da, beste zenbait alorri dagokion materiala jasotzen duen arren. Era horretan, material guztia desberdintasunaren ideia zentralaren inguruan mugitzen da, edo hobe esanda klasearen, sexuaren, etniaren, 1 Edward Tufte, The Visual Display Of Quantitative Information, Graphics Press, Cheshire, Connecticut, 1983; Envisioning Information, Graphics Press, Cheshire, Connecticut, 1990; Visual Explanations, Graphics Press, Cheshire, Connecticut, 1997. 2 Rudolf H.Strahm, Pourquoi sont-ils si pauvres? Faits et chiffres en 84 tableaux sur les mécanismes du devéloppement, Editions de la Baconnière, Boudry, Suitza, 1986.

herrialdearen, bizilekuaren, orientazio sexualaren, politiken eta boterearen edota beste faktore batzuen ondoriozko desberdintasunen inguruan dihardu liburu honek.

Lan honetan ez dago desberdintasunei buruzko ageriko arrazonamendu orokorrik. Aitzitik, lan honen xedea, bai ikasgela barruan zein kanpoan, desberdintasunaren zergatien, ondorioen eta aurki litezkeen konponbideen inguruan pentsatzea, eztabaidatzea eta arrazoitzea erraztu dezaketen material pizgarriak aurkeztea da. Irudi batek hitzak aurreztu behar ditu, baina hitzak sortu ere egin ditzake. Eta hitz horiek liburu honen erabiltzaile garenon ahotik etorri behar dute. Hala ere, ikusiko dugunez berdintasunezko jarrera du, inplizitua baina begi-bistakoa dena. Hemen azaltzen diren desberdintasunak, nire irizpidearen arabera, injustizia sozial sakon eta onartezinen isla garbia dira; desberdintasunak neurtu eta eztabaidatzeko arrazoia injustizia horiek zuzentzeko konponbideak bilatzeko bidean ekarpenak egitea da. Egungo sozialistek berdintasunaren aldeko izaera berreskuratzea garrantzitsua dela deritzot, nukleo horren inguruan zihardutelarik sozialismo utopiko historikoak, marxismoa barne.3 Berdintasunaren adiera, bide horri jarraituz, homogeneotasunetik eta adostasunetik oso urrun dago; Izatez adierazi nahi duena zera da, askatasunaren bitartez lorturiko eskubide politiko eta zibil berdinen babesa eta beharrizanen araberako banaketa, ez ordaintzeko gaitasunaren araberakoa. Desberdintasunen inguruko eztabaidak Desberdintasunek injustiziarekin, askatasunarekin eta eraginkortasunarekin duten harremana oinarrizkoa izan da beti filosofia, politika eta ekonomi eztabaidetan. Gaur egun horien inguruan suspertu den interesa faktore ugariren ondorioa da: etengabe hazten den itsasaldi ekonomikoa itsasontzi guztiak altxatzeko gai izateari buruzko eszeptizismo geroz eta handiagoa; desoreka zehatzak orekatzea irrikatzen duten gizarte-mugimendu berriak; berdintasunezko printzipioez osatutako formulazio teoriko berriak; giza eskubideen nozioaren inguruan espektro politiko zabalaren arreta geroz eta 3 Norman Geras, “Minimum utopia: ten theses”, Leo Panitch eta Colin Leys-en (edit.), Socialist Register 2000: necessary and unnecessary utopias, Merlin Press, Londres, 1999.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 6 handiagoa; desorekak kuantifikatzea ahalbidetzen duen inoiz baino informazio enpiriko gehiagoren pilaketa; eta, azken aldian, Margaret Thatcher-ek eta Ronald Reagan-ek interes pertsonalak mugatuta izatea alde batera uztearen aldeko gurutzada gidatzearen ondorioz, mundu osoan indarrean jarri zen liberalizazio ekonomikoaren ondorio batzuekiko nazka. Politikari horiek eta horien jarraitzaileek mendeetan zehar pentsalari kontserbadoreenek berdintasunari eta desorekei buruz defendatutako ideiak martxan jarri zituzten, merkatu kapitalistaren justiziaren eta “esku ikusezin” entzutetsuaren sinestun ziren pentsalari berdinen ideiak hain zuzen ere. Ekonomilari ortodoxo edo neoliberal horiek ez dituzte desberdintasunak babesten, baizik eta merkatu-ekonomia batek, arriskurako eta ekimenerako pizgarriak sortuz, desoreka berriak etengabe sortuko dituela baieztatzen dute, pertsona batzuek onurak lortzen baitituzte jarduera berriei esker. Era berean, onura horiek desagertuz joango dira jarduera berriak konkurrentziaren eta merkatuaren bidez hedatuz doazen heinean. Laburtuz, epe luzean, merkatu globaleko kapitalismoak mundu osorako garapen desiragarria lortuko duela eta konkurrentzia askeak ordainsari ekonomikoak parekatuko dituela aurreikusten dute, gizabanakoen artean ez bada, bai herrialdeen artean. Badirudi nolabaiteko “desberdintasunen berdintasuna” aurreikusten dutela. Merkatu askearen babesarekin gehien bat datozenek emaitza horrek historikoki duen atzerapena argudiatzeko azalpena dute: merkatua ez da behar bezain askea; monopolioek eta “inperfekzioek” mekanismoa oztopatzen dute. Baina gehienei kontu horrek ez die gehiegi ardura. Haatik, guztiak kezkatzen dituena birbanaketaren aldeko borrokaren berariazko ideia da; arriskutsua eta makurra dela irizten dute: merkatuaren balizko onurak deuseztatzeaz gain, hazkundea ere murriztuz, laguntzak helburu dituenen egoera bera ere kaltetzea ekar dezake. Itsasaldia jaisten bada, itsasontzi guztiak hondoratuko dira. Beraz, zentzu arraro horretan, ekonomia ortodoxoak, berdintasunaren aurka esplizituki ez dagoen arren, berdintasuna arbuiatzen duela esan liteke. Diotenez, pastela birbanatzeko edozein ahaleginek, pastela txikiagotzea ekarriko du. Behartsuak hobeto egongo dira pastel handiaren zati txiki batekin, pastel txiki baten zati handi batekin baino. Esan ohi dutenez berdintasuna eraginkortasunaren mesedetan sakrifikatu behar da.

Desberdintasunaren kritikoek pastelaren tamaina (ekoizpen osoa alegia) jendeak berau zatitzerako orduan espero duen zatiaren tamainarekiko

independentea ez dela onartu behar dute. Ekimen ekonomiko gehienak, inbertitzaileek horiekin mozkin ekonomiko batzuk lortzeko aukera ikusten dutelako bultzatzen dira. Mozkin horiek ezin baldin badituzte gauzatu, ez dute jarduera abian jarriko. Baina pastel ekonomikoak ez du tamaina zehatz bat; herri batek edo bere gobernuak erabakiak hartzeko duten moduaren arabera nola banatua izango den zehazteko aukera ematen du. Badirudi, erreformista askok pastelak tamaina zehatza duela uste duela modu inuzentean. Planteamendu horrek baina, ez du zertan berdintasunaren aldeko politiken aurkako argudio bat izan behar, ekonomilari ortodoxoek egiten duten erabilpena den arren. Proposamen erabat kontrajarria babesten dutenen aldeko froga nabariak daude: pastela banatzen den zatien desberdintasuna da pastelaren tamaina mugatzen duena. Desberdintasuna da beraz, eta ez berdintasuna, oparotasuna eta hazkundea ekiditen dituena. Ekonomiaren historiak eta orainaldiak horrelako argudio asko gordetzen dituzte, nahiz eta horien egileak, modu susmagarrian, askotan heterodoxotzat hartu dituzten. J.A. Hobson ekonomilari heterodoxo ezagunak, horrenbeste aldiz aipatua izan den Inperialismoaren azterketa liburuan, 1902an idatzia, Britainia Handiak Afrikan burututako inperialismoa (erabat arbuiatzen zuena) gertatu izanaren arrazoia, Britainia Handiko errenta-desberdintasunen ondorio zela zioen: populazioaren zati handi baten erosteko ahalmena mugatua zenez, mozkin-tasa apalago batek kapitalistak irabaziak beste herrialde batzuetan bilatzera behartzen zituen, eta ondorioz gobernu inperialista bat beharrezkoa zuten beren buruak babesteko. Errentaren banaketa parekatzeko neurriak ez ziren Britainia Handiaren baitan soilik onuratsuak izan, inperialismorik gabeko enplegua eta hazkundea sortzeko bide bat ere izan ziren. Geroago, Keynesek antzeko arrazoiak erabili zituen errentaren banaketaren desberdintasunek eskari osoaren beherakada sortuko luketela argudiatzeko, eta ondorioz, ekonomiak krisiarekiko eta desenpleguarekiko duen zaurkortasuna areagotuko lukeela arrazoitzeko. Ekonomian espezializaturiko historialari Keynesiarrek, 1929tik aurrera mundua zigortu zuen krisia, hein handi batean behintzat, 20ko hamarkadan zehar Estatu Batuen boomarekin batera eman zen desberdintasunen gorakadaren ondorio zuzena izan zela argudiatu zuten era nahiko sinesgarrian. Gerora, desberdintasun hazkorrek industri produktu berrien eskaria ito eta ekonomia erori egin zen. Desberdintasunen ondorioei buruz berriki egin den ikerketa batek ondorioztatzen duenez, “lortutako datuen osotasunak ez du babesten

Mundu desorekatu honen 100 irudi 7 desberdintasun apalagoek eraginkortasun apalagoa dakartela dioen baieztapena”.4 Ikerketa horiek batez ere herrialde garatuekin loturik daude eta giza baliabideak erarik osoenean ez erabiltzeak gizartean dituen ondorioei erreparatzen die. Beraz, oro har, horrek eskuragarri diren ondasunen eta ongizatearen murrizketan dituen ondorioetan jartzen dute beren arreta. Beste argudio batek baina, garapen bidean dauden herrialdeekin lotuta, Ekialdeko Asiako herrialdeen arrakasta eta Latinoamerikako herrialdeen porrota ezberdintzeko arrazoi nagusia, azken hauek lehenengoekin alderatuz dituzten errenta desberdintasun handiak direla dio. Azalpen nagusiak dioenez, Asiako desberdintasun apalagoek oinarrizkoak ez diren ondasun eta zerbitzuen barne-merkatu handiak ahalbidetzen dituzte, Latinoamerikako desberdintasun handiek luxuzko produktuen barne-merkatu txikia bakarrik ahalbidetzen duten bitartean. Ondorioz, berdintasuna garapenerako hobea dela diote.5 Berdintasuna garapenaren iraunkortasunerako baldintza garrantzitsu bat dela pentsatzeko arrazoi onak ere badaude.6 Berdintasunak garapena eta beste zenbait helburu desiragarriren alde ere egiten duela pentsa liteke, gatazka sozialak leuntzeko lagungarri den heinean. Hori argudio zabalago baten baitan koka dezakegu, desberdintasunek zaintza-kostu izugarriak dakartzatela dioen arrazonamenduaren baitan alegia. Desberdintasun handiko gizarteek baliabide kantitate handia erabiltzen dute desberdintasun horiek mantentzeko: kartzela gehiago, zaindari gehiago kartzeletan, polizia gehiago, jabegoa eta bizitza babesteko gero eta segurtasun-zerbitzu gehiago, gastu gehiago bai armetan bai segurtasun-ondasunetan, hala nola, sarrailetan, dendetako, autoetako eta etxeetako segurtasun-sistemetan, etab. Beharrezkoa da desberdintasunen ondoriozko jarduera horiek eskulanaren proportzio handi bat xurgatzea. Argudio horiek guztiek eraginkortasun ekonomikoa lortu ahal izateko berdintasuna sakrifikatu behar denaren ideia ukatzen dute; ideia horiek bata bestea indartzen dute. Argudio horien aniztasuna eta indarra harrigarriak dira. Baina ahultasun berbera dute. Argudio

4 Andrew Glyn and David Miliband (edit.), Paying for Inequality: the economic cost of social injustice, IPPR/Rivers Oran Press, Londres, 1994. 5 Fernando Fajnzylber, “Las economías neoindustriales en el sistema centro-periferia de los ochenta” Pedro Talavera Deniz-en (edit), La Crisis Económica en América Latina, Sendai, Bartzelona, 1991. 6 Bob Sutcliffe, “Desarrollo frente a ecología”, Ecología política 9, 1995.

enpirikoak dira eta berdintasuna emaitza onak dakartzalako babesten dute. Baina harreman enpirikoek zaurkorragoak izateko ohitura txarra dutela esan liteke, bai errealitate berrien aurrean gezurtatzen direlako eta bai denborarekin atzean gelditu ohi direlako. Ni azkena nintzateke nabaritasun enpirikoak garrantzitsuak ez direla esaten, baina azken batean berdintasunaren aldeko aldarrikapenerako ahulegiak direla onartu behar da. Birbanaketa ez da desiragarria soilik eraginkortasun ekonomikoa handitzen duelako, baizik eta justizia soziala handitzen duen heinean funtsezko elementu bat bilakatzen da, bere emaitzak direnak direla ere. Justiziaren aldeko borroka, xede bat da izatez. 1971an John Rawls filosofoak argitaratutako Justiziaren teoria liburuak, berdintasun handiago baten aldeko mugimendu feministak eta eskubide zibilen aldeko mugimenduak bezalako mugimendu politiko eta sozial berrien sorrerarekin batera, justiziaren eta berdintasunaren inguruko eztabaidak suspertu zituen. Rawls-ek justizia sozialak begirada “maximin” bat eskatzen zuela zioen, hots, bere ustez behartsuenen egoerak bereziki babestua egon beharko luke. Proposamena eztabaidagarria izan bada ere, berdintasunaren aldeko ideientzako pizgarria izan dela onartu behar da; horren erakusgarri dira Michael Walzer-ek bilatutako “berdintasun konplexuaren” definiziotik hasita, berau nortasunaren kontzeptutik erabat bereiztuz, Amartya Sen-ek emaitzen berdintasunak gaitasunen berdintasuna baino garrantzi gutxiago duela argudiatzeko egindako ahaleginerarte; azken ideia hau giza garapenari loturik (23. grafikoa) eta kontzeptuen azalpen konplexuagoekin harremanetan dago, hala nola, aukera-berdintasunaren ideiarekin. Ekarpen horietariko bat berak ere ez du gizabanakoen arteko erabateko berdintasun materiala aldarrikatzen; baina indartu egiten dituzte, hainbat modutan, liburu honetan zehar azaltzen diren desberdintasunen aurkako argudioak eta justizia soziala hobetzea helburu duten berdintasunerako politika aktiboak. Hori garrantzitsua da gizakion gizartea, hainbat modutan, aurkako norabidean doala dirudien momentu honetan.

Desberdintasuna handituz doa?

Munduko desberdintasuna ez da edozein balio eman dakiokeen kontzeptu erraza. Ezin konta ahalako desberdintasun motak aurki litezke gizakion gizarteetan: diru-sarrerak, ongizatea, eskubideak, boterea eta ospea, klasea, kasta, sexua, jatorri etnikoa, adina, lehentasun sexuala, etab. Gizabanako zehatz batek, aldi berean onurak lor ditzake desberdintasun mota batetik eta galerak beste batetik. Gizakion historiako beste edozein unetan izan diren

Mundu desorekatu honen 100 irudi 8

desberdintasun mota guztiak ez dira ez handiagoak ez txikiagoak izan. Izan ere, gertakizun berdin batek askotan aldi berean gutxitu eta handitu egiten du desberdintasun-maila. Hiru pertsona izanik, A, B eta D, hurrenez hurren desiragarria zaien zerbaiten 10, 5 eta unitate bakar bat jasotzen badute, eta ondoren egoera aldatzen bada, B-k 5 jaso ordez 7 jasoz, zer gertatu da desberdintasun-mailarekin? Desberdintasuna A-ren eta D-ren artean ez da aldatu; A-ren eta B-ren artean dagoena murriztu egin da eta B-ren eta D-ren artean dagoena hazi egin da. Mundua horrelako adibidez beteta dago, eta orokorrean desberdintasunak handitu edo gutxitu diren esan nahi badugu, kontzeptu konplexu honen definizio oso zehatza eman behar dugu.

Desberdintasunak azkar handituz doazen epealdi batean bizi garela dioen irakurketa orokorturik dagoen garai batean bizi gara, prentsak eta telebistak etengabe ematen duen informazioak edota kaleen begirada hutsak, ikuspegi hau are gehiago indartzen dutelarik. Oso aberatsek inoiz baino aberatsagoak dirudite eta burtsako merkatuetako boomek eta “ekonomia berriak” gero eta hedatuago daude (13. eta 17. grafikoak). Bitartean, beste muturrean, muturreko pertsona txiroen kopurua, Munduko Bankuak egiten dituen ohiko eguneratzeen arabera oso gutxi ari da murrizten, murriztapenen bat egotekotan (15. grafikoa). Pertsona batek telebistan berriak entzuterakoan Bill Gates-i eta Donald Trump-i buruz negozio-arloan informazioa jaso ostean, bi minutu beranduago Ipar Ekialdeko Afrikako lehorteari buruzko informazioa ikusten badu, atera dezakeen ondorio bakarra munduan geroz eta desberdintasun handiagoak daudela da. Eta noski, arrazoi du, berau neurtzeko neurri sistematiko kuantitatibo bat ez badu ere.

Alabaina, neurri horiek egon badaude eta datuen hornidura geroz eta handiagoa den heinean, geroz eta erabiliagoak dira munduan zehar dagoen errentaren banaketa neurtzeko. Bi ohiko modu daude: lehenengoa, muturrak alderatuz (orokorrean %10 edo %20 aberatsena eta behartsuena alderatuz) (11. grafikoa); eta bigarrena, populazio osoarentzako berdintasun-neurri bat aplikatuz (normalean Gini Koefizientearen bidez laburtzen dena, errenta orokorra batez bestekotik zenbat desbideratzen den adierazten duen neurri estatistikoa).

Bi metodo horietariko edozein bi modutan aplika daiteke, herrialde arteko irizpidea aplikatuz eta irizpide globala erabiliz. Herrialde arteko banaketa irizpideak, herrialdeen arteko errentaren desberdintasunak bakarrik hartzen ditu kontuan, eta ez herrialdeen baitakoak. Horrek, pertsona guztiek herrialdeko batez besteko errenta jasoko dutela suposatzea dakar. Metodo hori aplikatuz, munduko biztanleriaren %10 aberatsena herrialde aberatsetan

bizi diren 600 milioi pertsonek osatzen dute. Banaketa globalaren irizpideak aldiz banaketa orokorra aztertzen du, herrialde bakoitzeko maila ekonomikoa kontuan hartu gabe. Horrela, irizpide globalak %10 aberatsena kalkulatzerakoan ez du bertan AEBetako populazio osoa hartzen adibidez, baizik eta talde horretan errenta altueneko 600 milioi pertsona barneratuko ditu; horietako asko estatubatuarrak, europarrak eta japoniarrak izango dira, baina batzuk brasildarrak edota indiarrak ere izango dira.

Muturreko ratioa edota desberdintasun orokorrak neurtzen baditugu ere, aspaldidanik nazioarteko desberdintasunaren gorakada handia ikus dezakegu ditugun 180 urteetako datuak erabiliz. Herrialde bakoitzak mugimendu kontraesankorrak dituen arren (121. grafikoa), herrialde aberatsenen eta behartsuenen arteko desberdintasun erlatiboa handitu egin da (122. grafikoa). “Muturreko ratioen” metodoak desberdintasun hori handituz doala erakusten du, herrialde behartsuenen hazkunde erritmoak herrialde garatuenen hazkunde erritmoaren atzetik jarraitzen baitu. Dena den, desberdintasun globalaren neurria erabiltzen duten kalkulu gehienek 1980az geroztik nazioarteko desberdintasun-maila murriztuz joan dela erakusten dute, errenta ertaineko ekonomia batzuek hazkunde-erritmo oso biziak izan baitituzte azken urteotan, batik bat Txinak eta Indiak, hauek hobekuntza horren erantzule nagusienak baitira.

Banaketa globalaren neurriak herrialdeen arteko neurriak baino desberdintasun maila askoz handiagoa erakusten du, bai herrialdeen baitako desberdintasunak bai herrialdeen arteko desberdintasunak kontuan hartzen baititu. Herrialde arteko ratioa, goi eta behe muturreko %10a hartuta, 32-1 proportziokoa zen, ratio baliokide globalak aldiz 64-1 harremana erakusten zuen bitartean (Brasileko eta Hego Afrikako ratioen antzekoa); desberdintasun globaleko neurri orokorra ere (Gini koefizientea) askoz altuagoa da neurri berari herrialde arteko irizpidea aplikatzean baino. Baina, epe luzean banaketa globalean ematen diren aldaketak neurtzea oso zaila da, ez baita existitzen barne banaketetan ematen diren eraldaketei buruz nahikoa datu alderagarririk. Ikerketa batzuek iradokitzen dutenez, herrialde askok beren errentaren barne-banaketan dituzten desberdintasunetan azken 20 urteotan eman den gorakada (123. grafikoa) nahikoa da Txina eta India bezalako herrialdeek ekarri duten desberdintasun orokorraren beherakada konpentsatzeko. 7

7 Errentaren eta ongizatearen munduko birbanaketa inguruko eztabaida sakonago baterako ikus, Bob Sutcliffe, “¿Un mundo más o menos desigual? Distribución de la

Mundu desorekatu honen 100 irudi 9 Oraindik munduko berdintasunen eta desberdintasunen inguruko galderei erantzuteko nahiko datu izatetik oso urrun gaude. Hala ere liburu hau burutzea posible izan da eskuragarri ditugun datu ugariei esker, asko osatugabeak diren arren, nahikoa esanguratsuak direlako. Egunen batean, azken mende laurdenean munduko desberdintasun osoari buruzko datu nahikoak izatera iritsiko bagina, ia ziur desberdintasuna hazi egin dela ikusiko genuke. Hala ere, garrantzitsuena ez da datuok edukitzea edo ez edukitzea, zeren eta gaur egun ikus ditzakegun desberdintasun anitzek, iragan hurbilean edo urrunean areagotu edota murriztu ote diren alde batera utziz, berez onartezinak diren injustizia sozialak erakusten dizkigute. Lan honek irakurleari gai horien inguruan eztabaidatzerako orduan informazio gehiagoren jabe izateko aukera ematea espero dut. Datuei buruz neronek egiten dudan irakurketaren arabera, Santxo Pantzaren amonari hark duela laurehun urte sortutako iritzia aldatzeko arrazoi handirik ez lioketela emango uste dut.

renta mundial en el siglo XX”, Lan-koadernoak, Hegoa, Bilbo, 2003 eta Bob Sutcliffe, “Inequality and globalizations “ Oxford Review of Economic Policy, 20. liburukia, 1.zbk., 2004.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 10

Datuak, grafikoak eta testua

Estatistika ekonomiko eta sozialek ez dute ospe onik eta gorengo gezur bezala ezagutarazi dira. Azken batean, gehienak gobernuen eskuetatik datoz eta okerrak izan litezke hainbat arrazoirengatik: modu ezeraginkorrean jaso direlako, susmoetan edo usteetan oinarritutako elementu asko erabiltzen dituztelako, nahita faltsutu direlako eta kontzeptuak txarrak direlako. Dena den, gure begietatik haratago dagoen munduaren ezaugarriren bat aztertu nahi badugu, egia esan ez dugu erabiltzea beste irtenbiderik, modu kritiko batean aplikatzen baditugu ere. Fidagarrienak direla deritzodan iturrien datuak hautatzen saiatu naiz eta bereziki okerrak irizten ditudanak baztertu ditut. Estatistika ofizialetan konfiantza izatea errazten duen ezaugarrietako bat, horiek egiten dituen gobernuarentzat desatseginak diren ondorioak emateko duten ohitura izan liteke.

Azken urteotan eskuragarri ditugun datu guztien ugaritzeaz gain, erabiltzen diren kontzeptuetan ere garapen esanguratsua eman dela esan liteke, hala nola garapenerako indize berriak, Giza Garapenaren Indizea (23. eta 131. grafikoak) edo bizi itxaropena gaitasun urritasunaren arabera doituta (25. eta 42. grafikoak) besteak beste. Errenta eta Nazio Produktuaren zenbatekoak gehiengoa baino gehiago aldatu dira. Gero eta eskuragarriago daude Erosteko Ahalmenaren Parekotasunari lotutako datuak (ikus glosarioa). Horrek aldaketa asko eragiten ditu herrialdeen nazio-errentaren maila erlatiboetan (8. grafikoa). Glosarioan azaltzen diren arrazoiak direla eta, liburu honetan funtsean Erosteko Ahalmenaren Parekotasunean oinarritutako zenbateko berriak bakarrik erabili ditut.

Irakurleak aurkezten diren datuetan akats larriren bat aurkituko balu eskertuko nioke berau jakinaraziko balit.

Grafiko hauek zenbait programa informatiko erabiliz prestatu ziren, hala nola Corel Presentations 8, MS Excel, Harvard ChartXL eta Map Maker Pro (azken honen egilea, Eric Dudley, mapa askotan erabilitako eremu berdinen mundu mailako proiekzioaren erantzulea da; bere interneteko helbidea honakoa da: http://www.mapmaker.com). Guztiak Adobe Ilustrator-en bidez bukatu ziren.

Grafiko bakoitza testu-orri baten bidez osatua dago; testuaren antolaketa honakoa da:

• Grafikoaren azalpena eta berau irakurtzeko modua.

○ Grafikoaren edukiari buruzko iruzkinak edo xehetasunak.

►Grafikoa eratzeko erabilitako datu-iturriari buruzko deskribapen laburra. Liburuaren azken atalean datu-iturriak zehaztasunez kontsulta daitezke.

Aurreko eta ondorengo grafikoekin lotutako grafikoekiko erreferentzi gurutzatuak bi geziren bidez zehaztuak daude: adib. >>93 edo <<21.

Letra lodiz agertzen diren kontzeptuen definizioak, ohiko kontzeptu teknikoen glosategian aurki daitezke.

Testuetan eta grafikoetan kontzeptu bikoitzak erabiltzen ditut; adibidez Ipar/Hegoa, herrialde garatuak/garapen bideko herrialdeak eta herrialde aberatsak/herrialde txiroak era elkartrukatuan erabil daitezke. Nire iritziz guztiek dituzte bertuteak eta hutsuneak. Ez dut lehentasun pertsonalik horietako edozeinengatik, eta dagokionean, orokorrean datu-iturrietan erabilitako bertsioa jarraitu ohi dut.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 11

Ohiko kontzeptu teknikoen glosarioa

GGDBU: gaitasun urritasunaren arabera doitutako bizi-urtea (gaztelaniaz AVAD) gizabanakoen eta komunitateen ongizate-mailaren neurri bat da, osasunaren ekonomilariek, epidemiologoek eta Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gero eta gehiago aipatzen duten gaixotasun-zamaren adierazgarri bat izateaz gain. Bereziki ongizatearen neurri ekonomiko gehienak (hala nola errenta-maila) ordezkatzeko diseinatua dago. GGBDU funtsean gaitasun urritasunaren edo gaixotasunaren zama kontuan hartzeko moldatutako bizi-urtea dela esan daiteke. Pertsona baten gaitasun urritasunik gabeko bizi urte batek balio osoa du. Beste kasuetan, bizi-urte baten balioa murriztuz doa gaitasun urritasunak duen mailaren arabera. Era horretan, jendea gaixorik dagoenean, beren GGBDUaren zati bat galtzen dute. Hiltzerakoan, galtzen den GGBDU kopurua neurtzeko bere heriotza eman denean dituen urteen eta gizakion bizi-itxaropen naturalaren arteko aldea begiratu behar da (80 eta 80,2 urteko mugan dago gizonezkoentzat eta emakumezkoentzat, hurrenez hurren). Heriotzak ekiditea edo gaitasun gabeziak murriztea lortzen denean, GGBDUak irabazten dira. Hala ere, argitalpen gehienetan “GGBDU galduari” buruz hitz egiteko “GGBDU” orokorraren kontzeptua erabiltzen da. Hainbat osasun-gastu aldera daitezke gastu-unitate bakoitzetik irabazitako GGBDUaren arabera. Era berean, hainbat osasun arazo alderatu daitezke gaixotasun edo arrisku-faktore ezberdinak direla eta galdutako GGBDUaren arabera. OMEren arabera, gizadiak 1,5 mila milioi GGBDU galdu zituen 2002an, hau da, goiztiarki hildako pertsonek (gehiengo zabala direnek alegia) galdutako urteen eta gaixotasun edo gaitasun urritasunen baten ondorioz partzialki galdutako urteen kopuruaren batura.

DIRU-SARRERA ALTUKO, ERDIBIDEKO ETA BAXUKO HERRIALDEAK: Munduko Bankuak aspalditik munduko herrialdeak banatzeko erabiltzen duen modua da, Hau da, kanbio-tasen arabera alderatutako nazio errenta mailen irizpideari jarraituz burutzen den sailkapena da hau. 2002an, erdibideko errenten eta errenta baxuen arteko lerro banatzaileak 735 dolarretan kokatzen ziren biztanleko nazio errentaren arabera; aldiz, alde hori 9.076era iristen zen maila altuko eta erdibideko errenta zuten herrialdeen artean. Liburuaren zati batzuetan IPARRA erabiltzen dut errenta altuko herrialdeen baliokide gisa eta HEGOA maila baxuko eta erdibideko errentako herrialdeen baliokide gisa.

BARNE ETA NAZIO ERRENTA ETA PRODUKTUA: nazio errenta edo produktua, ekonomilariek ekonomia nazional bateko jarduera ekonomikoa neurtzeko erabiltzen duten zenbateko agregatua da (ondasun eta zerbitzuen ekoizpenaren balioa alegia). Nazio produktuak ekoiztutako ondasun eta zerbitzuak neurtzen ditu. Nazio errentak ondasun eta zerbitzu horietatik eratorririko sarrerak (mozkinak eta soldatak) neurtzen ditu. Bata zein bestea, alde ezberdinetatik begiratu arren, funtsean gauza bera direla esan daiteke. Barne produktuak eremu geografiko zehatz batean (orokorrean herrialde batean) ekoiztutako ondasun eta zerbitzuen balioa adierazten du. Nazio produktuak zenbateko hori moldatzen du, atzerritarrei ondasun eta zerbitzuen ekoizpena burutzera zuzenduriko transferentzien zenbatekoa kenduz (adib.: atzerriko inbertsioan gauzatutako mozkinen aberriratzea) eta hiritar nazionalek ondasun eta zerbitzuen ekoizpena burutze aldera transferitutako zenbatekoa batuz (adib.: langile migratzaileen diru-bidalketak). Horrela bada, adibidez, Irlandaren barne-produktua bere nazio-produktua baino handiagoa da, atzerriko inbertsioaren tamaina dela eta; aldiz Nikaraguan, bere nazio produktua barne produktua baino handiagoa da langile migrarien diru-bidalketen garrantzia dela eta.

Nazio errenta edo produkzioa, neurri gordinak edo garbiak erabiliz neurtu daiteke (kapital-masari itxarondako amortizazioa kenduz). Zenbateko gordina kalkulatzea askoz errazagoa denez, hau izaten da errazago aurkitu ohi duguna. Ekonomiaren tamainaren neurri ohikoena BPG da, Barne Produktu Gordina alegia. Jarduera ekonomikoaren neurri gisa aurkeztu bazen ere, egun ongizate ekonomikoaren eta bizi-mailaren (batik bat per capita kalkulatzen denean) adierazle gisa erabiltzen dela esan liteke (ikus EROSTEKO AHALMENAREN PAREKOTASUNA ere).

IPARRA/HEGOA: munduan dauden bi herrialde-taldeei buruz hitz egiteko ohiko modua da, geografikoki zuzena ez den arren. Herrialde aberatsek eta industrializatuek IPARRA osatzen dute (Ipar Amerika, Japonia, Mendebaldeko Europa eta Australasia). Hegoak Afrika, Asia, Latinoamerika, Karibea eta Pazifikoa adierazten ditu. Liburu honetan kontzeptu hauek erabiltzen ditudanean, HEGOAren baitan beti barneratzen dut Ekialdeko Europa, nahiz eta hau ez den baina hori ez da orokortuta dagoen jokamolde unibertsala.

ELGE (-KO HERRIALDEAK): Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Erakundea, normalean garatuak, aberatsak eta industrializatuak irizten ditugun herrialdeek osatzen dute: horiei (hainbat arrazoi politiko konplexuren ondorioz) Mexiko, Txekia, Eslovakia, Txekoslovakia, Hego

Mundu desorekatu honen 100 irudi 12

Korea eta Turkia ere erantsi behar zaizkie. Kategoria hau liburuan erabiltzen denean, orokorrean, herrialde partaide aberatsenak bakarrik hartzen dira kontuan. Ondorioz, IPARRAren eta diru-sarrera altuko herrialdeen izenorde bezala ulertu behar dugu. Datu-iturriek erabiltzen dutenean erabili dut kontzeptu hau.

EROSTEKO AHALMENAREN PAREKOTASUNA (EAP): Nazioarteko errenten arteko alderaketak egiteko modu bat dela esan daiteke. Tradizionalki herrialde bateko errentak beste batekin alderatzeko, biak moneta berdinera bihurtu ohi ziren (herrialde horien monetetako batera edota beste moneta batera pasa daitezke) unean uneko kanbio-tasaren arabera. Baina nazioarteko bidaiariek ondo dakitenez, kanbio-tasak gutxitan erakutsi ohi du herrialde baten erosteko ahalmen erlatiboa. Duten diruarekin beren jatorrizko herrialdean baino gehiago edo gutxiago eros dezaketela konturatzen dira (Suitzan eta herrialde aberatsenetan gutxiago eros dezakete, eta Marokon eta herrialde txiroenetan gehiago). Orain erosteko ahalmen horien indizeak eskuragarri daude Nazioarteko Alderaketen Proiektuaren bidez, eta ekonomilariek eta nazioarteko erakundeek gero eta gehiago erabiltzen dituzte. Datu horiek metodo tradizionalak baino errenta errealari buruzko maila erlatiboen alderaketa-baremo edo arau-irizpide baliozkoagoak eskaintzen dituzte; ondorioz, datu moldatu hauek dira ia esklusiboki erabili izan ditudanak. EAPren zifrek batzuetan “nazioarteko dolar” izena ere hartu ohi dute.

Esker onak

Berriz azpimarratu nahiko nuke gaztelaniazko argitalpen originalean lagundu didatenenganako esker ona: Carmen Perez Babot, Efren Areskurrinaga, Elisa Sarsanedas, Itziar Hernandez, Iñaki Gandariasbeitia, Julián Carranza, Charo Martinez, Alfonso Dubois, Pablo Bustelo, Joan Carlin eta Scott Christie.

Era berean, ingeleseko argitalpenean lagundu didatenei ere eskerrak eman nahiko nizkieke, bereziki honakoei: Zed Books-eko Robert Molteno, bai bere kemenagatik bai grafikoei egindako kritika zorrotzengatik, eta nire lagun Andrew Glyn, Arthur MacEwan eta Patxi Zabalo, datuen bilaketan emandako laguntzagatik eta jasotako iruzkinengatik eta Lucey Morton.

Eta azkenik, gaztelerazko azken argitalpenean honetan Silvia Kometen, Muntsa Busquetsen, Patxi Zabaloren eta Xabier Barrutia Etxebarriaren ekarpen izugarria bereziki estimatzen dudala esan nahiko nuke. Berriz ere eskerrak eman nahiko nizkieke Iñaki Gandariasbeitiari, Elisa Sarsanedasi eta Konstantin Gluschenkori ere. Era berean eskertu nahi nuke euskarazko argitalpen honetan itzultzaileen taldeak egindako lana.

Liburu hau Carmen Perez Barboti, lehenengo argitalpenean horrenbeste lagundu zuen editoreari, eta proiektua burutzeko ezinbesteko bultzada eman zuen Ignacio de Senillosaren oroitzapenari eskaini nahiko nioke. Bere ahalegin nekaezinik ezean proiektu hau ez zatekeen gauzatuko. Asko sentitzen dut berak emaitza ezin ikusi izana. Eta zentzu askotan faltan nabari dut, asko estimaturiko lagun gisa.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 13

I. Ekoizpena, lana eta errenta

Mundu desorekatu honen 100 irudi 14 1. Iparraren eta Hegoaren arteko oinarrizko

desberdintasunak

● Barra bakoitzak, 2000. urte inguruan Iparraldeko (zuriz) eta Hegoaldeko (beltzez) herrialdeen arteko 14 adierazle demografiko edo ekonomikoren banaketa erakusten du (ikus IPARRA/HEGOA). ○ Iparraren eta Hegoaren arteko munduaren banaketa bikoitza oso ohikoa da. Asmo gehienetarako sinpleegia bada ere, munduko desberdintasunen izaerari hainbat giltza garrantzitsu ematen dizkio. Seigarren barratik hastea komeni da, hau da, Iparraren eta Hegoaren biztanleriaren arteko banaketa erakusten duenetik. “Justiziaz” bakoitzari legokiokeenaren baremo sinplea da. Biztanlerian ematen den banaketa bera gainontzeko barretan ere emango balitz, Iparraren eta Hegoaren arteko berdintasuna dagoela esan nahiko luke. Baina ez da horrela gertatzen. Aurreneko bost barretan, hau da, haurren heriotzetan, heriotzak natur hondamendietan, landa-populazioan, jaiotzetan eta gaixotasun-zaman, Hegoak justiziaz dagokiona baino zati handiagoa du. Aldiz, heriotzetan, lur landuan, hiriko populazioan, errentan, CO2ren igorpenetan, osasun-gastuan, esportazioetan eta gastu militarrean, zatia txikiagoa da. Beraz, hemen irudikatzen den mundu honetan, osasunera zuzentzen diren baliabide ekonomikoen hamarretatik bederatzi gaixotasun-zamaren %8 besterik ez duten herrialdeetan gastatzen dira (>>33–44), eta populazioaren %20 besterik bizi ez den herrialdeek munduko errentaren %60 jasotzen dute, munduko merkataritzaren %80 sortzen dute, eta gastu militarrean beren proportzioa are handiagoa da (>>6–22, 78–85. 115–116). Hala ere, aurkeztutako munduko herrialdeen bi taldeak oso heterogeneoak direnez, aurrerago desberdintasuna aztertzeko modu zehatzagoak erabiliko ditugu; horiek lehenengo hurbilketa sinple honetan dirudiena baino desberdintasun handiagoa dagoela erakutsiko digute. ► MUNDUKO BANKUA 2003b; OME 2002; SIPRI 2003; NMF 2003b; MUNDUKO BALIABIDEEN INSTITUTUA 2004

Haurren heriotzak

Heriotzak hondamendi naturaletan

Biztanleria osoa

Landa-populazioa

Jaiotzak

Heriotzak

Hiriko populazioa

Lur landua

Errenta

CO2ren igorpenak

Esportazioak

Gastu militarrak

Osasun-gastu publikoa

Gaixotasun-zama

0 20 40 60 80 100Hegoaren zatia (%)

020406080100 Iparraren zatia (%)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 15 2. Ekoizpeneko eta laneko egituren

kontrastea

● Barrek, Iparraldeko eta Hegoaldeko nekazaritzako, industriako eta zerbitzuetako, hau da, ekonomiaren hiru sektore nagusietako ekoizpenaren balioaren eta enpleguaren tamaina erakusten dituzte (ikus IPARRA/HEGOA). ○ Garapena ulertzeko ikuspegi tradizionalak hiru sektore horien arteko ekoizpenaren eta enpleguaren banaketari garrantzi handia ematen dio. Garapena, ekonomiaren egituraren trantsiziotzat definitu ohi da, non etekin urriko nekazaritzan oinarritutako eredu tradizional batetik, eta industrializazioaren bidez, etekin handiko industri ekoizpeneko eredu batetara pasatzen den, azken hau, zerbitzuek gainditzen dutelarik (tertziarizazioa deritzon prozesuaren bitartez). Hainbat ekonomilariren ustez, prozesu horretan zehar, desberdintasun-maila gutxituz joango da. Ikusiko dugunez, azken ideia hori ezeztatzen duten datu asko daude. Barra-diagraman ikus dezakegunez, desberdintasun nabariak daude Iparraldeko eta Hegoaldeko egitura ekonomikoen artean. Proportzionalki, Hegoaldean Iparraldean baino sei aldiz jende gehiagok egiten du lan nekazaritzan. Eta Hegoaldean, industrian eta zerbitzuetan lan egiten duen jende kopurua Iparraldekoaren erdia besterik ez da. Nekazaritzan lan egiten duen lan-indar osoaren ehunekoa nekazal ekoizpenaren ehunekoa baino handiagoa da ia leku guztietan. Beraz, zentzu ekonomikoan, lana eraginkorragoa da industrian eta zerbitzuetan nekazaritzan baino. Produktibitate erlatiboaren araberako desberdintasuna are nabariagoa da Hegoaldean. ► MUNDUKO BANKUA 2003b, LANE 2003

0 20 40 60 80 100

Mundua

Iparra

Hegoa

Ekoizpena 2000

Enplegua 1996

Ekoizpena 2000

Enplegua 1996

Nekazaritza Industria Zerbitzuak

4 30 66

40 23 37

2 28 70

4 27 69

12 35 53

53 20 27

Ekoizpena 2000

Enplegua 1996

Mundu desorekatu honen 100 irudi 16 3. Ekoizpen-egiturak

● Irudi honek aurreko irudiko ekoizpen-egiturari buruzko informazio bera aurkezten du, baina xehetasun gehiago bilduz. Laukizuzenaren azalera osoak 1988ko munduko ekonomiaren ekoizpen osoaren balioa adierazten du (44 bilioi $ inguru). Laukizuzenaren zabalera tarte bakoitzak (industriari dagokion bandako zerrendako mailetan erraz ikusten denez) ekoizpen ekonomikoaren arabera eskualde horri dagokion pisua erakusten du. Itzalak aldiz, sektorekako banaketa azaltzen du. Eskualdeak nekazaritzaren garrantzi mailaren arabera antolatuta daude, modu gorakorrean. ○ Grafikoak munduko eskualdeen arteko ekoizpenaren banaketaren eta sektore bakoitzaren tamaina erlatiboaren irudi argia erakusten ditu. Bereziki aipagarriak dira: Herrialde industrializatuen erabateko nagusitasuna Nekazaritzaren gainbeherarekiko industriaren hazkunderako joera proportzionalik eza. Politika ekonomiko komunisten ondorioz, industri sektoreak duen pisua bereziki Txinan, Ekialdeko Europan eta Sobietar Batasun ohian. Nekazaritzaren beheraldiarekin batera zerbitzuen hazkunderako joera argia. Munduko ekoizpenaren kokapen tipikoen artean, landek eta fabrikek lekua uzten diete bulegoei, apartamentuei eta aretoei. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Nekazaritza Industria Zerbitzuak

Ekonomi ekoizpen osoa, 2000 = 44 bilioi US$

A

B

D

E

F

G

H

I

A –B – Latinoamerika eta Karibea

Herrialde industrializatuak

D – Ekialdeko Europa eta Erdialdeko AsiaEkialde Ertaina eta Ipar AfrikaE –

F – Ekialdeko Asia (Txina salbu)G – TxinaH – Sahara Azpiko AfrikaI – Hegoaldeko Asia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 17 4. Diferentziak lan-indarrean, 2000

● Grafiko triangeluar edo hirukoitz hau, nekazaritzan, industrian eta zerbitzuetan diharduen biztanleria aktibo osoaren ehunekoak aurkezteko beste modu bat da. Sektore bakoitzeko ehunekoa geziek adierazten duten norabidean neurtzen da; ehunekoa 100 da erpinean eta 0 hirukiaren aurkako aldean. Grafikoko puntu bakoitzean, hiru sektoreen batura ehuneko 100 da. Hizkien kokapenak, grafikoaren azpian aipatutako herrialdeen egungo biztanleri aktiboaren egitura erakusten du. ○ Grafikoak oso garapen-maila ezberdinetako 14 herrialderen lan-indarraren banaketa alderatzen du. Herrialdeen arteko alderik nabarmenena nekazaritzan diharduen biztanleria aktiboan datza, %80tik gorako Afrikako hainbat herrialdetako datuetatik (Etiopia eta Kenya adibide honetan) Ameriketako Estatu Batuetan eta industrializazio handiko beste zenbait herrialderen %2ra. Bigarren alderik nabarmenena zerbitzu sektorean ikusten da; Etiopian %10 besterik hartzen ez duen bitartean, Ameriketako Estatu Batuetan eta beste herrialde garatuetan ia %80 hartzen du. Industrializazioak garapenean funtsezko zeregina bete duen arren, bere biztanleria aktiboaren %35 baino gehiago industriako lanetan enplegaturik duen herrialderik ez dago. Portzentaiak goranzko joera du zifra horretaraino eta gero berriz jaisten da (>>124). Alabaina, garapenarekin ia lan guztiek industriako produktuak eta teknikak erabiltzen dituzte. Hori da industrializazioa zentzu zabalean hartuta. ► LANE 2003, EBE–NBE 2003b

Et - EtiopiaBd - BangladeshT - ThailandiaPa - PakistanF - FilipinakBr - BrasilK - Kenya

AEBEs

KorRu

MBr

Bd

Et

F

T

P

Pa

K

A

P - PoloniaM - MalaysiaKor - Koreako ErrepublikaRu - Errusiar FederazioaEs - EspainiaA - AlemaniaAEB - Ameriketako Estatu Batuak

Nekazaritza

IndustriaZerb

itzua

k

Oharra: 1990. urteko zifrak dira, salbuespen hauekin: Polonia, Errusia,Espainia, Alemania eta Ameriketako Estatu Batuak. Horientzat zifrak 2001.urtekoak dira.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 18 5. Munduko langileen jarduerak: landa,

fabrika eta bulegoa

● 3. grafikoan ekoizpenaren egitura ikusten zen modu berean, hemen 1995ean munduan etxetik kanpo ziarduen biztanleria aktiboaren egitura ikus daiteke. Itzalarekin dagoen azalerak ustez 2500 milioi pertsonez osatutako etxetik kanpoko biztanleria aktiboa adierazten du. Bertan, zerrenda horizontalak, A-tik G-ra, langileen kopuru erlatiboaren arabera mailakatuta daude, eta bertikalek, I-etik VII-ra, langileek (soldatapekoek eta soldatarik gabekoek) eta langabetuen zati batek zein sektoretan lan egiten duten erakusten dute. ○ 1ngo. grafikoan ikusten genuen bezala, biztanleria aktiboaren egiturak hainbat tokitako eta lanpostutako ekoizpen egitura eta laneskuaren eraginkortasun erlatiboa islatzen ditu. Langileen ordainsarien araberako sailkapenak gizakien jarduera ekonomikoaren izaeraren irudi zehatzagoa eta adierazgarriagoa ahalbidetzen du. Herrialderik txiroenen multzoan ordainsaririk gabe nekazaritzan diharduten pertsonak, hau da, hainbat motatako nekazariak eta laborariak, biztanleri aktiboaren zatirik handiena izaten jarraitzen dute, alde handiaz gainera. Bigarren talderik handiena herrialde aberatsenetako zerbitzuetako soldatapeko langileak dira. Eta hirugarrena aldiz, herrialde aberatsenetako industriako langileek osatzen dute. Azken herrialde hauetan, soldatapeko langileak dira nagusi hiru sektoreetan, eta herrialde txiroetan aldiz soldatarik gabekoak gailentzen dira. Beraz, grafikoak lan-desberdintasunak erakusteaz gain desberdintasun sozioekonomikoak ere erakusten ditu. ► FILMER 1995

A. ELGEB. Latinoamerika eta KaribeaD. Ekialdeko Europa eta Erdialdeko AsiaE. Mendebaldeko Asia eta Ipar AfrikaF. Ekialdeko Asia eta PazifikoaG. Hegoaldeko AsiaH. Sahara Azpiko Afrika

I. Nekazaritza (soldatapeko langileak)II. Nekazaritza (soldatarik gabeko langileak)III. Industria (soldatapeko langileak)IV. Industria (soldatarik gabeko langileak)V. Zerbitzuak (soldatapeko langileak)VI. Zerbitzuak (soldatarik gabeko langileak)VII. Langabezia

A

B

D

E

F

G

H

I II

Munduko biztanleria aktibo osoa = 2,5 mila milioi langile (1995)

III IV V VI VII

Mundu desorekatu honen 100 irudi 19 6. Klase sozialak eta errenta:

Argentina eta Brasil

● Argentinako eta Brasileko datu berri horiek klase sozialaren araberako funtzio sozialen banaketa (sektore produktiboaren araberakoa ez dena) eta klase bakoitzak jasotzen duen batez besteko errenta mailak erakusten dituzte. Barra bakoitzaren altuerak herrialdeko batez besteko errenta mailarekiko klase horrek duen batez besteko errenta erakusten du, eta barraren zabalerak aldiz klase bakoitzeko pertsona kopuru erlatiboa. ○ Klase soziala pertsonen errentaren eta boterearen mugatzaile nagusietako bat izan arren, estatistika ekonomikoek oso gutxitan sailkatzen dute populazioa klase sozialaren arabera. Datu horiek ezohikoak dira errentaren eta klasearen arteko harreman aski ezkutuak agerian uzten baitituzte. Emaitzak, ustekabea baino, egiaztapena dira. Herrialde bietan sektore formaleko langileek nazioko batez bestekotik oso hurbil dauden errenta jasotzen dute. Kapitalaren jabeak eta lan-indarraren enplegu-emaile nagusiak diren kapitalista gutxik errenta altuenak jasotzen dituzte (3,8 aldiz nazioko batez bestekoa Argentinan eta 4,8 aldiz Brasilen). Profesionalei eta exekutiboei ere ondo doakie, eta kapitalista txikiek (oso langile gutxi enplegatzen dituzten merkatariak, adibidez) batez besteko nazio errentaren bikoitza jasotzen dute. Ekonomia informalean diharduten langileak dira egoera okerrenean daudenak. Brasilen, beste herrialde askotan bezala, azken hauek biztanleria aktiboaren erdia baino gehiago dira, eta lan ezegonkorretan, aldi baterako lanetan edo maila oso txikiko merkataritzan lan egiteko joera dute. Aurrerantzean beste grafiko batzuetan ikusiko dugunez, laneko egitura hori da errentaren desberdintasunaren oinarrian datzan kausa nagusietako bat (>>16, 61, 69). ► FERRANTI et.al. 2003

Per

tso

nak

o e

rren

ta, n

azio

aren

bat

ez b

este

koar

ekin

ald

erat

uta

Ekonomikoki aktiboa den biztanleriaren ehunekoa

Kapitalistak

Kapitalistak

Profesionalak eta exekutiboak

Profesionalak eta exekutiboak

Kapitalista txikiak

Kapitalista txikiak

Sektore formaleko langileak Sektore informalekolangileak

Sektore formalekolangileak

Sektore informaleko langileak

Argentina 2001

Brasil 2001

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

0 20 40 60 80 100

0 20 40 60 80 100

Mundu desorekatu honen 100 irudi 20 7. Lanorduak I

● Barrek garapen bideko zein garatutako 41 herrialdetan pertsona bakoitzeko lan egindako ordu kopurua erakusten dute (LANEren ikerketen arabera). Biztanleko nazio errentaren araberako ordena beherakorrean erakusten dira. ○ Lan-bizitzaren izaera da, seguruenik, bizi-kalitate orokorrean eragin handiena duen faktorea. Hala ere, lan-bizitzako kalitatearen eta kantitatearen gaineko adierazleak oso ongi gordetako sekretuak dira orokorrean. Datu horiek ez dira lan totalari buruz bakarrik mintzatzen, baizik eta etxetik kanpoko ordainsaridun lanetan efektiboki lan egindako batez besteko ordu kopurua barneratzen dute. Herrialdeak biztanleko nazio errentaren araberako orden beherakorrean azaltzen dira eta horrek herrialde bateko aberastasunaren eta jendeak lan egiten duen ordu kopuruaren arteko ia alderantzizko harremana erakusten duela dirudi. Bertan, orokorrean, aberastasun handiagoa lanaren produktibitate eta aisia handiagoarekin bat dator. Hala ere, salbuespen argiak egon badaude. AEBetan esaterako, gainerako herrialde garatuetan baino askoz ordu gehiago egiten dute lan. Zerrendan dauden herrialdeen artean, Koreako Errepublikan egiten da lan gehien. “Asiako tigreak” deritzoten herrialdeetan ere (Hong Kongen, Singapurren eta Taiwanen) lan egindako ordu kopurua bereziki handia dela adierazten duten datuak daude. (>>125). Askotan eredu gisa aipatzen diren herrialdeen gaineko argitasuna ematen digute datu horiek. AEBek Europarekiko duten nagusitasun ekonomikoa txikiagoa da berau lanordu bakoitzeko produktibitatearen arabera neurtuta, errenta mailaren arabera adierazita baino. Eta garapen bideko hainbat herrialderen “mirari” ekonomikoak haien biztanleek “mirariz” lanordu gehiago lan eginaraztean eta mirarizko produktibitatearen eraldakuntzan oinarritzen dira. Eskandinaviako herrialdeetan egiten dira lanordu gutxien, Mendebaldeko Europako beste herrialde batzuk antzeko egoeran aurkitzen direlarik. ► LANE 2003a

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500

Urtean lan egindako orduak, 2002 edo aurreko urteren bat

AEB

Norvegia

Herbehereak

Irlanda

Kanada

Belgika

Japonia

Alemania

Australia

Erresuma Batua

Frantzia

Finlandia

Suedia

Grezia

Koreako Errep.

Txekiar Errep.

Hungaria

Eslovakia

Argentina

Txile

Uruguai

Mexiko

Brasil

El Salvador

Mundu desorekatu honen 100 irudi 21 8. Lanorduak II

● Datu hauen iturria Union de Banques Suisses ikerketa sailak hirietako langileei buruz egindako lan batean aurkitzen da. Honela, grafiko honek hiriak sailkatzen ditu, beraietan egiten den urteko lanordu kopurua 2000 baino gehiago edo gutxiago izatearen arabera. Honen arabera, jendeak Hong Kongen 2350 ordu lan egiten ditu, eta Parisen berriz 1550. Datuak batez ere manufaktura-industriako langileei buruzkoak dira. ○ Grafikoko datuen iturria aurrekoa (<<7) bezain sistematikoa ez den beste ikerketa bat bada ere, emaitza berdinak aurkezten ditu kasu askotan. Ipar Amerikan Europan baino ordu gehiago lan egiten dutela ere aipatzen du. Asian, mirari ekonomikoko eredutzat hartzen diren hirietan bereziki (Hong Kongen, Seulen, Singapurren eta Taipein), ordu gehiagoz lan egiten dela baieztatzen da. Irudiaren mezurik harrigarriena mundu mailan dauden lanorduen aukera-sorta zabala da. Hong Kongeko, Mumbaiko edota Taipeiko batez besteko langile batek bere Pariseko, Kopenhageko edota Berlingo kideek baino 600 lanordu gehiago egiten ditu urtean. Desberdintasuna bai egunean ordu gehiago lan egiteagatik baita jaiegun gutxiago izateagatik ere sortzen da, eta horrek, gehiengoak onartuko lukeen bezala, bizi-kalitatearen mailan desberdintasun ikaragarriak sortarazten ditu; horiek ongizatea eta garapena neurtzerakoan kontutan izan beharko lirateke. Horrela egingo balitz, AEBek eta industrializatu berriak diren Asiako herrialdeek garapenaren araberako sailkapenetan duten posizio erlatiboa jaitsiko litzateke. ► UBS 2003

–450

–350

–250

–15

0–5

0+5

0+1

50+2

50+3

50

2000

ord

u u

rtea

n (

2002

)

Hon

g K

ong

Mum

bai

Tai

pei

Kar

achi

Man

ilaM

exik

o H

iria

Seu

lD

uba

iTx

ileko

San

tiag

oB

angk

okJa

kart

aN

airo

biIs

tanb

ul

Kua

la L

ump

urLi

ma

Sin

gapu

rB

ueno

s A

ires

Man

ama

Auc

klan

dLo

s A

ngel

esB

uda

pest

Buk

ares

tC

arac

asB

ogot

aTe

l Avi

vS

hang

ai

Kie

vP

raga

Sao

Pau

loLu

gano

Joha

nnes

burg

Tor

onto

Var

sovi

aG

enev

aB

rati

slav

aZ

uric

hB

asile

aTo

kio

Rig

aC

hica

goM

iam

iN

ew Y

ork

Viln

ius

Ljub

ljan

aM

ontr

eal

Talli

nnS

ofia

Erro

ma

Lisb

oaR

io d

e J

anei

roLo

ndre

sM

osku

Mad

ril

Dub

lin

Sto

ckho

lmLu

xenb

urgo

Syd

ney

Ate

nas

Bar

tzel

ona

Am

ster

dam

Lago

sB

ruse

laM

ilan

Hel

sink

iO

slo

Vie

naFr

ankf

urt

Ber

linK

ope

nhag

eP

aris

Mundu desorekatu honen 100 irudi 22 9. Errentak alderatzeko bi modu

● Bi mapa hauek herrialde bakoitzeko nazio produktu gordina erakusten dute, AEBetako dolarretara bihurtuta bi metodo ezberdin erabiliz: kanbio-tasen arabera eta erosteko ahalmenaren parekotasunaren arabera. ○ Beste gauzen artean, bi mapa hauek egunero aurkitzen ditugun estatistika ekonomikoen arriskuak erakusten dizkigute. Azken urteotan, erosteko ahalmenaren parekotasunaren metodoa erabiliz herrialdeetako nazio errentak alderatzeko kalkuluak gero eta eskuragarriagoak dira. Datuok kanbio-tasak erabiliz egindako kalkuluekin batera daude eskuragarri eta horrek nahasmen handia sortzen du. Egun, estatistikariek, ekonomilariek eta nazioarteko erakundeek zifrak aipa ditzakete, kalkuluak egiteko zein metodologia erabili den zehaztu gabe. Baina metodo batak eta besteak munduko ekonomiaren irudi oso ezberdina ematen dute. Adibide gisa, “bere nazioarteko erantzukizunak onartu” eta bere ahuldutako ekonomia susper ditzan, Japonia munduko bigarren ekonomia dela aipatu ohi da. Baina hori kanbio-tasen bihurketak erabiltzen direnean bakarrik da egia. erosteko ahalmenaren parekotasunaren bihurketak erabiltzen direnean Txina da, eta ez Japonia, munduko bigarren ekonomia, eta alde handiz gainera. Txinako gastu militarra AEBetakoaren erdia da, eta ez hamarrena. Beraz, eaparen araberako zifrek munduko irudia aldatzen dute, eta modu askotan gainera. Alderaketa baliagarriagoa egitea ahalbidetzen duten heinean, eta eskuragarri direnean, eaparen araberako zifrak erabiltzen ditut liburu honetan. Bi mapa hauetan ikusten den bezala, eaparen metodoak herrialde txiroenen errenta-mailen estimazioak igotzen ditu (Asiako herrialde handietan bereziki). Aldaketa horrek ez du esan nahi herrialdeen arteko desberdintasun-maila lehen baino txikiagoa denik; berdina da, baina neurtzerakoan ezezagunagoa (baina aldi berean zuzenagoa) den metodo berri honetara ohitu behar dugu. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

>10.0005–10.0002–5.0001–2.0000–1.000

Kanbio-tasen araberako alderaketa

Erosteko ahalmenarenparekotasunaren araberako alderaketa

Daturik gabe

Per capitaUS$ (2002)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 23 10. Lanarekin eros daitekeena, 2003

● Mapa honek hainbat herrialdetako pertsonen arteko eros ahalmen errealaren desberdintasunak neurtzen ditu, 9. grafikoko beheko maparen oinarri diren zifrek duten zehaztasun maila baino xehetasun apalagoaz bada ere. Ikerketa honetan, hainbat hiritan oinarrizko jakien kilo bat (arroza edo ogia) edo luxuzko jakien kilo bat (hanburgesa bat) erosteko, batez besteko soldatarekin zenbat lanordu behar ziren kalkulatu zen. Denbora kopurua barra beltzen edo grisen tamainaren arabera erakusten da. Ikerketa akastuna da baina, leku guztietan esanahi eta garrantzi bera izan ezin ditzaketen bi produktu erabili baitira. ○ Ongizatearen nazioarteko desberdintasunen neurriekin nahasten diren horiei, ulertzeko errazagoa gerta dakieke diagrama hau. Bizi-maila materialeko nazioarteko desberdintasunak ikusteko modu sinplifikatua da. Prezioen, errenten, euroen eta dolarren mundua desmitifikatzen laguntzen du. Kontua da kontsumoak lana behar duela; eta honela luxuen eta beharren gure nozioak lanaren txanpon unibertsal bihurtu daitezke. Zerbait erosi ahal izateko adina diru irabazteko lan asko egin behar dugunean zerbait hori luxua da. Herrialde garatuetako hirietarako barra motzek kilo bat arroz edo ogi erosteko edo horren oinarrizkoa ez den hanburgesa bat erosteko ere, oso denbora gutxi lan egin behar dela esan nahi dute, hau da, ez bata ez bestea ez direla luxuak. Ikerketa honetan sartutako herrialde txiroetako hiri gutxi hauek barra luzeagoak dituztela ikusten da, hau da, pertsona batek lan gehiago egin behar duela janaria erosteko. Antza, herrialde txiroen eta aberatsen arteko barren luzeraren diferentziak erlatiboki handiagoak dira arrozaren edo ogiaren kasuan hanburgesarenean baino. Horrek ez du esan nahi hanburgesek horren luxuzkoak izateari utzi diotenik, pobreziaren testuinguruan oinarrizko jakiak ere luxuzkoak direla baizik. ► UBS 2003

Ero

stek

o b

ehar

rezk

oak

dir

en la

n-m

inu

tuak

K

ilo b

at o

gi e

do

arr

oz

Han

bu

rges

a b

at0

3060

9012

015

018

0

Joh

ann

esb

urg

Lag

os

Nai

rob

i

Los

An

gel

esC

hic

ago

Nu

eva

Yo

rkM

on

trea

lT

oro

nto

Bu

eno

s A

ires

Rio

de

Jan

eiro

Sao

Pau

loB

og

ota

Car

acas

Mex

iko

Hir

ia

Ate

nas

Lisb

oa

Bar

tzel

on

aM

adri

lM

ilan

Gin

ebra

Zu

rich

Par

ísV

ien

aFr

ankf

urt

Ber

linA

mst

erd

amLo

nd

res

Du

blín

Ko

pen

hag

eH

elsi

nki

Osl

oS

tock

ho

lm

Bu

dap

est

Pra

ga

Var

sovi

aM

osk

u

Mu

mb

aiT

el A

viv

Ista

nb

ul

Syd

ney

Yak

arta

Sin

gap

ur

Ku

ala

Lum

pu

rB

ang

kok

Man

ilaH

on

g K

on

gT

aip

eiS

han

gai

Seu

lT

oki

o

Mundu desorekatu honen 100 irudi 24

II. Errentaren desberdintasuna

Mundu desorekatu honen 100 irudi 25 11. Errentaren desberdintasun-mailak

● Diagrama honek herrialde barruko desberdintasun-maila alderatuen inguruko informazioa erakusten du. Puntuek biztanleriaren hamarren aberatsenaren errentaren ratioa (zergen eta dirulaguntzen ostean eta EROSTEKO AHALMENAREN PAREKOTASUNA erabiliz alderatuta) txiroena den hamarrenarekiko adierazten dute 90eko hamarkadaren bukaeran eta 2000 urtearen hasieran. ○ Gizarte bateko talde aberatsenak eta txiroenak alderatzea desberdintasuna neurtzeko modu ulergarria da. Mutur batetan, Namibian eta Lesothon hamarren aberatsenak txiroenak baino 100 aldiz altuagoa den errenta jasotzen duela kalkulatzen da. Latinoamerikako eta Afrikako hainbat herrialdetan ratioa 40 baino altuagoa da. Desberdintasunagatik bereizgarriak diren eta liburu honetan aurrerago aipatuko diren bi herrialde garrantzitsuk – Brasil eta Hegoafrikak – ratio nahiko antzekoak dituzte, 65 eta 70 artekoak hain zuzen ere. Beste muturrean, badira herrialde gutxi batzuk non oso aberatsen eta oso txiroen arteko ratioa 5 baino txikiagoa den. 10 baino ratio txikiagoa duten herrialde gehienak Mendebaldeko eta Erdialdeko Europan eta Asia hegoaldean zein ekialdean daude, azken aldian horietako batzuetan desberdintasuna handitu den arren (>>123). Irizpide honen arabera, desberdintasun gutxien duen munduko herrialdea Japonia da. Mendebaldeko prentsan ohikoa da India bezalako herrialde batean dagoen desberdintasunaren inguruko mespretxuzko aipamenak ikustea. Beraz, honakoa azpimarratzeak merezi du: neurri baliagarri honen arabera, Erresuma Batuan eta AEBetan desberdintasunak Indian baino askoz handiagoak dira. Bai Erresuma Batuan bai AEBetan desberdintasun-neurri hau modu nabarian hazi da azken hamarkadetan. Mundua bere osotasunean hartuta, biztanleriaren hamarren aberatsenen eta txiroenen arteko ratioa 64 ingurukoa da, hots, Brasileko eta Hegoafrikako desberdintasun-mailaren parekoa (>>77). ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Japonia Txekiar Errep.

Bosnia-Herzegovina FinlandiaAlbania Eslovenia

Kirgizistan NorvegiaUzbekistan Suedia

Ukrania EtiopiaEslovakia Mazedonia

Bangladesh LuxenburgoAlemania Bielorrusia

India KazakhstanErrumania Kroazia

Pakistan AustriaKoreako Errep. Belgika

Indonesia LituaniaSri Lanka Egipto

Tadjikistan DanimarkaVietnam Yemen

Letonia HungariaHerbehereak Espainia

Frantzia JordaniaNepal PoloniaAljeria AzerbaijanLaos

IrlandaSuitza BulgariaGrezia Kanada

Moldavia TanzaníaJamaika Armenia

Kanbodia ItaliaIsrael Maroko

Georgia MauritaniaGinea Turkmenistan

Mozambike Zeelanda BerriaSenegal Turkia

Tunisia ThailandiaErresuma Batua Ghana

Trinidad eta Tobago EstoniaUganda Portugal

Kenya KamerunAEB Santa Luzia

Boli Kosta FilipinakIran Singapur

Dominikar Errep. MongoliaHong Kong Txina

Uruguai Ginea BissauMadagaskar BurundiErrusiar Fed. Zimbabwe

Malaysia MalawiMali Papua Ginea Berria

Bolivia NigeriaCosta Rica Gambia

Guyana Burkina FasoNikaragua

Zambia ArgentinaTxile Ekuador

MexikoNiger El SalvadorHonduras Swazilandia

Peru GuatemalaKolonbia Panama

VenezuelaHegoafrika

BrasilAfrika Erdiko Errep. Paraguai

Botswana

LesothoNamibia

0 20

40

60

80

100 120 140

100 120 140

Zenbakiek aberatsena den biztanleriaren %10arenerrenta, txiroena den %10aren multiplo gisaadierazten dute. Hori kalkulatzeko, 2002koper capita BPGa (EROSTEKO AHALMENARENPAREKOTASUNaren araberakoa) etaerrenta-banaketaren inguruko inkestarikeguneratuena erabili dira.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 26 12. %10 aberatsenak jasotzen duena

● Biztanleko BARNE PRODUKTU GORDINAREN EAP kalkuluak eta errenta-banaketaren inguruko Munduko Bankuaren datuak konbinatzen baditugu, herrialde bakoitzeko biztanleriaren %10 aberatsenaren batez besteko errenta maila zehaztu dezakegu, grafikoan puntu batez adierazten dena. Errenta erreala baxuagoa izatea gerta daiteke bpg guztia ez baitago erabilgarri kontsumo-gastuentzat. ○ Hemen herrialde bakoitzeko aberatsen errenten arteko alderaketa ikusten dugu. AEBetako aberatsenak diren 28 milioi hiritar inguruk 100.000 dolar baino gehiago jasotzen du pertsonako urtean. AEBetako, Irlandako eta Hong Kongeko zifrak liga honetako beste herrialde batzuetakoak baino askoz ere altuagoak dira. Eskala honetako beheko muturrean, Afrikako herrialde gehienetan alegia, biztanleriaren %10 aberatseneko kide ertain batek, herrialde garatueneko pertsona txiro ertain batek baino gutxiago jasotzen du. Diagrama honetan herrialdeen ordenak desberdinak dira biztanleria osoaren batez besteko errentari erreparatzen diogunean. Adibidez, Espainiako aberatsenen errenta Namibiako edo Botswanako biztanle aberatsenen errenta baino apur bat altuagoa besterik ez da, Espainian orokorrean biztanleko errenta maila askoz altuagoa den arren. Gertakizun bitxi hauek herrialde batean edo bestean aberatsek duten tratamendu ezberdinei erreparatzea dakar, hau da, errentaren barne banaketari. Gizartearen eta ekonomiaren alde ugarik eragiten dute gai horretan: jabetzaren kontzentrazioa; gizartean dagoen aberatsekiko mirespena; soldaten arteko desberdintasun-maila onargarrien inguruko adostasunak; finantza-erakundeen existentzia, burtsa-merkatuak kasu; eta, ziurrenik garrantzitsuena, zergen eta laguntza sozialen sistemaren progresibotasun-maila. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Tanz

anía

Etio

pia

Bur

undi

Yem

enM

alaw

iTa

djik

ista

nM

adag

aska

rG

unea

Bis

sau

Nig

erM

ozam

bike

Zam

bia

Nig

eria

Uzb

ekis

tan

Ken

yaM

ali

Kir

gizi

stan

Nep

alM

olda

via

Ban

glad

esh

Uga

nda

Bur

kina

Fas

oLa

osS

eneg

alB

oli C

osta

Paki

stan

Afr

ika

Erdi

ko E

rrep

.G

eorg

iaM

ongo

liaG

hana

Gam

bia

Mau

rita

nia

Gin

eaV

ietn

amK

anbo

dia

Kam

erun

Indi

aB

oliv

iaPa

pua

Gin

ea B

erri

aIn

done

sia

Arm

enia

Aze

rbai

jan

Zim

babw

eS

ri L

anka

Alb

ania

Hon

dura

sN

ikar

agua

Egip

toU

kran

iaLe

soth

oM

orok

oJa

mai

kaB

osni

a-H

erze

govi

naJo

rdan

iaB

ielo

rrus

iaTu

rkm

enis

tan

Kaz

akhs

tan

Maz

edon

iaG

uyan

aEk

uado

rFi

lipin

akTx

ina

Alg

eria

Erru

man

iaB

ulga

ria

San

ta L

uzia

Peru

Ven

ezue

laTu

rkia

Gua

tem

ala

El S

alva

dor

Para

guai

Tuni

sia

Iran

Sw

azila

ndia

Thai

land

iaLe

toni

aK

roaz

iaD

omin

ikar

Err

ep.

Litu

ania

Uru

guai

Pana

ma

Eslo

vaki

aTr

inid

ad e

ta T

obag

oPo

loni

aK

olon

bia

Erru

siar

Fed

.H

unga

ria

Cos

ta R

ica

Esto

nia

Mal

aysi

aTz

ekia

r Er

rep.

Bra

sil

Kor

eako

Err

ep.

Mex

iko

Eslo

veni

aN

amib

iaA

rgen

tina

Txile

Bot

swan

aH

egoa

frik

aG

rezi

aEs

pain

iaPo

rtug

alIs

rael

Sue

dia

Japo

nia

Finl

andi

a

Ale

man

iaZe

elan

da B

erri

aB

elgi

kaD

anim

arka

Fran

txia

Aus

tria

Italia

Her

behe

reak

Kan

ada

Erre

sum

a B

atua

Sui

tza

Sin

gapu

r

Nor

vegi

aH

ong

Kon

gIr

land

aA

EB

020

.000

EA

P d

ola

r p

erts

on

ako

(20

02)

20.0

00

40.

000

60.

000

80.0

00

40.

000

60.

000

80.0

00

80.0

0010

0.00

0

80.0

0010

0.00

0

Mundu desorekatu honen 100 irudi 27 13. Nor da hiper aberatsa?

● Goiko erronboak mundu osoko biztanleria irudikatzen du eta pertsona txiroen (eguneko dolar 1 edo 2 baino gutxiagorekin bizi direnen) eta milioidunen (milioi bat dolar baino gehiagoko aberastasuna dutenen) kopuru erlatiboa adierazten du. Bigarrenak, biztanleria milioiduna irudikatzen du eta horietatik 30 milioi dolar baino gehiago dutenen ehunekoa azaltzen du; eta hirugarrenak, megamilioidunek (1.000 milioi dolar baino gehiago dutenek) 30 milioi dolarretik gora dutenen artean xurgatzen duten zatia agertzen ditu. Hemen, “aberatsa” ondarearen (aktiboen jabetzaren) arabera definitzen da, eta ez errenta terminotan. ○ Aberatsei buruz ezer gutxi ezagutzen da. Hau beren ondarea babesteko asmoz sekretua mantentzea komeni zaielako ulertu liteke. Gainera, gizarte zientziek eta politikak pobrezia ideologikoki gizartearen sintoma patologikotzat dute, ez ordea aberatsa izatea. Hemen bildutako aberatsen inguruko informazio mugatua ez diegu gizarte zientziei zor, finantza aholkularien enpresa bati baizik, Merrill Lynch-i. Enpresa horren World Wealth Reporta, beraiek “ondare garbi altuko norbanakoak” (HNWI, ingelesezko siglen arabera) deitzen dituztenentzat baliagarria izatea espero da, termino hau, zalantzarik gabe, aberatsekin lotu ohi diren bestelako adjektiboak (“ustela” edo “zekena” kasu) ahaztera zuzenduta dagoen eufemismoa baino ez delarik. Munduko 7,1 milioi miliodunen artean (860 pertsonako bat), kalkulatzen da 2,2 milioi Ipar Amerikan (bertako biztanleriaren %1), 2,6 milioi Europan, 1,8 milioi Asian, eta 650.000 inguru munduko gainerako tokietan daudela. Milioidunak horren ohikoak izanik, ez da harritzekoa Merryl Linch-en interesak gero eta gehiago aberatsenengana zuzentzea, 58.000 U-HNWIetara (ondasun garbi ultra altuko norbanakoetar) eta horien arteko elitera (gutxi gorabehera 512 megamilioidunetara) hain zuzen ere. ► MERRILL LYNCH/CAP GEMINI ERNST & YOUNG 2003

Mu

nd

uko

6 m

ila m

ilio

i in

gu

rub

izta

nle

etat

ik…

lau

tik b

at e

gu

nea

n $

1 b

ain

og

utx

iag

ore

kin

biz

i da,

lau

tik b

at e

gu

nea

n $

1 et

a 2$

arte

an iz

anez

biz

i da

eta

860t

ik b

at m

ilio

du

na

da

do

larr

etan

.

7,1

mili

oi m

ilio

du

n h

ori

etat

ik…

24tik

bat

ek 3

0 m

ilio

i do

lar

bai

no

geh

iag

oko

akt

ibo

ak d

itu.

30 m

ilio

i do

lar

bai

no

geh

iag

od

ituzt

en 5

8.00

0 p

erts

on

a h

ori

etat

ik…

121e

tik b

atek

mila

mili

oi d

ola

rb

ain

o g

ehia

go

ditu

.

Mili

oid

un

en b

anak

eta

geo

gra

fiko

ah

on

ako

a d

a:

Ipar

Am

erik

a

Ipar

Am

erik

a

Ipar

Am

erik

a

Euro

pa

Asi

a

Gai

nera

kom

undu

a

Gai

nera

kom

undu

a

Gai

nera

kom

undu

a

Euro

pa

Asi

a

Euro

pa

Asi

a

…et

a ho

rien

abe

rast

asun

aren

a:

… e

ta m

egam

iliod

unen

a:

Mundu desorekatu honen 100 irudi 28 14. %10 txiroenak jasotzen duena

● Puntu bakoitzak biztanleriaren %10 txiroenaren batez besteko errenta adierazten du, 12. grafikoan %10 aberatsenarentzat kalkulatu den modu berean. Eta lehen aipatu ditugun zalantza berak mahaigainera ditzakegu oraingoan ere. ○ Hainbat herrialdetako txiroen egoeraren arteko desberdintasuna, hemen argi eta garbi ikusgai dena, askoz ere garrantzitsuagoa da aberatsen arteko desberdintasun nazionalak baino. Aberatsak ondo bizi dira herrialde guztietan, baina horietako askotan, txiroek ezin dute fisikoki biziraun ere egin. Hemen ikusten dugunez, eta ez da harritzekoa, orokorrean herrialdeen batez besteko errentaren araberako ordena eta txiroenen errentaren araberako ordena bat datoz. Baina badira desberdintasun harrigarriak ere. Desberdintasun hauek erakusten dute, ohitura eta politika ekonomiko ezberdinek, ekonomikoki, politikoki edo ideologikoki oso antzekoak izan daitezken gizarteen artean desberdintasunak sortu ditzaketela. Japoniako eta Norvergiako %10 txiroenak AEBetan bere baliokide direnen bikoitza jasotzen du, eta bikoitza baino gehiago Erresuma Batuko %10 txiroenarekin alderatuta. Espainian txiroa izanda daitekeena da Erresuma Batuan baino egoera hobean egotea. Orokorrean, Europar Batasuneko txiroak AEBetako txiroak baino egoera hobean daude. Zifra hauek, printzipioz, gabezia-maila absolutuak alderatzen dituzte, baina pobreziaren izaera soziala ez da kontsumo materialaren arabera modu egokian deskribatzen; esparru ekonomiko eta sozial berbera partekatzen dutenen gabezi erlatiboa ere barneratu behar baita. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Nig

erA

frik

a E

rdik

o E

rrep

.Z

amb

iaB

uru

nd

iM

alaw

iLe

soth

oM

adag

aska

rN

iger

iaG

inea

Bis

sau

Tan

zan

iaM

ali

Bu

rkin

a Fa

soH

on

du

ras

Ken

yaG

amb

iaY

emen

Mo

zam

bik

eP

arag

uai

Eti

op

iaN

ikar

agu

aT

adjik

ista

nV

enez

uel

aN

amib

iaB

oliv

iaU

gan

da

Eku

ado

rB

oli

Ko

sta

Mo

ng

olia

Gu

atem

ala

Per

uP

apu

a G

inea

Ber

ria

Mo

ldav

iaS

eneg

alE

l Sal

vad

or

Pan

ama

Zim

bab

we

Nep

alK

amer

un

Gh

ana

Sw

azila

nd

iaK

olo

nb

iaG

eorg

iaB

rasi

lLa

os

Mau

rita

nia

Gin

eaG

uya

na

Bo

tsw

ana

Kam

bo

dia

Uzb

ekis

tan

Kir

giz

ista

nB

ang

lad

esh

Pak

ista

nH

ego

afri

kaA

rmen

iaV

ietn

amT

xin

aM

exik

oFi

lipin

akA

zerb

aija

nM

oro

koIn

dia

Jam

aika

San

ta L

uzi

aA

rgen

tin

aT

urk

men

ista

nT

xile

Ind

on

esia

Co

sta

Ric

aS

ri L

anka

Iran

Jord

ania

Uru

gu

ayE

gip

toD

om

inik

ar E

rrep

.E

rru

siar

Fed

.T

urk

iaT

un

isia

Mal

aysi

aA

rgel

iaB

ulg

aria

Th

aila

nd

iaU

kran

iaA

lban

iaB

ielo

rru

sia

Tri

nid

ad e

ta T

ob

ago

Kaz

ajst

an

Maz

edo

nia

Err

um

ania

Bo

snia

-Her

zeg

ovi

na

Est

on

iaLe

ton

iaP

olo

nia

Litu

ania

Hu

ng

aria

Kro

azia

Po

rtu

gal

Esl

ova

kia

Sin

gap

ur

Isra

elZ

eela

nd

a B

erri

aK

ore

ako

Err

ep.

Ho

ng

Ko

ng

Gre

zia

Err

esu

ma

Bat

ua

Esp

ain

iaIt

alia

Esl

ove

nia

AE

BT

xeki

ar E

rrep

.K

anad

aFr

antz

iaS

uit

zaB

elg

ika

Dan

imar

kaH

erb

eher

eak

Ale

man

iaA

ust

ria

Su

edia

Irla

nd

a

Fin

lan

dia

Jap

on

iaNo

rveg

ia

02.

000

EA

P d

ola

r p

erts

on

ako

(20

02)

2.0

00

4.0

00

6.0

00

8.0

00

10.0

00

10.0

00

4.0

00

6.0

00

8.0

00

10.0

00

12.0

0014

.000

10.0

0012

.000

14.0

00

Mundu desorekatu honen 100 irudi 29 15. Nor da txiroa?

● Grafikoa Munduko Bankuaren errentaren pobrezia kontzeptuan oinarritzen da, horren arabera, errenta maila zehatz baten azpitik munduan bizi den pertsona kopurua kalkulatzen delarik. Ezkerreko bi irudiek eguneko dolar bat baino gutxiagoko errenta duen pertsona kopuru absolutua, biztanleriarekiko suposatzen duen ehunekoa eta 1990 eta 1999 artean izandako bilakaera adierazten dute. Eskuinekoak eguneko bi dolar baino gutxiagorekin bizi den pertsona kopuru absolutua adierazten du. ○ Berehala munduko zifra ekonomiko aipatuenak bihurtzen diren zifra horiek erakusten dute, munduko biztanleriaren bostena inguru pobrezia lerro baxuenaren azpitik (dolar 1 eguneko) dagoela, eta biztanleriaren ia erdia, goiko pobrezia-lerroaren azpitik (2 dolar eguneko) bizi dela. Bi lurralde txiroenetan, Hego Asian eta Sahara Azpiko Afrikan, ehunekoak oso motel jaitsi dira; Txinan eta Ekialdeko Asiako beste toki batzuetan berriz nahiko nabarmen jaitsi da; aldiz, gogor igo dira Sobietar Batasun ohiko herrialdeetan. Ekialde Ertainean eta Latinoamerikan ez dira aldatu. Estimazioak jasotzen duen hamarkadan, munduan bizi den pertsona txiroen kopuru osoa igo egin da eguneko 2$eko definizio absolutuaren arabera. Zifra hauek EROSTEKO AHALMENAREN PAREKOTASUN terminoetan kalkulatzen diren arren, gauza oso ezberdinak adierazten dituzte toki eta baldintza sozial desberdinetan. Toki askotan, egunean gehienez 2 dolarrekin bizi den pertsona, dolar batekin bizi direnak ez aipatzearren, gosez hilko lirateke. Eta munduko txiro askori gertatzen zaiena horixe da. Baina hiltzen ez diren horiek diru-sarrera identifikagarri hori baino gehiago dute: elkartasun-sareen laguntza, pertsona batzuei pobrezia-errenta gogor eta luzeko egoeran bizirautea ahalbidetzen duelarik. Elkartasunak forma anitzak har ditzake: ongizate-estatua, familia, edo horren egituratuak egon ez arren garrantzi berdina duten beste batzuk, esaterako gizarte-lankidetza kasu. ► MUNDUKO BANKUA 2003d

1990

1999

1990

1999

1. E

kial

dek

o A

sia

(Txi

na

salb

u)

2. T

xin

a3.

SE

SB

oh

ia4.

Lat

ino

amer

ika

eta

Kar

ibea

5. E

kial

de

Ert

ain

a et

a Ip

ar A

frik

a6.

Heg

o A

sia

7. S

ahar

a A

zpik

o A

frik

a

Eg

un

ean

$1

bai

no

gu

txia

go

du

en b

izta

nle

riar

en e

hu

nek

oa

Eg

un

ean

$1

bai

no

gu

txia

go

du

ten

mili

oi p

erts

on

ak

Eg

un

ean

2$

bai

no

gu

txia

go

du

ten

mili

oi p

erts

on

ak

0102030405060 1990

1999

0

200

400

600

800

1.00

0

1.20

0

1.40

0

1.60

0

1.80

0

2.00

0

2.20

0

2.40

0

2.60

0

2.80

0

3.00

0

7 6 Gu

ztia

k

1+2

4 3 5

12467

1234567

Mundu desorekatu honen 100 irudi 30 16. Desberdintasun-aldaketen bi adibide

● Irudiek, adierazitako epeetan hainbat errenta-talderen errenta errealaren aldaketak erakusten dituzte; txiroenen taldea ezkerraldean dago eta aberatsenena eskuinaldean. Errusiar Federakundearen kasuan biztanleria hamar taldetan banatuta dago (dezilak); Hegoafrikan, arraza-talde bakoitza bost taldetan banatuta dago, deziletan oinarrituta, baina ikusten den bezala, horietako hainbat bilduta daude. ○ Irudi biek desberdintasun hazkorreko garai batean gertatzen dena erakusten dute. Errusiar Federakundean, Sobietar Batasun ohiko beste herrialde guztietan bezala, kapitalismora iragatea traumatikoa izan da (>>128–30). Ezkerreko irudiak, trantsizio horrek sortutako ordainaren eta talde ekonomikoen hierarkiaren arteko lotura estua dagoela erakusten du. 90eko hamarkadan talde guztiak txirotu ziren, baina txiroenei okerrago joan zitzaien, aberatsenek gutxiago sufritu zuten bitartean. Antzeko kasu ugari dago Latinoamerikan Egiturazko Doikuntza Programen ondorioz. Apartheid osteko Hegoafrikan, berdina gertatu zen lau arraza-taldetan. Kasu guztietan, zurien taldean salbu, dezil aberatsena aberatsago bihurtu zen, eta mestizoen taldean izan ezik, dezil pobreenak txiroagotu ziren. Baina, talde guztietan aldaketek desberdintasun maila areagotu zuten. Hala ere, arraza-talde ezberdineko aberatsenen arteko desberdintasun-maila apur bat gutxitu zen. Zuri, mestizo eta indiar aberatsenek beren egoera erlatiboa hobetu zuten zurien dezil guztiekiko. Baina gehien galdu zuen taldea beltzen %40 txiroena izan zen, hauek herrialdeko biztanleria osoaren heren bat inguru direlarik. ► KISLITSYNA 2003; PNUD HEGOAFRIKA 2000

Per capita errentaren aldaketa ehunekotan

VI

V

–30

–20

–100102030

I– IVV– VI

VII– VIIIIX

X

I– IVV– VI

VII– VIIIIX

X

I– IVV– VI

VII– VIIIIX

X

I– IVV– VI

VII– VIIIIX

X

Afr

ikar

rak

Zuri

akM

estiz

oak

Asi

arra

k

Erru

siar

Fed

erak

unde

a 19

92–

2000

Heg

oafr

ika

1991

– 96

–50

–40

–30

–20

–100

I %10

txir

oena

II

III

IV

VV

IIV

IV

III

IX

X

Mundu desorekatu honen 100 irudi 31 17. Desberdintasunaren hazkundea AEBetan,

1960–2001 ● Ezkerreko irudiak AEBetako bost errenta-iturriren indizeen bilakaera erakusten du 1960 eta 2001 artean. 1960an guztiak 100ean hasten dira; beraz, indizeek errenta-aldaketak neurtzen dituzte eta ez errentaren maila. Eskuineko irudiak AEBetako errenta-banaketaren aldaketak erakusten ditu epealdi berdinerako. Geruzek biztanleriaren errenta bostenetan (kintiletan) nola banatzen den adierazten dute; lerroak (eskuineko ardatzarekiko neurtua) bosten aberatsenaren eta bosten txiroenaren arteko ratioa erakusten du.. ○ Irudiek azken hamarkadetan AEBetan indartsu hazten ari den desberdintasunaren historia kontatzen dute. Ezkerrekoan honakoa ikus daiteke: azken 40 urtetan batez besteko nazio errenta termino erlatiboetan bikoiztu den bitartean, produkzio-langile baten ordainsaria eta gutxieneko soldata apenas aldatu dira. Epealdi berean, hein batean jabeen diru-sarrerak zehazten dituen akzioen prezioen balioa (Dow Jones indizearen arabera neurtua) hirukoiztu egin da. Eta are ezohikoagoa dena, enpresetako presidente exekutiboek jasotzen dituzten soldatak 14 aldiz inguru handitu dira. Klase-desberdintasunean oinarritutako polarizazioa egon da beraz. Kapitalaren jabeek eta kudeatzaileek oparoaldia jaso dute, soldaten edo prestazioen mende daudenek ezer gutxi irabazi duten bitartean. Eskuineko irudiak 1975tik aurrera gertatu den desberdintasunaren bizkortze itzela erakusten du. Biztanleriaren bosten aberatsenaren errentaren ratioa, bosten txiroenarekin alderatuta adierazten duen lerroa 7 inguruko baliotik, 70eko hamarkadan, ia 11raino igotzen da 90eko hamarkadaren erdialdean. Eta kintilen arteko banaketa erakusten duten bost eremuek, agerian uzten dute aberatsak txiroen kontura onuratu direla (<<16). ► EPI 2003; BUSINESS WEEK 2003; GLOBAL FINANCIAL DATA 2003; UNITED STATES CENSUS BUREAU 2003a.

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

Ind

izea

(19

60an

100

), in

flaz

ioar

en a

rab

era

do

itu

a Biztanleriaren bostetik batek jasotzen duen errentaren ehunekoa

Aberatsena den bosten horren ratioa txiroenarekin alderatuta (lerroa)

Pre

sid

ente

exe

kuti

bo

en o

rdai

nsa

ria

Do

w J

on

es in

diz

ea

Per

cap

ita

naz

io-e

rren

ta

Eko

izp

enek

o la

ng

ilear

en o

rdai

nsa

ria

Gu

txie

nek

o s

old

ata

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

0

20406080100

Ab

erat

sen

a

Big

arre

n a

ber

atse

na Erd

iko

a

Big

arre

n t

xiro

ena

Txi

roen

a9101112131415

Mundu desorekatu honen 100 irudi 32 18. Munduko banaketa I:

desberdintasunen hiria ● Herrialde bakoitzeko batez besteko errenta mailaren datuak (2001eko eapko dolar alderagarrietan) biztanleriaren dezil bakoitzak (hamarrenak) jasotzen duen zatiaren informazioarekin konbinatu daiteke talde bakoitzaren errenta inplizitua kalkulatu ahal izateko. 11. 12. eta 14. grafikoetan jada talde aberatsentzat eta txiroenentzat egin dena, hemen talde guztientzat egiten da, hauek hiru dimentsioko diagrama batean azaltzen direlarik; bertan, barra bakoitzaren altuerak dagokion talde bakoitzaren errenta maila adierazten du. Ezkerretik eskuinera igarotzerakoan herrialde txiroenetatik aberatsenetara pasatzen gara; atzetik aurrera, biztanleria nazional bakoitzeko talde (dezil) aberatsenetatik txiroenetara pasatzen gara. Herrialde bakoitzak, bere populazioaren baliokide den atzetik aurrerako barra-ilara kopuru bat du (ilara bat 10 milioi pertsonako). Honen emaitzak mundu osoko biztanleriaren arteko errenta-banaketa irudikatzen du. Herrialde batzuk, zehazki esanda euren %10 altuena beste herrialdeekiko bereziki aberatsa duten herrialdeak, grafikoan adierazita daude. ○ Irudi harrigarri honek munduko errentaren banaketa hiri bat bailitzan erakusten du, non etxadi bakoitzak herrialde bateko biztanleriaren hamarren bat irudikatzen duen, eta eraikinaren altuerak bere batez besteko errenta erakusten duen. Hondoko angeluan gehien gailentzen dena etxe orratza da, edo hobe esanda Trump Dorrea, AEBetako hamarren aberatsenaren errenta adieraziz. Askoz zailagoa da eraikin baxuagoen etxadiak bereiztea, herrialde txiroenetako talde txiroenak gertuen dagoen angeluan adierazten dituzte. Irudiak honakoa adierazten du: munduko desberdintasuna zein neurritan den herrialdeen arteko eta herrialdeen barruko desberdintasunen konbinaketa. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

0

10.0

00

20.0

00

30.0

00

40.0

00

50.0

00

60.0

00

70.0

00

80.0

00

90.0

00

100.

000

110.

000

herr

iald

erik

txir

oena

k

he

rria

lder

ik a

bera

tsen

ak

klas

erik

ab

erat

sen

ak

kla

seri

k tx

iro

enak

AE

B

AE

B

Ho

ng

Ko

ng

Sin

gap

ur

Esp

ain

ia

Bo

tsw

ana

Nam

ibia

Sw

azil

and

ia

Heg

oaf

rika

Bra

sil

Gu

atem

ala

Eku

ado

r

H

on

du

ras

Nik

arag

ua

Leso

tho

Pan

ama

Txi

na

Ind

ia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 33 19. Hiriko xehetasunak

● Aurreko irudia bere oinarrizko elementuetan desegingo bagenu itxura hau izango luke. Barra hauen bidez 12 herrialdetako laginaren errenta-banaketa ikusten dugu, hamarren aberatsenaren eta txiroenaren errenta-maila dolarretan adierazten delarik. ○ Aurreko grafikoan erakutsitako informazio berberaren lagin bat ikusteko beste aukera bat ematen da. Herrialdeen arteko desberdintasun mailen arteko aldeak deigarriak dira irudiak banatzerakoan. Orain aukeratutako herrialdeen artean, hamarren aberatsenaren eta txiroenaren arteko errentaren ratioa 30:1 baino altuagokoa dutenak badira (Mexiko, Hegoafrika eta Brasil), eta beste laurek 10:1 baino txikiagoa den ratioa dute (Espainia, Indonesia, India eta Etiopia)(<<11). Nazioarteko desberdintasuna kuantitatiboki txikiagoa da aberatsen artean txiroen artean baino. AEBetako talde aberatsena Nigeriako talde aberatsena baino 30 aldiz gehiagoren jabe da, herrialde berdinetako talde txiroenen arteko ratioa 48tik 1erakoa den bitartean. Berriro ere, zifra horiek guztiek erosteko ahalmenaren parekotasuna adierazten duen moneta-unitatean erabili dira. Hala ere, muga garrantzitsuak egon badaude. Adierazgarria da AEBetako hamarren txiroenak Indiako hamarren aberatsenak eros dezakeenaren bi heren eros dezakeela gutxi gorabehera. Baina horien arteko gizarte-kokapena nekez izan zitekeen desberdinagoa. Horiek bezalako neurri materialetatik haratago desberdintasunaren beste dimentsio asko daude. Dena den, AEBetako hamarren aberatsenaren hiritar ertain batek Nigeriako txiroenak jasotzen duena baino 800 aldiz gehiago jasotzeak munduaren egoerari buruzko egitate garrantzitsua eta ikaragarria izaten jarraitzen du. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

AEB Erresuma Batua Espainia

Errusiar Fed. Txina Indonesia

India Etiopia Nigeria

Hegoafrika Mexiko Brasil

106.723

6.714

74.504

5.393

54.079

6.009

47.24.

725

38,698

859

36.408

536

29.646

1,462

15.141

824

9.208

1.175

7.324

1.052 1.988

300 3.512

141

Mundu desorekatu honen 100 irudi 34 20. Munduko banaketa II: desberdintasunen eremua

● Hemen 18. grafikoaren informazio berbera dugu baina modu ezberdinean erakutsita. Munduko errenta-banaketaren mapa topografikoaren antzeko zerbait da. Eremu osoak munduko biztanleria adierazten du, ezkerretik eskuinera herrialdeak errentaren arabera ordenatuta (txiroenetatik aberatsenetara), eta goitik behera herrialde barruko errentaren arabera adierazita (aberatsenetatik txiroenetara). Bandek elkarren segidako errenta-mailak irudikatzen dituzte AEBetako hamarren aberatsenaren errentaren ehuneko gisa neurtua. Beraz irudi hau, 18. grafikoko hiria oihal erraldoi batekin estali eta mapa topografikoa marraztu balitz bezalakoa da. ○ Grafiko hau munduko biztanleria irudikatzen duen azalera bezala uler daiteke: herrialde txiroenetako txiroenetatik, ezkerreko behe-angeluan kokatuak, herrialde aberatseneko aberatsenetaraino, eskuineko goi-angeluan. Munduko biztanleriaren proportzio oso txiki batek (txuriz eskuineko goiko muturrean) errenta-tarte gorena jasotzen du (AEBetako hiritar aberatsenen errenta-mailaren %80 eta %100aren artean). Munduko biztanleriaren gehiengo neurrigabeak (beltzez) erreferentzia-mailaren %10 baino gutxiago jasotzen du. Ezkerretik eskuinera, hots, herrialde txiroenetatik aberatsenetara mugitzen garen heinean, inguramen-lerroa hain maldatsua izateak herrialde-talde horien arteko kontraste gogorren neurria ematen digu. Tarteko herrialde oso gutxi dago; Iparraren eta Hegoaren arteko banaketan desberdintasuna nahikoa argi dago. Gertakari iraunkor horrek aski justifikatzen du mundua zatiketa binario horren arabera aztertzea. Munduko erdibideko biztanleriaren gehiengoa (gris-ñabardura ezberdinetan dagoena) banaketa honen arabera sailkatuz, berau herrialde aberatsenetako klase ertainetaz eta txiroetaz, eta neurri txikiago batean, herrialde azpigaratuetako klase aberatsenetaz osatua dagoela ikus daiteke. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

her

rial

der

ik t

xiro

enak

her

rial

der

ik a

ber

atse

nak

0–10

10–2

0

20–4

0

40–6

0

60–8

0

80–1

00

Ko

lore

ban

da

bak

oit

zak

AE

Bet

ako

biz

tan

leen

%10

ab

erat

sen

aren

err

enta

mai

lari

dag

oki

on

a

die

razi

tako

eh

un

eko

a ja

sotz

en d

u.

klaserik txiroenak klaserik aberatsenak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 35 21. Munduko banaketa III:

altua, baxua eta batez bestekoa

● Aurreko hiru grafikoetako informazio bera beste era batera erakusteko modua dugu hemen. Barra bakoitzak herrialde bat ordezkatzen du. Barraren goiko muturrak %10 aberatsenaren batez besteko errenta adierazten du; beheko muturrak, %10 txiroenaren errenta, eta erdiko lauki beltzak herrialde bakoitzeko batez besteko per capita errenta. Marra- lerroak munduko batez besteko errenta adierazten du. ○ Herrialdeak ezkerretik eskuinera ordenatuta daude per capita errentaren arabera. Ezkerretik eskuinera lauki beltzak jarraitzen baditugu, lehen aipatu dugun munduko errenta-banaketaren ezaugarri bat oso nabaria egiten zaigu: errenta-maila baxuko herrialde asko dago, gutxiago dira errenta-maila altua dutenak eta oso gutxi bi talderen artekoak. Grafikoan ezaugarri hori argi geratzen da, igoera azkarra ematen delako 8.000 eta 20.000 dolar inguruko batez besteko errenta-maila duten herrialdeen kasuan. Goranzko maldaren ordez ia koska bat dago beheko mailatik goiko mailara. Datuak ikusteko modu honen beste ezaugarri bat honakoa da: herrialde barneko errenta altuenek eta baxuenek (barra bakoitzaren goiko eta beheko muturrak) ez dute batez bestekoen itxura berdina. Beraz, herrialde arteko barne-errentaren banaketan alde handia dago. Esaldi ospetsua parafraseatuz: herrialde batzuk beste batzuk baino desberdinagoak dira. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

0

10.0

00

20.0

00

30.0

00

40.0

00

50.0

00

60.0

00

70.0

00

80.0

00

90,0

00

100,

000

110,

000

Ren

ta d

el d

iez

po

r ci

ento

más

rico

Med

ia n

acio

nal

Ren

ta d

el d

iez

po

r ci

ento

más

po

bre

Per capita errenta EAP $etan, 2002

Med

ia m

un

dia

l

Eh

un

eko

ham

ar a

ber

atse

nar

en e

rren

ta

Bat

ez b

este

ko n

azio

nal

a

Eh

un

eko

ham

ar t

xiro

enar

en e

rren

ta

Mu

nd

uko

bat

ez b

este

koa

($7.

868)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 36 22. Lanaren ordainsari desberdina

● Grafiko hauek 11 lanposturen batez besteko soldatak alderatzen dituzte, munduko 12 hiritan. Ezkerrekoak hiri bakoitzeko soldaten profila erakusten du. Lanpostuen ordena Bartzelonako datuak jarraiki erabaki da. Horregatik, Bartzelonako profil-lerroa ezkerretik eskuinera etengabean igotzen da; besteek ez dute berdina egiten. Eskala logaritmikoa denez, soldaten gama dirudiena baino zabalagoa da. Eskuineko grafikoaren barrek hoberen eta okerren ordainduta dauden soldaten arteko ratioa erakusten du, aurreko 12 hirietarako. ○ Hiri bakar batek ere ez du Bartzelonako soldaten hierarkia bera zehatz-mehatz errepikatzen. Lanpostuen arabera, hiri bakoitzean balio ezberdina jasotzen dute (eta hainbat kasutan, izen bereko lanak ez dira erabat baliokideak). Hiri gehienetan, ordea, eraikuntzako langileak eta dendariak konparatiboki gaizki ordainduak daude, eta ingeniari eta departamentu-buruak konparatiboki ondo ordainduak. Diru-sarrera maila oso ezberdinak diagrama berean adierazteko grafikoa logaritmikoa dela kontutan hartu behar dugu. Baina aukerak oso zabalak dira. Adibide honetan, soldata gordin gisa urtean 82.000 US$ jasotzen duen New Yorkeko departamentu-burua eta urtean 800$ jasotzen duen Nairobiko eraikuntzako langilea aintzat hartzen dira. Bistakoa da enplegatuen soldaten arteko desberdintasunek modu nabarian laguntzen dutela aurreko grafikoetan ikusitako herrialdeen arteko desberdintasunak sortzen. Hala ere, aurrekoetan ikusitako desberdintasunak grafiko hauetakoak baino are handiagoak ziren. Beraz, enplegatuen soldaten desberdintasunak baino eragile gehiago egon behar dira errentaren desberdintasunak azaltzerako orduan. Bigarren grafikoak soldaten desberdintasun handienak dituen hiria Johannesburg dela erakusten du, eta desberdintasun txikienak Bartzelonan ditugu. 11. grafikoaren eta honen arteko alderaketak honakoa iradokitzen du: herrialde askotako aberatsenak eta txiroenak ez dira lan-kategoria horietakoak. Baliteke lehenengoek soldatak jaso beharrean, mozkinak, dibidenduak eta interesak jasotzea; eta bigarrengoen artean, batzuk langabetuak izatea. ► UBS 2003

Fabrikako langilea (emakumezkoa)

Dendako saltzailea (emakumezkoa)

Eraikuntzako langilea

Autobuseko gidaria

Langile kualifikatua

Auto-mekanikaria

Lehen hezkuntzako irakaslea

Departamentu-burua

Sukaldaria

Banketxeko enplegatua

Ingeniariak

05

1015

2025

So

ldat

en p

rofi

la: 1

1 la

np

ost

u 1

2 h

irit

an (

EA

P $

urt

ean

)O

rdai

nsa

ri o

nen

a ja

sotz

en d

uen

lan

aren

rat

ioa

oke

rren

a ja

sotz

en d

uen

arek

in a

lder

atu

ta

1.00

0

10.0

00

100.

000

NY

Jo HK

Ba

Li SP

Sh

MH

Mu

Na

Mo

La

Bar

tzel

on

a

New

Yo

rk

Ho

ng

Ko

ng

Lag

os

Mex

iko

Hir

ia

Mu

mb

ai

Lim

a

Nai

rob

i

Sao

Pau

lo

Mo

sku

Sh

ang

ai

Joh

ann

esb

urg

Mundu desorekatu honen 100 irudi 37 23. Errentaren eta giza garapenaren alderaketa

● Beheko mapak mundua hiru kategoriatan banatzen du, PNUDen (Garapenerako Nazio Batuen Programa) Giza Garapenaren Indizean dagokien balioaren arabera. Goiko mapak (9. grafikoan ikusitakoaren bertsio sinplifikatua), herrialdeak dolarretan per capita errentaren arabera banatzen ditu, erosteko ahalmenaren parekotasunaren estimazioen bidez bihurtuak. ○ Orain arte grafikoak desberdintasun ekonomikoetan zentratu dira. Grafiko hau kutsu ekonomiko gutxiago duten beste adierazle konparatibo batzuen erabilpenerako zubia da. 1990ean, PNUDek, bere Giza Garapenaren urteroko Txostenean, garapenaren neurri nagusi gisa per capita errenta kentzeko saiakera egin zuen. Garapena ikuspegi zabalagotik begiratzea gomendatzen zuen, giza gaitasunen hazkunde gisa alegia, eta beste era batera neurtzea ere proposatzen zuen. Bere Giza Garapenaren Indizea (gutxieneko balioa o eta gehienezkoa 1) hiru adierazleren arteko batez besteko konplexua da: - Per capita nazio-errenta bere maila altuenetan doitua, herrialdeak beren hazkunde ekonomiko kuantitatibo soilagatik sarituak izan ez daitezen,. - Osasunaren neurria (bizi-itxaropena jaiotzean). - Garapen kulturalaren neurria (helduen alfabetatzeaz eta lehenengo, bigarren eta hirugarren hezkuntzan matrikulatutako gazteen ehunekoaz osatutako indize konposatua). Hiru osagai horiei pisu berdina ematen zaie indize orokorra kalkulatu ahal izateko. PNUDek honakoa azpimarratzen du: giza garapenerako errenta altuagoa ez da baldintza beharrezkoa, ezta nahikoa ere. Batik bat osasunari eta hezkuntzari lehentasuna ematen dioten gobernu-politika zehatzek baldintzatzen dute giza garapenaren maila. ► PNUD 2003a; MUNDUKO BANKUA 2003b

>10.0002–10.0000–2.000Per capita errenta (EAP $)

Giza Garapenaren Indizea (GGI)>0,80–0,5 0.5–0,8 Daturik gabe

Daturik gabe

Mundu desorekatu honen 100 irudi 38

III. Desberdintasunak jaiotzan, osasunean, bizitzan eta heriotzan

Mundu desorekatu honen 100 irudi 39 24. Munduko biztanleriaren egitura

● Laukizuzenaren azalera osoak munduko biztanleria adierazten du. Zabalera ezberdineko tarte horizontaletan banatzen da zehaztutako eskualdearen biztanleriaren arabera, eta tarte bertikaletan (itzal-maila ezberdinekin) adinaren 3 taldeen arabera. ○ Nazio Batuetako demografoen arabera, mundu biztanleriak 6 mila milioiak gainditu zituen 1999ko urrian. Horrek honakoa esan nahi du: lau aldiz gehitu da XX. mendean, urtero %1,6ko tasan. Giza bizitza hasi zenetik, hazkunde-tasa %0,002koa izan da urtero. Biztanleriaren hazkunde azkarraren arrazoia ez da jaiotza-indizearen gehikuntza, baizik eta ia mundu osoko heriotza-tasaren jaitsiera. Gertakari hori lehen aldiz eman zen tokietan, herrialde industrializatuetan, aldi berean jaiotza-tasak gogor jaitsi ziren. Aldaketa horien ondorioz, proportzionalki pertsona heldu gehiago eta adin txikiko gutxiago daude; hau da, biztanleria zahartuz doa. Grafikoak argi erakusten du. 15 eta 65 urte bitartean dauden pertsonen proportzioa oso antzekoa da eskualde guztietan, baina pertsona helduen eta adin txikikoen proportzioa alderantziz aldatzen da. Horren ondorioz, garapen bideko herrialdeetako biztanleriaren proportzio oso altua gaztea da. Eta garatutako herrialdeetan etengabe hazten ari den biztanleriaren proportzio bat 65 urtetik gorakoa da. Mendekotasunaren ratioa horrela adierazi ohi da: 15 urtetik behera eta 65tik gora dagoen biztanleria, 15 eta 65 bitartean dagoen biztanleriarekin alderatuz. Kontzeptu demografiko honen balio soziala eta ekonomikoa mugatua da: 16 eta 64 urte bitarteko pertsona batzuk ekonomikoki mendekoak dira eta, bestetik, 15 urtetik beherako edo 65etik gorako batzuk ez. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Af

LA

As

OzIA

Eu

Af ÁfrikaLA Latinoamerika eta KaribeaAs Asia

Oz OzeaniaIA Ipar AmerikaEu Europa

Adina <15

Mundu osorako estimatua, guztira, 10:00 GMT 2004ko ekainaren 30ean:6.375.639.546

15–64 >64

Mundu desorekatu honen 100 irudi 40 25. Bizi-itxaropenean dauden aldeak

● Goiko mapan herrialde bakoitzeko bizi-itxaropena jaiotzean dugu ikusgai. Beheko mapan, gaitasun gabeziaren arabera doitutako bizi-itxaropena agertzen da, edo Osasunaren Mundu Erakundeak deitzen dion bezala, bizi-itxaropen osasuntsua. ○ Arretaren zati handi bat bizi itxaropena jaiotzean adierazlean mantentzen da. Adierazle hau, gaur jaiota eta egungo heriotza-tasak adin jakin batean etorkizunean berdin jarraituz gero, pertsona bat ziurrenik bizi daitekeen itxarondako urte kopurua litzateke. Heriotza-tasak erortzen jarraitzen badu, adierazle honek gaur jaiotako pertsona baten bizi-itxaropenaren urte-kopurua gutxietsiko luke. Garatutako herrialdeetan eta Mendebaldeko Asiako, Ipar Afrikako, Ekialdeko Asiako eta Latinoamerikako herrialde gutxi batzuetan, pertsonek, batez beste, 70 urteko muga biblikoa gaindi dezakete. Beste aldean, herrialde gutxi batzuetan, batez ere Afrikan, bizi-itxaropena 40 urte edo gutxiagokoa da. Era zabalean erabilitako adierazle honek, Giza Garapenaren Indizearen hirugarren zatia osatzen du. Egunerokotasunez kalkulatzen da ia herrialde guztietarako eta neurtzeko zailagoak diren beste adierazle batzuek berebiziko eragina dute bere gain, hala nola, nutrizio-mailak eta osasun-zerbitzuak izateko aukerak, baita azken hauen kalitateak ere. XX. mendean zehar, bizi-itxaropena hazi egin zen herrialde gehienetan, guda garrantzitsuek, gosetek eta izurriek (gaur egungo HIESak bezala) sortutako ohiko zoritxar iragankorrak jasan arren (>>128-129). Osasunaren Mundu Erakundeak beste adierazle alternatibo bat ere kalkulatzen du: bizi-itxaropen osasuntsua. Honen bidez, adierazlearen balioa murrizten da gaixotasunaren edo gaitasun gabeziaren itxaropenaren kalkulu baten bidez. Adierazle berri honen herrialdeen arteko banaketa, doitu gabeko bizi-itxaropena baino desberdinduagoa da. ► OME 2003

Bizi-itxaropena jaiotzean, 2002* Australian, Islandian,Japonian, Suedian etaSuitzan bizi-itxaropenak80 urteko muga gainditu zuen

Bizi-itxaropen osasuntsua jaiotzean, 2002

Daturik gabe <40 40–50 50–60 60–70 70*

Mundu desorekatu honen 100 irudi 41 26. Trantsizio demografikoak

● Irudiek, lagin gisa hartu ziren 8 herrialderen jaiotza eta heriotza tasa orokorren bilakaera erakusten dute, 1960 eta 2001 artean. ○ 8 herrialde hauen duela gutxiko esperientziak lehen esandako heriotza-tasaren beheranzko joera orokortua erakusten digu; baina, era berean, aldaketa demografikoaren patroia uniformea izatetik oso urrun dago. Brasil, India, Mexiko eta Hego Korea ez dira esperotako eredura atxikitzen; heriotza-tasen erorketa eta ondoren jaiotza-tasen erorketa, denboraren iraganaren ondorioz biztanleriaren hazkundearen gutxitzea dakarrena. Prozesu horri trantsizio demografikoa deritzo. Baina Afrikako 2 herrialdetan, Etiopian eta Kongoko Errepublika Demokratikoan, jaiotza-tasa apenas erori da heriotza-tasek beherakada izugarria izan duten arren. Errusia kasu berezia da alderdi guztietan. Herrialde horrek hilkortasun-krisi handia bizi du gobernu komunistaren erorketa baino lehenagotik, honen arrazoiak oraindik eztabaidan egonik; era berean, jaiotza-tasen beherakada gogorrak biztanleriaren hazkunde negatiboa ekarri du. Espainia ere beste kasu berezi bat da, Europako herrialde gehienetan gertatzen ari denaren muturreko adibidea. Heriotza-tasak minimo batera heldu dira eta pixkanaka gorantz doa biztanleria zahartzearen ondorioz. Hori ez da bizitza luzeagoaren ondorio soilik, baita jaiotza-tasaren beherakada garrantzitsuaren ondorio. Etorkizun hurbilean, gaur eguneko joeren arabera, Europa osoko jaiotza-tasak heriotza-tasak baino baxuagoak izango dira eta biztanleria nabarmenki jaitsiko da. Egun, eztabaida gai zabala da despopulazioa eta biztanleriaren zaharkitze-prozesua ekidinezinak diren ala ez. Era berean, eztabaida gai dira elikagai hobeak izateak, medikuntza-lorpenak eta birsorkuntzari buruzko erabakiak hartzeko gaitasun handiagoa izateak zeharkako efektu desiragarriak dituzten ala ez. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

10

20

30

40

50

Brasil Etiopia

India Koreako Errep.

Mexiko Errusiar Fed.

Espainia Kongoko Errep. Dem.

Jaiotza-tasa Heriotza-tasa 1.000 biztanleko

Mundu desorekatu honen 100 irudi 42

27. Biztanleria-egituren alderaketa ● Biztanleriaren piramideek populazioa adin eta sexu taldeetan erakusten dute, herrialde bakoitzeko 2000. urteko populazio osoaren araberako ehunekotan neurtuta. ○ Piramide horiek, aldaketa demografikoek eragindako gizartearen eraldaketaren irudi oso grafikoa dira. Edozein eraldaketa demografikoa gertatu baino lehen, adin-talde bakoitzeko populazioa bere gainekoa baino handiagoa da. Jaiotza eta heriotza tasa altuek oin zabaleko piramidea eta guztizko zenbakien egonkortasuna (hazkunde txikia agian) mantentzen dute, Kongoko Erreplubika Demokratikoa kasu. Hasieran, heriotza-tasaren erorketak, batez ere umeen heriotza-tasan, piramidearen oina zabaldu eta populazioaren hazkundea azkartzen du. Azkenean, jaiotza-tasak erortzen diren heinean, piramidea estutu egiten da oinean (Mexiko) eta dorre bat bihurtzen da (Hego Korea); muturreko kasuetan, alderantzizko piramide bihurtzen (Espainia) eta populazioa berriro egonkortzen edo gutxitzen da. Populazioen adin-egitura, gizarte nazionalen arteko desberdintasunen arrazoi nagusietako bat da. Herrialde bakoitzaren beharrizan eta lehentasunak baldintzatzen ditu. Gazteen proportzio altua duten herrialdeentzat ezinbestekoa da hezkuntza eta haurren osasuna izatea, gero eta handiagoa den lan-indarrarentzako enplegua izateaz gain. Helduagoa den gizartean, jaiotza-tasa baxuekin, pertsona helduen osasuna izango da garrantzitsuagoa, baita horien pentsioak eta pentsio horiek nola ordaindu ere. Eraldaketa demografikoan dauden gizarte gehienak bigarren mailako arazoetan bete-betean murgildurik aurkitzen dira, eraldaketa demografikoak dakartzan lehen mailako arazoak guztiz konpondu gabe. Gainera, zahartzearekin lotutako arazoek, guztiz aurreikusgarriak izan arren, prestatu gabeko gizarte gehienak ezustean hartu ditu. ► NBE 2004

01

23

45

67

89

101

23

45

67

89

100

12

34

56

78

910

12

34

56

78

910

80+

75–7

970

–74

65–6

960

–64

55–5

950

–54

45–4

940

–44

35–3

930

–34

25–2

920

–24

15–1

910

–14

5

–9

0–4

0–

4

5–9

10–1

415

–19

20–2

425

–29

30–3

435

–39

40–4

445

–49

50–5

455

–59

60–6

465

–69

70–7

475

–79

80+

Ko

ng

oko

Err

ep. D

em.

Mex

iko

Ko

reak

o E

rrep

.

Esp

ain

ia

Giz

on

ezko

ak(p

op

%)

Em

aku

mez

koak

(p

op

. %)

Giz

on

ezko

ak(p

op

ula

zio

ren

%)

Em

aku

mez

koak

(po

pu

lazi

oar

en %

)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 43 28. Biztanleriaren gutxiengoa

● Lerroek emakumezkoen ehunekoa guztizko populazioan erakusten dute, 1960-2001 epean munduko populazioa eta eskualde handiak hartuz. ○ Orokorki eta zuzenki hedatuta dago emakumezkoek, giza edo arrazoi naturalak direla eta, gizonezkoek baino gehiago bizitzeko joera dutela. Beraz, badirudi zahartzea populazioan emakumezkoek duten proportzioaren hazkunderekin lotu behar dela. Hala ere, ziur asko, mundu mailan garrantzi demografikoa duen gutxien ezagutzen den gertaera honakoa da: gutxienez 1960tik aurrera, gizonezkoek osatzen dute biztanleriaren gehiengoa, eta gehiengo hori, orain dela gutxira arte, era konstantean hazten zihoan. Hori da grafiko honetan munduari dagokion lerroak adierazten duena. Baina munduko batez bestekoa ez da osatzen duten eskualde handien erakusle. Diagrama horretan ikus dezakegunez, emakumezkoen ratioa gizonezkoenarekin alderatuta, nahiko ezberdinak diren lau maila daude: A: Ekialdeko Europan emakumezkoen gehiengo nabaria da, alde batetik II. Mundu Gerran izandako gizonezkoen heriotza-tasa altuen eraginagatik eta, beste aldetik, aparteko heriotza-tasa altu horiek mantendu izanagatik (>>128–129, 132). B: Garatutako herrialdeetan konbergentzia gertatu da eta emakumezkoak biztanleriaren %51 dira. Honen arrazoiak: biztanleriaren zahartze-prozesua, immigrazioaren egitura demografikoa eta II. Mundu Gerraren efektuen murriztapena. D: Hego Amerikan, Sahara Azpiko Afrikan eta Hego Ekialdeko Asian beste konbergentzia bat ematen da emakumezkoen gailentze txiki baten inguruan (biztanleriaren %50,5 gutxi gorabehera) E: Mendebaldeko, Ekialdeko eta Hego Asian gizonezkoen gehiengoa argia da. Beraz, horiek dira mundu mailako gizonezkoen gehiengoaren erantzule. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Emakumezkoen ehunekoa populazioan

1960 1980 1980 200019701960

Ekialdeko Europa etaErdialdeko Asia

Ameriketako Estatu BatuakMendebaldeko Europa

Latinoamerika eta Karibea

Sahara Azpiko Afrika

Mundua

Ekialdeko Asia eta Pazifikoa

Hego Asia

Ekialde Ertaina etaIpar Afrika

53

52

51

50

49

48

Mundu desorekatu honen 100 irudi 44 29. Gizonezkoen eta emakumezkoen arteko

proportzionaltasuna ● Ezkerreko diagramak 2000. urtean emakumeen gehiengo esanguratsuenak dituzten herrialde guztiak erakusten ditu. Eskuinaldean, aldiz, gizonezkoen gehiengo esanguratsuenak dituzten herrialdeak daude. Mapan, gizonezkoen gehiengoa duten herrialde guztiak itzalarekin daude. ○ Biztanleria nazionalaren sexu bidezko zatiketaren zifrek hainbat gauza adierazten dizkigute. Batak lanesku etorkinarekin du zerikusia. Golkoko eskualdeko petrolio-ekoizle diren herrialdeek gizonezkoen proportzio handia dute; horren arrazoia honakoa da: duela gutxi lortutako aberastasunak eta populazio baxuak Asiako beste herrialdeetako langile etorkinen beharrean izatera eraman ditu eta etorkin horiek gizonezkoak dira gehienbat. Beste muturrean, emakumezkoen gehiengoa duten herrialde batzuek txaponaren beste aldea erakusten digute; emigrazioko herrialdeak daude, adibidez Karibeko irlak, non emigrante gehienak gizonezkoak diren. Emakumezkoen gehiengoa duten herrialdeen bigarren kategoria Sobietar Batasun ohia osatzen zuten herrialdeez eta Ekialdeko Europako beste herrialde batzuez osatua dago. Hildakoen ondorioz, bai Hitlerren inbasioa edo Stalinen errepresioa zela eta, izandako gizonezkoen izugarrizko defizitak oraindik irauten du adinekoen artean. Baina emakumezkoen gehiengoa, gutxituz joan den arren, ez da Europako beste herrialdeetakoetara hurbiltzen. 90eko hamarkadan izandako helduen heriotza-tasaren bat bateko hazkundeak eragin handia izan zuen gizonezkoengan; hazkunde hori alkoholaren kontsumoaren igoerari gogor lotua dago. Baina populazioan sexuen arteko oreka ezartzen duten herrialdeak Asiako herrialde handiak dira, batez ere Txina eta India erraldoiak, bietan gizonezkoak nagusi izanik. ► MUNDUKO BANKUA 2003b; NBE 2003

3035

4045

50

3035

4045

5055

60Em

aku

mez

koen

eh

un

eko

rik

txik

ien

eko

her

rial

dea

k(g

uzt

izko

tik

%49

ed

o g

utx

iag

o)

Em

aku

mez

koen

eh

un

eko

rik

han

die

nek

o h

erri

ald

eak

(gu

ztiz

koti

k %

51,5

ed

o g

ehia

go

)

Bar

bad

osG

uy

ana

Kaz

akh

stan

Heg

oaf

rika

Cab

o V

erd

eIt

alia

Uru

gu

aiG

ran

ada

Kro

azia

Sw

azila

nd

iaP

ort

ug

alS

t.K

itts

eta

Nev

isS

t. V

icen

t et

a G

ren

.H

un

gar

iaM

old

avia

Geo

rgia

Djib

uti

Litu

ania

Bie

lorr

usi

aE

rru

siar

Fed

.E

sto

nia

Ukr

ania

Leto

nia

An

tig

ua/

Bar

bu

da

Ara

bia

r E

mir

erri

Bat

uak

Qat

arB

ahre

inS

aud

i Ara

bia

Ku

wai

tB

run

eiO

man

Lib

iaP

akis

tan

Jord

ania

Kal

edo

nia

Ber

ria

Ind

iaG

uam

Van

uat

uS

inga

pu

rN

epal

Alb

ania

Afg

anis

tan

Txi

na

Pap

ua

Gin

ea B

erri

a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 45 30. Emakumezkoen bizi-itxaropena,

gizonezkoekin alderatuta

● Ezkerreko taulak honakoa erakusten du: 2001. urtean emakumezkoen bizi-itxaropena gizonezkoena baino gutxienez %10 handiagoa zen herrialde guztiak (mapan zuriz). Eta eskuineko taulan, %5etan edo gutxiagotan gizonezkoena gainditzen zuen herrialdeak ditugu (mapan beltzez). Munduko herrialde gehienetan, desberdintasuna %5 eta %10 artean dago (mapan grisez) ○ Munduko herrialde guztietan, seitan salbu (Swazilandian, Bangladeshen, Lesothon, Nepalen, Zimbabwen eta Botswanan) emakumezkoak gizonezkoak baino gehiago bizi dira. Horietariko batzuetan, HIESa epidemiaren ondorioa izango da. Gizonezkoak gehiengoa diren herrialde gehienetan, emakumezkoen bizi-itxaropenaren nagusitasuna %5ekoa baino txikiagoa da. Era berean, emakumezkoen gehiengoa nabaria den herrialde gehienetan, beren bizi-itxaropena gizonezkoena baino %10 baino handiagoa da. Estatistika nazional guztiak bezala, herrialdeak ez dira homogeneoak beharrez. Baina, oro har, zailagoa da herrialde barneko taldeetako edo eskualdeetako datuak lortzea. Hala ere, kasu honetan AEBetako hainbat komunitate etnikoren datuak daude. Herrialde horretan, gizonezkoen eta emakumezkoen arteko bizi-itxaropenaren aldea %5 eta %10 artean dago. Hala ere, bai jatorriz diren emakumezko amerikarrak bai emakumezko afroamerikarrak, komunitate horietako gizonezkoak baino %10 baino gehiago bizi dira. Demografikoki errusiarrekin edo ukraniarrekin antz handiagoa dute, estatubatuar zuriekin baino. Ia toki guztietan emakumezkoak gizonezkoak baino gehiago bizi badira, zergatik dago guztira emakumezko gutxiago, gizonezko baino? Erantzun bakarra da posible eta hurrengo grafikoan ikusiko dugu. ► OME 2002

%5

bai

no

gu

txia

go

ko d

ifer

entz

ia%

10 b

ain

o g

ehia

go

ko d

ifer

entz

ia%

5 et

a %

10 a

rtek

o d

ifer

entz

ia

Dat

uri

k g

abe

-20

24

Bo

tsw

ana

Zim

bab

we

Nep

alLe

soth

oB

ang

lad

esh

Sw

azila

nd

ia

05

1015

2025

Ru

and

aS

uri

nam

Bu

run

di

Po

rtu

gal

Bo

snia

-Her

zeg

ovi

na

Esl

ove

nia

Arm

enia

Alb

ania

Ko

reak

o E

rrep

.K

anb

od

iaG

eorg

iaS

om

alia

Arg

enti

na

Bar

bad

os

Mau

rizi

oS

ri L

anka

Filip

inak

Mo

ng

olia

Mo

ldav

iaT

adjik

ista

nE

slo

vaki

aU

rug

uai

Po

lon

iaK

roaz

iaK

olo

nb

iaA

ng

ola

Nau

ruT

urk

men

ista

nH

un

gar

iaK

irg

izis

tan

Kaz

ahks

tan

Sey

chel

leak

Litu

ania

Est

on

iaLe

ton

iaU

kran

iaB

ielo

rru

sia

Hai

tiE

rru

siar

Fed

.

Ind

ia

Mal

í

Mal

div

akZ

amb

iaP

akis

tan

Nam

ibia

Ku

wai

tB

ahre

in

Ken

yaT

anza

nía

Bu

rkin

a Fa

soA

frik

a E

rdik

o E

rrep

.N

iger

Kam

eru

nS

ao T

om

e et

a P

rin

cip

eM

alaw

iB

hu

tan

Bru

nei

Dar

uss

alam

Eg

ipto

Ko

ng

oLa

os

Nig

eria

Isla

nd

iaT

on

ga

Van

uat

uT

xin

aG

abo

nM

auri

tan

iaS

amo

aG

ran

ada

Bo

li K

ost

aB

enin

Ind

on

esia

Jam

aika

Mik

ron

esia

Pap

ua

Gin

ea B

erri

a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 46 31. Gizonezkoak eta emakumezkoak: adinaren,

garaiaren eta garapenaren eragina

● Lerroek zera erakusten dute: emakumezkoen gizonezkoekiko kopuruaren ratioa, populazioaren adin-talde bakoitzeko. Goiko diagraman munduko biztanleria ikus dezakegu, 3 urte ezberdinetan. Behekoan, garatutako eta garabideko herrialdeen ratioak bananduta daude, 2000. urtean. ○ Giza populazioaren sexuen araberako ratioaren patroi argia nabarmentzen da. Gizonezko gehiago jaiotzen da emakumezko baino; beraz, lehen urteetan gizonezkoak gehiengo dira (100 emakume baino gutxiago, 100 gizoneko). Baina gizonezkoen heriotza-tasa emakumezkoena baino altuagoa izaten da eta, horrela, gizonezkoen nagusitasuna gradualki desagertuz doa adin handiagoko taldeetan. Eta adin-talde hauetan, emakumezkoen bizitza-luzera handiagoak honakoa adierazten du: i) emakumezkoen gehiengo haziz doa, eta ii) gehiengo hori gero eta handiagoa egiten da, denbora aurrera doan heinean. Beheko diagramak efektu hori argia dela erakusten du, bai garatutako bai garabideko herrialdeetan; era berean, efektua nabariagoa da garatutako herrialdeetan, garabideko herrialdeetan baino. Goiko diagramak adierazten duen bezala, azken 50 urteetan efektua hain nabaria ez izatearen arrazoia da desberdintasun hori: garabideko herrialdeak, gizonezkoen gehiengo nabariarekin, munduko populazioaren zati gero eta handiagoa osatzen joan dira. Beheko diagraman zera ikusten da: adin txikienetan gizonezkoen nagusitasuna eta zahartzen doazen heinean emakumezkoen nagusitasuna. Nagusitasun haien arteko aldaketa garatutako herrialdeetan 40 urte inguruan ematen da eta, garabideko herrialdeetan, 60 urte inguruan. Halaber, desberdintasun horrek mundu mailako gizonezkoen gehiengoa azaltzen du hein handi batean. Ikusi dugun bezala, garabideko herrialdeek erlatiboki jende gutxiago dute helduen taldeetan, zeinetan emakumezkoen gehiengoa dagoen. Eta herrialde horien populazioaren proportzioa handituz joan da munduko populazioan. ► NBE 2004

0

100

150

200

250

300

350

400

450

500

0-4 5–9

9–1415–19

20–2425–29

30–3435–39

40–4445–49

50–5455–59

60–6465–69

70–7475–79

80–8485–89

90–9495–99

100+

0

100

200

300

400

1950

1975

2000

Herrialde garatuak

Garapen bideko herrialdeak

Emakumezkoen kopurua 100 gizonezkoko, adin-taldeka

Emakumezkoen kopurua 100 gizonezkoko, adin-taldeka, 2000

0-4 5–9

9–1415–19

20–2425–29

30–3435–39

40–4445–49

50–5455–59

60–6465–69

70–7475–79

80–8485–89

90–9495–99

100+

Mundu desorekatu honen 100 irudi 47 32. Gizonezkoak eta emakumezkoak:

geografiaren eta migrazioaren eragina

● Lerro hauek aurreko orrialdeko informazio bera erakusten dute, baina kasu honetan 2000. urtekoa eta 6 herrialderi buruzkoa da. ○ Aurreko diagrametan mundua edo herrialde-talde handiak irudikatzen ziren. Honetan, herrialdeen ezaugarri zehatz gehiago azaltzen dira eta, beraz, beraien arteko desberdintasunak handiagoak dira. Errusiar Federakundearen kasuan, emakumezkoak gehiengoa dira 35 urteko adin inguruan, gizonezkoen gehiegizko hilkortasunaren ondorioz. Txinan, alderantziz, gertakari hori ez da 60 urte igaro arte betetzen; horrek herrialde honetako gizonezkoen gehiengoa azaltzen du. Indiak Txinaren antzeko patroiari jarraitzen dio 65 urtera arte, baina une horretatik aurrera herrialde erraldoi horiek guztiz aldentzen dira. Txinak emakumezkoen bizitza luzeagoaren fenomeno ia unibertsala erakusten du; horrela, emakumezkoen gehiengo nabaria da adin handiagoko taldeetan. Indian, joera hori ez da hain nabaria. Beste era batean esanda, Indian desberdintasun txikiagoa dago gizonezkoen eta emakumezkoen hilkortasunen artean, Txinarekin alderatuz.

Afrikako herrialdeak (Nigeriak) eta Latinoamerikako herrialdeak (Brasilek) ia sinestezina den antzeko patroia erakusten dute: 35 urtetik aurrera emakumezkoak gehiengoa izatera igarotzen dira, eta adin handiagoko taldeetan, emakumezkoen gehiengoa era nabarian handitzen da, Brasilen joera hori nabarmenagoa izanik. Herrialde batean zein bestean emakumezkoak gehiengo dira biztanleria osoa kontuan hartuta. Saudi Arabiaren kasua oso bitxia da: 15 urtetik aurrera ematen den gizonezkoen gehiengoaren hazkuntza itzela lan-esku etorkinaren ondorioa da, batez ere gizonezkoa baita. 39 urte ondoren, kurba gorantz doa eta gizonezkoen gehiengoa gutxitu egiten da bi arrazoiengatik: i) langile migratzaileak euren jatorrizko herrialdera itzuleraren ondorioz, eta ii) bertoko populazioren gizonezkoen hilkortasun handiagoaren ondorioz. Hor ere emakumezkoen gehiengoa dago adinekoen taldeetan. ► NBE 2004

0–4

5–9

9–14

15–19

20–24

25–29

30–34

35–39

40–44

45–49

50–54

55–59

60–64

65–69

70–74

75–79

80–84

85–89

90–94

95–99

100+

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1.000

1.100Emakumezkoen kopurua 100 gizonezkoko, 2000

India

Txina

Errusiar Fed.

Saudi Arabia

Brasil

Nigeria

Mundu desorekatu honen 100 irudi 48 33. Heriotza-tasa desberdinak

● Lerroek adin-taldeen araberako gizonezkoen eta emakumezkoen heriotza-tasen arteko ratioa erakusten dute, aipatutako eskualdeetarako. ○ Gizonezkoen heriotza-tasak emakumezkoenak baino altuagoak dira adin-talde guztietan eta ia herrialde guztietan; horrek adin handiagoko taldeetan emakumezkoen gehiengoa baldintzatzen du ia toki guztietan. Beraz, salbuespenak aztertzea garrantzitsua da. Hemen 8 herrialde-kategoriak aztertzen dira, eta gizonezkoen heriotza-tasa handiagoa da araua, 3 izanik salbuespenak. Hego Asian, 30 urtera arte, neskatoen eta neskatxen heriotza-tasa nabarmen altuagoa da; desagertutako emakumeen fenomenoa ikusteko beste era bat da. Fenomeno hori Amartya Sen-en eta beste batzuen lanaren ondorioz ondo ezaguna da. Desberdintasun horren arrazoia mota anitzetako diskriminazioan egon liteke: dietan, osasun-zerbitzuak izateko aukera gaixotasun kasuetan eta bortizkeria fisikoan (erailketa barne). Emakumezkoen heriotza-tasa neskatoen artean altuagoa den beste kasu bakarra Txinarena da. Sahara Azpiko Afrikan, ratioaren jaitsiera nabaria ikus daiteke; horrek, neskatoek mutikoek baino heriotza-tasa handiagoa dutela adierazten du. Gertakari hori berria da, batez ere HIESaren epidemiaren ondorioz agertutakoa. Hemen beste aparteko elementu batzuk ikus ditzakegu: gizonezkoen hilkortasun erraldoien adibideak. Gizonezko gazteen heriotza-tasak emakumezkoenen bikoitza baino altuagoak dira herrialde garatuetan, herrialde sozialista ohietan eta Hego Amerikan. Fenomeno hori ez da munduko beste tokietan ematen, ezta Ingalaterrako eta Galeseko estatistika historikoetan II. Mundu Gerrara arte ere. Erresuma Batuko 1938ko ratioek gaur egungo Indiako antzeko patroia adierazten digute. Hala ere, 1965ean gizonezko gazte eta adin ertainekoen artean hilkortasun maskulino erlatibo bi puntu kritiko agertu ziren. Gizoneko gazteen eta emakumezko gazteen arteko arrisku-mailaren aldeak, apartekoa eta nahiko berria, gaur egungo garapenaren eta lehenago bizi izandako sozialismoaren ezaugarri bat dirudi. Pentsa liteke horretan matxismo modernoa alkoholarekin, drogekin, suzko armekin eta motordun ibilgailuekin konbinatzeak eragina duela. Baina Afrikan eta Hego Asian, emakumezko gazteen hilkortasun altuak gizonezkoen hilkortasun erlatibo altu hori orekatzen du; oro har, amatasunagatik edo HIESak eragindakoa. ► OME 2002; MITCHELL eta DEANE 1962

0–4 5–14 15–29 30–44 45–59 60–69 70–79 80+

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

Gizonezkoen heriotza-tasaren ratioa, emakumezkoenarekin alderatuta

Adin-taldea

1 Hego Asia2 Sahara Azpiko Afrika3 Hego Ekialdeko Asia4 Txina

5 Amerikako Estatu Batuak eta Kanada6 Latinoamerika7 Ekialdeko Europa eta SESB ohia8 Mendebaldeko Europa

12

3

4

5 6

7

8

Mundu desorekatu honen 100 irudi 49 34. Hilkortasuna: klasearen, sexuaren,

adinaren eta etniaren eragina

● Eskuineko irudiak zera erakusten du: klase sozial bakoitzeko (I-etik, goi mailako profesionalak; V-era, soldatapeko eskulangileak) 5 gaixotasun hilgarri desberdinen heriotza-tasa, Erresuma Batuan. Eskuineko grafikoak adinaren araberako 4 heriotza-tasen arteko erlazioa erakusten du: gizonezkoak/emakumezkoak zurientzat eta beltzentzat, eta zuriak/beltzak gizonezkoentzat eta emakumezkoentzat. ○ Diferentzia eta desberdintasun etnikoak hilkortasunaren aldearen funtsezko determinatzaileak dira. AEBetan, zuriak ez direnak baino 6 urte gehiago bizi dira zuriak. Eta Hegoafrikan, diferentzia hori 18 urtera handitzen da. Eskuineko irudiak AEBetako hurrengo datuak erakusten ditu: i) adin jakinetan gizonezkoen (zuriak/beltzak) eta emakumezkoen (zuriak/beltzak) heriotza-tasen ratioa, eta ii) gizonezkoen/emakumezkoen ratioak zurientzat eta beltzentzat. Datu horiek 15-24 urte tarteko adin-taldean aparteko hilkortasun puntu kritikoa erakusten dute berriro. Puntu kritiko hori bi taldeentzat komuna izan arren, nabariagoa da beltzentzat. Beltzen heriotza-tasa zuriena baino altuagoa da adin-talde guztietan (85 urtetik gorakoetan izan ezik, bitxia badirudi ere). Desberdintasun nabarienak haurren hilkortasunean eta 25 urtetik 54ra arteko taldeetan aurkituko ditugu, non emakumeentzat bereziki markatutako desberdintasuna dagoen. Maila ekonomikoaren eta klase sozialaren arabera ere aldatzen da hilkortasuna. Ikerketa askok, batez ere herrialde garatuetan burututakoek, honakoa egiaztatzen dute: aberatsak eta materialki eta sozialki pribilegiatuak direnak pobreak baino gehiago eta osasuntsuago bizi direla. Ezkerreko irudiak adierazten du heriotza-tasak klase sozialarekin oso lotuta dauden 5 faktorek eraginda, Erresuma Batuko gizonezkoentzat. Oraindik ez da frogatu zein faktoreren konbinaketa den gertakari horien erantzule. Dieta txarragoa, osasun-arreta lortzeko zailtasunak eta lan-motari lotutako estresak osasunean sortutako eraginak, pobrezia erlatiboa eta ziurgabetasun ekonomikoa izan litezke. ► ACHESON et al. 1998; UNITED STATES CENSUS BUREAU 2003d I

IIIII

(N)

III(M

)IV

V0

50

100

150

200

250

Gai

xota

sun

koro

nar

ioa

Bir

ikak

om

inb

izia

Istr

ipu

ak e

ta a

bar

Su

izid

ioa

Gar

un

-isu

ria

EB

199

0: n

orm

aliz

atu

tako

her

iotz

a-ta

sa, 2

0–64

urt

e ar

teko

giz

on

ezko

ak, 1

00.0

00 p

erts

on

ako

k

lase

so

zial

aren

ara

ber

a

Kla

se s

ozi

alar

en t

ald

eaA

din

-tal

dea

<1 1

–45–

1415

–2425

–34 35

–4445

–54 55

–6465

–74 75

–84

85+

AE

B 2

000:

her

iotz

a-ta

sen

rat

ioak

, sex

uar

en,

k

olo

rear

en e

ta a

din

aren

ara

ber

a

0

0,51

1,52

2,53

Giz

on

ezko

/em

aku

mez

ko b

eltz

akG

izo

nez

ko/e

mak

um

ezko

zu

riak

Giz

on

ezko

bel

tzak

/zu

riak

Em

aku

mez

ko b

eltz

ak/z

uri

ak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 50 35. Sexuaren araberako ratioa Txinan

eta Hego Asian

● Mapa honek 100 gizoneko dagoen emakume-kopurua erakusten du, Txinan eta Hego Asian. Txinan informazioa eskualdeka banatzen da eta Indian, berriz, estatuka. Indiako datuak 2001eko erroldakoak dira. Txinako datuek, ordea, 2000ko erroldan dute oinarria, Txinako Urtekari Estatistikoaren arabera. ○ Hemen islatutako herrialdeek munduko populazioaren %42 osatzen dute. Denetan populazioaren gehiengoa gizonezkoa dela ikus daiteke. Horrek munduan emakumezkoak gutxiengoa direla azaltzen du, nahiz eta beste leku batzuetan emakumezkoak gehiengoa izan. Mapak honakoa erakusten du: Txinako eskualde guztietan eta Indiako estatu guztietan, Keralan salbu (eta Pondicherryn, mapan agertzeko txikiegia), gizonezkoak gehiengoa dira. Hala ere, gizonezkoen gehiengo-mailan desberdintasun nabariak daude, lurraldearen arabera. Indiako iparraldean (bereziki Punjaben, Haryanan, UttarPradeshen eta Sikkimen) eta Txinako barnealdean eta hegoaldeko hainbat eskualdetan nabariagoa da. Beraz, herrialde, eskualde eta estatu horiek aztertu behar ditugu, munduko gizonezkoen gehiengoa azaldu nahi badugu. Azalpenak honakoa barneratzen du: emakumezkoek jasotzen duten tratu diskriminatzailea, haurtzarotik zahartzarora arte. Lehenik eta behin, abortu selektiboen praktika gorakorrak (ekografiak izan duen gorakadari esker) eragiten dio gizonezkoen jaiotzen gehiengo unibertsalari. Txinako zenbait eremutan orain %20 mutil gehiago daude neskak baino, 4 urte baino gutxiagoko haurren kasuan. Bigarrenik, hainbat txostenek haur-hilketa selektiboa salatzen dute. Hirugarrenik, baliteke hainbat neska txikiek beren biziraupenean eragin dezakeen diskriminazio fisikoa jasatea: elikadura, osasun-tratamenduak izateko aukera (>>36), behartuta egiten dituzten lanak eta indarkeria fisikoa. Diskriminazio era horiek guztiek, eta beste batzuek, emakumearen bizi osoan diraute eta labur dezakete euren bizitza. Horrela, praktika diskriminatzaile horiek azaltzea munduko gizonezkoen gehiengoa azaltzea da. ► CENSUS OF INDIA 2001; CHINA STATISTICAL YEARBOOK 2002

< 90

90–9

494

–98

98–1

00>

100

Em

aku

mez

koen

ko

pu

rua

100

giz

on

ezko

ko

Tib

et

Sh

ang

ai

Bei

jing

Tai

wan

Sri

Lan

ka

Nep

al

Ban

gla

des

h

Bh

uta

n

Pak

istá

n

Pu

nja

b

Utt

ar P

rad

esh

Ker

ala

Naz

ioar

teko

mu

gak

Har

yan

a

Gu

ang

xi Hai

nan

Mundu desorekatu honen 100 irudi 51 36. Emakumezkoen gehiegizko hilkortasuna

eta zenbait eragile

● Goiko irudiak nesken eta mutilen arteko hilkortasunaren ratioa erakusten du hainbat lekutan: hautatutako herrialdeetan (zirkuluak), Indiako estatuetan (laukiak) eta Pakistango eskualdeetan (laukiak). Beheko grafikoak nesken eta mutilen arteko ratioa adierazten du, zeinek sukarraren edo arnas infekzio akutuaren (AIA) aurkako tratamendurik jaso ez duten. Datuak herrialde berdinetakoak dira eta, berriro, Indiakoak eta Pakistangoak bananduta daude. ○ Grafiko biek egiaztazten eta azaltzen dute emakumezkoen gehiegizko hilkortasuna Hego Asiako herrialdeetan, hein handi batean. Goiko irudiaren arabera, Hego Asiakoak ez diren herrialde batzuetan emakumezkoen heriotza-tasa gizonezkoena baino txikiagoa da. Baina Hego Asiako herrialde guztietan emakumezkoen hilkortasuna handiagoa da. Hala ere, datuak estatuen eta eskualdeen arabera sailkatuz gero, desberdintasun nabarmenak azaltzen dira. Punjaben (India), nesken heriotza-tasa %80 altuagoa da, mutilen heriotza-tasa baino. Eta Haryanan ia 2,5 bider altuagoa. Aldiz, Tamil Nadun eta Keralan nesken hilkortasuna mutilena baino baxuagoa da. Horrela, abortu selektiboez gain, haurren hilkortasunaren alde hori da ziurrenik herrialde horietan gizonezkoak gehiengoa izatearen arrazoi garrantzitsuenetakoa. Beheko irudiak hilkortasunaren desberdintasuna gehiago azaltzen du. Bertan, neskak osasun-tratamenduak jasotzerako orduan diskriminatuak direla argi eta garbi azaltzen da. Eskualdeetako ohiko desberdintasunak agerian uzten ditu: Punjaben mutilek neskek baino %75eko probabilitate handiagoa dute osasun-tratamendua jasotzeko gaixorik daudenean. Baina hiru estatutan, Keralan barne, joera hori alderantzizkoa da. Azken hauek dira gizonezkoen gehiengo txikiagoa edota emakumezkoen gehiengoa dutenak. Grafikoaren arabera, beste erregio batzuetako herrialdeetan (Togon eta Kolonbian, adibidez) nesken osasun-arloko diskriminazioa okerragoa da, Hego Asiako herrialdetan baino. ► FILMER et al. 1998

Pakistan

Egipto

India

Bangladesh

Nepal

Paraguai

Brasil IE

Sri Lanka

Kolonbia

Ghana

Kazakhstan

0 0,5 1 1,5 2 2,5

Kolonbia

Togo

India

Bangladesh

Pakistan

Ghana

Brasil IE

Paraguai

0 0,5 1 1,5 2 2,5

Emakumezkoen haur-hilkortasun ratioa, gizonezkoenarekin alderatuta (90eko hamarkadaren hasieran)

Sukarraren edo AIAren aurka tratamendua jaso ez duten nesken ratioa, mutilenarekin alderatuta (90eko hamarkadaren hasieran)

1

1

1

1

2

2

2

2

3

3

3

3

4

4

4

4

5

5

6

6

Indiako estatuak: 1=Tamil Nadu, 2=Kerala,3=Goa,4=Uttar Pradesh, 5=Punjab, 6=HaryanaPakistango probintziak: 1=NW Frontier,2=Sindh, 3=Baluchistan, 4=Punjab

Indiako estatuak:1=Karnataka, 2=Tamil Nadu,3=Kerala, 4=Bihar, 5=Punjab, 6=RajastanPakistango probintziak: 1=Sindh, 2=Punjab,3=NW Frontier, 4=Baluchistan

Mundu desorekatu honen 100 irudi 52 37. Heriotzaren eragileak, 2002

● Grafiko erradialak honakoa errazten digu: munduko batez bestekoarekiko desberdintasunen konparaketa, zortzi heriotza-eragileek duten garrantzi erlatiboa kontuan hartuta. Munduan heriotza-eragile bakoitzak duen garrantzia horrela adierazten da grafikoan: ardatz bakoitzaren gainean dagoen puntu batez, jatorriarekiko (zentroarekiko) distantzia finko batera kokatutakoa. Puntu horiek batzean oktogono erregular bat agertzen zaigu. Lau eskualde bakoitzean, zortzi heriotza-eragile horiek duten garrantzi erlatiboa era berean markatuta dago; hau da, ardatz bakoitzean mundu mailako multiplo gisa. Horrela, eskualde bakoitzeko puntuak batuz, oktogono irregularrak lortzen dira. Horiek munduko batez bestekoarekiko alderaketa azkarra ahalbidetzen dute. ○ Orain arte, munduko hainbat lekutako populazioaren bizi-itxaropenaren aldeak eta sexuaren eta adinaren osaeraren desberdintasunak ikusi ditugu. Ezberdintasun horiek gaixotasun-patroiekin estuki lotuta daude. Diagraman agertzen diren eskualde bakoitzerako eraikitako poligonoek honakoa azaltzen dute: gaixotasun hilgarrien eta gaitasun gabeziaren patroia, munduko batez bestekoarekin alderatuta. Horrela, gaixotasun kutsakorretarako, parasitarioetarako eta amaren eta jaiotzaren inguruko gaixotasunetarako joera handia du Afrikak. Elikagai-eskasiak eta lesioak ere munduan baino heriotza-eragile garrantzitsuagoak dira Afrikan. Bestetik, Mendebaldeko Europan, infekzioei, erditzeari edo elikadurari lotutako heriotza-eragileek garrantzi erlatiboki baxua dute. Baina gaixotasun kardiobaskularrak eta minbiziak (neoplasmak) garrantzi oso handikoak dira, erlatiboki. Grafiko honen informazioaz egin ohi den interpretazio oker bat hauxe da: garapenak gaixotasun kardiobaskularrak eta minbizia sortzen ditu. Izatez, Afrikako heldu batek probabilitate handiagoa du kausa horien ondorioz hiltzeko, Mendebaldeko Europako beste batek baino. Garapenarekin lotutako gaixotasunak agertzen dira herrialde garatutako bizi-itxaropena luzeagoa baita. Horrela, pertsonen heriotzak bizitzan beranduago agertzen diren gaixotasunekin du zerikusia. ► OME 2002

Gaixotasun infekziosoak eta parasitarioak

Amaren etajaiotzaren inguruko baldintzak

Elikagai-eskasiak

Neoplasma gaiztoak eta beste batzuk

Gaixotasunkardiobaskularrak

Arnas-eritasun ez-infekziozkoak

Lesioak

Besteak

Mendebaldeko Europa Afrika

IndiaLatinoamerika

MunduaEkialdeko Asia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 53 38. Inokulazioaren eragina

● Mapek honakoa erakusten dute: urte beteko haurren inokulazioaren eragina, DTPren (difteria, kukutxeztula, tetanosa) eta elgorriaren aurkako inokulazioaren kasuetan. ○ Herrialde txiroetan gaixotasun kutsakorrek heriotza-maila erlatiboki altua eragiten dute. Gaixotasun horien artean DTP eta elgorria ditugu eta garrantzitsuenetarikoak dira. Beste hainbat gaixotasun kutsakor batzuk bezala, inokulazioaren bidez prebenitu daitezke, hein handi batean. Gobernu nazionalek bai munduko hainbat tokitan dauden nazioarteko erakundeek finantzatzen dituzte inokulazio programak. Arrakasta izugarria izan dute eta egoera oso zailetan ezarri dira. Hemen ikus daiteke inokulazio-programek %70 baino gehiagoko estaldura izan dutela Latinoamerikan eta Asiako lurralde askotan. Arlo horretan %50 baino gutxiagoko estaldura duten zonaldeak Asiako Hegoaldean eta Hego-Ekialdean kokatzen dira. Afrikako egoera larriagoa da: gudek, pobreziak eta osasun publikoaren azpiegitura faltak inokulazio-programa masiboen aplikazioa zaildu dute. Nazioarteko inokulazio-programak nafarreriaren ezabapen arrakastatsuaren erantzule nagusiak dira. Osasunaren Nazioarteko Erakundearen 2005erako polioa ezabatzeko planak emaitzak emango dituela itxaroten da, atzerapenez bada ere. Inokulazio masiboa neurri ikusgarria eta eraginkorra da, baina bere mugak ditu haurren heriotza-tasa gelditzeko orduan. Haurren heriotza-tasari osasun publikoko neurriek eragiten diote maila berean; adibidez, ur edangarriaren eta osasungarritasunaren baldintzek, inokulazioaren bidez konpon ezin daitezkeen infekziozko gaixotasunak desagerrarazten dituzte. ► PNUD 2003

Difteria, kukutxeztula, tetanosa (DTP)

Elgorria

Inokulatutako 12 - 23 hilabete arteko haurren % (2002):

85–100 Daturik gabe70–8560–7050–60 < 50

Mundu desorekatu honen 100 irudi 54 39. Haurren heriotza-tasa

● Mapak haurren heriotza-tasa (urtebete baino lehenago hildakoen kopurua, bizirik jaiotako 1000 haurreko) 2001. urtean erakusten du, herrialdeka. Grafikoak zifra honen aldaketa erakusten du 1960 eta 2001 artean, bederatzi herrialde-taldetan. ○ Beharbada positiboak irudituko zaizkigu haurren eta jaioberrien heriotza-zifrak. Osasun publikoari, higieneari eta aurreko grafikoan aipatutako inokulazio-programei esker, munduko eskualde guztietan haurren heriotza-tasaren beherakada nabarmena izan da azken urteotan. Egun haurrek hiltzeko duten probabilitatea txikiagoa da, eta hau nolabaiteko garapenaren froga da, baita gutxien garatutako herrialdeetan ere. Ekialdeko Asiak izandako hazkunde industrial eta ekonomiko azkarra eta adierazle horien hobekuntza parean garatu dira. Egun Ekialdeko Asiako haur batek hiltzeko probabilitate apur bat handiagoa du, Europako eta AEBetako haur batek baino. Zenbait herrialdek, batez ere Kubak, haurren heriotza-tasa maila minimotara jaistea eta hazkunde ekonomikoa beti elkarrekin joaten ez direla frogatu dute: osasun-programa publikoekiko konpromiso sendoa eta ondo bideratutako gastua aski dira. Baina zifra hauek alde kezkagarri bat dute. Zifra absolutuetan aurrerapausoak eman dira. Baina, herrialde aberatsenekin alderatuz, herrialde txiroenetako egungo haurren heriotza-tasa erlatiboki okerragoa da, duela hogeita hamar urte baino. 1960ean, haurren heriotza-tasa Sahara Azpiko Afrikan 4,3 aldiz handiagoa zen industrializatutako herrialdetan baino; gaur egun, 21 aldiz handiagoa da. Hobekuntza orokorra gertatu da, baina esparru honetan desberdintasun-maila nabarmenki hazi da errealitatean. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

>150

101–

150

51–1

0021

–50

0–20

1960

1970

1980

1990

2001

050100

150

200

1. E

kial

dek

o A

sia

eta

Paz

ifiko

a2.

Eki

ald

eko

Eu

rop

a et

a E

rdik

o A

sia

3. L

atin

oam

erik

a et

a K

arib

ea4.

Eki

ald

e E

rtai

na

eta

Ipar

Afr

ika

5. H

ego

Asi

a6.

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

7. E

rren

ta a

ltuko

ELG

E

Urt

ebet

e b

ain

o le

hen

ago

hild

ako

en k

op

uru

a,b

izir

ik ja

iota

ko 1

000

hau

rrek

o (2

001)

76 5 4 1 3

2

1960

–200

1 al

dak

eta

Dat

uri

k g

abe

Mundu desorekatu honen 100 irudi 55 40. Klase sozialaren eraginak haurren heriotza-

tasaren gainean

● Lerro bakoitzak (adierazitako herrialde eta eskualde bakoitzerako) maila sozio-ekonomikoarekin lotutako haurren heriotza-tasaren profila erakusten du. “I”-k segmentu sozio-ekonomiko baxuena adierazten du (familiaren aktiboen balioespenean oinarrituta), eta “V”-k altuena. Horrela, lerroek ezkerretik eskuinera duten beheranzko joerak segmentu sozio-ekonomiko baxuenek haurren heriotza-tasa handiagoa dutela esan nahi du. ○ Ez da ohikoa osasun-arloko datuak maila sozio-ekonomikoaren arabera sailkatuak aurkitzea. I-etik V-erako sailkapena askotan erabili izan da. Hala ere, ez da errenta-iturriaren araberako klasearen kontzeptu kualitatibo (mozkinak eta soldatak, adibidez) batzuen baliokidea. Sailkapen hau, ordea, aberastasun monetarioan oinarritzen da eta korrelazio estua du klaseko beste ideia batzuekin. Emaitzak oso zirraragarriak dira, oso deigarriak izan ez arren. Beste errentaren datu batzuek bezala, honakoa adierazten dute: batez besteko nazionalak estatistika sozialetan eta ekonomikoetan oso esanguratsuak direla iriztea oso engainagarria da. Ia lerro guztiek beheranzko joera dute, ezkerretik eskuinera. Honek aberastasunaren eta osasunaren artean lotura menderatzailea dagoela adierazten du: familia zenbat eta aberatsagoa izan, orduan eta beren seme-alabak gazte hiltzeko probabilitatea baxuagoa izango da. Zenbat eta beheranzko joera gogorragoa izan, orduan eta handiagoa izango da desberdintasuna. Desberdintasun kasurik argienetarikoa Bolivia litzateke. Haur txiroenentzat, haurren heriotza-tasa 150ekoa da, bizirik jaiotzen diren mila haurreko. Boliviako datua okerragoa da, Sahara Azpiko Afrikako hainbat herrialde pobretako datuak baino. Baina Boliviako klase aberatsenen artean haurren hilkortasuna 30ekoa da, bizirik jaiotzen diren mila haurreko. Datu hori Indiako, Txinako eta Iraneko batez bestekoak baino baxuagoa da; era berean, herrialde garatutakoak baino askoz altuagoa. Datu mota horiek honakoa ohartarazten dute: batez besteko nazionalak hobetzeko arazo larriagoak dituzten gizarteko segmentuei neurrigabeko arreta eman behar zaie. Gehienetan segmentu pobreenak izango dira, baina baliteke aberastasun-kategoria horrek eskualde-mailako edo etnikoak diren beste desberdintasun batzuk ezkutatzea. Arazoa, beraz, hein handi batean politikoa da. ► FERRANTI et al. 2003

0

50

100

150

200

I II III IV V

5 u

rte

bai

no

gu

txia

go

ko h

aurr

en h

erio

tza-

tasa

, biz

irik

jaio

tako

100

0 h

aurr

eko Sahara Azpiko Afrika

Haiti

Hego AsiaBolivia

Ekialde Ertaina

Guatemala

Peru

Kolonbia

Paraguai

Maila sozioekonomikoa (familien aktiboen arabera)

Nik AC

Brasil

RD

AO

Nik - NikaraguaRD - Dominikar ErrepublikaAC - Erdialdeko AsiaAO - Ekialdeko Asia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 56 41. Trantsizio epidemiologikoa

● Itzalarekin dauden bi laukizuzenek 2001eko heriotzak, guztira, adierazten dituzte. Biak lerro horizontalen bidez bananduak daude 10 eskualdetako heriotzen arabera. Ezkerreko grafikoan bertikalki bananduak daude hiru heriotza-kausen arabera: I: gaixotasun kutsakorrak eta erditzearekin eta amatasunarekin lotutakoak; II: gaixotasun ez-kutsakorrak, batez ere minbizia eta gaixotasun kardiobaskularrak; III: istripuak, eraildakoak eta bere buruaz beste egindakoak. Eskuineko irudian hildakoen adinaren arabera banatzen dira. ○ Garapen-mailaren eta heriotza-kausen patroien arteko erlazioa estua dago. Eskualde txiroenetan heriotza gehienak I. motako kausengatik dira. Eskualde garatuagoetan heriotza-kausa horiek ia ezabatuak daude eta heriotza gehienak II. motako kausengatik dira. III. motako heriotzek heriotza guztiekiko erlatiboki ehuneko oso baxua islatzen dute eta eskualdeen artean ezberdinak dira, baina garapen-mailarekin zerikusi handirik izan gabe. Sahara Azpiko Afrikan heriotzen %70 I. motako heriotzekin lotuta daude eta ELGEko herrialdeetan zifra hori %5ekoa da; beraz, desberdintasuna arlo horretan nabaria da. I. motako heriotzen eta 15 urtetik beherakoen heriotza-tasaren arteko lotura estua dago. Hiru heriotza-kausen aldaketek generoarekin zerikusia dute. 45 urtera artekoen artean herrialde txiroenetan heriotza-kausak I. motakoak dira eta batez ere emakumezkoetan. II. eta III. motako heriotza-kausen artean gizonezkoak dira nagusi hein handi batean. Gizon/emakume ratioa izugarria da III. motako heriotzen artean 40 urtera artekoetan (<<33). ► OME 2002

Men

deba

ldek

o Eu

ropa

Japo

nia

eta

Aus

tral

asia

AEB

eta

Kan

ada

Ekia

ldek

o Eu

ropa

eta

S

ESB

ohi

a

Ekia

ldek

o A

sia

eta

Pazi

fiko

a

Heg

o Ek

iald

eko

Asi

a

Lati

noam

erik

a et

a K

arib

ea

Heg

o A

sia

Ekia

ldek

o M

edit

erra

neo

Her

iotz

ak, g

uzti

ra 2

001

= 56

,553

,860

Her

iotz

aren

kau

sa

Her

iotz

a ge

rtat

u de

n ad

ina

I Mot

a

II

I

II<1

5 ur

te15

–70

>70

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

eta

Mag

reb

Mundu desorekatu honen 100 irudi 57 42. Gaixotasun-zama

● Grafikoak 23. grafikoan landutako bizitza bizi-itxaropen osasuntsuko estimazioak egiteko metodologia laburtzen du. ggdbu (gaitasun gabeziaren arabera doitutako bizi-urtea) Osasunaren Nazioarteko Erakundeko ikerlariek garatutako neurria da bai garaiz aurreko heriotzagatik bai gaitasun gabeziagatik galdutako bizi-urte osasuntsuak kalkulatzeko. Goiko barrak 2001. urtean galdutako urte-kopurua azaltzen du eta besteek galera hori sexuaren, adinaren, gaixotasun-motaren edo kontinentearen arabera nola banatzen den. ○ Bizi-urteak ez dira homogeneoak eta, beraz, bizi-itxaropen datua ez da bere kaxa ongizate fisikoaren edo osasunaren adierazlerik egokiena. Ongizatea hobe kalkula genezake erikortasunaren eta gaitasun gabeziaren adierazleak izango bagenitu. OMEak bere “La carga mundial de morbilidad” ikerketan gaitasun gabeziaren munduko lehen inbentario praktikoa martxan jarri nahi izan du, hilkortasunaren bere estimazioekin konbinatuz, gaixotasun-zama neurtzeko neurri bat sortzeko asmoz (orain urtero berriztatzen da “Informe sobre la salud en el mundo” txostenean). Estimazio hori perfektua izatetik urrun egon arren, bizi-itxaropenaz harago dauden adierazle egokiagoak bilatzeko erabil daiteke giza garapena hobe ulertzeko bidean. Gizonezkoek galeren erdia baino apur bat gehiago jasatea beren heriotza-tasa altuxeagoen arrazoi dira. Eta galeren %40 haurrek jasatea ere, euren heriotza-tasa altuen garrantzi kezkagarriaren adibide da. Horrek zerikusi handia du hilkortasun eta gaitasun gabezien arrazoi nagusiak infekzioak eta jaiotzaren inguruko eragozpenak izaten jarraitzearekin. Grafikoko beheko barrak geografikoki banatuta, bizi-urte osasuntsuen galeraren estimazioa erakusten du. Logikoa den bezala, oso banaketa ezberdina erakusten du biztanleriaren banaketarenarekin alderatuta. Zehazki, atal honetan azaldutako grafikoekin bat, bizitza osasuntsuaren gehiegizko galera Afrikan eta Hego Asian jasaten dute. ► OME 2002, 2003

Ad

ina

0–

45

– 14

15–

2930

– 44

45–

4960

– 69

70 – 79

> 80

Em

aku

mez

koak

II M

ota

III M

ota

Afr

ika

Men

de-

bal

dek

o

Asi

aE

uro

pa

Eki

ald

eko

Asi

a e

ta P

azif

iko

a

Gai

xota

sun

-zam

a o

soa

(1.4

90.1

26 m

illio

i GG

DB

U, 2

002

Giz

on

ezko

ak

I M

ota

ko g

aixo

tasu

nak A

mer

ikak

Heg

o e

ta H

ego

Eki

ald

eko

Asi

a

010

2030

4050

6070

8090

100%

Mundu desorekatu honen 100 irudi 58 43. Heriotza-ereduen aldaketak

● Grafikoko kurbek adierazitako 15 herrialdeetan aipatutako adinaren azpitik (ardatz horizontala) hiltzen diren pertsonen ehunekoa (ardatz bertikala) erakusten dute. Zifrak 1995ekoak edo aurreko urte hurbilenekoak dira. ○ Adineko hilkortasun-patroiak haur txikiak erlatiboki kantitate altuetan hiltzen direla adierazten du, baina gero hilkortasunak beherantz egiten du nabarmen 5 eta 35 urtera arteko zatian; ondoren, ordea, gorantz egiten du maila oso altuetara talde helduagoetarako. Patroi unibertsalak honakoa adierazten digu: herrialde batzuek haurren heriotza-tasa oso altua izan arren, heriotza batez ere pertsona zaharren artean gertatzen den fenomenoa da. Baina begirada zorrotzagoa botaz, gertatzen diren heriotzak ondo aztertuz irudi ezberdina atera dezakegu. Biztanlerian haurren proportzio handiagoa eta haurren heriotza-tasa altua duten herrialdeetan, heriotza batez ere haurren artean gertatzen da, ez helduen artean. Hainbat herrialdek datu egokiak izan ez arren, adibide lazgarri batzuk aurki ditzakegu: Malin (lehen kurba) hiltzen diren %60 baino gehiago 5 urtetik beherako haurrak dira; Pakistanen (bigarren kurba) heriotzen %40 urte batetik beherako haurren artean izaten dira eta %50 5 urtetik beherakoen artean. Erresuma Batuan, aldiz, (hamabosgarren kurba) heriotzen hiru laurdena 70 urte baino gehiagokoen artean gertatzen da eta ia erdia 80 urte baino gehiagokoen artean. Beraz, heriotzaren fenomenoaren esanahia ezberdina da herrialde bakoitzean. Erresuma Batuan zein beste herrialde aberatsetan pertsona gazte baten heriotza ezohikoa da. Ia legea bailitzan, haur bat bere gurasoak baino goizago hiltzen bada, heriotzaren presentzia oso zapaltzailea da. ► NBE 2004

Adina, urtetan adierazita0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

0

20

40

60

80

100A

die

razi

tako

ad

inar

en a

zpit

ik h

erio

tzak

% (

1995

)

1

2

3

4

5 6

78

910 11

12

15

14

13

1. Mali2. Pakistan3. Afrika Erdiko Err.4. Guatemala5. Moroko6. Egipto7. Filipinak

8. Mexiko 9. Hegoafrika10. Brasil11. Txina12. Koreako Errep.13. Errusiar Fed.14. Japonia15. Erresuma Batua

Mundu desorekatu honen 100 irudi 59 44. Osasun arloko gastuen inguruko

desberdintasunak

● Puntu bakoitzak herrialde bat adierazten du eta gobernu horrek 1998. urtean osasunean per capita egindako gastua (ardatz bertikala) adierazten du, eta gaixotasun-zamaren neurria edo osasun-beharra (ardatz horizontala). Neurri hau 80 urte eta bizi-itxaropen osasuntsuaren (gaitasun gabeziaren arabera doitua) arteko diferentzia da. (<<25). Erreferentzia gisa egoerarik onena denek 80 urtera arte bizitzaz gozatzea izango litzatekeela uste da, gaixotasun bidezko gaitasun gabeziarik gabe. Zifra hori zenbat eta altuagoa izan idealaren diferentzia gero eta handiagoa da eta ondorioz gaixotasun-zama ere. Puntuak eskualdeka ezberdintzen dira eta herrialde espezifiko batzuk adierazten dira. ○ Grafiko honetan gastuen eta osasun-beharren arteko erlazio estua dagoela argi ikusten da: zenbat eta handiagoak izan osasun-beharrak hainbat eta urriagoak dira osasun-gastuak. OMEren arabera, hegoko herrialdeek gaixotasun-zama osoaren %92 jasaten dute (ggbduan neurtuta); bestalde, osasun-gastuen %80 iparreko herrialdetan gertatzen da. Grafiko honek erlazio gaizto hori islatzen du. Azalpen posible bat gastuen eta beharren arteko erlazioaren apurketan aurki dezakegu, bestalde, nahiko arrunta dena gaurko munduko sistema ekonomikoan. Baina badago azalpen baikorrago bat: osasun-gastua handiagoa gaixotasun-zama baxuago batekin lotuta dago; beraz, osasunari ematen zaion lehentasunaren aldeko argudioa da. Hirugarren eta azken azalpen posible bat are baikorragoa litzateke: gaixotasun-zama baxuko herrialdetan per capita gastuaren espektroa zabalagoa da. Beraz, batzuek emaitza eraginkorrak lortzea lortu dute gastu baxuagoarekin. Azken honen ardatza honakoa litzateke: osasun-sistemaren aurrean parekotasuna lortzea gizabanako guztien artean. ► OME 2002

Gai

xota

sun

-zam

aren

neu

rria

510

1520

2530

3540

4550

550

500

1.00

0

1.50

0

2.00

0

Ale

man

ia

AE

B

Jap

on

ia

EB

Irla

nd

a

Esl

ove

nia

Arg

enti

na

Esp

ain

ia Ku

ba

Heg

oaf

rika

Nam

ibia

Bo

tsw

ana

Txe

kiar

Err

ep.

Fran

tzia

Men

deb

ald

eko

Eu

rop

aH

erri

ald

e ko

mu

nis

ta o

hia

kLa

tin

oam

erik

a et

a K

arib

eaIp

ar A

mer

ika

eta

Au

stra

lasi

aA

frik

aA

sia

Osasun-gastu publikoa ($EAP)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 60

45. Familien eta etxeen tamaina

● Diagrama honek azken aldian hainbat eskualdetako eta herrialdetako familien batez besteko tamaina erakusten du. Barrak ardatz horizontalarekiko neurtzen dira. Bi lerroek (ardatz horizontalarekiko ere) Europan eta AEBetan 1930etik aurrera familiaren tamainan izan den bilakaera erakusten dute. Datak ordea, ardatz bertikalean adieraziak daude. ○ Datuek herrialdeen artean familiaren tamainarekiko eta etxeekiko dauden diferentziak eta garapen erlatiboarekiko itxurazko lotura adierazten dute. Hala ere, familiaren inguruko ikerketek patroi argia egotearen inguruko zalantzak agerian jartzen dituzte. Dena den, herrialde txiroenetan familien tamaina handiagoa da jaiotza-tasa altuengatik eta herrialde aberatsetan baxuagoa da jaiotza tasaren beherakada dela eta. Baina familien tamaina beste arrazoi batzuengatik ere jaitsi da. Batez ere, gero eta arraroagoa delako belaunaldi ezberdinak batera bizitzea. Herrialde aberatsenetako jendeak familia uzten du gazte garaian eta beharbada hainbat urte beranduago bere gurasoak gonbidatzen dituzte eurekin bizitzera. Herrialde garatuetako nagusiak bikoteka, bakarrik edota instituzioetan bizi dira. Hori pentsio-sistema unibertsalari esker azal daiteke. Egun, Erresuma Batuan 65 urtetiko gorakoen %8 soilik bizi da beren seme-alabekin, Hego Korean, ordea, %77. Elkartasunak eta etxeko lanak banatzeak beharbada biziraupen kolektiboa bermatzen dute. Baina etxe barnetan ere badira desberdintasun eta esplotazio kasu nabariak; adibide horiek ez dira asko zabaltzen famili intimitatea dela eta. Famili txikiak askotan elkartasunaren adibide dira, beste batzuetan independentziaren isla. Hala ere, belaunaldi kopurutik eta tamainatik kanpo, familien barnean desberdintasun lazgarriak daude. ► AEMA 2001; BONGAARTS 2001; DHS 2003

0 2 4 6 8

1995

1990

1985

1980

1975

1970

1965

1955

1960

1950

1945

1940

1935

1930

2000

Pertsona-kopurua, etxe bakoitzeko

Alemania 1998Suedia 1995

Herrialde garatuakGrezia 1991

Espainia 1998

Kolonbia 2000Dominikar Errep. 1999

LatinoamerikaGuatemala 1998/9Nikaragua 1997/8

Kazahkstan 1999Armenia 2000

AsiaKanbodia 2000

India 1998/9

Ghana 1998Hegoafrika 1998

Sahara Azpiko AfrikaBurkina Faso 1998/9

Senegal 1997

Turkia 1998Egipto 2000

Ekialde ErtainaJordania 1997

Yemen 1997

AEBMendebaldekoEuropa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 61

IV. Lurra, nekazaritza, elikadura eta gosea

Mundu desorekatu honen 100 irudi 62 46. Planeta zatituz

● MapInfoko Eric Dudley-k egin zuen goiko eskuinaldean dagoen lurraren azalera bereko proiekzioa (ikus “datuak, grafikoak eta testua”). Laukiek azalera horren zehaztutako kategorien azpi-zatiketak adierazten dituzte. ○ Badira gure planetari buruzko oinarrizko datu batzuk biziraupenareneko baldintza fisiko objektiboak baldintzatzen dituztenak eta gizakien arteko desberdintasunean eragin zuzena dutenak. Planetaren azaleraren %70 ura da eta erabilera anitzak eta beharrezkoak ditu. Liburuaren atal honetan aztertzen diren elikagaien iturri zuzen gisa, lurrak baino askoz garrantzi txikiagoa du. Kontsumitzen diren proteinen % 6 eta kalorien % 2 inguru ematen ditu. Ur gezak, nola ez, lurrak elikagaiak emateko gaitasuna eta gizakien ongizatea eta osasuna mantentzeko beharrezko funtzioak betetzen ditu. Nekazaritza da ur gezaren kontsumoaren erantzule nagusia. Zenbait elikagai eta beste gauza positibo asko basotik datoz. Baina gizakientzako elikagaien % 90 larreetan eta lur landuetan sortzen dira -eta horrela jarraituko du izaten-, horiek guztira lurraren azaleraren % 10 baino ez badira ere. Grafiko honetan agertzen diren kategorien proportzioak ez dira finkoak. Muga bakoitza gatazka-lerro bat da, naturaren indarren eta gizakien jardueraren arteko aurreratzeen eta atzeratzeen ondorioa. Planetaren berotzeak lurraren azala murriztuko du; deforestazioak landaretzaren azalera murriztuko du. Eta gizarte-borroka etengabea gertatzen da lurraren erabileraren inguruan, baso, larre eta lur landuen muga anitzen inguruan. ► MUNDUKO BALIABIDEEN INSTITUTUA 2004

Mundu desorekatu honen 100 irudi 63 47. Lurraren banaketa

● Goiko irudian lur landagarria ageri da hektareatan, pertsonako eta kontinenteko. Behekoek gauza bera erakusten dute hiru kontinenteetan gehien eta gutxien duten bi herrialdeetan. ○ Munduan pertsonako hektarea laurden bat lur landagarri dago. Baina biztanleriaren banaketak geografikoki duen itxuraren guztiz kontrako banaketa du; horrela, Ozeaniak Europak halako ia bost du eta Asiak baino 13 bider gehiago. Beheko irudiek ere nabarmen erakusten dute kontinenteak ez direla homogeneoak: Kazakhstanek Koreako Errepublikak baino 45 bider lur gehiago du pertsona bakoitzeko; Zambiak Egiptok baino 12 aldiz gehiago eta Argentinak 7 bider Kolonbiarena. Garai moderno hauetan harrigarria da lur erabilgarriaren eta nazio-aberastasunaren artean dagoen erlazio urria. AEBek eta Australiak nekazaritzan oinarritu dute beren garapena; beste batzuek (Erresuma Batuak eta Japoniak), aldiz, produktu industrialak esportatu dituzte eta elikagaiak inportatu. Lur landagarriaren esleipen hain txikitik abiatuta, hedatuz doan gizarte batek bere elikagai ia guztiak ekoiztu behar ditu. Baina lurra janaria ekoizteko beharrezko osagarrietako bat baino ez da. Beraz, lurra urria denean modu trinkoan ustiatzen da, hau da, beste faktoreen kopuru handiagoak erabiliz: laneskua, ura, ongarriak, pestizidak eta makinaria. ► MUNDUKO BALIABIDEEN INSTITUTUA 2004

0,15

0,29

0,35

0,56

1,97

0.26

Hektareak pertsonako (1997)

Asia

Afrika

Hego Amerika

0,43Europa

Ipar eta Ertamerika

Ozeania

Mundua

0 0,5 1 1,5 2

0,05

0,07

0,61

0,61

Egipto

Congoko Errep.

Zambia

Sudan

0,11

0,15

0,59

0,76

Venezuela

Kolonbia

Guyana

Argentina

0,04

0,07

0,11

0,18

0,54

1,8

Koreako Errep.

Bangladesh

Txina

India

Mongolia

Kazakhstan

Afrika

Hego Amerika

Asia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 64 48. Nekazaritza-eredu desberdinak

● Hau, 37. grafikoa bezala, erradial itxuradun grafikoa da. Kasu honetan, sei ardatzek nekazaritzako produktuen edo bitartekoen alderdiren bat irudikatzen dute aipatutako zazpi herrialdeetan eta eskualdeetan; bakoitzak bere hexagonoa du. Aldagai bakoitzaren mundu mailako batez bestekoa ardatz bakoitzaren distantzia berean kokatua dago hexagono erregularra osatuz. Gainerakoek ez dituzte balio absolutuak islatzen munduko batez beste horrekiko balio erlatiboa baizik. ○ Grafiko honek munduko nekazaritzen artean dauden alde handiak erakusten ditu. Afrika, lur erabilgarriaren munduko batez bestekoan egonik, batez besteko horren produktibitate maila baino apalagoa du, baina aldi berean bitarteko gutxien erabiltzen ditu. Txinan, errendimendu maila altu erlatiboa, ureztapenaz eta ongarrien erabilpen handiarekin batera gertatzen da. Frantzian, errendimendu altua lortzen da ongarri eta makineria kopuru handien erabilpenarekin. Ipar Amerikak errendimendu altuak lortzen ditu ureztapen maila baxuaz, baina traktoreen eta ongarrien erabilpen zabalaz. Errusiako nekazaritza estentsiboa eta errendimendu baxukoa da, baina manufakturatutako bitarteko gutxi erabiliz. Indiak, Txinak bezala, ureztatutako lur asko ditu, baina ongarri askoz gutxiago erabiltzen du eta errendimendu baxuagoak ditu. Hego Amerika munduko batez bestetik oso hurbil dago, lur erabilgarrien kopuru handiagoa eta ureztatutako lurren kopuruan nabarmen azpitik egon arren. Grafiko hau, nekazaritzako bitartekoen erabilpenen eta euren arteko ordezkatze posibleen adierazpen garbia da, bai eta nekazaritza bezalako jarduera batek mundu mailan duen dibertsitatearena ere. ► MUNDUKO BALIABIDEEN INSTITUTUA 2004

Ardatzak Hexagonoak1. Per capita uzta-hektarea Ipar Amerika2. Ureztatutako uztaren ehunekoa Errusia Fed.3. Ongarriak hektareako Frantzia4. Traktoreak hektareako India5. Laboreak, Kg hektareako Txina6. Sustrai eta tuberkuluak, Kg hektareako Hego Amerika

Sahara Azpiko Afrika

1

2

3

4

5

6

Mundu desorekatu honen 100 irudi 65 49. Errendimenduak eta iraultza berdea

● Grafikoak 60ko hamarkadaren hasieratik hona nekazaritzaren laboreen ekoizpenak izan duen bilakaera erakusten du. Goiko irudiak munduko batez bestekoa bere osotasunean adierazten du eta behekoak Txinarena soilik. Datuak aipatu urteetako batez besteak dira. ○ Grafiko hauetan agertzen den 40 urtetik gorako epealdian hektareako munduko laboreen ekoizpena bikoiztu baino gehiago egin da eta Txina bezalako herrialde batzuetan, askoz gehiago hazi da. Horrek, eta oraindik posible den tokietan laborantza-eremuen hedatzeak, elikagaien ekoizpen osoa nabarmen handitzea eragin du, hein handi batean <<iraultza berdea>> izenez ezagutu den prozesuari esker. Hau da, berrogeita hamarreko eta 60ko hamarkadetan ikerketarako institutuek eta laboreen arloko enpresek garatutako laboreen hazi mota berrien erabilpena gertatu da. Hazi mota berri horiek aurrekoek baino errendimendu handiagoa ematen zuten hektareako, betiere modu jakin batetan erabiliz. Ur, ongarri eta pestizida kopuru handiagoak behar zituzten. Horrela, nekazariek lortutako emaitza handiagoa zen, baina hasieran garestiagoa. Askok prozesu horrek desberdintasunak handitu dituela diote, nekazari aberatsenak, eta ez txiroenak, baitziren hazi mota berri horiek eskuratu ahal zituztenak eta ondorioz, lurraren kontzentrazioa handitu egin da, eta zenbait lekutan, Indian kasu, lurren eskasia handitu egin da. Indiaren kasuan, ordea, ezadostasuna da nagusi iraultza berdeak desberdintasunean izan duen eraginaren inguruan. Iraultza berdea ez zen izan ezohiko gertakizuna. Garrantzi handiko hazi mota berriak agertu dira; errendimendu potentzial handiagoa izan, pestizidak hobe jasan eta ureztapen gutxiago behar dute. Are gehiago, nekazariek orain genetikoki eraldatutako haziak ere eskuragarri dituzte. Prozesuarekiko kritiko agertu direnek esaten dute horrek monolaborantza elikagai bakarraren landaketa gehiegi sustatzen duela, dibertsitate biologikoa apurtu eta nekazariak hazi horiek ekoizten dituzten enpresen mende geratzen direla. ► FAOSTAT 2003a

arroza garia artoa

Txina

MunduaK

ilog

ram

oak

hek

tare

ako

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

1000

2000

3000

4000

5000

Mundu desorekatu honen 100 irudi 66 50. Nutrizioa: kalorien eskuragarritasun

desberdina

● Mapak 2001. urtean egunean pertsonako eskuragarri diren kilokaloria-kopurua erakusten du. FAOk urtero argitaratzen ditu datu horiek eta honela neurtzen da: elikagaien nazio-ekoizpena edo estimazio bat gehi elikagaien inportazio garbiak, dena kalorietara bihurtua, galerak islatu nahi dituen faktore baten bidez murriztua, eta dena zati populazioa. ○ Mapa honen oinarrian diren datuek elikaduraren alderdi jakin baten baitan, hots, elikadura-energian edo kaloria-kopuruan, nazioartean gertatzen diren desberdintasunen oinarrizko informazioa ematen dute. Ezin dira behar kalorikoak pertsonako zifra bakun batean bildu, pertsona bakoitzaren metabolismoaren, jarduera fisikoaren, pisuaren eta adinaren araberakoa baita. Baina lehen hurbilketa gisa, datu hauek egia balira, batez besteko kaloria-kopurua 2000tik beherakoa den herrialdeetan, elikagaien banaketa edozein delarik ere, ia ziurtasun osoz elikadura-energiaren horniketa txikiegia dela esango ligukete. Eguneko datua 3000tik gorakoa den herrialdeetan, elikagaien banaketa oso desberdina ez bada, elikadura-energiaren horniketak nahikoa izan beharko luke. 2000 eta 3000 arteko kaloria-kopurua duten herrialdeetan gizakien desnutrizio-mailaren tamaina elikagaien banaketaren araberakoa izango da oinarrian. Datuak nazio-mailako per capita batez besteak direnez, ez dute informaziorik ematen kontsumo horien banaketaren inguruan. Ondorioz, datu horiek gehienez elikagaien beharrezko kontsumoaren gaineko hurbilketa soila izango lirateke. Duten alde ona erregulartasunez argitaratzen direla da; agian urte batetik besterako mugimenduak baliotsuagoak dira urteko maila soilak baino. ► FAO 2003b

< 1.

750

1.75

1–2.

000

2.00

1–2.

500

2.50

1–3.

000

3.00

1–3.

500

> 3.

500

Dat

uri

k g

abe

Eg

un

ean

per

tso

nak

o e

sku

rag

arri

den

kilo

kalo

ria-

kop

uru

a (2

001)

):

Mundu desorekatu honen 100 irudi 67 51. Desnutrizioaren eragina

● Bi diagramak desnutrizioak (elikadura-energiaren gutxiegizko horniketa) munduan eta eskualde nagusietan duen eraginaren gainean FAOk emandako azken informazioa laburtzen du. Informazioa ez dago aurreko grafikoan islatutako urtean eskuragarri dauden kalorien kopuruan oinarrituta, baizik eta aldiro eguneratzen diren Munduko Elikadurari buruzko Inkestetan. Horietan munduko leku ezberdinetako etxeetan egiten den kontsumoaren gaineko inkesta zehatzak erabiltzen dira irudi orokorra emateko batzen direnak. ○ FAOk 800 milioi pertsona baino gehiagok (munduko populazioaren seiren bat) 1999. eta 2001. urteen artean desnutrizioa jasan zuela ondorioztatzen du, hau da, bi hamarkada lehenago baino kopuru txikiagoa baina aurreko hamarkadakoa baino handiagoa. Aurreko hamarkadarekin alderatuz, azpielikatutako pertsonen kopurua murriztu egin zen Latinoamerikan, Hego Asian mantendu eta Ekialdeko Asian murriztu (azken 5 urtetan handitu bazen ere) eta modu nabarmenean areagotu zen Afrikan. Azpielikatutako pertsonen estimatutako ehunekoak beheko irudian agertzen dira. Berriz ere, deigarria da Afrikan gosearen eragina murriztu ez izana. Aurreko grafikoko nazio-mailen datuekin alderatuz, hauek, printzipioz, banaketa kontuan hartzen dute. Hala ere, kritika asko jaso dute inkestak egokiak ez direlako eta datu antropometrikoak (haurren pisua, edo pisuaren eta garaieraren arteko ratioak) kalorien kontsumoa baino egokiagoak direlako desnutrizio-maila jakiteko. Hala ere, gosearen eraginaren inguruko estimazioen <<datu ofizialenak>> izaten jarraitzen dute. ► FAO 2003

Ipar Afrika etaMendebaldeko Asia

Sahara AzpikoAfrika

Ekialdeko eta HegoEkialdeko Asia

Hego Asia

Latinoamerika

1999–20011979–81 1990–92

1999–20011979–81 1990–92

0

200

400

600

800

1.000

Sahara AzpikoAfrika

Ekialdeko eta HegoEkialdeko Asia

Latinoamerika

Hego Asia

Ipar Afrika etaMendebaldeko Asia

a. Azpielikatutako pertsonen kopurua eskualde nagusietan

b. Azpielikatutako pertsonen ehunekoa eskualde nagusietan

mili

oia

k

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Mundu desorekatu honen 100 irudi 68 52. 20 urteko arrakasta eta porrota elikadura-

ekoizpenean

● Grafikoak munduko per capita elikaduraren ekoizpenaren indizea ematen du 1999–2001 urteetarako 1979–81eko batez bestekoa oinarri hartuta (100). Horrela, bi hamarkada horietako aldaketa osoa neurtzen du. ○ Datuek munduari buruzko baieztapen orokorren arriskua argi uzten dute. Oinarrizkoa den per capita elikaduraren ekoizpenean herrialdeak ezin ezberdinagoak dira. Mutur baten pertsonako elikaduraren ekoizpena orain dela 20 urte ekoizten zutenaren erdia ozta-ozta gainditzen duten herrialdeak daude; talde horretan Sahara Azpiko 28 herrialde kokatzen dira. Beste muturrean, epe berean, pertsonako elikaduraren ekoizpena erdia baino gehiago handitu duten herrialdeak daude. Txinan bikoiztu baino gehiago egin da. Sahara Azpiko 7 herrialdeetan bakarrik handitu da elikagaien ekoizpenaren indizea. Datu hauetatik nabarmendu behar dena honakoa da: elikagaien ekoizpena gehien handitu duten herrialdeetako batzuk azken bi hamarkadetan hazkunde ekonomikoaren tasa altuenak izan dituzten herrialde berberak dira. Orokorrean, bereziki azkar industrializatu diren herrialde gisa dira ezagunak. Itxuraz, hazkunde ekonomikoak ez du nekazaritzaren hazkundearen aurka jo. Agian, litekeena da bi sektoreen arteko sinergia gertatu izana, batak bitartekoak eta azken produktuen eskaria emanez besteari. Agian horrek sektorekako hazkunde orekatuak dituen onurak baieztatzen ditu (Hong Kong eta Singapur salbuespenak dira, baina horien nekazaritza-sektorea hutsaren hurrengoa da). Elikagaien ekoizpenaren inguruko datu ofizialak interpretatzeko garaian arreta handia izan behar da. Izan ere, horiek beti uzten dituzte kanpoan merkatutik kanpo nekazariek eta jabe txikiek jasotako kopuru urriko uztak. Monolaborantzen Elikagai bakarreko ekoizpenaren aseezinezko hedapenaren eta lurraren jabetzaren kontzentrazioaren ondorioz, baliteke maila urriko ekoizpen hori murriztea merkataritza izaera duten zenbait elikagai handiren prezioek gora egiten dutenean. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

0

50

100

150

200

Txin

a

Arabia

r Em

irerri

Bat

uak

Kanbodia

Libano

KuwaitVietnam

100–150: Nigeria, Malaysia,Brasil, Peru, Egipto, Txile,Portugal, Laos, Iran, SaudiArabia, Koreako Errep., Uruguai,Ghana, Benin, Indonesia, Tunisia,Paraguai, Burkina Faso,Myanmar (Birmania), Pakistan,Ginea Bissau, Bolivia, Espainia,India, Kanada, Ekuador, Maroko,Belgika, Australia, Irlanda, CostaRica, Aljeria, Nepal, Danimarka,Argentina, Oman, Guatemala,Zeelanda Berria, Jamaika,Thailandia, Libia, Bangladesh,Austria, Mexiko, Afrika ErdikoErrepublika, Uganda, Kolonbia,Herbehereak, Senegal, Grezia,AEB, Frantzia, Alemania, Malawi,Jordania

50–100: Italia, Erresuma Batua,Txad, Boli Kosta, Sri Lanka,Turkia, Ginea, El Salvador,Venezuela, Sudan, Kamerun,Filipinak, Trinidad eta Tobago,Mali, Togo, Maurizio, Japonia,Suedia, Polonia, Norvegia,Hungaria, Finlandia, DominikarErrep., Kenya, Suitza, Lesotho,Mozambike, Angola, Yemen,Errumania, Panama, PapuaGinea Berria, Kongoko Errep.,Israel, Siria, Zambia, Gambia,Mongolia, Gabon, Ruanda,Zimbabwe, Tanzania,Madagaskar, Mauritania, PuertoRico, Niger, Bulgaria, Honduras,Nikaragua, Burundi, Haiti, SierraLeona, Namibia, Kongoko ED(Zaire), Kuba, Swazilandia,Botswana, Irak, Hong Kong,Singapur

1979–1981 1999–2001

Mundu desorekatu honen 100 irudi 69 53. Elikadura-krisiak Afrikan

● Mapak 2001ean Afrikan eskuragarri ziren kalorien kopurua erakusten du eta eskuinaldeko grafikoak aldiz, 30 urteren buruan batez besteko kaloria-kopuruaren bilakaera epe horretan gerra zibilak gogor jotako zortzi herrialdeetarako. ○ FAOren estatistika guztiek Afrika gose eta desnutrizio arazo gehien dituen kontinentea dela diote. Eskuragarri diren kaloria-kopuru nahikorik ez duten herrialde gehienak Afrikakoak dira, arlo honetako estatistikak bereziki okerrak direla egia izan arren, eta ondorioz, batzuek horiek zalantzan jarri dituzte edo gutxienez tentuz hartu. Baina, zalantzarik gabe Afrikako zenbait herrialdetan zehar izandako gatazka politikoek, eta horien harira eman diren biztanleriaren desplazamendu behartuek, eragin kaltegarriak izan dituzte herrialdeen nekazaritza-egoeran. Afrika da desplazatutako pertsona-kopuru handiena duen kontinentea (>>108–109). Orokorrean, halabeharrez emigratutako biztanleriarentzat bideratutako elikadura-laguntza ez da nahikoa izan zeuden gabeziak asetzeko eta gatazken jarraipenak (esaterako Sudanen edo Kongoko Errepublika Demokratikoan) elikagaien banaketa zaildu egin du. Klimari lotutako muturreko gertakariek, bai lehorteek bai uholdeek, eragin kaltegarri nabarmena izan dute Afrikako hainbat herrialdetako elikaduraren ekoizpenean. Eskuinaldeko grafikoak adierazten duenez, gerra zibil luzeak bizi dituzten herrialdeek elikadura-energiaren hornikuntzan murrizketak jasaten dituzte. FAOren kalkuluen arabera, 2003. urtean elikadura-larrialdian (gosete larriak jasateko zorian) zeuden 31 herrialdeetatik 23 Sahara Azpiko Afrikan daude. Besteen artean honakoak daude: Ipar Korea, Mongolia, Afganistan, Irak eta Ertamerikako hiru herrialde. FAOren arabera, geroz eta elikadura-larrialdi gutxiago daude hondamendi naturalek eraginda, gizakiek eragindakoak (eta bereziki gudek) handitzen doazen bitartean. ► FAO 2003; FAOSTAT 2003b

Kilo

kalo

ria-

kop

uru

ap

erts

on

ako

eta

eg

un

eko

(200

1)

Kilo

kalo

ria-

kop

uru

a p

erts

on

ako

eta

eg

un

eko

< 1.

750

1.75

1–2.

000

2.00

1–2.

500

2.50

1–3.

000

>3.0

00D

atu

rik

gab

e

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

1.40

0

1.60

0

1.80

0

2.00

0

2.20

0

2.40

0

2.60

0

1 2 3 4 8765

1 S

ud

an2

Lib

eria

3 E

tio

pia

4 E

ritr

ea5

Mo

zam

bik

e6

An

go

la7

Sie

rra

Leo

na

8 K

on

go

ko E

D

Mundu desorekatu honen 100 irudi 70 54. Alderatutako bi dieta

● Erradial izaerako grafiko berri honek Iparreko eta Hegoko herrialdeen batez besteko dieten arteko desberdintasunak adierazten ditu. Ardatz bakoitzak zehaztutako elikagaiaren munduko batez bestearekiko pertsonako kontsumoa neurtzen du. Munduko elikagai bakoitzaren kontsumoa (kaloriatan neurtuta) ardatz bakoitzaren distantzia finkoan adierazi da, dodekagono erregularra osatuz eta 1 zenbakiarekin izendatua dagoena. Horrela, Iparreko herrialdeen dodekagonoa (2) eta Hegokoena (3) elkarren artean eta munduarekin alderagarriak dira. ○ Mundua bi zatitan banatzeak, beti bezala, gehiegizko sinplifikazioa dakar eta talde bakoitzaren barneko alde esanguratsuak ezkutatzen ditu. Hala ere, munduak zer jaten duen ezagutzeko lehen pausu gisa oso adierazgarria da. Lehenik eta behin, Iparreko eta Hegoko dietaren eskemaren tamaina orokorraren aldeak batez bestez Hegoko biztanleek elikagai ia mota guztietatik, laboreetatik, lekaleetatik eta fruitu lehorretatik salbu, Iparrekoek baino gutxiago jaten dutela (kalorietan neurtuta) adierazten du. Oinarrizko beste jakia den tuberkuluen batez besteko kontsumoa ia berdina da talde bietan. Gainerako kalorien kasuan, eta bereziki animalien proteinetan eta koipeetan eta azukreetan Iparrekoek gehiago kontsumitzen dute, alderik handiena edari alkoholdunetan egonik (>>57). Iparreko dieta, garatua, gozoagoa, koipetsuagoa, ugariagoa, ez da horrenbeste oinarritzen landareetan, okela zaleagoa da, alkoholdunagoa eta Hegokoa baino anitzagoa. Herrialde garatuetako dietak erakargarria egiten duten hainbat ezaugarri dituela egia bada ere, zalantza eta galdera asko eragiten ditu ongizatearen lorpen gisa erabiltzerakoan, dieta horrek dituen zenbait ondorio kaltegarri ikusita. Baliteke mundu-mailan dieten inguruan dauden desberdintasunei buruz aritzerakoan, sekula baino argiagoa eta zehatzagoa izatea gabeziaz batera gehiegikeriaz aritzea. Ez bakarrik garapen gabeziaz, garapen gehiegikeriaz ere. ► FAOSTAT 2003b

Lab

ore

ak

Su

stra

iak

eta

tub

erku

luak

Azu

krea

k et

a

edu

lko

ratz

aile

ak

Leka

leak

Fru

itu

leh

orr

ak e

tala

nd

are-

olio

ak

Bar

azki

ak e

ta f

ruta

k

Ed

ari a

lko

ho

ldu

nak

eta

esp

ezia

k

Oke

la e

ta b

arru

kiak

An

imal

ia-k

oip

eak

Esn

ea

Arr

autz

ak

Arr

ain

ak e

ta m

aris

koak 1

2

3

1 M

un

du

-mai

la2

Her

rial

de

gar

atu

ak3

Gar

apen

bid

eko

her

rial

dea

k

Mundu desorekatu honen 100 irudi 71 55. Desberdintasunak txiroen artean I

● Grafiko hau 54. grafikoaren antzekoa da. 1 zenbakidun dodekagonoa munduko batez bestekoa da eta 2, 3 eta 4 zenbakidunak Txina, Brasil eta Bangladesh dira hurrenez hurren. ○ Aurreko grafikoan Iparraren eta Hegoaren artean dagoen aldea agerian geratzen bazen ere, arazo bera du batez besteko guztiekin: desberdintasun ezezagun ugari ezkutatzen du. Grafiko honek eta ondorengo biek, non Hegoko 6 herrialdetako eta Iparreko 3 herrialdetako batez besteko dietak adierazten diren, ezkutuko desberdintasun horren zati bat erakusten dute. Batez besteko horiek ere, estatu-mailako batez bestekoak izanik, herrialdearen baitan klasearen, erlijioaren edo bestelako aldagaien araberako pertsonen arteko desberdintasunak ezkutatzen dituzte. Txinako dieta oso ona da tuberkulu eta labore kopuru handia duelako; era berean, munduko batez bestekoaren goitik dago okelaren, arrautzen eta arrainen kontsumoan. Brasildarrek labore gutxi jaten dute erlatiboki, baina munduko batez bestekoak baino tuberkulu gehiago kontsumitzen dute; beren dieta oso aberatsa da proteinetan eta munduko batez bestekoaren kontsumo baino nabarmen handiagoa dute okelan, esnean eta lekaleetan, baina oso arrain gutxi; azukrearen ekoizle diren gainerako herrialdeek bezala, munduko batez bestekoak baino hiru bider azukre gehiago kontsumitzen dute. Bangladesheko dieta deigarria da bere eskasiagatik; kategoria guztien kontsumoa munduko batez bestekoaren nabarmen azpitik dago, laboreetan izan ezik (kasu honetan arroza). Informazio hori 58. grafikoan zabalduko dugu. ► FAOSTAT 2003b

1

2

3

4

1 M

un

du

-mai

la2

Txi

na

3 B

rasi

l4

Ban

gla

des

h

Lab

ore

ak

Su

stra

iak

eta

tub

erku

luak

Azu

krea

k et

a

edu

lko

ratz

aile

ak

Leka

leak

Fru

itu

leh

orr

ak e

tala

nd

are-

olio

ak

Bar

azki

ak e

ta f

ruta

k

Ed

ari a

lko

ho

ldu

nak

eta

esp

ezia

k

Oke

la e

ta b

arru

kiak

An

imal

ia-k

oip

eak

Esn

eaArr

autz

ak

Arr

ain

ak e

ta m

aris

koak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 72 56. Desberdintasunak txiroen artean II

● Grafiko hau ere, 54. grafikoaren antzekoa da. 1 zenbakidun dekagonoa munduko batez bestea da, eta 2, 3 eta 4 zenbakidunak Errusiako Federakundea, Nigeria; eta Egipto dira hurrenez hurren. ○ Garatutako herrialdeen egungo dieta hein handi batean garapen-prozesua beraren eta elkarren imitazio prozesuen ondorio denez, ez da harritzekoa garapen bideko herrialdeen dieten eskemak Iparrekoenak baino ugariagoak eta aldakorragoak izatea. Grafiko honetan aniztasun horren adiera garrantzitsu batzuk agertzen dira. Batez besteko errusiar hiritarrak animalietatik eratorritako produktuen kopuru handiaz osatutako dieta du, AEBetan gertatzen denaren antzekoa (>>57), baina kopuru txikiagotan, alkoholdun edarien kontsumoan ere (litekeena da emaitza hori Errusiar Federakundean alkohol edarien kontsumoa gehienbat gizonen gutxiengoaren esku dagoelako izatea) (>>28). Nigeriako dietak tuberkuluen eta lekaleen kopuru bereziki handia biltzen du eta animalietatik eratorritako oso produktu gutxi, bereziki okela, esnea eta arrautzak. Egiptoko dieta interesgarria da elikaduran adituek osasunaren ikuspuntutik goratzen duten mediterraneoko dietaren adierazpenetako bat delako (labore, fruta, barazki, lekale, landare-olio ugari, eta animalietatik eratorritako produktuen kopuru txikia). Alkoholaren kontsumoa Hegoko herrialdeetan Iparraldean baino txikiagoa da orokorrean eta Egiptoren kasuan (Islamaren eraginez) ia ez da gertatzen. ► FAOSTAT 2003b

1 M

un

du

-mai

la2

Err

usi

ar F

ed.

3 N

iger

ia4

Eg

ipto

1

2

3

4

Lab

ore

ak

Su

stra

iak

eta

tub

erku

luak

Azu

krea

k et

a

edu

lko

ratz

aile

ak

Leka

leak

Fru

itu

leh

orr

ak e

tala

nd

are-

olio

ak

Bar

azki

ak e

ta f

ruta

k

Ed

ari a

lko

ho

ldu

nak

eta

esp

ezia

k

Oke

la e

ta b

arru

kiak

An

imal

ia-k

oip

eak

Esn

eaArr

autz

ak

Arr

ain

ak e

ta m

aris

koak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 73 57. Desberdintasunak aberatsen artean

● 54. grafikoan bezala, 1 zenbakidun dodekagonoa munduko batez bestekoa da, eta 2, 3 eta 4 zenbakidunak AEB, Espainia eta Japonia dira hurrenez hurren. ○ Hemen alderatutako hiru herrialdeek munduan ongi elikatutako herrialdeen artean daude. Munduko batez bestekoa adierazten duen dodekagonoa hamabi-aldeko irudia grafiko honetan nabarmen txikitu behar izan da hiru herrialde horiek dituzten dieta nabarmen handiagoak erakutsi ahal izateko. Denek munduko batez besteko laboreen kontsumoa baino txikiagoa dute, hau da, hiru dieta horietako bat bera ere ez dago oinarrizko elikagai baten nagusitasunean oinarrituta. AEBen dietan lau erpin nabarmentzen dira: azukreak, okela, esnea eta edari alkoholdunak. AEBetako animalien proteina-kopuru altuko dietaren zergatia ez dago herritarren gustuetara lotua soilik: nutrizionistek XX. mendean zehar modu ofizialean osasuna eta ahalik eta garapen fisikorik handiena lortzeko asmoz sustatu zuten: AEBetako armadak animalien proteina asko hartzeak soldadu indartsuak sortzen zutenaren ustea (eta etorkizuneko soldadu indartsuen ama indartsuak) sustatu zuen; eta abeltzainen lobby indartsuak eta okelaren industrian interesa duten gainerako aldeek ere hala egin zuten. Espainiarrek estatubatuarrek baino okel, fruta, barazki eta edari alkoholdun gehiago kontsumitzen dute, baina azukre eta arrautza gutxiago (eta hori tortilla famatua dela eta guzti!). Espainiarrek kontsumitzen duten arrain eta marisko kopurua oso handia da, baina Japoniaren mailatik oso urrun gelditzen da. Japoniako populazioak arrain eta marisko kopuru ikaragarria kontsumitzen du munduko gainerako herrialdeekin alderatuz (munduko batez bestekoa lau bider inguru); Japoniak arrautza kontsumo-mailarik altuena du; baina gainerako kategoria guztietan bere kontsumoa AEBetakoa eta Espainiakoa baino txikiagoa da. AEBetako biztanleek janari-ohitura ez oso osasungarriak dituztela eta europarrek, berriz, dieta mediterraneoa dela medio, ondo eta zentzuz jaten dutenaren ideia arras zabaldua nekez izan daiteke datuen analisien ondorio: jaiotze uneko bizi-itxaropena zertxobait altuagoa da Espainian (78,2 urte) AEBetan (77,5 urte) baino. Japonian, ordea, nabarmen altuagoa da, 81,1 urte (>>25>>128). Alde hori dieta desberdintasun horietan zenbateraino oinarritzen oso kontu eztabaidatua da. ► FAOSTAT 2003b

1

2

3

4

1 M

un

du

-mai

la2

AE

B3

Esp

ain

ia4

Jap

on

ia

Lab

ore

ak

Su

stra

iak

eta

tub

erku

luak

Azu

krea

k et

a

edu

lko

ratz

aile

ak

Leka

leak

Fru

itu

leh

orr

ak e

tala

nd

are-

olio

ak

Bar

azki

ak e

ta f

ruta

k

Ed

ari a

lko

ho

ldu

nak

eta

esp

ezia

k

Oke

la e

ta b

arru

kiak

An

imal

ia-k

oip

eak

Esn

eaArr

autz

ak

Arr

ain

ak e

ta m

aris

koak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 74 58. Kantitatea eta aniztasuna:

Espainiako eta Bangladesheko dietak

● Goiko irudiak Espainiako eta Bangladesheko eguneko batez besteko kalorien horniketa erakusten du, horien jatorria animaliena edo landareena den bereiztuz. Beheko grafiko zirkularrek dieta bi horien arteko alderaketa zehatza egiten dute bai tamainari dagokienez bai osaerari begira. ○ Bangladesh desnutrizio-maila zabala duen herrialde txiroa da eta Espainia, berriz, herrialde nahiko aberatsa desnutrizioko arazo mugatuekin. Alderaketa honek honakoak uzten ditu agerian: Espainian kalorien batez besteko kontsumoa Bangladeshekoa baino %50 handiagoa da. Espainian kalorien ia herena animalietatik eskuratzen da; Bangladeshen mota horretako kaloriak oso urriak dira. Bangladeshen kalorien %80ren jatorria elikagaien kategoria jakin batean topa dezakegu , hots, laboreetan: kasu honetan, arroza; Espainian, aldiz, laboreek kalorien kontsumoaren laurdena baino ez dute adierazten, iraganean garrantzi handia bazuten ere. hau da, Espainiako dieta oso anitza da, Bangladeshekoa oso monotonoa den bitartean. Nutrizioaren eta desnutrizioaren inguruko eztabaidak ia halabeharrez nahikotasun kuantitatibora (energiarena, proteinena eta mikronutrienteena) mugatzen dira. Garapenaren, medikuntzaren eta nutrizioaren arteko eztabaida da. Sarritan elikadura gertaera kultural gisa hartzen da: erritoen erabilpena, jatearen plazerra, eskuragarri diren elikagai anitzen gozamena. Munduan elikagai nahikoak daudela sarritan esaten denean, kaloria-kopuruari soilik dagokion baieztapena da. Mundu guztiarentzako nahiko elikagai egongo litzateke mundu guztiak Bangladeshek duen dieta-egituraren antzekoa balu, kopuru handiagotan balitz ere. Nutrizio-mailan dauden desberdintasunak kaloria-kopuru desberdinak izate soilarekin baino beste kontu batzuekin zerikusi gehiago du.

► FAOSTAT 2003b

Lab

ore

ak

Tu

ber

kulu

akA

zukr

eak

eta

edu

lko

ratz

aile

akLe

kale

akH

azi o

leag

ino

soak

Lan

dar

e-o

lioak

Bar

azki

akFr

uta

Esp

ezia

kO

kela

An

imal

ia-k

oip

eak

Esn

eaA

rrai

nak

eta

mar

isko

akB

este

bat

zuk

Lab

ore

ak

Su

stra

iak

eta

tub

erku

luak

Azu

krea

k et

a ed

ulk

ora

tzai

leak

Leka

leak

Fru

itu le

ho

rrak

Haz

io

leag

ino

soak

Lan

dar

e-o

lioak

Lan

dar

eak Fr

uta

Est

imu

latz

aile

akE

spez

iak

Ed

ari a

lko

ho

ldu

nak

Oke

la

Bar

ruki

akA

nim

alia

-ko

ipea

k

Esn

ea

Arr

autz

ak

Arr

ain

ak e

tam

aris

koak

050

01.

000

1.50

02.

000

2.50

03.

000

3.50

050

01.

000

1.50

02.

000

2.50

0

Ban

gla

des

hE

spai

nia

lan

dar

een

ala

nd

aree

na

anim

alie

na

anim

alie

na

Mundu desorekatu honen 100 irudi 75 59. Animalien eta landareen proteinak

● Goiko grafikoko barrek 8 eskualdetako 10 herrialdetan egunean batez bestez kontsumitzen diren proteinen kopurua eta osaera erakusten dute; behekoek laboreen zein ehuneko bideratzen den giza kontsumora eta zein animalien kontsumora, bai herrialde garatuetan bai garapen bideko herrialdeetan. ○ Proteinen kontsumoan herrialde aberatsen eta pobreen artean dauden alde kuantitatiboak kalorien kontsumoan zeudenak baino nabarmen handiagoak dira. Eta, faktore ekonomikoak, kulturalak eta erlijiosoak direla medio, are handiagoak dira animalien proteinen kasuan. Nutrizionistak orain ez dira lehen bezain sutsuak proteinen kontsumoa sustatzen, batez ere, animalien proteinen kasuan. Dieta begetarianoek osasun egokia eman dezaketela uste da, eta zenbait arlotan, baita hobea ere. Bitartean, ordea, Iparreko gizakiek jaten dituzten animaliek landareetatik datozen elikagaiak jaten dituzte, bere parekoen garunak jatera behartzen ez dituztenean behintzat. Hegoan gizakiek laboreak zuzenean jaten dituzte, Iparrean horiek batez ere animaliak elikatzeko erabiltzen diren bitartean. Baina animalia-proteina gramo bat ekoizteko aurrez 10 gramo landare-proteina jan behar izan da. Gizakiak, gero eta okela gehiago janez, elikadura-katearen maila gero eta garaiagoan jarri dira eta horrek kate horretako fase bakoitzean energi kalorikoaren %90 galtzen dela esan nahi du. Horregatik, proteinetan aberatsa den Iparreko dietak landareetan oinarrituagoa den Hegoko dietak baino lur (eta makinaria eta produktu kimiko) gehiago behar du. Iparreko dieta (herrialde aberatsenen beste zenbait kontsumo-mailarekin gertatzen den bezala) ezin izango litzateke mundu mailara hedatu, horretarako behar diren baliabideak ez daudelako. Agian, bada Popeyek espinaketan eta bere bikote den Olibiagatik jartzen zuen kemenera itzultzeko garaia (izan ere Olibiaren ingelesezko jatorrizko izena Olive Oil da, hau da <<Oliba-olioa>>. ► FAOSTAT 2003b

0 20 40 60 80 100 120

Animalia-proteinak

Landare-proteinak

AEB

Espainia

Erresuma Batua

Japonia

Errusiar Fed.

Brasil

Txina

Egipto

Nigeria

Bangladesh

Mundua

Sahara Azpiko Afrika

Ipar Afrika

Asia

Ertamerika

Hego Amerika

Europa

Ozeania

Ipar Amerika

Proteina gramoak pertsonako eta eguneko

Garatua

Garapen bidean

0 20 40 60 80 100

Pentsua Jatekoa Bestelakoak (haziak eta galerak barne)

%

Proteinen kontsumoa...

...laboreen erabilerari lotua

Mundu desorekatu honen 100 irudi 76 60. Oinarrizko elikagaiak

● Mapak elikadura-energiaren (kilokalorietan neurtua) zein ehuneko lortzen den oinarrizko elikagaietatik, hau da, labore eta tuberkuluetatik erakusten du. ○ Hemen oinarrizko elikagaiaren kontzeptua garapenarekin nola desagertzen den ikus dezakegu. Afrikako eta Asiako zati handi batean kontsumitutako kalorien %60 baino gehiago laboreetatik edo tuberkuluetatik dator. Iparreko herrialde gehienetan proportzio hori %30etik behera murriztua geratu da. Aberastasun handiagoarekin oinarrizko elikagaiak gutxietsi egiten dira, nutrizio anitzagoa eta luxuzkoak diren beste elikagaien aldean. Oinarrizko elikagaiak monotonoak izan daitezkeela egia bada ere, ez dira oinarrizkoak alferrik. Beren eginkizuna baliabide gutxirekin ekoiztuak izan daitezkeela da eta, ondorioz, bizitza mantendu. Giza laneskua eta naturaren heredentzia espezien biziraupenean bihurtzeko modu ekonomikoa izan dira. Egun, nutrizionista batzuek dieten aniztasun zabalagoa eta elikagai aukera ia mugagabea osasunerako onak direnaren zalantzak dituzte. Horientzat gehiegizko aniztasunaren aurrean gizakiok elikadura-erabaki arrazoizkoak hartzeko gaitasun ezak, elikadura-nahasteak sorraraz ditzake eta gutxiegizko kopurua duten dietak jarraitzea eragin. Ondorioz, kopuruan eta edukian erregulartasuna eragiten duen oinarrizko elikagai bat dietan txertatua izatea, muga batzuen barruan, agian elikadura bertutea litzateke. ► FAOSTAT 2003b

> 70

60–7

050

–60

40–5

030

–40

< 30

Dat

uri

k g

abe

Lab

ore

etat

ik e

ta t

ub

erku

luet

atik

era

torr

itak

oka

lori

en e

hu

nek

oa

(200

1):

Mundu desorekatu honen 100 irudi 77

V. Desberdintasunaren iturri anitzak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 78 61. Ordainsarien desberdintasunaren bost

iturri: Brasileko kasua

● Diagrama hauetan Brasilen 90eko hamarkadaren amaieran zeuden desberdintasunen datuak erakusten dira. Batez besteko alokairu nazionala 100 bada, eskuineko grafikoko beste hiru barra pareek batez besteko ordainsaria adierazten dute nazio-kopuruarekiko sexuaren, herrialdeko eskualdearen eta bien arteko konbinaketaren arabera. Ezkerreko irudiak alokairuen desberdintasunak erakusten ditu sexuaren, kolorearen, eskualdearen eta nekazaritza edo hiri izaeraren arabera eta horiek hezkuntza-mailari kasu egiten diogunean nola aldatzen diren kontuan hartzen da. ○ Beste herri askotan bezala, Brasileko aparteko desberdintasunen (<<11,16) eragileak diskriminazio ugaritan gauzatzen dira. Baina beste herrialde askotan ez bezala, Brasilek informazio asko argitaratzen du bere herrian dauden desberdintasun-moten gainean. Irudi hauek informazio horren zati bat laburtzen dute:

- Brasileko Hego Ekialdeko alokairuak hiru bider handiagoak dira Ipar Ekialdean baino heziketarik gabeko langileentzat eta %50 inguru altuagoak heziketa altuko langileentzat (>>69) (ezkerreko grafikoa); - Hirietan alokairuak nekazaritza-inguruetan baino altuagoak dira halako 3,5 eta 1,5 tartean (ezkerreko grafikoa); - Zurien alokairuak beltzenak baino altuagoak dira; desberdintasunik handiena hezkuntza-maila baxu-ertaineko pertsonen artean gertatzen da; - Eta gizonezkoen alokairuak emakumezkoenak baino %15 inguru altuagoak dira antzeko lanetarako (eskuineko grafikoa); - Diskriminazio-iturri desberdinak konbinatzen direnean, ondoko hau ikusten dugu: estaturik aberatsenetako gizonezkoek estaturik txiroenetako emakumezkoek ia-ia halako hau jasotzen dute.

Benetako desberdintasunak aipatutako hauek baino handiagoak dira metatzen diren diskriminazioen emaitzak direlako: horrela, hirietako gizonezko zuriak estatu aberats batean askoz gehiago irabazten du estatu txiro bateko emakume beltzak baino. Datu horiek iturri anitzetako desberdintasunen oso adibide ona dira (klasea, sexua, egoitza eta kolorea) atal honetan banan-banan ikusiko ditugunak. Datu horiek, hala ere, pertsona enplegatuen landunen ordainsariei eta alokairuei dagozkie bakarrik. Kapitalistak, lur-jabeak eta ugazabak, alde batetik, eta langabetuak, nekazariak, autonomoak eta indigenak bestetik, ez dira ageri. Horiek barneratzeak hobe azalduko lituzke Brasileko aparteko desberdintasunak. (<<6) ► IBGE 2003 <

11–

34–

78–

1011

>12

0

0,51

1,52

2,53

3,54

02

46

810

Em

aku

mez

koa,

bax

uen

eko

est

atu

a

Giz

on

ezko

ak,

altu

enek

o e

stat

ua

Bax

uen

eko

est

atu

a

Alt

uen

eko

est

atu

a

Em

aku

mez

koak

Giz

on

ezko

ak

Bra

sil

Hez

kunt

za-u

rtea

k

Batez besteko ordainsariaren ratioaSex

uare

n, k

olor

eare

n et

a eg

oitz

aren

era

gina

kS

exua

ren

eta

egoi

tza-

esta

tuar

en a

rabe

rako

ord

ains

aria

1. G

izon

ezko

a/Em

akum

ezko

a2.

Zur

ia/E

z-zu

ria

3. H

ego

Ekia

ldea

/Ipar

Eki

alde

a4.

Hir

itarr

a/La

ndat

arra

1

2

34

Mundu desorekatu honen 100 irudi 79 62. Hezkuntzako desberdintasunaren hiru

iturri: Iraneko kasua ● Lerroek Iraneko alfabetizazio-maila erakusten dute adinaren edo adin-taldearen arabera. 2. lerroa nazioko batez bestekoa da. Beste lerroek landa-eremuetan eta hirietan bizi diren gizonezkoen eta emakumezkoen mailak adierazten dituzte. ○ Grafikoak Iraneko hezkuntzaren historia jasotzen du eta bertan gizonezkoen eta emakumezkoen eta hiri eta landa guneen arteko desberdintasunak daudela eta neurri batean gainditu egin direla ikus daiteke. Ohartu bedi 65 urtetik gorako biztanleriatik bostena bakarrik alfabetaturik dagoela. Horrek ikasteko adinean zeudenean, 30eko eta 40ko hamarkadetan, hezkuntza zerbitzuak jasotzeko posibilitatea oso urria zela esan nahi du. Eta desberdintasunak oso handiak ziren: adin horretako pertsonen artean, hirietako gizonezkoen %40 alfabetaturik dago, baina hiriko emakumezkoen %2 baino ez. Lerroek eskuinetik ezkerrera duten igoera bortitzak talde guztien hezkuntzak 1970. urtetik, baina batez ere 1979ko iraultza islamiarraren ondoren izandako hedapen azkarra erakusten du. Haurren ehuneko oso altuak, sexu bietakoak eta landakoak zein hirietakoak, egun eskola-adinean, lehen hezkuntzara joaten dira eta alfabetatuta daude. Baina ehuneko txiki bat, baita hirietako haurrena ere, oraindik eskolatu gabe dago. Horrek, batez ere, eskualdeen arteko desberdintasunak islatzen ditu. Eta deigarria da biztanleriaren kategorizazio horretako talde batek (landa-eremuko neskak) hezkuntza oraindik gainerako taldeek baino askoz ere proportzio txikiagoan eskuragarri izatea. Irakurtzen eta idazten ez dakiten landa-eremuetako nesken ehuneko bostek oraindik hezkuntzaren falta dute. Grafiko honek, beste era batean izan arren, aurrekoak bezala honakoa ere erakusten du: emaitza sozial eta ekonomiko desberdinek orokorrean diskriminazioak eta desberdintasunak aldi berean ardatz anitzetan adierazten dituzte. Hemen, jasotako hezkuntzaren desberdintasunetan sexuak, egoitzak (hiria edo landa-eremua), eta inplizituki, beste faktore batzuek, hala nola egoitza duten eskualdeak eta, jakina, maila ekonomikoak eragina dute.

► SCI 1997

67

89

1055

–59

50–5

445

–49

40–4

435

–39

30–3

425

–29

20–2

415

–19

11–1

4

0

20406080100

1 42 53

Ad

in-t

ald

ea65

+60

–64

1. H

irik

o g

izo

na

2. Ir

an, g

uzt

ira

3. H

irik

o e

mak

um

ea4.

Hir

iko

giz

on

a5.

Lan

da-

erem

uko

em

aku

mea

Alfabetatutako ehunekoak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 80

a. Sexua

Mundu desorekatu honen 100 irudi 81 63. Gizonezkoen joera hezkuntzarako

sarbidean, 2001

● Grafiko biek hezkuntzan dauden sexuaren araberako diskriminazioaren alderdiak erakusten dituzte. Ardatzek helduen eskolatze-urteak neurtzen dituzte (goiko grafikoa) eta gaur eguneko matrikulazioa adierazten dute (beheko grafikoa) gizonezkoen kasuan (bertikala) eta emakumezkoen kasuan (horizontala). Puntu bakoitzak herrialde bat adierazten du eta aldagaiaren balioa seinalatzen du gizonezkoentzat eta emakumezkoentzat. Gizonezkoak eta emakumezkoak berdintasunean baleude, puntu horiek 45 graduko lerroan egongo lirateke; gainetik dauden puntuek emakumezkoen diskriminazioa erakusten dute. Garapenerako Nazio Batuen Programak matrikulazio konbinatuaren indizea biltzen du, adin-talde bakoitzeko zein ehuneko lehen mailako hezkuntzan, bigarren mailakoan eta hirugarren mailakoan dagoen matrikulatuta oinarri hartuta. ○ Nabarmena da goiko irudian ia munduko herrialde guztietan gizonezkoek emakumezkoek baino hezkuntza-urte gehiago jaso dituztela; horrek iraganaren historia erakusten du. Beheko irudiak etorkizunaren historia konta lezake. Gaur egunean herrialde askotan emakumezkoek gizonezkoek baino eskolatze-tasa handiagoa dute. Orokorrean, badirudi korrelazioa dagoela guztizko eskolatze-mailen eta sexuaren araberako joeraren artean: gizonezkoen eskolatzea erlatiboki baxua denean, emakumezkoena are apalagoa da. Gizonezkoen eskolatzeak gora egiten duenean, sarritan emakumezkoena are biziago hazten da. Dena dela, munduko leku askotako emakumeei oraindik gizonezkoei baino zailago gertatzen zaie hezkuntza jasotzea. Desberdintasuna handiagoa da arabiar herrialde batzuetan, Indian eta Asiako gainerako hegoaldean, hau izanik liburu honetan dagoeneko ikusi dugun eta beste atal batzuetan berrik ere aztertuko dugun historiaren partea (<<26–36, >>132). ► MUNDUKO BANKUA 2003e; PNUD 2003a

0 20 40 60 80 100 120 1400

20

40

60

80

100

120

140

0 2 4 6 8 10 12 140

2

4

6

8

10

12

14

Emakumezkoak

Giz

on

ezko

ak

Eskolatze-urteak, 15 urte

baino gehiagokohelduak 2000

Matrikulazio-indizea2000

Gizonezkoen abantaila

Emakumezkoen abantaila

Gizonezkoen abantaila

Emakumezkoen abantaila

Mundu desorekatu honen 100 irudi 82 64. Gizonezkoen joera lanean

eta diru-sarreretan, 1995

● Grafikoko bi eraztunek munduan lan egindako ordu guztiak bi irizpideren arabera banatzen dituzte: lana gizonezkoek edo emakumezkoek egiten duten eta ordaindua den ala ez. Eraztunek bat egiten dute bi irizpideak konbinatzearen ondorioz sortzen diren lau kategoriak erakusteko: gizonezkoen eta emakumezkoen ordaindutako eta ordaindu gabeko lana. ○ 1995eko Giza Garapenaren Txostenak sexuaren araberako munduko laneskuaren banaketari buruzko inkesta originala argitara eman zuen. Besteak beste, hurrengo ondorioetara iritsi zen:

- emakumezkoek munduan lan egiten diren orduen %53 burutzen dituzte eta gizonezkoek %47; - gizonezkoek egiten duten lanaren %75 inguru ordaindua da; - emakumezkoek egiten duten lanaren herena gutxi gorabehera bakarrik da ordaindua; - beraz, laneko lau kategorietatik, handiena emakumezkoek egiten duten ordaindu gabeko lana da, eta txikiena gizonezkoek egiten duten ordaindu gabeko lana.

Emaitza horiek herrialde zehatz batzuetan aztertutako lagin-kasu batzuen orokortzean oinarritzen dira. Hortaz, nahiko behin-behinekoak dira, baina denek antzeko istorioa kontatzen dutenez, orokortzea zilegia da. Ondorengo ikerketek nagusiki bat egiten dute. Emakumezkoen eta gizonezkoen lana desberdina izatea sexuek jokatzen duten rolean dagoen diskriminazioaren emaitza da, eta neurri batean rol horiek aldatzea zergatik den hain zaila azaltzen du. Emakumeek gizonezkoek baino ordaindutako lan askoz ere gutxiago egiten dute eta, egiten dutenean, gutxiago ordaintzen zaie. Gertakari bien konbinaketak ia gizarte guztietan gizonezkoek errenta monetario zuzenaren zati handia eskuratzea dakar eta emakumearen independentzia ekonomikoa eragozten du (>>65–66). ► PNUD 1995

$

Giz

on

ezko

eno

rdai

nd

uta

ko la

na

Em

aku

mez

koen

o

rdai

nd

uta

ko la

na

G

izo

nez

koen

ord

ain

du

gab

eko

lan

a

Em

aku

mez

koen

ord

ain

du

gab

eko

lan

a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 83 65. Emakumezkoak

eta jarduera ekonomikoa, 2001

● Grafikoak eta mapak emakumezkoen jarduera-tasa gizonezkoenaren ehunekotan adierazita erakusten dute. Iturri desberdinetatik datoz eta, orokorrean antzekoak izan arren, kontraesan batzuk erakusten dituzte irudiok. Jarduera ekonomikoaren partehartze-tasa ofizialki ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenean egiten den laneskuaren horniduraren arabera definitzen da. Printzipioz, langile autonomoak eta lan egin nahi duten langabetuak kontuan hartzen ditu. Era berean, etxetik kanpo komunitatearentzat edo nekazaritzan lan ordaindu gabea egiten dutenak barnera ditzake, baina herrialde bakoitzak bere irizpideari jarraitzen dio. Edonola ere, etxeko lanak ez ditu aintzat hartzen. ○ Adierazle honetan aniztasun handia dago. Neurri batean, arrazoia zera izan daiteke herrialdeek jarduera ekonomikoaren inguruan dituzten kontzeptuak desberdinak izatea eta ondorioz, adierazlea oso zehatza ez izatea. Baina diferentziak, batez ere, ondoko faktoreen araberakoak dira: gizonezkoek eta emakumezkoek gizartean dituzten funtzio sozialak, gizarteen ohituretan dauden diferentzia handiak gizonezkoen eta emakumezkoen gizarte-eginkizunei dagokienez, eta emakumezkoen parte-hartze ekonomikoa errazten edo eragozten duten politiketan dauden aldeak. Agerikoa da partaidetzaren tasarik altuenak Europako Ipar Mendebaldeari, Ipar Amerikari eta Herrialde Komunista Ohiei edo oraingoei dagozkiela. Garatutako Herrialde Kapitalistetan, emakumezkoek ordaindutako lanetan duten partaidetza izugarri handitu da 50eko hamarkadatik. Herrialde batzuetan, horren aldeko faktoreak honakoak izan dira: jarrera aldaketa eta haurtzaindegiak zabaltzea edo amatasunagatik baja hartzeko lege berriak eta antzeko neurriak. Baina beste arrazoi garrantzitsu bat klase ertaineko eta langileriaren familiek jasotako presio finantzarioa izan da gizonezkoen alokairuak txikiak izan diren herrialdeetan, AEBak barne (<<17). Europako Hegoko Herrialdeetan, Asiako zati batzuetan eta Latinoamerika osoan emakumezkoen partaidetza-tasak baxuagoak dira, baina denen artean baxuenak Islamaren eta Kristautasunaren bertsio kontserbadoreek indar handia duten herrialdeetan daude. ► LANE 2003b; PNUD 2003a

020

4060

8010

0

>%80

%61

–80

%41

–60

<%40

Dat

urik

gab

e

Emak

umez

koen

par

taid

etza

-tas

a gi

zone

zkoe

nare

n

%

tan

adie

razi

ta (2

001)

Mar

oko

Egip

toIp

ar A

frik

aJo

rdan

iaIs

rael

Iran

Ekia

lde

Erta

ina

Heg

oafr

ika

Tanz

ania

Rua

nda

Etio

pia

Afri

kaU

rugu

aiP

eru

Txil

eBr

asil

Lati

noam

erik

aTh

aila

ndia

Sing

apur

Filip

inak

Mal

aysi

aIn

done

sia

Paki

stan

Bang

lade

shK

orea

ko E

rrep

.H

ong

Kong

Asi

aErru

siar

Fed

.Po

loni

aTr

ansi

zioa

nAEB

Japo

nia

Erre

sum

a B

atua

Sue

dia

Fran

tzia

Gar

atua

Mundu desorekatu honen 100 irudi 84 66. Emakumezkoen zatia ordainsarietan, 2001

● Grafikoak emakumezkoen irabaziak gizonezkoenen ehunekotan adierazita erakusten du, herrialdeen lagin zabala hartuta. Ehuneko hori emakumezkoen partaidetza erlatiboaren eta alokairu erlatiboaren araberakoa da. ○ Datu hauen arabera, Kenya da emakumezkoen errenta proportzionalik handiena duen herrialdea. Afrikako herrialde askotan bezala, emakumearen partaidetza, bai nekazaritza tradizionalean bai merkataritzako ekonomia monetarioan, izugarri handia izan da eta errenta independente handi samarrak sortu ditu. Afrikako herrialde batzuetan, gobernuaren ideologiak bultzatu egin du hau guztia independentziaz geroztik. Lagin honen bigarren tokian Danimarka ageri da. Herrialde eskandinaviar guztietan emakumeek ekonomian eta politikan gizonezkoekin berdintasunean parte hartzeko joera handiagoa dute mendebaldeko beste herrialde batzuetan baino. Ekialdeko Europako herrialde batzuk ere zerrenda honetan goiko postuetan daude, emakumezkoen partehartze handiaren Sobietar tradizioari eusten diotelako, estatuaren ideologiak eta politikek ofizialki bultzatuta. Soldata lan berdinetarako erlatiboki ekitatiboa izan da eta emakumeek lanpostu profesional asko betetzen dituzte, nahiz eta ez horrenbeste zuzendaritzakoak. Zerrenda honetako Mendebaldeko Europako herrialdeetan, hala nola AEBetan, oraintsu aipatutako fenomeno hau berriagoa da eta lan-merkatuan parte hartzen duten emakumeen hazkunde erraldoiari eta, neurri batean, soldaten berdintasuna bultzatzen duten legedien eta ohituren aldaketei lotuta dago. Sailkapen honen azken postuetan agertzen diren herrialdeetan gizarte tradizioen eta erlijioaren irakaskuntzen konbinaketak laguntzen digu ulertzen emakumezkoek dituzten eragozpenak diru-sarrera independenteak eskuratzeko. Herrialde horietako asko Mendebaldeko Asian eta Latinoamerikan kokatuta daude. Multzo horretan ez dago Sahara Azpiko herrialderik. Mendebaldeko Europan, Espainian, Italian, Grezian eta Irlandan oraindik emakumeen partehartze-tasak txikiagoak dira gainerako Europako Batasunean baino eta, beraz, irabazi erlatiboen tasak ere baxuagoak dira. ► PNUD 2003a 0 20 40 60 80 100

PeruJordaniaParaguai

BahreinMalta

El SalvadorMexiko

LuxenburgoCosta Rica

EgiptoGeorgia

BrasilBelgika

JaponiaKoreako Errep.

TxipreSingapur

SuitzaSri Lanka

EritreaUkrania

HerbehereakPortugal

Txekiar Errep.Hong Kong

AlemaniaHungaria

AEBThailandia

KazakhstanFrantziaIslandiaBulgariaLituania

Zeelanda BerriaAustraliaFinlandia

LetoniaDanimarka

Kenya

Emakumezkoen irabaziak gizonezkoenen %tan adierazita, 2002

Mundu desorekatu honen 100 irudi 85

b. Hiri-joera

Mundu desorekatu honen 100 irudi 86 67. Hiri-joera oinarrizko zerbitzuetan

● Bi grafiko hauek, herrialde batzuetako hiri-joera deskribatzen dutenak, 63. irudia bezala eginda daude. Ardatz bertikalek eta horizontalek ur hobetua eskura duten landa eta hiri eremuetako biztanleriaren ehunekoak neurtzen dituzte hurrenez hurren (goiko grafikoa) eta saneamendu sistemez onuratzen direnak (beheko grafikoa). Puntu bakoitza herrialde bat da; diagonalaren azpitik dauden herrialdeek eskuragarritasun handiagoa dute hiri-eremuetan eta alderantziz. ○ Grafiko hauetako puntu gehienak diagonalaren azpitik egoteak oinarrizko zerbitzu hauetan hiri-joera nagusitu ohi dela esan nahi du. Ur edangarria eta saneamendu zerbitzuak edukitzea garbitasunerako garrantzitsua denez, beren gabeziak ondorio larriak ditu osasunean eta hilkortasunean. Zerbitzu horien hornikuntzan dagoen hiri eta landa eremuen arteko aldea zalantzarik gabe hiri eta landa eremuetan dauden desberdintasun handiak azaltzeko arrazoietako bat da, gaixotasun askoren iraupenari eta hilkortasunari dagokienean, batez ere haurren kasuan. Saneamendu-sistemen hiri-joera handiagoa da ur eskaintzaren zerbitzuena baino. Herrialde batzuk beheko grafikoan goi-ezkerreko angeluan agertzen dira; horrek, bertan saneamendu-zerbitzuetan eskuragarritasuna orokorra dela esan nahi du, landa-eremuetan ia ezezaguna den bitartean. Ziurrenik, irakurle askok saneamendu-sistemak edukitzea ziurtzat jotzen dute. Horiek gabe bizi behar izan dutenek bakarrik dakite beren gabezia zein gogorra den, zelako eragozpenak dakartzan eta zenbaterainoko duintasun falta eta osasunerako arriskua sortzen dituen. Liburu honen egileak nahiago du landa-eremu ez oso sofistikatuan bizi, saneamendu-sistemarik gabe egitea horrenbeste gustatuko ez litzaiokeen arren. ► PNUD 2003a

0

20

40

60

80

100

0 20 40 60 80 100

0

20

40

60

80

100

0 20 40 60 80 100

Hir

i-er

emu

aren

esk

ura

gar

rita

sun

a (%

)

Landa-eremuaren eskuragarritasuna (%)

Ur-iturri hobetueneskuragarritasuna, 2000

Saneamendu-sistemahobetueneskuragarritasuna, 2000

Mundu desorekatu honen 100 irudi 87 68. Lau hamarkada urbanizatzen

● Grafikoak landa-eremuetan bizi zen biztanleriaren ehunekoa erakusten du, 1960 eta 2001 artean, garatutako eta azpigaratutako herrialdeetan eta herrialde zehatz batzuetan. Herrialdeen arteko alderaketak kontu handiz burutu behar dira herrialde bakoitzak hiriguneetako biztanleria minimoaren bere definizioak erabiltzen baititu (1.000tik 10.000ra doazenak). Baina herrialdeek beren definizioei eusten dietenez, urbanizazio-tasaren alderaketak denboran zehar fidagarriagoak dira. ○ Urbanizazioa industrializazio-prozesuaren parte da duela 200 urtetik hona. Munduaren eraldakuntza produktibo sakonarekin lotuta dago: ia denek beren elikagaiak (hirietako gutxiengoentzat, gobernu agintarientzat eta parasitoentzat soberakin batekin batera) ekoizten zituzten garaitik gehiengoak industrian edo zerbitzuetan lan egiten duen batera igaro gara, non gutxiengoak nekazaritzan lan egin, landa-eremuetan bizi eta elikagaien hornikuntzaz arduratzen den. (<<2–5). Datu horietatik herrialde eta eskualde guztiek, salbuespenik gabe, urbanizazioaren fenomenoa ezagutzen jarraitzen dutela ondorioztatzen da. Baina eraldaketa hori munduko zenbait zonaldetan beste batzuetan baino nabarmenago gertatu da eta herrialdeen arteko aldea izugarri handia da. Leku batzuetako urbanizazioa jarduera ekonomiko berriek eskaintzen dituzten aukerei baino, zaharretatik bizitzen jarraitzeko ezintasunari emandako erantzuna da. Edonola ere, egun munduko biztanleriaren erdiaren inguru hirietan bizi dela kalkulatzen da. Beraz, posible da munduko biztanleriaren %50 inguruk aurreko grafikoan ikusi dugun landa-eremuetako biztanleriak bizi duen diskriminazio ia unibertsala jasatea. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

0

20

40

60

50

80

100

Argentina

Brasil

EspainiaGaratua

AEB. FrantziaErrusiar Fed.

Iran

HegoafrikaMaroko

MunduaEgiptoIndonesia

Garapen bidean Txina

India

Etiopia

Hiriko biztanleria, osoaren ehunekotan adierazita (definizio nazionalak)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 88

d. Eskualde-mailako desberdintasunak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 89 69. Eskualde-mailako desberdintasunak

Brasilen eta Mexikon

● Orri honetan eta ondorengo seietan dauden mapetan 10 herrialdetako eskualdeen, estatuen edo probintzien artean eta Europako Batasunaren barnean dauden errenta-mailaren aldeak. Kontrakoa adierazten ez den bitartean, aipatutako errenta EAP dolarretan adierazten da egungo prezioetan. ○ Munduko herrialdeak disparekoak badira, berdin gertatzen da edozein herrialde zehatzeko eskualdeen artean; eta eskualdeko desberdintasunak muturrekoak izateko joera handiagoa du Hegoko herrietan Iparrekoetan baino. Herrialde juridiko batek, batez ere handia bada, barruan herrialde sozial eta ekonomiko desberdinak izan ditzake. Brasileko probintzien arteko desberdintasunen jatorria garapen-prozesua da, herrialde handi honetako Hego Ekialdean muturreraino kontzentratuta egonik. Per capita errentaren eta beste adierazle batzuen zenbatekoak São Paulo probintzian, garatutako herrialde batetik oso hurbil daude; ostera, Ipar Ekialdeko probintzietan ez dira Afrikako herri txiro batenak baino handiagoak izaten. 2001. urtean, per capita EAP errenta inplizitua $11.400 ingurukoa izan zen São Paulon (Eslovakiako mailatik hurbil); Distrito Federalean (Brasilia) ehuneko 50 altuagoa; baina Maranhãokoa 1.970 US$ekoa izan zen (gutxi gorabehera Kameruneko eta Gineako mailen artean). Brasilen kasurako Giza Garapenaren Indize desagregatua 0,844 da Brasiliako Distrito Federalarentzat eta 0,814 São Paulorentzat; beste muturrean Maranhão dago 0,647rekin eta Alagoas 0,633rekin. Nazioko balioa 0,757 izan zen. Mexikon ere, estatuen arteko desberdintasunak ez dira edonolakoak, Brasilen baino txikiagoak izan arren. Mapa aztertzerakoan, agerikoa da per capita errenta-maila desberdinen aldagai azaltzaile garrantzitsua AEBekiko hurbiltasuna dela. Desberdintasuna beharbada ez da Brasilekoa bezain “autonomoa”. 2002ko Mexikorako Giza Garapenaren Indize desagregatuak (nazioko batez bestekoa 0,801 zenean) ematen dituen balioak Distrito Federaleko 0,891tik eta Nuevo Leóneko estatuko 0,853tik (Baltikoko errepubliken antzekoa), Txiapaseko estatuko 0,703ra (Jordaniaren maila) doaz. ► PNUD 2003b; PNUD MEXIKO 2002; IBGE 2003; INEGI 2003

Mexiko Hiria BF

Rio de JaneiroSao Paulo

Maranhao

Mexiko: estatuko per capita BPG, 2001

Brasil: probintziako per capita BPG, 2000

Chiapas

batezbestekoaren %:

Nuevo Leon

> 200150–200100–15050–100<50

Barruti Federala(Brasilia)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 90 70. Eskualde-mailako desberdintasunak

Indian eta Txinan

● Indiako eta Txinako mapek estatuetako eta probintzietako per capita errenta-mailak erakusten dituzte, horien herrialdeko batez besteko errentarekin alderatuz.

○ India eta Txina munduko herrialderik populatuenak dira; biek 1.000 milioi biztanle baino gehiago eta oso azalera geografikoa handia dute. Beraz, ez da harritzekoa biek oso desberdintasun nabarmenak izatea eskualde-mailan. Txinan, probintzia-arteko per capita errenta Shangairen, aberatsenaren, eta Guizhouren, behartsuenaren, artean, 12tik 1erakoa zen 1999an; horien errenta-mailak Greziaren eta Indiaren antzekoak ziren hurrenez hurren. Orokorrean, kostaldeko eskualdeek errentarik altuenak izaten dituzte. PNUD erakundeak 1999an Txinako Giza Garapen Indizearen (GGI) balio nazionala 0,644koa zela kalkulatzen zuen, Shangaiko 0,8528ren, Guizhouko 0,6020ren eta Tibeteko 0,5212ren artean egonik, eta beren arteko aldeak Argentinaren eta Laosen artean dagoen espektroaren parekoa direlarik. Txina, zentzu horretan, barruan “herrialde asko” dituen herrialdea litzateke, eta alde horiek hazkunde ekonomiko handiko azken 20 urtetan zabaldu dira. Indiako estatuen artean ematen den per capita errentaren aldea Txinako probintzietakoa baino txikiagoa da. 1997–98 urteetan, Delhi eta Goa eskualderik aberatsenak ziren; estatu handien artean aberatsena Punjab zen, Mharashtra bigarrena, eta Bihar txiroena. Delhi eta Bihar arteko batez besteko errentari dagokion ratioa 5,8tik 1erakoa zen, beren mailak Tunisiaren eta Txaden parekoak izanik. 1991an, estatuen arteko aldea GGIaren eta errentaren kasuan ez datoz bat. Keralak, Punjaben per capita errentaren erdia besterik ez duenak, GGIaren mailarik altuena zuen (0,638), Punjabena baino nabarmen altuagoa (0,537). Biharen Generoaren araberako Garapen Indizea (GaGI), aldiz, Kongoko Errepublika Demokratikoarenaren maila berean (0,367) zegoen.

► PNUD TXINA 2002; GOVERNMENT OF INDIA PLANNING COMMISSION 2001.

> 20

015

0–20

010

0–15

0 5

0–10

0<

50

Ind

iako

est

atu

etak

o e

ta T

xin

ako

pro

bin

tzie

tako

per

cap

ita

err

enta

,h

ori

en h

erri

ald

eko

bat

ez b

este

koer

ren

tare

n e

hu

nek

ota

n a

die

razi

ta:

Ho

ng

Ko

ng

Bei

jing

Tai

wan

Utt

ar P

rad

esh

Ker

ala

Del

hi

Har

yan

a

Sh

ang

ai

Gu

izh

ou

Pu

nja

b

Mundu desorekatu honen 100 irudi 91 71. Eskualde-mailako desberdintasunak

Egipton eta Hegoafrikan

● Grafiko honetan 70.irudian erakusten den gauza bera dugu, baina kasu honetan Hegoafrikaren (2000) eta Egiptoren (2000/01) kasuetan. ○ Hegoafrikak, apartheid garaiko oinordekotzaren ondorioz, gaur egun munduan dagoen desberdintasun-maila altuenetakoa du (<<11, 16). Arlo ekonomikoari dagokionez, herrialde honetan oso diferentzia handiak daude etnien, klase sozialen eta eskualdeen artean. 1994an, per capita errentaren aldeak Gautengeko 14.737 rand-etatik ( Johanesburg hiriburuaren probintzia) Iparraldeko Probintziako 1.944 rand-erakoak ziren, 7,6tik 1erako ratioa osatuz, hau da, Argentinaren eta Nepalen artean dagoen diferentzia. Herrialde honetako 2000ko GGIari begira, aldea Gautengeko 0,681etik Limpopoko 0,586rakoa zen. Azken urteetan, balio horiek azkar doaz beherantz HIESaren epidemia dela eta. Egiptoko Giza Garapenaren Txostenak dioenaren arabera, 2000. urtean herrialde honetako per capita errenta 5.061 US dolarrekoa izan zen (Munduko Bankuak egiten duen estimazioa askoz txikiagoa da: 3.500 US dolarrekoa). Baina hemen interesatzen zaiguna probintzien arteko aldea da. Probintziarik aberatsenaren (Port Said) eta txiroenaren (Asiut) arteko ratioa 4tik 1erakoa zen, Hegoafrikan eta Latinoamerikako hainbat herrialdeetan baino txikiagoa. GGIaren sailkapena errentarenaren antzekoa da. Port Said posturik altuenean dagoen probintzia da, 0,774ko balioa dagokiolarik, PNUDen giza garapen altuko kategorian gutxigatik sartzen ez dena. Sailkapeneko lehenengo postuetan dauden probintziak herrialdeko hiri handienei dagozkienak dira, Kairo, Alexandria, Port Said, eta Suez. Posiziorik txarrenean dagoen probintzia Fayum da, 0,599ko balioaz. Bete gabeko datuek zera iradokitzen dute, landa-hiri eremuen artean dauden diferentziek probintzia-arteko desberdintasunean oso eragin handia dutela. ► PNUD EGIPTO 2003; SOUTH AFRICA MINISTRY OF FINANCE 2003

Leso

tho

Sw

azila

ndia

Mo

zam

bik

e

Nam

ibia

Bo

tsw

ana

Lim

po

po

Kw

azu

lu/

Nat

al

Ekia

ldek

oLu

rmu

turr

a

Men

deba

ldek

oLu

rmu

turr

a

Ipar

rald

eko

Lurm

urt

urr

alIpar

Eki

ald

eko

p

rob

.

Est

atu

Lib

reaM

pu

mal

anga

Gau

teng

Heg

oaf

rika

:p

rob

intz

iako

per

cap

ita

BP

G, 2

000

Eg

ipto

:p

rob

intz

iako

per

cap

ita

BP

G (

go

verm

ora

te),

200

0/20

01

> 20

015

0–20

010

0–15

050

–100

<50

bat

ez b

este

koar

en %

:

Mundu desorekatu honen 100 irudi 92 72. Eskualde-mailako desberdintasunak

Indonesian eta Espainian

● Irudi honetan 69–71 grafikoetan erakusten den gauza bera dugu, baina Indonesiaren eta Espainiaren kasuetarako. ○ Orrialde honetan agertzen diren bi herrialdeetatik, bata garapen bideko herrialdea da (Indonesia) eta bestea garatutzat hartutakoa (Espainia). Azken hau, orain dela 50 urte Europan zegoen pobreenetakoa zen, 400 urte lehenago munduan zegoen menderatzaileetakoa bazen ere. Eskualde-mailako desberdintasunei begira, herrialde horietan dagoen aldea beste zenbait herrialdetan dagoenaren parekoa litzateke (69–71, 73–75). Orokorrean, herrialderik txiroenek desberdintasun geografiko handiagoak dituzte aberatsenek baino. Indonesian, probintziarik aberatsenen eta pobreenen arteko ratioa 9tik 1rakoa da (Ekialdeko Kalimantan eta Hegoaldeko Sulawesi hurrenez hurren); baina eskualderik aberatsenaren eta pobreenaren artekoa askoz ere altuagoa da: Irian Jayako Fak Fak eta Ekialdeko Nusa Tangarako Mendebaldeko Sumba barrutien artekoa 89tik 1erakoa da, mundu osoko herrialdeen artean dagoen espektroaren parekoa. Ondasunen, kapitalen eta pertsonen mugikortasunerako askatasun erlatiboak eskualde desberdinen arteko garapena berdintze bidean jar dezake, eta gobernu baten politikek azkartu. Hein batean, gauza biak gertatu dira Espainian eta Europako Batasunean. 2001. urtean eskualde-mailako per capita produktua Arabako 22.300etik Badajozeko 9.600era zihoan (2,4tik 1erako ratioa gutxi gorabehera). Herrialderik txiroenetan, garapen faltak agian eskualde desberdinen arteko aldeak murrizten dituzten fluxuak eragotziko ditu. Desberdintasun horiek enklabe ekonomikoak sortzen dituzten garapen dinamikek bultzatuak ere izan daitezke. Hori hazkunde bidean dauden eskualdeek esportaziorako manufakturak ekoizten dituztenean, edota petrolioaren edo beste baliabide aberatsen ustiapenerako tokiak edo zentro turistikoak direnean gertatzen da. Indonesiak, neurri batean, hori guztia badu eta litekeena da faktore horiek eskualde-mailako bere desberdintasunaren errudunak izatea. ► PNUD 2001, EIN 2003

> 200150–200100–15050–100<50

Espainiako estatua: eskualdeko per capita produktu gordina 2002

Indonesia: eskualdeko per capita gastua, 1999

Herrialdeko batez besteko %a:

Mundu desorekatu honen 100 irudi 93 73. Eskualde-mailako desberdintasunak

Europar Batasunean

● Mapa txikiak Europako herrialdeen errenta-maila erlatiboa erakusten du. Mapa handian, EB eta 12 herrialde hautagaiak (2003ko abendura arte) NUTS2 (lurralde-unitateen izendapena estatistiken alorrean) eskualdetan banatuta zeuden. Horixe da Alemaniako länder-ekin, Espainiako autonomiekin, Frantziako probintziekin eta EBeko beste zenbait herrialdetako edota sartzeko hautagaiak ziren beste batzuetako eremu baliokideekin bat datorrena. ○ Mapetan agerian geratzen den desberdintasun geografikoa eskualdeen tamainaren araberakoa da. Eskualdea zenbat eta handiagoa izan, orduan eta txikiagoa izango da berdintasuna. Horrek konparazioak kontu handiz egin behar direla esan nahi du. Herrialde bakoitzaren batez bestekoak aztertuta, EBeko herrialde bat berak ere ez zuen per capita errenta erkidegoko batez bestekoaren %50etik gora ala behera (2003aren amaiera aldera). Baina Europako datuek alde handiagoak erakusten dituzte eskualde txikiagoetarako. Horrela, beren arteko desberdintasunek gora egiten dute NUTS2 eskualderik txikienak alderatzen baditugu. Bost eskualdetan (London, Paris, Hamburg, eta Alemaniako beste bitan) per capita errenta-mailak EBeko batez bestekoaren %50etik gorakoak dira, eta beste 12tan batez bestekoaren %50etik beherakoak. London erdiguneko udalerriek (Inner London) per capita errenta batez bestekoaren %200etik gorakoa den eskualde bakarra osatzen dute (%241). 2004an suertatutako EBerako herrialdeen sarrera berriak, eta hortik aurrera datozenek, handitu egingo dute EBeko estatuen arteko desberdintasun-maila. NUTS2en desagregazio-mailari erreparatuta, 2007an EBera sartuko den Errumaniako eskualderik txiroenaren per capita errenta Batasuneko batez bestekoaren %18 da. Horrela, eskualderik aberatsenaren eta txiroenaren arteko ratioa 13tik 1erakoa litzateke (Txinak duenaren antzekoa). Desberdintasunei dagokienez, tartea handiagoa da EBean AEBetan baino, lehenaren ekonomiak bigarrenak baino askoz ere integrazio-maila txikiagoa baitauka oraindik. Horrez gain, litekeena da eskualde-mailan dauden aldeak hazten doazen heinean, eskualde aberatsenetatik pobreenetara bideratzen diren diru-transferentzien zenbatekoak (EBeko BPGaren %1aren hamarren bat baino txikiagoa) behera egitea termino erlatiboetan.

► MUNDUKO BANKUA 2003b; EUROSTAT 2002

> 200

150–200

100–150

50–100

< 50

Heina: Londresen erdigunetik (241) Errumaniako barruti txiroenera (18)

Mendebaldeko Europa.25 herrialderenper capitaerrenta 15en EBaren batezbestekoaren ehunekotanadierazita, herrialdekoeta eskualdeko NUTS2:

Mundu desorekatu honen 100 irudi 94 74. Eskualde-mailako desberdintasunak

Errusian eta SESB ohian

● Grafiko honetan 69–73 irudietarako erakusten den gauza bera dugu, baina Errusiar Federakundean eta Sobiet Batasun ohiko herrialdeetan (Errusiar Federakundeko per capita BPGarekin alderatzen dira). ○ Errusiar Federakundeak duen azalera geografiko izugarria, eta bertako zenbait eskualdetan garraiorako eta komunikazioetarako dauden zailtasun handiak direla eta, ez da harritzekoa Mendebaldeko Europakoa edo AEBetakoa baino larriagoa den eskualde-mailako desberdintasuna egotea. Probintziako per capita BPG altuenaren (Mosku) eta baxuenaren artekoa 12tik 1erakoa da. Petrolio eta gas industrietan azken aldian izandako garapen azkarrak eskualde-mailako desberdintasunak areagotu ditu; baina errentagarritasun handiko industriek eta kapital-erabileran trinkoak direnek, kokatuak dauden eskualdetan BPG igoaraz dezakete inguru horretan bizi den jendearen bizi-baldintzetan eragin handiegirik sortu gabe. Sobietar garaian, probintzia batetik bestera mugitzeko ondasunen, kapitalen eta pertsonen gaineko kontrolek eta murriztapenek, beren arteko konbergentzia eragotzi zuten. Murriztapenen aldia amaituta ere, gaur egun, probintzia-arteko migrazio-mugimenduak Mendebaldeko Europan baino txikiagoak dira eta AEBetakoak baino askoz ere urriagoak. Eskualde txiroenetako biztanleek enplegu-aukera hobeak eskaintzen dituen eskualde aberatsago batera joateko arrazoi asko izatea litekeena da, baina askotan txiroegiak dira lekualdaketa hori aurrera eramateko. Horren ondorioz, eskualderik txiroenetako batzuetan, errealitate horrek bukatzen ez den soka sortu du, pobreziak eskualde-mailako desberdintasunak areagotu dituelarik. Errusiar Federakundekoak ez diren herrialde gehienak, beren independentzia Sobietar Batasun ohiko gainbeherarekin batera eskuratu zutenak, Errusia bera baino pobreagoak ziren. Horietako batzuek (Georgia, adibidez) Errusiak baino denbora gehiago pasatu dute beren suspertze ekonomikorako bidea egiten, komunismoaren erorketarekin batera sortu zen krisialdi traumatikoaren ostean. Horrela, Sobietar Batasun ohiaren eskualde osoa hartuz gero, herrialdeen arteko desberdintasunak banaketaren garaian baino handiagoak dira. ► GOSKOMSTAT 2003; ANDRIENKO eta GURIEV 2003; MUNDUKO BANKUA 2003b

> 20

015

0–20

010

0–15

050

–100

< 50

Dat

uri

k g

abe

Err

usi

ako

pro

bin

tzia

k et

a S

ES

B o

hik

o h

erri

ald

eak:

per

cap

ita

err

enta

Err

usi

ar F

eder

aku

nd

eare

n b

atez

bes

teko

aren

eh

un

eko

tan

ad

iera

zita

, 200

3:

Mundu desorekatu honen 100 irudi 95 75. Eskualde-mailako desberdintasunak

AEBetan

● 69–73 irudietan bezala, honetan AEBen kasuan, konderrikako datuak bost kategorietan banatzen dira, zenbateko zehatzak eman gabe. ○ AEBetako estatuen artean errenta-mailari dagozkion desberdintasunak txikiak dira. EBeko kideekin gertatzen den bezala, ez dago estatu bat bera ere nazioko per capita errentaren batez bestekoaren %50etik gora ala behera dagoena (2003 amaiera aldera). Washington D.C.ren salbuespenarekin, bere per capita errenta beste estatuen oso goitik izanik, per capita errentarik altuena duen estatua Delaware da (nazio osoko batez bestekoaren %143) eta txiroena Mendebaldeko Virginia (%65), beren arteko ratioa 2,2tik 1erakoa izanik. Aldiz, estatuen araberako banaketa egin beharrean (estatu horiek herrialde asko baino handiagoak dira), konderrien arabera eginez gero (horiek herrialde gehienak baino txikiagoak dira), gauzak nabarmen aldatzen dira. Konderri askok duten errenta-maila AEBetakoaren bikoitza baino altuagoa da, eta beste askok AEBetakoaren mailaren erdia baino errenta baxuagoa dute. Mapari begiradatxo bat botaz gero, AEBetako eremu batzuetan batez besteko errenta-maila altuko konderrien kontzentrazioa ikusten da: Boston eta Washington arteko ekialdeko kostaldea, Kaliforniako kostaldeko hiri nagusiak, Chicago inguruko zonaldea, Texaseko hiri handiak, eta Denver, Colorado, Miami eta beste zenbait hiriren inguruko zonaldeak. Bereziki pobreak diren konderrien kontzentrazioa hegoaldeko Missisippi bailarako landa-eremuetan, Mexikoko mugatik hurbil dauden zenbaitetan eta Mendebalde Ertaineko bestetan agertzen da. Beste diagramek AEBetan klasearen, kolorearen, jatorri nazionalaren eta sexuaren araberako desberdintasun handiak erakusten dituzte (<<17, 34, >>76). Leku guztietan bezala, zaila da bereiztea dauden diferentziak zenbateraino diren eskualdeko garapen-maila desberdinen ondorio edota erlatiboki desfaboratuenak diren biztanleriaren sektoreen kontzentrazio geografikoaren ondorio. ►US COUNCIL OF ECONOMIC ADVISERS 2003; US CENSUS BUREAU 2003g

> 20

015

0–20

010

0–15

050

–100

<50

A

EB

etak

o b

atez

bes

teko

aren

%:

Am

erik

etak

o E

stat

u B

atu

ak:p

er c

apit

a e

rren

ta k

on

der

rika

(19

99ko

dat

uak

, 200

0ko

err

old

a)...

... e

ta e

stat

uko

(20

01)

oso

bax

ua

bax

ua

erta

ina

altu

ao

so a

ltu

a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 96

e. Etnia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 97 76. Joera etnikoak AEBetan

● Ezkerreko irudian familia zurien eta afroestatubatuarren arteko alderaketa dugu, 1992an errenta-mailari begira osatzen diren bost kategoriatan. Eskuinekoak zenbait adierazle erakusten ditu afroamerikarrentzat zurien adierazle beraren multiplo gisa.

○ Eskerreko diagramak errentaren banaketan zurien eta afroamerikarren arteko alde kezkagarria erakusten du AEBetan. Afroamerikarrena baino familia zurien proportzio handiagoa ikusten da hiru kintil (bostenak) altuenetan, eta familia afroamerikarren proportzio handiagoa bi kintil baxuenetan. Familia afroamerikarren %30ek, baina familia zurien %17k bakarrik osatzen dute azkeneko kintila. Lehenengo kintilean zurien %23 agertzen da, baina afroamerikarren %9 besterik ez. Hispanoak zurien eta afroamerikarren artean daude eta asiar jatorrikoek zuriek baino errenta-maila altuagoak dituzte. Eskuineko diagramak AEBetako biztanleria beltzak, zuriak baino ongizate-maila baxuagoa izanik, pairatzen dituen diskriminazio-mota ugariren bilduma erakusten du. Adierazle ekonomikoek honakoa erakusten dute: afroamerikarrek jasotzen dituzten ordainsariak zurienak baino baxuagoak dira (gehienbat gizonezkoen kasuan), pobrezia jasaten duten heldu eta haur afroamerikarren ehunekoa zurienaren hiru aldiz handiagoa da, eta beltzen langabezia-tasa zurienaren bikoitzaren gainetik dago. Osasunaren inguruko adierazleek ere zera erakusten dute: afroamerikarren haurren heriotza-tasa zuriena baino hiru aldiz altuagoa da, amen heriotza-tasa lau aldiz handiagoa, eta GIB birusaren infekzio berrietan hamar aldiz handiagoa. Azkenik, afroamerikarren espetxeratze-tasa zuriena baino 5,3 aldiz handiagoa (>>118–119) eta eraildakoena 6 aldiz altuagoa da.

► US BUREAU OF LABOR STATISTICS AND CENSUS BUREAU 2003;

HRSA 2002; UNITED STATES COUNCIL OF ECONOMIC ADVISORS 1998

Fam

ilien

eh

un

eko

a er

ren

ta-t

ald

eko

, 200

1

1 =

ber

din

tasu

na

Bel

tzak

zu

rien

mu

ltip

lota

n, 2

000/

2001

amen

her

iotz

a-ta

sa 4

,24

po

bre

zian

dau

den

hau

rren

% 3

,33

po

bre

ziar

en %

3,1

hau

rren

her

iotz

a-ta

sa 2

,5

lan

gab

ezia

tas

a 2,

15

emak

um

eak

bu

ru d

itu

zten

fam

ilien

% 1

,55

emak

um

ezko

en o

rdai

nsa

ria

0,88

giz

on

ezko

en o

rdai

nsa

ria

0,78

e

spet

xera

tze-

tasa

5,

3

her

ailk

eta-

tasa

6

G

IB in

fekz

io b

erri

en t

asa

10

010

2030

40

%5

altu

ena

Kin

tilik

alt

uen

a

Lau

gar

ren

kin

tila

Erd

iko

kin

tila

Big

arre

n k

inti

la

Kin

tilik

bax

uen

a

Bel

tzak

Zu

riak

(ez-

his

pan

oak

)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 98 77. Mundua apartheiden makrokosmos gisa

● Diagrama honek Hegoafrikako apartheiden garaiko zurien eta beltzen arteko diferentzien alderaketa erakusten du Iparraren eta Hegoaren arteko desberdintasunekiko. Barrek Hegoafrikako zurien eta beltzen zenbait adierazleren ratioak (barra beltza) eta munduko Iparrekoak eta Hegokoak (barra zuria) adierazten dute. Barra zuria beltza baino luzeagoa denean, munduko Iparraren eta Hegoaren arteko desberdintasunak Hegoafrikako zurien eta beltzen artekoak baino handiagoak dira eta alderantziz. ○ Hegoafrikako apartheida munduak ezagutu duen diskriminazio-sistemarik antolatuenetakoa izan zen. Barra beltzek adierazten dituzten desberdintasunak sortu eta mantendu egin zituen. Diferentzia horiek ageriago geratzen dira beheko irudian, non demokrazia garaiaren hasierako urteetako Giza Garapen Indizea erakusten den, arrazaren, sexuaren eta hiri/landa-izaeraren irizpideen arabera desagregatua. Zuriek 1994an 0,878ko GGIa zuten, landa-eremuko emakume beltzek 0,356koa zuten bitartean. Espainia eta Haitiren arteko aldearen parekoa da hori. Goiko diagramak (barra zuriak) munduko Iparraren eta Hegoaren arteko diskriminazioa erakusten du. Ratioen arteko alderaketaren interesa munduko Iparraren eta Hegoaren arteko desberdintasunak apartheid garaiko zurien eta beltzen artekoa bezain kezkagarria dela erakustean datza. Zenbait alorretan, baina batez ere osasun-arloko gastuaren kasuan, Iparraren eta Hegoaren arteko desberdintasunak handiagoak dira. Beste hitz batzuetan, munduak apartheid bezalako sistema diskriminatzaile baten makrokosmosa ematen du, munduak berak baztertu eta arbuiatu zuen sistema diskriminatzaile batena ia ahobetez etikoki onartezintzat hartu zuena.

►PNUD 2003a; SAIRR 1990; WOOD 1994

Per capita errenta

Industriako soldatak

Jaiotze uneko bizi-itxaropena

Haurren heriotza-tasa

Osasun-gastuak

Hezkuntza-gastuak

Ikasle/irakasleen ratioa

Hiri-biztanleriaren %

Giza garapenaren indizea

Zuriak/Beltzak, Hegoafrika 1988 inguruanIparra/Hegoa, Mundua 2001

Zuriak

Beltzak

Gizonezkoak

Emakumezkoak

Hiritarrak

Landatarrak

Hegoafrika0,650

0,878

0,462

0,426

0,5300,490

0,356

Hegoafrika: gizarte taldeka desagregatutako GGI, 1994

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Mundu desorekatu honen 100 irudi 99

VI. Nazioarteko ekonomia

a. Nazioarteko merkataritza

Mundu desorekatu honen 100 irudi 100 78. Nork esportatzen du zer?

● Irudi honek 64. grafikoaren itxura berdina du. Kanpoaldeko eraztunak, munduko esportazioak manufakturen eta lehen sektoreko produktuen artean nola banatzen diren erakusten du eta barrualdeko eraztunak esportazioen banaketa herrialde garatuen eta garapen bidekoen artean. Gero, bi eraztunak doiturik, munduko merkataritzaren lau kategoria azaltzen dira: herrialde garatuetatik eta garapen bideko herrialdeetatik egindako manufakturen eta lehen sektoreko produktuen esportazioak. ○ Herrialde garatuek manufakturak eta garapen bidekoek lehen sektoreko produktuak esportatzen dituztela uste duten asko harritu egingo dira irudi honek emandako informazioarekin. Munduko esportazioen egitura honela laburbildu daiteke:

- Munduko esportazioen %68 herrialde garatuetatik dator eta garapen bideko herrialdeetatik %32 soilik;

- Herrialde garatuek batez ere manufakturatutako ondasunak esportatzen dituzte (beraien esportazio guztien %76 eta munduko esportazioen %52);

- Garapen bideko herrialdeen kasuan ere, manufakturatutako esportazioak lehen sektoreko produktuen esportazioak baino handiagoak dira (beraien esportazioen %75 eta munduko esportazioen %24)

- Herrialde garatuek garapen bidekoek baino lehen sektoreko produktu gehiago esportatzen dituzte (munduko esportazioen %24 batzuek eta %8 besteek).

Hemen aipatutako hainbat gertaerak uste orokorrak hankaz gora jartzen dituzte. Uste edo iritzi horiek garai batean zuzenak ziren baina azkeneko hiru hamarkadetan munduko merkataritzaren egitura asko eta azkar aldatu da. ► UNCTAD 2003a

Her

rial

de

gar

atu

etak

o

m

anu

fakt

ura

k (%

52)

Gar

apen

bid

eko

her

rial

dee

tako

m

anu

fakt

ura

k (%

24)

Her

rial

de

gar

atu

etak

o le

hen

s

ekto

reko

pro

du

ktu

ak (

%16

)

G

arap

en b

idek

o

her

rial

dee

tako

leh

ense

kto

reko

pro

du

ktu

ak (

%8)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 101 79. Nork esportatzen du nora?

● Grafiko honek eskualde nagusien arteko munduko erkataritzaren eredu orokorra azaltzen du. Eraztunak, eskualdeek esportazio guztietan duten zatia erakusten du eta geziek merkataritza-fluxu nagusien kantitatea eta noranzkoa adierazten dute (urteko 25 mila milioi dolarretik gorakoak direnak). ○ Nazioarteko merkataritza oso engainagarria izan daiteke, espezializazio eta lanaren zatiketa handia dagoen ideia aditzera ematen baitu. Baina errealitatean produktu bat Vladivostoken ekoiztu eta San Petersburgon saltzen bada edo Reunionen ekoiztu Frantzian saltzeko ez da nazioarteko merkataritza kontsideratzen, lanaren zatiketa espazialak maila altua erakutsi arren. Baina tarta bat Hendaian egitea eta Irunen saltzea nazioarteko merkataritza da, nahiz eta bi hiri hauek elkarren ondoan egon. Nazioarteko merkataritza muga juridikoak gainditzen dituzten salmentek osatzen dute. Irudi honetan munduko merkataritza-fluxu nagusia, alde handiarekin, Mendebaldeko Europako herrialdeen artean egindakoa dela azaltzen da. Beraz, Europako Batasuna herrialde bakar bat bihurtuko balitz, nazioarteko merkataritza nabarmen jaitsiko litzateke, munduko lanaren zatiketan aldaketarik eman ez arren. Grafikoak munduko hiru merkataritza-fluxu nagusiak oso garbi definituta dauden eskualdeen barruan egiten direla erakusten du (Mendebaldeko Europa, Asiako Hego eta Hego Ekialdea eta Ipar Amerika) eta ez eskualdeen artean. Era berean, irudi honek Europako, Ipar Amerikako eta Japoniako merkatu aberatsek gainerako esportazioentzako duten garrantzia erakusten du, baita ere Latinoamerikak eta Afrikak nazioarteko merkataritza-fluxuetan duten partehartze eskasa. ► MME 2003

2

5

10

0

25

0

50

0

100

0

25 m

ilaka

mili

oi $

tikg

ora

ko m

erka

tari

tza-

fluxu

akso

ilik

azal

tzen

dir

a.

Esk

ual

dea

rtek

o u

rtek

om

erka

tari

tza-

fluxu

en b

alio

a, 2

001

(mila

ka m

ilio

i US

$)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 102 80. Merkataritzaren industrializazio hazkorra

● Bi mapa hauek 1970 eta 2001 urteetan, manufakturek ondasunen esportazioetan izandako pisua erakusten dute (beti lehen sektoreko produktuekin alderatuz). ○ Irudiak azken mende laurdenean munduko merkataritzan eman diren aldaketak ikusten laguntzen digu. Esportazio osoetan lehen sektoreko produktuen proportzioa txikitu egin da eta aldiz manufakturena igo egin da. Joera horrek eragina izan du herrialde gehientsuenetan. Batzuek, lehenago batez ere lehen sektoreko produktuak esportatzen zituzten eta orain ondasun manufakturatu gehiago esportatzen dituzte (adibidez Irlanda, Thailandia, Malaysia, Filipinak, Indonesia, Brasil, Maroko eta Tunisia). Herrialde batzuek, jada 1975ean lehen sektoreko produktuen aldean manufaktura gehiago esportatzen zituztenek, manufakturen pisua handitu egin dela ikusi dute (adibidez AEB, Txina, Japonia eta Bangladesh). Eta beste batzuek, oraindik ere lehen sektoreko produktu gehiago esportatzen dituztenek, manufakturen proportzioa igotzen ikusi dute (adibidez Australia eta Argentina). Baina grafikoak historiaren beste alde bat ere erakusten du. Herrialde multzo batean –Latinoamerikako gutxi batzuk eta Afrikako gehienak- esportazioen egitura ez da manufakturen alde aldatu. Beraz, ez dute gehien hazten ari diren merkatuetan sartzerik lortu. Beren produktuen prezio erlatiboak maiz jaitsi dira eta haien merkatuak geldiunean sartu edo beherantz ari dira. Guzti horrek, ondorengo irudietan ikusiko den bezala, munduko merkataritzan duten kuotaren beherakada ekarri du. ► MUNDUKO BANKUA 2003a

Daturik gabe

1970

2001

Manufakturak esportazioen %tan adierazita

0–25 76–10051–7526–50

Mundu desorekatu honen 100 irudi 103 81. Iparra Hegoaldearentzako merkatu gisa

● Ezkerreko diagramak honakoa erakusten du: zer proportzio zuten 1980 eta 1995 urteetan garapen bideko herrialdeetatik inportatutako manufakturen balioak herrialde garatuetako hiru merkatu garrantzitsuenetako manufakturen kontsumo osoan. Eskuineko diagramak hiru merkatu horietan 1995ean zuten proportzioa aukeratutako sektorearen arabera erakusten du. ○ Diagrama hauek, munduko merkataritzan emandako aldaketak beste ikuspuntu batetik erakusten dituzte, herrialde kontsumitzaile handien inportazioen ikuspegitik hain zuzen ere eta ez esportazioenetatik. Azkeneko 20 urtetan, ezkerreko diagramak erakusten duen legez, garatutako herrialde garrantzitsuenek garapen bideko herrialdeetatik egindako inportazioak handitu dituzte. Prozesu hori AEBetan areagotu egin da eta bertan 2001ean kontsumitutako manufakturen ehuneko 8,8 garapen bideko herrialdeetatik inportatu ziren. Europan, kopurua ehuneko 6ra ozta-ozta iristen zen eta Japonian berriz, ez zen 6ra iristen. Igoera horiek, batez ere AEBetakoak, asko aldatu dituzte herrialde txiroen manufakturako esportazioen aukerak. Hala eta guztiz ere, herrialde garatuetako jendeak uste duena baino askoz txikiagoak dira eta bertan inportazio horiek lehen mailako eztabaidagai politiko bihurtu dira. Tamaina puztearen arrazoia 1995eko datuetan oinarritutako eskuineko diagraman ikusten da. Kontua da garapen bideko herrialdeetako ekoizleek merkatuan egin duten sarrera bereziki nabarmena izan dela oinetakoak eta arropa bezalako kasuetan eta beraz, jendearentzat oso begi-bistakoa. Baina gainerako sektore gehienetan, batez ere industria astunean baina baita ehungintzan ere, sarrera hori oraindik oso txikia da. ► UNCTAD 1999; MME 2003; ELGE 2003

kontsumo osoaren %

kon

tsu

mo

oso

aren

%

Arr

op

a

Oin

etak

oa

Eh

un

ak

Mak

iner

ia e

lekt

riko

a

Mak

iner

ia e

z-el

ektr

iko

a

Bu

rdin

a et

a al

tzai

rua

Kim

ika

ind

ust

rial

a

Gar

raio

rako

mat

eria

la

010

2030

4050

60

Jap

on

iaIp

ar A

mer

ika

Eu

rop

ar B

atas

un

a

Man

ufa

ktu

rak

gu

ztir

a, 1

980-

2001

Sek

tore

ad

iera

zgar

riak

, 199

5

1980

1985

1990

1995

2001

02468

10

AE

B

EB

Jap

on

ia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 104 82. Hegoaldeko manufaktura-esportazioak

● Diagrama honetako barrek (beheko ardatzean neurtuta) manufakturen milaka miloi dolarretik gora esportatzen duten garapen bideko herrialde guztiek, 2001ean esportatutako manufakturen balioa erakusten dute. Marrak berriz (goiko ardatzean neurtuta) herri horiek Hego guztiko manufakturen esportazioetan duten ehuneko metakorra azaltzen du (Txinak ehuneko 14, Txinak eta Koreako Errepublikak ehuneko 25, eta abar). ○ Diagrama honek Hegoko manufaktura-esportatzaile berriei buruzko informazio zehatzagoa eskaintzen du. Handiena Txina da, bere kide komertzialek oraindik ere oztopo ugari jarri arren. Beste esportatzaile benetan garrantzitsuak Koreako Errepublika, Taiwan eta Mexiko dira. Singapur eta Hong Kong esportatzaile handiak dira ere baina, ikusten den bezala, esportatzen dutenaren ehuneko altua aldez aurretik beste nonbaitetik inportatu dute. Hortik aurrera, ondorengo herrialde bakoitzaren esportazio-kopurua nahiko azkar jaisten da. Beste era batera esanda, Hegoko esportazioen garapena oso era ezberdinean banatu da herrialdeen artean. Manufakturen 33 esportatzaile nagusi hauek (horrela erakusten du ehuneko metakorra azaltzen duen lerroak) Hegoko manufaktura guztien bi herena biltzen dute. Azken 30 urtetan garapen bideko herrialdeen merkataritza-tamaina eta egitura agregatuak aldatu diren arren, herrialde askok prozesu horretan apenas parte hartu dutela azaltzen du kontzentrazio maila horrek. Egungo esportazioak eta munduko merkataritza hain azkar zabaltzen hasi baino lehen zeuzkatenak, berdintsuak dira, azken herrialde hauentzat. ► MME 2003

0 50 100 150 200 250

0 10 20 30 40 50 60 70

Manufakturen esportazioak, 2002, milaka milioi US$ (barrak)

Hegoko manufakturen esportazioen % metakorra (lerroa)

IranMalta

LituaniaEstoniaMacau

BulgariaVenezuela

TxileKroazia

Costa RicaKolonbia

TunisiaMaroko

BielorrusiaSaudi Arabia

PakistanEslovenia

ErrumaniaArgentina

HegoafrikaHong Kong

TurkiaErrusiar Fed.

BrasilIndia

IndonesiaFilipinak

SingapurThailandia

MalaysiaMexiko

Koreako Errep.Txina

berresportazioak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 105 83. Irabazleak eta galtzaileak merkataritzan I

● Diagrama honek eta hurrengoak 1950etik 2000ra munduko esportazioak hainbat herrialde multzoren artean nola banatu ziren erakusten dute. Eskala logaritmikoa da, horrela bai zenbaki txikiak bai handiak ikusi ahal izateko; eta hori dela eta, zenbaki txikienen aldaketak puztuta agertzen dira zenbaki handienekin alderatuta. ○ Herrialde-multzo baten esportazio-kuotaren bilakaerak herrialde horiek munduko ekonomian duten partaidetza erakusten du eta hori dela eta baita inportazioekiko daukaten erosteko ahalmena ere. Esportazioetatik lortutako irabaziek garrantzi handia dute bai herrialdeko errenta errealean eta baita bere garapenerako ahalmenean ere. Esportazio-kuotak behera egiteak, maiz, munduko errentan izandako kuota ere jaisten ari dela adierazten du. Goiko bi lerroek munduko esportazio guztiek herrialde garatuen (ELGE) eta garapen bideko herrialdeen artean nola banatzen diren azaltzen dute. 1950etik 1970ra herrialde garatuek irabazi eta garapen bidekoek galdu egin zuten. Gero, hurrengo hamarkadan, joera alderantzizkoa izan zen, gehienbat 1973tik aurrera emandako petrolioaren prezioaren igoeragatik (petrolioa munduko merkataritzako hiru produktu garrantzitsuenen artean dago). 80ko hamarkadan garapen bideko herrialdeen kuotak behera egin zuen, batez ere petrolioaren prezioaren jaitsieragatik eta azkenik, mendearen azkeneko hamarkadan, garapen bideko herrialdeen ehunekoak gora egin zuen manufakturen esportatzaile berrien arrakastari esker. Beheko lerroek, herrialdeak multzo mugatuagoetan banatzen dituzte. Taldeak osatzeari dagokionez, errepikapen batzuk ikus daitezke (adibidez, sarrera baxuko herrialdeen eta gutxien garatutako herrialdeen artean). Petrolio-ekoizleen kuotaren gorakada eta beherakada oso garbi ikusten da. 90eko hamarkadan, garapen-bideko kategoria guztiek, petrolio-ekoizleek eta Ekialdeko Europako komunista ohiek komunistek izan ezik, igo egin zuten beraien kuota munduko esportazioetan, igoera nahiko apala izan arren. ► UNCTAD 2003a

mu

nd

uko

gu

ztiz

koar

en %

(es

kala

log

arit

mik

oa)

1950 1960 1970 1980 1990 2000

0.1

1

10

100

ELGE

Garatutako herrialdeak

Batez besteko sarrera

Petrolio-esportazioak

Ekialdeko Europa

Sarrera baxua

Gutxien garatuak0.5

5

50

Mundu desorekatu honen 100 irudi 106 84. Irabazleak eta galtzaileak merkataritzan II

● Diagrama hau aurrekoaren berdin-berdina da; aldaketa bakarra herrialdeak eremu geografikoaren arabera eta ez kategoria analitikoaren arabera biltzen dituela da. ○ Aurreko diagraman 90eko hamarkadan garapen bideko herrialdeen kategoria gehienek esportazio-kuota handitu zutela ikusten zen eta oraingo honetan berriz, igoera hori praktikan selektiboa izan zela ikusten da. Latinoamerikak kuota igo egin zuen, hori bai, 40 urteetan jaitsiera nabarmenak izan eta gero. Baina, Mendebaldeko Asiako kuotak (petrolioaren prezioak eraginda) 1980ko maila baino askoz beherago jarraitu zuen eta Ipar Afrikakoa eta Sahara Azpikoa jaitsi egin ziren azken mende erdian gertatzen ari den bezalaxe. Garapen bideko herrialdeen manufakturen esportazioen igoera Hego Asiatik eta Hego Ekialdeko Asiatik etorri da, horien kuota munduko merkataritzan 1970tik hona benetan asko igo baita. Berriz ere, Sahara Azpiko Afrikako arazo ekonomiko berezien berri dugu. Kontinente horretako esportazioek jaitsiera historikoa jasan dute. Munduko kuota 1950eko ehuneko 3 ingurutik, 2000an ehuneko 1 baino gutxiago izatera pasa da. Batez ere Afrikak ez dituelako esportatzen dituen produktuak apenas aldatu eta produktu horien prezioek jaisteko joera izan dutelako gertatu da hori. Hori dela eta, azken hamarkadetako polarizazio harrigarriena bai esportazioetan, eta beste toki batzuetan ikusi dugun bezala, bai errentan garapen bideko herrialdeen hainbat sektoreren artean eman da eta batez ere Ekialdeko Asiako eta Sahara Azpiko Afrikaren artean. Nazioarteko merkataritza polarizazio horren adierazleetako bat da. ► UNCTAD 2003a

mu

nd

uko

gu

ztiz

koar

en %

(es

kala

log

arit

mik

oa)

1950 1960 1970 1980 1990 2000

0.1

1

10

100

0.5

5

50Europa

Ipar Amerika

Hego eta HegoEkialdeko Asia

Japonia

Latinoamerika

Mendebaldeko Asia

Sahara Azpiko Afrika(Hegoafrika salbu)Ipar Afrika

Mundu desorekatu honen 100 irudi 107 85. Truke-harremanen arazoa

● Goiko diagramak hiru produktu-moten prezioek 1960tik hona izandako bilakaera erakusten du. 1990eko prezio guztiei 100 balioa ematen zaie. Horrela, diagramak prezio erlatiboen bilakaera azaltzen du eta ez bere maila. G5eko bost herrialdeak manufakturen esportatzaile handienak dira: AEB, Alemania, Frantzia, Japonia eta Erresuma Batua. Beheko diagraman (beste indize bat, kasu honetan 1970ko balorea da100) lehen sektoreko produktu zehatz batzuen prezioen bilakaera konparatiboa neurtzen da. ○ Munduko prezioak askotan nahiko noraezean igotzen eta jaisten diren arren, epe luzera joera bat dago: manufakturen prezioak erlatiboki igo egin dira eta lehen sektorekoenak jaitsi; horrela ikusten da goiko diagramako manufakturen eta lehen sektoreko produktuen lerroak alderatzen direnean. Hori dela eta, lehen sektoreko produktuak esportatu eta manufakturak inportatzen dituzten herrialdeek ondorio kaltegarriak jasaten dituzte. Gero eta kantitate fisiko handiagoak saltzera behartuta daude inportatu nahi duten kantitate zehatz bat erosi ahal izateko. Horregatik, aurreko irudietan ikusi dugun bezala, lehengaien ekoizleek, bereziki eskari mugatua eta zabaltzen doan eskaintza duten produktuak, edari tropikalak esaterako, truke-harremanen beherakada bereziki nabarmena dute. Beheko grafikoak produktu guztien prezioen indizeak 1970ean 100 zirenez, urte horretatik 1980ra prezioen bilakaera ezberdina izan dela erakusten du. Batzuk igo eta beste batzuk jaitsi egin ziren. Beraz, lehen sektoreko ekoizle batzuek galdutakoa beste batzuek irabazi zuten. Eta dibertsifikatutako ekoizle gutxi batzuek, produktu batean izandako galerak beste bateko irabaziekin orekatu zituzten. Baina diagramak honakoa erakusten du: 80ko hamarkadan ia produktu guztien prezioek jaitsiera itzela izan zuten eta ia bakarra ere ez zen 90eko hamarkadan suspertu. Beraz, esportatzaileek, gehiago esportatuz bakarrik handitu ahal dituzte sarrerak eta horrek, lehen sektoreko produktu askoren kasuan, prezioen hondamen are handiagoa ekarri du eta gurpil zoroa sendotu du. ► MUNDUKO BANKUA 2003b; MUNDUKO BANKUA 2003d

1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

50

100

150

200

250

1980 1990 2002

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Zura (Malaysia)Fosfatoak

Banana

GariaKakaoaTabakoaNikela Goma

SojaTeaArtoaBehi-haragiaKotoiaArrozaPalma-olioaKafeaKobreaEztainua

Produktu-taldeen prezio errealak, 1970–2002 (1990=100)

Lehen mailako produktuen prezio errealen indizea, 1980–2002 (1970=100)

Petrolioa

Manufakturak (G-5)

Lehen sektoreko produktuak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 108

b. Nazioarteko inbertsioa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 109 86. Nazioarteko inbertsioaren igoera

● Diagramak atzerriko inbertsioa, inbertsio finko gordinaren ehunekotan adierazita erakusten du. Kasu honetan, inbertsio bezala inbertsio zuzena hartzen da (aktibo produktiboetan) eta ez zeharkakoa (aktibo finantzarioetan). “Barruranzko” inbertsioa beste herrialdeetatik dator eta “kanporanzko” inbertsioa beste herrialdeetara doa. Herrialde garatuetako eta garapen bideko herrialdetako informazioa bereizita erakusten da. 2002an garapen bideko herrialdeetako inbertsioaren ehuneko 11 inguru atzerritik zetorren (III lerroa) eta aldiz, herrialde horiek kanpoan beren inbertsio finkoaren balioaren ehuneko 5 inbertitzen zuten (IV lerroa). ○ Hemen nazioarteko merkataritzatik atzerriko kapital fluxuetara pasatzen gara. Azken urteetan emandako atzerriko inbertsio kantitatearen igoera erakusten du diagramak. Kapitalistek beraien inbertsio guztien zati handiagoa zuzendu dute beste herrialdeetara, eta herrialde askotan atzerriko konpainiek inbertsioaren proportzio handiagoa hartzen dute. Herrialde garatuek garapen bidekoek baino gehiago inbertitzen dute kanpoan erlatiboki. Eta erlatiboki baita ere, garapen bideko herrialdeek baino inbertsio gutxiago jasotzen dute kanpotik. Baina termino absolutuetan, atzerriko inbertsio zuzenaren gehiengoa herrialde garatuen artean ematen da. Normala da atzerriko inbertsio zuzena kapitalistek beste herrialde batzuetan egindako ekoizpenaren kokatze berriak bezala ikustea. Baina, errealitatean, azken urteetan, jarduera inbertitzaile berriaren gehiengo nabarmena gobernuak pribatizatzen ari diren aktiboen erosketa izan da. Pribatizazioa politika berria denez, eta logikak mugatua izango dela erakusten duenez (Estatuaren aktibo guztiak salduta daudenean), posible da atzerriko inbertsio zuzenaren igoera epe luzera ez mantentzea. Horrek, neurri batean, 2002ko ondorengo bi urteetan emandako atzerriko inbertsioaren hoztea azalduko luke. ► UNCTAD 2003b

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

05

10152025

Inbertsio finko gordinaren %a

her

rial

de

gar

atu

ak, b

arru

ran

tzh

erri

ald

e g

arat

uak

, kan

po

ran

tzg

arap

en b

idek

o h

erri

ald

eak,

bar

rura

ntz

gar

apen

bid

eko

her

rial

dea

k, k

anp

ora

ntz

I II III IV

Mundu desorekatu honen 100 irudi 110 87. Nazioarteko inbertsioaren jomuga Hegoan

● Bi diagrama hauek metodo bera erabiltzen dute atzerriko inbertsioa jasotzen duten garapen bideko herrialdeen garrantzi erlatiboa erakusteko. Ezkerreko irudiak atzerriko inbertsioaren stock osoa neurtzen du eta eskuinekoak 2002ko inbertsio berrien fluxua. Barrek herrialde garrantzitsuenen kantitatea azaltzen dute (beheko ardatzean neurtuta) eta lerroek (goiko ardatzean neurtuta eta behetik gora irakurrita) diagramako herrialdeek zein proportzio metakor duten garapen bideko herrialde guztiekiko. ○ Irudi honek garapen bideko herrialdeetara bideratutako atzerriko inbertsioa oso-oso kontzentratua egon dela eta dagoela erakusten du. 13 herrialdek stockaren ehuneko 70 jasotzen dute eta 12k garapen bideko herrietara heldutako atzerriko kapital berriaren %80. Gainerako ehuneko 20-30 140 herrialdeen artean banatzen da. 8 herrialde zerrenda bietan azaltzen dira; beraz, eredua ez da asko aldatzen ari. Lau herrialdek bai stockak eta bai fluxu berriak menderatzen dituzte: Txina eta ondoren Brasil, Mexiko eta Hong Kong (alderatu 82. irudiarekin). Orokorrean, garapen bideko herrialdeek kapitala inportatzen badute, kapital hori Ipar Amerikako, Europako eta Japoniako herrialde garatuetatik etorriko dela uste da. Baina Txinaren kasuan, garapen bideko herrialdeen artean atzerriko inbertsio jasotzailerik nagusia izaki, ez da horrela. Txinako atzerriko inbertsio gehienaren iturria Asian dago, bereziki Txinako Eremu Ekonomikoan (Hong Kong, Taiwan eta Macau), baina baita Singapur, Malaysia eta Indonesia bezalako herrialdeetan ere. Azken herrialde hauetan 60 milioi txinatar bizi dira eta kapital kantitate garrantzitsuak kontrolatzen dituzte. Estatistika horretan, Hong Kong eta Txina aparteko entitate gisa daude. Beren kopuruak ezin dira besterik gabe batu, horrek nolabaiteko kontabilitate bikoitza eragingo bailuke. ► UNCTAD 2003b

S

tock

a 20

02ar

en a

mai

eran

(gu

ztir

a =

2.34

0 m

ilaka

mili

oi U

S$) %

%

Fl

uxu

a 20

02an

zeh

ar(g

uzt

ira

= 16

2 m

ilaka

mili

oi U

S$)

mila

ka m

ilio

i US

$m

ilaka

mili

oi U

S$

(ler

roa)

(bar

rak)

010

020

030

040

050

0

020

4060

8010

0

010

2030

4050

020

4060

8010

0

Txi

na

Bra

sil

Ho

ngK

on

g

Mex

iko

Txe

kiar

Err

ep.

Ber

mu

da

Sin

gap

ur

Polo

nia

Esl

ovak

ia

Indi

a

Mal

aysi

a

Kai

man

Uh

arte

ak

Txi

na

Ho

ngK

on

g

Bra

sil

Mex

iko

Sin

gap

ur

Ber

mu

da

Arg

entin

a

Mal

aysi

a

Indo

nes

ia

Heg

oaf

rika

Txi

le

Polo

nia

Ko

reak

o E

rrep

.

Mundu desorekatu honen 100 irudi 111 88. Nazioarteko inbertsioaren garrantzi

erlatiboa, 2002

● Bai barra-diagraman eta bai mapan erakusten den adierazlea herrialde bateko atzerriko kapital stocka da, urteko barne-produktuaren ehunekotan neurtuta. Neurri hibrido hau kapital stockaren tamainari buruzko datu fidagarririk ez dagoelako erabiltzen da. Hainbat herrialdetan atzerriko kapitalak duen garrantzi erlatiboa erakusten du azaletik. ○ Zaila da atzerriko kapitalak herrialde ezberdinetan duen garrantzian, antzeko ereduaren bat topatzea. Presentzia handiko eta txikiko herrialdeak ia talde eta eremu guztietan daude. Ematen du garrantzia erlatiboki handigoa dela garapen bideko herrialdeetan garatuetan baino, baina ehunekoak puztuta daude erabiltzen diren barne-produktu zenbakiak kanbio-tasak erabilita bihurtu direlako eta ez erosteko ahalmenaren parekotasunak. Atzerriko inbertsio zuzen gehiena duen herrialdea AEB da alde handiaz, nahiz eta hori barne-produktuaren ehuneko txikia izan. Herrialde garatuen artean bereziki garrantzitsua da Erresuma Batuan, Suedian, Belgikan eta Herbeheretan eta munduko gainerako herrialdeetatik Txinan, Brasilen, Argentinan, Txilen, Malaysian Vietnamen eta Afrika Mendebaldeko eta Erdiko herri batzuetan. Afrikan, atzerriko kapitalaren sarrera Asian edo Latinoamerikan baino zertxobait txikiagoa da, baina hiruren artean ez dago alde handirik. Zenbaki horiek mundu osoarentzat atzerriko kapitala ekoizpen globalaren balioaren ehuneko 22 dela erakusten dute. Horrek, oso gutxi gorabehera, munduko kapital stockaren ehuneko 10 edo 11 inguru, kokatuta dagoen herrialdekoak ez diren pertsonenak edo enpresenak direla esan nahi du. Seguru asko gehienek uste dutena baino gutxiago da. Baina oso begi-bistan dauden sektoreetan kontzentratzeko joera du, beste batzuetan nahiko eskasa den bitartean. ► UNCTAD 2003b

<%20

%20

–30

%30

–40

%40

–50

>%50

Dat

uri

k g

abe

BP

Gar

en %

a (2

002)

010

2030

4050

Esk

ual

de

nag

usi

ak

B

anak

ako

her

rial

dea

k

Latin

oam

erik

a

eta

Kar

ibea

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

Asi

a

Gar

apen

bid

eko

her

rial

dea

k

Her

rial

de

gar

atu

ak

Mu

nd

ua

AE

B

Mundu desorekatu honen 100 irudi 112

d. Nazioarteko erakundeak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 113 89. Iparreko eta Hegoaldeko enpresa

multinazionalak ● Barrek, herrialde garatuetako 50 enpresa transnazional handienen eta garapen bideko 50 handienen aktiboen balioak erakusten dituzte, etxeko aktiboak eta atzerriko aktiboak bereizten direlarik. Kasu bietan hiru multzo geografikotan banatzen dira eta egoitza duten herrialdetik kanpo dituzten aktiboen balioen arabera ordenatzen dira. ○ Irudiak munduko enpresa multinazional handienen argazkia ematen du. Korporazio handienak General Electric, Ford eta General Motors bezalako enpresak dira eta horiek aktibo gehienak eta negozio handienak jatorriko herrialdeetan dituzte. Beste batzuek, Vodafone, Nestlé, Hoechst, Bayer ABB eta Unilever bezalako konpainiek, petrolio-konpainia handi gehienen antzera, jarduera gehienak atzerrian egiten dituzte eta enpresa multinazionalak dira zentzu zorrotzean. Baina enpresa handi horietako ia batek ere ez du egoitza nazional bakarrarekin erabat apurtu, ondo finkatutako Unilever eta Royal Dutch Shell bezalako enpresek izan ezik. Ikusteko dago ea mugak gainditzen dituzten bategiteak egiteko joera berriek benetako nazioarteko konpainiak sortuko dituzten. UNCTADek emandako definizio ofizialak dio konpainia bat multinazionala dela gutxienez atzerrian filial bat duenean eta horretarako akzio arrunten ehuneko 10 baino gehiago izan behar du. Definizio zabal horren arabera, 64.000 konpainia multinazional matriz daudela uste da eta horien artean atzerrian 620.000 inguruk filialak dituztela (matrize bakoitzeko 10en bat). Enpresa horiek munduko ekoizpenaren ehuneko 33 inguru dagokie (ehuneko 23 matrizeena eta ehuneko 10 filialena). Orain, ia munduko enpresa handi guztiak multinazionalak dira zentzu batean ala bestean, baina dauden milioi erdi filial baino gehiago ez dira konpainia matrizeko esportazioentzako salmenta-agentziak baino askoz gehiago. ► UNCTAD 2003b

Men

deb

ald

eko

Eu

rop

a

Afr

ika

eta

Au

stra

lasi

a

Ipar

Am

erik

a

Ipar

Am

erik

a et

a E

rtam

erik

a

Jap

on

ia

Heg

o A

sia,

Eki

ald

eko

a e

ta H

ego

Eki

ald

eko

a

A

ktib

oak

atze

rrik

oak

et

xeko

ak

Dai

mle

rCh

rysl

er

050

100

mila

ka m

ilio

i $

Imsa

Bim

bo

Sav

iaC

op

ecG

rum

aM

etal

urg

ica

Ger

dau

Pan

amco

Pet

role

o B

rasi

leir

oP

erez

Co

mp

anc

Am

éric

a M

óvi

lP

etró

leo

s D

e V

enez

uel

aC

emex

Joh

nn

ic H

old

ing

sN

asp

ers

Bar

low

orl

dS

ou

th A

fric

an B

rew

erie

sS

app

i

NT

L

IBM

Inte

rnat

ion

al P

aper

Mir

ant

Bel

l Can

ada

Alc

oa

Ver

izo

n C

om

m.

Ab

bo

tt L

abo

rato

ries

Am

erad

a H

ess

Mer

ck &

Co

Joh

nso

n &

Jo

hn

son

McD

on

ald

'sD

ow

Ch

emic

alD

u P

on

t D

e N

emo

urs

Hew

lett

-Pac

kard

Co

ca-C

ola

Pro

cter

& G

amb

leN

ort

el N

etw

ork

sT

ho

mso

nT

exas

Util

ities

Mo

toro

laP

fize

rP

hili

p M

orr

isC

on

oco

AE

SW

al-M

art S

tore

s

Ch

evro

nT

exac

oG

ener

al M

oto

rsFo

rd M

oto

rE

xxo

nm

ob

ilG

ener

al E

lect

ric

Eri

csso

nA

lco

aLV

MH

Bri

tish

Am

eric

an T

ob

acco

Rio

Tin

toP

ears

on

Dan

on

eW

PP

Ree

d E

lsev

ier

No

kia

Ber

tels

man

nA

stra

zen

eca

Sco

ttis

h P

ow

erS

tora

En

so O

yjT

hys

sen

kru

pp

Ho

lcim

Ren

ault

An

glo

Am

eric

anV

olv

oC

able

& W

irel

ess

MM

O2

Alc

atel

Pin

ault-

Prin

tem

ps

Red

ou

teN

atio

nal

Gri

d T

ran

sco

Dia

geo

Cie

Sai

nt-

Go

bai

nR

oya

l Ah

old

Gla

xoS

mith

klin

eB

ayer

Deu

tsch

e P

ost

BA

SF

Ro

che

Lafa

rge

Ave

nti

sR

epso

lE

lect

rici

té D

e Fr

ance

Car

refo

urPh

ilip

s E

lect

ron

ics

BM

WE

NI

Un

ileve

rA

BB

IBM

RW

EN

estlé

E.O

nV

olk

swag

enT

elef

onic

aFi

atS

uez

To

talF

inaE

lfR

oya

l Du

tch

/Sh

ell

Deu

tsch

e T

elek

om

Viv

end

i Un

iver

sal

BP

Vo

daf

one

Hita

chi L

tdM

itsu

i & C

o L

tdM

atsu

shita

Ele

ctri

c In

du

stri

alM

itsu

bis

hi C

orp

ora

tion

BH

P B

illito

n G

rou

pN

issa

n M

oto

r C

o L

tdS

on

y C

orp

ora

tion

Ho

nd

a M

oto

r C

o L

tdN

ews

Co

rpo

ratio

nT

oyo

ta M

oto

r C

orp

ora

tion

Po

sco

Ace

r

Ad

van

ced

Sem

ico

nd

uct

orG

enti

ng

Ber

had

Del

ta E

lect

ron

ics.

Gre

at E

agle

Ho

ldin

gs

Am

stee

l Co

rpo

ratio

n B

erh

adK

epp

el C

orp

ora

tion

Un

ited

Mic

roel

ectr

on

ics

CLP

Ho

ldin

gs

San

Mig

uel

Co

rpo

ratio

n

Firs

t Pac

ific

Tai

wan

Sem

ico

nd

uct

orG

uan

gzh

ou

Inve

stm

ent

Ch

ina

Nat

ion

al C

hem

ical

sS

amsu

ng

City

Dev

elo

pm

ents

Flex

tro

nic

s In

tern

atio

nal

Hyu

nd

ai M

oto

rS

han

gri

-La

Asi

aG

uan

gd

on

g In

vest

men

tS

amsu

ng

Ele

ctro

nic

sJa

rdin

e M

athe

son

Ho

ldin

gs

Citi

c P

acifi

cN

eptu

ne

Ori

ent

Lin

esN

ew W

orl

d D

evel

op

men

tP

etro

nas

LG E

lect

ron

ics

Sin

gte

lH

utc

his

on

Wh

amp

oa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 114 90. Nork zuzentzen ditu NMF eta Munduko

Bankua? ● Bi zutabeek munduko ekonomia arautzen duten nazioarteko bi erakunde nagusien boto-eskubideen banaketa erakusten dute. Eskubide hauek herrialdeen arteko nazio-errentaren banaketaren antzekoak dira. ○ Munduko ekonomia gero eta gehiago integratzen eta desberdintasunak eta ezegonkortasun potentziala handitzen doazen heinean, garbi gelditu da guztientzat, horiek kontrolatzeko instituzioak behar direla, edozein nazio-ekonomian gertatzen denaren antzera. Baina orain arte, mundu-mailako instituzio nazionalek baino botere gutxiago izan dute eta nekezago ulertu dira. Alde batetik, eta beti gertatu den bezala, munduko ekonomian boterea eta eragina herrialde ekonomikoki indartsuenek dute, batez ere AEBk. Baina nahiko botere gorabeheratsua denez, hainbat eratan instituzionalizatzen ahalegindu dira. Badaude tartean behin beren politikak koordinatzen ahalegintzeko biltzen diren herrialde-multzo informalak. Garrantzitsuena 7ko taldea da, orain 8ra zabaldu dena Errusia sartzeko. Orain arte ez da oso efizientea izan. Badaude bi erakunde botere errealik ez baina bai eragin globala dutenak, datuetara duten sarbideagatik eta beren analisiengatik: Basileako Nazioarteko Ordainketa Bankua eta Parisen egoitza duen ELGE. Azken horretan, partaidetza herrialde garatuetara mugatu da, gehi beste gutxi batzuk arrazoi politikoak direla eta. Dauden Nazio Batuetako erakunde ugarik nahiko aurrekontu mugatua kontrolatzen dute, baina eragin handiko analisiak egiten dituzte. Hala ere, diru eta botere gehien duten eta baita ere herrialde txiroen eta aberatsen artean toki paregabea duten nazioarteko bi instituzioak Bretton Woods-eko akordioarekin sortutakoak dira: Munduko Bankua eta NMF. ► MUNDUKO BANKUA 2003b; MUNDUKO BANKUA 2003f; NMF 2003a

Afr

ika,

Lati

no

amer

ika,

Kar

ibea

eta

Asi

a

Gai

ner

ako

Eu

rop

a

Ale

man

ia, F

ran

tzia

eta

Err

esu

ma

Bat

ua

Jap

on

ia

Kan

ada

AE

B

Err

usi

ar F

ed.

Oze

anía

020406080100

Biz

tan

leri

aB

PG

(U

S$

EA

P)

Bo

to-e

sku

bid

eak

NM

Fan

et

a M

un

du

ko B

anku

an%

Mundu desorekatu honen 100 irudi 115 91. NMFk nor zuzentzen du?

● Mapak 2003an NMFekin hitzarmena adostua zuten herrialdeak seinalatzen ditu beltzez. Hitzarmen horien bidez maileguak edo laguntza finantzarioa jasotzen zituzten, neurri ekonomikoetan oinarritzen zen adostutako programaren truke. ○ Bere historia laburrean, NMFak zeregin bat galdu zuen, beste bat aurkitu zuen eta orain aurkitutakoa ere galtzen ari da agian. 1944ko Bretton Woods-eko Konferentzian sortua, bere zeregina kanbio-tasa finkoetako trukerako urre-arau berria erregulatzea zen. Sistema horrek 20 urte baino gehiago iraun zuen, baina 1971 eta 1973 artean behea jo zuen, hein handi batean AEBetako administrazioak suntsitzea erabaki zuelako, dolarra debaluatuz, urrearekiko harremana apurtuz eta kanbio-tasa finkoen sistemari amaiera emanez. NMFari egiteko ezer gutxi geratu zitzaion, bere 1982ko kanpo zorraren krisialdiak ondorengo betebehar berria aurkitu arte (>>92–97). Hegoaldeko herrialdeetan indar polizial zein finantzario berri bihurtu zen eta maileguen zein aholkuen bitartez parte hartzen zuen arazoak zituzten herrialde zorpetuek onartutako programa ekonomikoa onartzearen truke. Horrela, agian nazioarteko sistema finantzarioa salbatu zuen larrizko une batean. Eta garapen bideko herrialdeetako politika ekonomikoengan aparteko eragina barneratu zuen. Defendatzen dituen programek eredu zehatz baterako joera erakusten dute: pribatizazioa, desregulazioa eta barneko zein kanpoko ondasunen eta kapital merkatuen liberalizazioa, estatuak emandako subsidioen amaiera, aurrekontu-oreka eta, sarritan, monetaren debaluazioa. Neurri-multzo horrek egiturazko doikuntza-programa izena hartzen du. Mapak NMFaren eragin zabala erakusten du. Hala ere, bere ospeak zenbait kolpe jaso du: egiturazko doikuntza-programekiko desilusio orokorra, bere eduki batzuek nolabaiteko kritika sorraraziz; 90eko hamarkadaren amaierako Asiako krisialdiaren aurreikusteko gaitasunik eza; eta bere segidako zuzendariak ordezkatzeko erabiltzen den prozedura desitxurosoa eta zorigaitzez ez-demokratikoa. ► NMF 2003a

NM

Fare

kin

pro

gra

ma

eko

no

mik

oak

ad

ost

uak

dit

uzt

enh

erri

ald

eak,

200

3ko

ap

irila

ren

30a

am

aier

atza

t h

artu

ta

Mundu desorekatu honen 100 irudi 116

e. Kanpo zorra

Mundu desorekatu honen 100 irudi 117 92. Kanpo zorraren tamaina guztira

● Grafikoko barrek herrialde zorpetuenak erakusten dituzte, beren nazio-errenta kontuan izanik. Herrialdearen urteko nazio-errentaren multiplotan neurtzen da zorra; bestela esanda, zor duten nazio-errentaren urte kopuruan. ○ XX. mendearen amaieran zorpetzerik handiena zuten hiru herrialdeak Sao Tome eta Principe, Liberia eta Ginea Bissau ziren; bakoitzak atzerriko hartzekodunei bere urteko nazio-errentaren 3 urteren baliokidea baino gehiago zor zien. Diagrama honetan bere nazio-errentaren urte eta erdi baino gehiago zor duten herrialde guztiak ikusten dira. Zorpetze-maila hori eta Lehen Mundu Gerraren ostean Alemaniari egindako kaltearen ordainetan inposatutakoaren gisako zorpetze-maila ez dira oso desberdinak. John Maynard Keynes-ek (“Las consecuencias económicas de la paz” testuan) zor hori ordainezina zela salatu eta etorkizunerako arazo ekonomiko eta politikoen iturria izango zela baieztatu zuen. Herrialde horientzat eta beste batzuentzat (gehiengoa Afrikako herrialde oso pobreak izanik) gaur egungo zorra ordainezina da, denok dakigunez. Zorpetze Maila Altuko Herrialde Pobreen (HIPC, ingelesez) zorraren zati bat barkatzeko aldeko ekimen berri batek oso motel egin du aurrerantz. Ekimena gauzatuko balitz, herrialde horietako asko oso zorpetuta egoten jarraituko lukete eta bizirauteko maileguak etengabe eskatzera eramaten duten zergatiak ezabatzen ez luke lagunduko. Zorra dibisetan ordaindu beharra dagoela kontuan izanik, agian bere zamaren neurri gisa herrialdearen esportazioekin alderatzea esanguratsuagoa litzateke. Hori beheko diagraman egiten da: bere esportazioen urteko balioaren 5 bider baino gehiago zor duten 18 herrialdeak erakusten ditu. Herrialde-sorta bera zerrenda bietan agertzen da eta bietan Sahara Azpiko Afrikako herrialdeak nabarmentzen dira. ► MUNDUKO BANKUA 2004a

Zorra guztira, nazio-errentaren urtetan adierazita (2000–2002)

Zorra guztira, esportazioen urtetan adierazita (2000–2002)

0 1 2 3 4 5 6 7 8

0 5 10 15 20 25

BurundiSao Tome eta Principe

LiberiaSierra LeonaGinea Bissau

RuandaKongoko ED

Afrika Erdiko Errep.Komoreak

SudanEtiopiaMalawi

MauritaniaZambia

TxadNigerLaos

Nikaragua

Sao Tome eta Principe

Liberia

Ginea Bissau

Mauritania

Kongo

Guyana

Sierra Leona

Kongoko ED

Zambia

Burundi

Nikaragua

Malawi

Laos

Gambia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 118 93. Gaur egungo zorraren zama

Ordaindutako zorraren zerbitzua, nazio-errentaren ehunekotan adierazita

Ordaindutako zorraren zerbitzua, esportazioen ehunekotan adierazita

0 5 10 15 20 25 30

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

HungariaBelize

KazakhstanKongoko ED

ThailandiaEslovakia

TurkiaKroaziaEstonia

MoldaviaPanama

Sao Tome eta PrincipeLibano

St. Kitts eta NevisKirgizistan

GuyanaEkuador

TxileFilipinakJamaika

IndonesiaMarokoLituania

Sao Tome eta Principe

Kongoko EDBrasil

BurundiTurkiaLibanoBelize

KolonbiaHungaria

Kazakhstan

PeruUruguai

TxileEkuadorZambiaBolivia

KroaziaKirgizistan

MarokoPolonia

(2000–2002)

(2000–2002)

● Goiko grafikoak 2000–2002. urteetan beren nazio-errentaren ehuneko 10 baino gehiagoko zorraren zerbitzua (interesak gehi zorraren amortizazioa) ordaindu zuten herrialdeak erakusten ditu. Beheko diagramak tarte horretan beren esportazioen ehuneko 25 baino gehiagoko zorraren zerbitzua ordaindu zutenak erakusten ditu. ○ Agian, benetan ordaintzen duten zorraren zerbitzua herrialdeen zama ekonomikoaren neurri egokiagoa izan daiteke, zorpetzearen neurri orokorra baino. Errealitatean, programatutako ordainketen zati esanguratsu bat ez da burutzen. 2002. urtean ez ordaindutako printzipalaren atzerapenak 65 mila milioi dolar inguru ziren eta ordaindu gabeko interesen atzerapenak 37 mila milioi dolar . Atzerapenek zorraren zama politikoari lagun diezaiokete, zordunen gaietan hartzekodunen interferentzia ahalbidetzen dute eta. Hala ere, diagrama honetako zifrek azken urteotan herrialde zordun nagusienetarikoek benetan ordaindutako kantitateak erakusten dituzte, beren nazio-errentarekin eta beren esportazioekin alderatuz. Goiko grafikoan 2000 eta 2002 artean beren nazio-errentaren ehuneko hamar baino gehiagoko zorraren zerbitzua izan zuten 23 herrialdeak agertzen dira. Kokapen geografikoari eta errenta-mailari dagokienez nahiko desberdinak dira. Herrialde barruan ageriko etekinik eskaintzen ez duen hain diru kopuru handiak mobilizatzeak, gobernua eta bere herrialdearekiko harremanak muturreraino tenkatzen edo prozesu harrigarria sortzen du, non zor zaharrak zor berrien bidez ordaintzen diren. Aukera bietako ezein ez da ona nazioarteko egonkortasunarentzat ezta aurrerapen sozialarentzat. Beheko diagraman urte horietan esportatzen irabazten zutenaren ehuneko 25 baino gehiago zorraren zerbitzuan erabili behar izan zuten 20 herrialdeak agertzen dira. Bi herrialde garrantzitsuek, Brasilek eta Kongoko Errepublika Demokratikoak, beren esportazioetatik ateratako diru-sarreren ehuneko 70 inguru ordaindu behar izan zuten interes eta zorraren amortizazio gisa. ► MUNDUKO BANKUA 2004a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 119 94. Zorraren krisiaren zenbait eragile eta

ondorio

● Goiko diagramak 1970etik 2003ra garapen bideko herrialdeetara doan eta horietatik datorren zorrarekin lotutako transferentzien urteko mugimendu garbia erakusten du. Zifra hori emandako mailegu berriei itzulitako mailegu zaharrak eta ordaindutako interesek kenduz kalkulatzen da. Beheko diagramak urte horiei dagozkien munduko interes-tasa errealen maila (interes-tasa nominala ken inflazio-indizea) erakusten du, zeina maileguak eskatzearen benetako kostuaren neurria baita. ○ Zorrarekin lotutako transferentziek herrialde zorpetuetara eta haietatik benetan doazen diru-kopuruak neurtzen dituzte. Goiko diagramak garapen bideko herrialdeek 70eko hamarkadan mailegatutako dirua gogo bizi handiagoz eskatu zutela erakusten du, banketxeetako eskuragarri zeuden gehiegizko fondoei erantzunez (neurri batean 1973an LPEEk petrolio gordinaren prezioa igo izanaren ondorioz, herrialde petrolio-ekoizleen diru-sarrera handiagoengatik). Maileguak eskatzeak desiragarria eta erraza zirudien, hori egiteko kostua (interes-tasa erreala) baxua zelako, beheko grafikoan ikus daitekeen legez. Baina 1980. urtearen ondoren, AEBetan Reaganen eta Erresuma Batuan Thatcherren bezalako gobernuen herstura-politikek honakoa eragin zuten: inflazioaren jaitsiera, interes-tasa errealen igoera, lehengaien prezioen jaitsiera eta dolarraren balioaren igoera, zeinetan mailegu gehienak oinarritzen ziren. Orduko beren zorrak jada ordaindu ezin zituztela ohartu ziren mailegu-hartzaileak. Horien ez-ordaintzea eragotzi egin zen zorraren zenbait birnegoziaketen bidez, baina zorra askoz ere garestiagoa zen orduko eta hartzekodunetara itzultzen ziren fondo-fluxu garbi handia izan zuen emaitza. Hori hamarkada batean luzatu zen, 90eko hamarkadaren hasieran beste fluxu positibo berri bat hasi arte. Baina mailegu-fluxu berria aldakorragoa zen eta izugarrizko finantza-krisi handiak eta mendearen amaieran alderantzizko fondo-fluxu errekor berria eragin zuen. 1998 eta 2003 artean, munduko herrialde txiroenetatik aberatsetara 500 mila milioi dolar inguru irten zen, zorraren arlo guztien ondorioz. ► MUNDUKO BANKUA 2004a; NMF 2003b

Garapen bideko herrialdeetako zorrarekin lotutako transferentzia garbiak(milaka milioi US$), 1970–2002

Interes-tasa erreala (urteko ehunekoa), Ameriketako Estatu Batuak, 1970–2002

–150

–100

–50

0

50

100

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000–4

–2

0

2

4

6

Mundu desorekatu honen 100 irudi 120 95. Transferentzia positiboak eta negatiboak.

Hegotik Iparrera bidalitako laguntza ● Orrialde honetako diagrama biek aurreko orrialdearen goiko grafikoaren informazio bera erakusten dute 1970 eta 2002 arteko urteetarako, datuak eskuragarri dituzten sei gune garrantzitsuenen artean xehatuta. ○ Hemen 80ko hamarkadako zorraren krisiak aurkako ondorio larrienak jasan zituzten herrialdeak Latinoamerikakoak izan zirela ikus daiteke. 80ko hamarkadan Latinoamerikatik kanpora irten zen zorrarekin lotutako dirua 70eko hamarkadan barrura sartu zena baino gehiago izan zen. Eta gune horrek balantze positiboa ez du inoiz berreskuratu, 90eko hamarkada hasieraren bi urte isolatutan izan ezik. 90eko hamarkada amaieraren krisialdiak beste izugarrizko fondoen irteeraren fluxu garbian amaitu ziren, mende berri honetan dirauelarik. 80ko hamarkadaren amaieran Ekialdeko Asia oso fondo-hartzaile garbi handia zen, baina 90eko hamarkada amaieran Latinoamerikan baino era bortitzagoan behera etorri zen fluxua, eta alderantzizko fluxuak oraindik dirau. Ekialdeko Europak eta Erdialdeko Asiak (SESBko eta COMECONeko herrialde ohiak) 90eko hamarkadan fluxu positiboen bi mutur labur jaso zituzten, baina hamarkada amaieraren alderantzizko joerarekin bat egin zuten. Ekialde Ertaineko eta Ipar Afrikako kasuetan, pixkanaka fluxu garbia nahikoa okertu da hiru hamarkadetan zehar. Hego Asiako eta Sahara Azpiko Afrikako transferentzien egoera ez da hain aldakorra izan baina bi hamarkadetan zehar hondatze motela jasan du. Hori dela eta, zorraren arazo orokorrak okerrera egiten duela dirudi, bere berritzerako zenbait plan sortu arren. 1999az geroztik, zorrarekin lotutako transferentzia garbiak negatiboak izan dira sei arlo guzti-guztientzat. Munduko gune pobreenetatik aberatsenenetara transferentzia garbi hazkorren ardura orokorra duen sistemak oso ekarpen txikia , politikoa zein ekonomikoa, egingo dio nazioarteko egonkortasunari, justizia ez aipatzeagatik. ► MUNDUKO BANKUA 2003a

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000-60

-40

-20

0

20

40

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000-60

-40

-20

0

20

40

Latinoamerika eta Karibea

Ekialde Ertainaeta Ipar Afrika

Ekialdeko Europaeta Erdialdeko Asia

Ekialdeko Asia eta Pazifikoa

Hego Asia

Sahara Azpiko Afrika

Mila

ka m

ilio

i US

$M

ilaka

mili

oi U

S$

Mundu desorekatu honen 100 irudi 121 96. Hainbat zor mota, 2002

● Sei eskualdeei eta garapen bideko herrialde guztiei dagozkien barrek 2002an hiru motatako hartzekodunei zor zitzaien epe luzerako kanpo zorraren ehunekoa erakusten dute. Aldebikoak (beste gobernu batzuk), multilateralak (nazioarteko finantza-erakundeak) eta sektore pribatua (banketxeak, bonuen titularrak eta korporazioak) dira hartzekodunak. ○ Garapen bideko herrialdeen kanpo zorrak izaera homogeneoa izatetik urrun dago. Oso hartzekodun desberdin askori zor zaio, zehaztapen eta baldintza desberdinetan. Grafiko honek munduko guneen arteko kontrastea erakusten du, hartzekodun mota desberdinen arteko zorraren osaerari dagokionez. Orain zorraren ehuneko 57 sektore pribatuarekin lotzen da, ehuneko 19 erakunde multilateralekin eta ehuneko 23 beste estatuekiko aldebiko zorrarekin. Baina banaketa hori eskualde ezberdinen artean asko aldatzen da. Txiroenek (Sahara Azpiko Afrika eta Hego Asia) zor pribatuaren proportziorik txikiena erakusten dute. Pobreziak ez ditu banketxeak erakartzen. Horrela, eskualde horietako herrialdeentzat herrialde aberatsen gobernuekiko eta erakunde multilateralekiko nazioarteko harremanen kontua da zorraren kudeaketa. Sarritan, gobernu hartzekodunak ez dira ordainketetan egunean egoteaz gehiegi arduratzen, baina zorra eragin politiko bezala erabil dezakete, bere zati bat pixkanaka barkatzeko promesak barne. Finantza-kontuetan malgutasun askoz txikiagokoak dute erakunde multilaterek. Zor diren ordainketak jasotzeko lehenak direnean bakarrik mailegatzen dute dirua. Zorrak barkatzeko oso askatasun urria dute, herrialde aberatsenek finantzatuak direnean izan ezik. Aitzitik, hartzekodun pribatuak nagusi diren eskualdetan, finantza-kudeaketa orokorrean sartzen da zorraren kudeaketa. ► MUNDUKO BANKUA 2003a

010

2030

4050

6070

8090

100

Ald

ebik

oa

eta

p

ub

liko

aM

ulti

late

rala

eta

pu

blik

oa

Pri

bat

ua

eta

ber

mat

ua

Pri

bat

ua

eta

ez-b

erm

atu

a

Ep

e lu

zera

ko z

orr

aren

eh

un

eko

en a

rab

erak

o o

saer

a

Gar

apen

bid

eko

her

rial

de

gu

ztia

k

Eki

ald

eko

Asi

a et

a P

azif

iko

a

Lati

no

amer

ika

eta

Kar

ibea

Eki

ald

eko

Eu

rop

a et

a

Erd

iald

eko

Asi

a

Eki

ald

e E

rtai

na

eta

Ip

ar A

frik

a

Heg

o A

sia

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

Mundu desorekatu honen 100 irudi 122 97. Nortzuk dira hartzekodunak?

● Ezkerretik eskuinera igotzen den lerro beltzak (eskuineko ardatzaren gainean neurtuz) garapen bideko herrialdeetako epe luzerako zorraren guztizko tamaina erakusten du 1970tik 2002ra. Geruzek (ezkerreko ardatzaren gainean neurtuz) zor horren 6 motatako hartzekodunen arteko osaera aldakorra erakusten dute. ○ Grafiko honek aipatutako zorraren ezaugarri batzuk baieztatzen eta zehaztasun historikoak gehitzen ditu. Erakunde multilateralek zorrean duten parte-hartzea nahiko aldagaitza izan da. Baina diagramak 1970. urteaz geroztiko zorraren pribatizazio hazkorra erakusten du oso argi, banketxeak Latinoamerikari eta Asiari soberako fondoak mailegatzen hasi zirenean. Baina fondoak lortzeko, herrialde zordunen gobernuek ordainketak bermatzea onetsi behar izan zuten. 1982ko krisialdian Mexikok eta, geroago, zordun gehienek, epe berriak bilatu zituzten zeuden ordainketen beharrak bete ezin zituztelako. Denboraldi batean, krisiak oso mailegu handiak emanda zituzten hainbat banketxe handiren egonkortasuna mehatxatzen zuela zirudien. Hala ere, banketxeek ihes egiteko modu desberdinak aurkitu zituzten, beraientzako nahiko kostu eskasaz. Hutsik gelditu zen tokia aldebiko maileguen hedakuntzak hartu zuen. Eta NMF paper garrantzitsuagoa hartzen hasi zen, herrialde zordunen gainbegirale finantzario gisa neurrigabeko ez-ordaintzeak saihesteko. 90eko hamarkadan, kreditu-erakunde pribatuak lehengoetara itzuli ziren. Baina garapen bideko herrialdeei emandako kreditu pribatuak desberdinak dira aurrekoekin konparatuz. Banku-kreditu gutxiago dago eta bonuak dira nagusi, finantza-erakundeen egonkortasunerako mehatxu zuzen urriagoaz. Bestalde, zorraren gero eta zenbateko handiagoa ez dago herrialde zordunen gobernuek bermatuta. Aldaketa horiek egonkortasun handiagoa sorrarazteko asmatu dira, baina laurogeita hamarreko hamarkada amaierako esperientziak arrakastarik ez dutela egiaztatu du, harrezkero aldakortasun txikiagoa izan arren. ► MUNDUKO BANKUA 2004a

020406080100 19

7019

7519

8019

8519

9019

9520

00040

0

800

1.20

0

1.60

0

2.00

0O

sake

ta (

%)

Epe luzerako zorraren balio osoa (milaka milioi US$)

4. B

anku

ak

2. A

ldeb

iko

a (g

ob

ern

uak

)

5. B

este

en

pre

sa p

rib

atu

bat

zuk

3. B

on

uen

jab

eak

6. P

rib

atu

a et

a ez

-ber

mat

ua

(bo

nu

en ja

bea

k, b

anku

ak e

ta e

np

resa

k)

1. M

ult

ilate

rala

(N

MF,

Mu

nd

uko

Ban

kua,

Gar

apen

erak

o e

sku

ald

e-b

anku

ak, E

B)

Epe

luze

rako

zor o

soa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 123

f. Garapenerako laguntza

Mundu desorekatu honen 100 irudi 124 98. Diru asko, laguntza gutxi

● Grafikoak 2002an herrialde garatuek garapen bideko herrialdeei emandako garapenerako laguntzaren anatomia erakusten du. 1. barran iturri publiko zein pribatuetatik eta GKEtatik datozen baliabide berrien fluxu osoa azaltzen da. Fluxu pribatu guztiak eta publikoen zati bat komertzialak dira eta, horrela, ez dira garapenerako laguntza bezala kontuan hartzen (2. eta 3. barretan). 4. Barran ohiko definizioaren araberako aldebiko iturrietako, iturri multilateraletako eta GKEtako laguntza osoa azaltzen da. Maileguen eta dohaintzen artean banatzen da (5. barran), eta atzerri- monetan gastatzeko erabilgarriak diren eta ez direnen artean ere (6. barran). Atzerri-monetan gastatzeko den laguntza bi motatakoa izan daiteke: edonon libre gastatzekoa eta herrialde emaileari egin beharreko erosketekin lotutakoa (7. barran). Eskuinean sartutako taulak aldebiko laguntzaren sailkapena (estatuen artekoa) erakusten du, hiru irizpide desberdinen arabera: helmuga, jatorria eta erabilera. ○ Herrialde garatuetako kapitalistek garapen bideko munduan egiten duten inbertsio pribatua laguntza publikoa baino handiagoa da. Laguntzaren ehuneko 57 aldebikoa da (gobernuetakoa), ehuneko 26 multilaterala (nazioarteko erakundetakoa) eta ehuneko 16 GKEtakoa, nahiz GKEk gobernu batzuen laguntzaren zati bat ere administratzen duten. Printzipioz, laguntza munduko desberdintasunak arintzeko baliabiderik nagusienetarikoa da. Baina guztira, munduko errentaren ehuneko bataren bostena inguru balio du soilik; horrela, birbanaketarako mekanismo bezala izugarri ahula da. 6. barran ikus dezakegun moduan, laguntza horren zati txiki bat baino ez da herrialde hartzaileek inportazioetan gasta dezaketen dirua. Gainerakoa laguntzarako teknikarien ordainsariei dagokiena da, batez ere. Are gehiago, atzerri-monetaren zati bat herrialde emailean gastatu behar da eta, beraz, bere balio nominala baino gutxiago balio du. Loturarik gabeko atzerri-monetaren erako laguntza munduko errentaren ehuneko bataren hogeitik gertu dago. Hor ez da oso banaketa handia ikusten. ► ELGE 2004

050

100

150

GKE

ald

ebik

oa

mu

lti-

late

rala

1 2 3 74 5 6

Bes

te b

atzu

k

Her

beh

erea

k

Japo

nia

Err

esu

ma

Bat

ua

Ale

man

ia

Fran

tzia

AE

B

E

uro

pa

eta

Erd

iald

eko

Asi

a

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

Bes

tere

n b

at

Zo

rra

arin

tzea

Go

ber

nu

a

G

arra

ioa

eta

kom

un

ikab

idea

k

En

erg

iaN

ekaz

arit

za

Larr

iald

iak

Osa

sun

a

ELG

Eti

k g

arap

en b

idek

o h

erri

ald

eeta

ra d

oaz

en b

alia

bid

e fi

nan

tzar

ioen

flu

xu g

arb

ia, 2

002

ho

rret

atik

:

GKE

pri

bat

ua

pu

blik

oa

lag

un

tza

ez-

lagu

ntza

do

hai

ntz

ak

inp

ort

azio

etar

ako

ez inp

ort

azio

etar

ako

lotua

aske

a

mai

leg

uak

No

ra d

oa:

No

nd

ik d

ato

r:Z

erta

n g

asta

tzen

da:

I

par

Afr

ika

eta

M

end

eb. A

sia

Lati

no

amer

ika

et

a K

arib

ea

Eki

ald

eko

Asi

a e

ta P

azif

iko

a

Heg

o A

sia

Hez

kun

tza

Mila

ka m

ilio

i US

$

Mundu desorekatu honen 100 irudi 125 99. Laguntzaren gainbehera, 1986–2002

● Diagrama honek garapenerako laguntzaren bilakaera erakusten du herrialde emaileen nazio-errentaren ehunekotan adierazita: 1986–1987 eta 1991-1992 urte aldietan batez bestekoa azaltzen da eta, geroago, 1998tik 2002rako datuak eskaintzen dira. Lerro lodi etena ELGEko herrialde emaile guztien (Garapenerako Laguntza Batzordea – GLB / CAD) zifra agregatua da. ○ Herrialde batek nazioarteko desberdintasunen zuzenketarekin duen konpromisoa neurtzerako orduan, nazio-errentaren edo produktuaren ehunekotan adierazitako laguntza da neurririk onena. Diagramak azken urteotako konpromiso horren ezaugarririk esanguratsuenak erakusten ditu. Lau herrialdek (Danimarka, Norvegia, Herbehereak eta Suedia) argi eta garbi gainerakoek baino konpromiso handiagoa erakusten dute. Nazio Batuen erabaki famatua, herrialde garatuak beren nazio-errentaren %0,7 nazioarteko laguntzara zuzentzera deitzen dituena, aplikatzen duten herrialde bakarrak dira. Munduko ehunekoa 90eko hamarkadan nabarmen jaitsi egin zen, hersturaren, inflazioaren aurkako neurrien eta orokorrean estatuaren jardueraren kontrako erantzun neoliberalaren ondorioz. 1998tik aurrera ehuneko 0,2 inguruko mailan mantendu da ozta-ozta. Zifra horiek benetako jaitsiera gutxiesten dute barkatutako zorrak barneratzen baitituzte. Horrelako zorrak ofizialki laguntza bezala kontuan hartzen dira eta azken urteotan hazkunde azkarrena izan duen elementuetariko bat izan da. Baina hori nekez da laguntzaren baliokidea, barkatutako laguntzaren zatirik handiena ez bailitzateke inolaz ere ordainduko eta. Zifra globala beherantz doa AEBetako zifraren eraginez. Bere nazio-errentaren zatirik txikiena ematen duen herrialde-emailea da AEB, alde handiaz. AEBen laguntza-programei aurre egiteko ezkerreko eta eskuineko politikariak batu dira, aurrerakoiegitzat edo atzerakoiegitzat hartutako gobernuei emandako laguntza eteteko, hurrenez hurren. ELGEko gainerako herrialdeen artean nolabaiteko konbergentzia ikus daiteke nazio-errentaren ehuneko 0,3 zifraren inguruan. Etorkizun hurbilean maila hori igo dadin itxaropentsu izateko arrazoirik ez dago, Frantzian zein Erresuma Batuan jaitsiera luze baten ondorengo igoera berri bat gauzatu den arren. Hori Espainiako gobernu berriak ere agindu zuen 2004an. ► ELGE 2004

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1986–87 1991–92 1998 1999 2000 2001 2002

1

23

4

5

6

7

8

9

10

11

12

GLB

1. Danimarka2. Norvegia3. Herbehereak4. Suedia

5. Belgika6. Erresuma Batua7. Espainia8. Frantzia

9. Japonia10. Alemania11. Italia12. Ameriketako Estatu Batuak

Garapenerako laguntza nazio-errentaren ehunekotan adierazita

Mundu desorekatu honen 100 irudi 126 100. Laguntza nazio-errentan adierazita

● Diagrama honek eta oso antzekoak diren hurrengo biek laguntza hiru eratan aztertzen dute, emaileen eta hartzaileen ikuspuntuetatik: nazio-errentaren arabera, balio absolutuan eta biztanleko per capita balioan. Horrexek herrialde bakoitzeko laguntza erakusten du barne-produktu gordinaren ehunekotan: herrialde emaileak ezkerreko grafikoan agertzen dira eta ehuneko altueneko hartzaileak eskuinekoan. ○ Nazio-errentaren proportziotan adierazitako laguntzak herrialde bateko munduko desberdintasunen zuzenketarekiko konpromisoa neurtzen badu, Danimarkako konpromisoa AEBetakoa baino zortzi aldiz handiagoa da. Emaile tipikoak bere errentaren %0,3 inguruko ekarpena egiten du nazioarteko laguntza gisa, eta zintzotasunaren eta interesaren nahasketa ulertezinaren emaitza da. Eskuineko diagramak 2002. urtean beren nazio-errentaren hamarrena baino gehiagoko laguntza jaso zuten herrialde-hartzaile guztiak erakusten ditu. Horrela, laguntzaren tamaina erlatiboaren neurria izango da, eta ez absolutuarena. Laguntzarekiko mendekotasunaren neurri gisa ere azter daiteke. Zentzu horretan, oso herrialde txiroetan eta txikietan garrantzitsuagoa izango da laguntza. Horren arrazoietako bat honakoa da: gaur egun laguntza asko ez da epe luzerako garapenaren helburuekin bidaltzen; ordea, epe laburrerako krisiak arintzeko bidaltzen da elikagai eta beste oinarrizko beharren hornitze bezala, laguntza humanitarioa deritzona. Eta, beste aldetik, laguntza-paketeek gutxieneko tamaina praktikoa dutela islatzen du. Tamaina hori beren errentaren ehuneko nahiko altua izan daiteke oso herrialde txikien kasuan. Herrialde txiroenetariko batzuek erlatiboki laguntza gehiago jasotzea bi eratan uler daiteke: birbanaketarako benetako mekanismo baten seinale gisa edo gainditzeko zaila den mendekotasun-sindrome gisa, batzuetan epe laburrerako pobreziarako irtenbideak epe luzerako irtenbideetarako trabak dira eta. ► ELGE 2004

Naz

io-e

rren

tare

n e

hu

nek

oa

Sao

To

me

eta

Pri

nci

pe

Mar

shal

l Uh

arte

akM

ikro

nes

iaT

imo

r-Le

ste

Sie

rra

Leo

na

Eri

trea

Gin

ea B

issa

uM

oza

mb

ike

Mau

rita

nia

Pal

auM

alaw

iM

on

go

lia

Bu

run

di

Sal

om

on

Uh

arte

akW

est

Ban

k/G

aza

Eti

op

iaR

uan

da

Sam

oa

Kir

ibat

iT

adjik

ista

nB

urk

ina

Faso

Gu

yan

a

AE

BIt

alia

Gre

zia

Zee

lan

da

Ber

ria

Jap

on

iaA

ust

ria

Au

stra

lia

Esp

ain

iaA

lem

ania

Po

rtu

gal

Kan

ada

Err

esu

ma

Bat

ua

Su

itza

Fin

lan

dia

Fran

tzia

Irla

nd

aB

elg

ika

Luxe

nb

urg

oH

erb

eher

eak

Su

edia

No

rveg

iaD

anim

arka

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

020

4060

8010

0

Mundu desorekatu honen 100 irudi 127 101. Iparretik Hegorako laguntza guztira

● Diagrama honek 2002an banatutako laguntzaren kantitate absolutuak erakusten ditu. Ezkerrean herrialde-emaile guztiak agertzen dira eta eskuinean 500 milioi dolar baino gehiago jaso zuten hartzaileak. ○ AEB eta Japonia laguntzaren banatzailerik handienak dira. Baina laguntzaganako gogo politiko bizia lehengoan jaisten joan da eta bigarrenean igotzen, krisi ekonomiko berrira arte. Eskuineko grafikoaren datuak ezkerreko zatian islatzen dira nolabait. Logikoa denez, hartzaile nagusiak emaile handiek gehien laguntzen dituztenak dira. Japoniak Asiako herrialdetarantz zuzendu ditu batez ere bere ahaleginak, eta Latinoamerikako herrialde gutxi batzuetarantz. Tradizionalki, AEBak Egiptori laguntza-kantitate handia eman dio (Ekialde Ertainean ordena ezartzen saiatzeko) eta azken urteotan beren administrazioek babestutako bake-prozesuen parte gisa eman du laguntza. Horrek, Palestinak, Afganistanek eta Bosnia-Herzegovinak zerrendan duten presentzia azaltzen du AEBek Israeli emandako laguntza beste edozein herrialderi emandako laguntza baino handiagoa da, baina ez da garapenerako laguntza izeneko kategorian sartzen. Herrialde txiroenetariko bat edo bi agertzen dira zerrendan, iturri desberdin askotako laguntza erakartzeko asmatu dutelako. Horien artean Mozambike, Tanzania eta Bangladesh daude. Hala ere, ez dago jasotako laguntza eta pobrezia-mailaren arteko inolako korrelaziorik. Azkenaldian, Txina herrialde garatuen laguntzaren jasotzaile nagusienetariko bat bihurtu da. Kasu honetan, arrazoi nagusia -fluxu asko menderatzen dituela dela segurtasun osoz esan daiteke: herrialde-emaile eta hartzaileen arteko erlazio ekonomiko trinkoagoen bidea irekitzea. Txina hazkunde azkarra eta munduko bigarren nazio-produktua erakusten duen herrialdea da. Honela, laguntza mota batzuk erlazio komertzial onuragarriagoen katalizatzaile bezala ikusten dituzte zenbait gobernuk. ► ELGE 2004

Pak

ista

nM

oza

mb

ike

Ser

bia

/Mo

nte

neg

roW

est

Ban

k/G

aza

Txi

na

Ind

iaIn

do

nes

iaE

tio

pia

Eg

ipto

Afg

anis

tan

Vie

tnam

Tan

zan

iaB

oli

Ko

sta

Ban

gla

des

hK

on

go

ko E

DB

oli

via

Heg

oaf

rika

Gh

ana

Zam

bia

Ug

and

aM

aro

koT

urk

iaK

amer

un

00,

51,

01,

52,

02,

52

04

68

1012

14M

ilaka

mili

oi U

S$

Zee

lan

da

Ber

ria

Luxe

nb

urg

oG

rezi

aP

ort

ug

alIr

lan

da

Fin

lan

dia

Au

stri

aS

uit

zaA

ust

rali

aB

elg

ika

Dan

imar

kaN

orv

egia

Esp

ain

iaS

ued

iaK

anad

aIt

alia

Her

beh

erea

kE

rres

um

a B

atu

aA

lem

ania

Fran

tzia

Jap

on

iaA

EB

Mundu desorekatu honen 100 irudi 128 102. Iparretik Hegorako laguntza biztanleko

● Hiru diagrama hauetako azkenekoak biztanleko laguntza dolarretan, emaileen kasuan, eta 2002an pertsonako 50$ baino gehiagoko laguntza jaso zuten hartzaileak erakusten ditu. ○ Biztanleko laguntza dolarretan adierazitako herrialde-emaileen ordena eta nazio-errenta ehunekotan adierazitakoena oso antzekoak dira. Lau herrialde berberak (gehi Luxenburgo) eskuzabalenak dira. Zentzu horretan, AEB eta Hego Europako herrialde batzuk dira eskuzabaltasun txikiena erakusten dutenak. Orokorrean, oso populazio txikiko herrialdeek biztanleko laguntza gehiago jasotzen dutela erakusten du neurri honek. Horren arrazoia ia nahitaez laguntza-paketeek gutxieneko tamaina izaten dutela da. Tamaina hori oso handia izan daiteke uharte txiki baten populazioarekin alderatuz. Zerrenda honetan agertzen diren oso hartzaile gutxi agertzen dira aurreko grafikoan: bestela esanda, guztizko laguntza kantitaterik handiena jasotzen duten herrialdeek biztanleko laguntza oso handia ez jasotzeko joera erakusten dute. Hori kontuan hartuz, bi zerrendetan agertzen diren bi herrialde aurkitzea harritzekoa da: Palestina eta Jugoslavia ohia (egun Serbia/Montenegro). Herrialdeek jasotzen duten laguntza-kantitatea eta ordaintzen duten zorraren zerbitzuaren kantitatearen arteko erlazio estua ez dago. Baina guztizko laguntza-kantitatea garapen bideko herrialdeek ordaindutako zorraren zerbitzua baino askoz txikiagoa dela kontuan hartu beharko litzateke (>>114). Praktikan, erdiko herrialdearentzat laguntzak ez du zorraren zerbitzua ere ordaintzen. Are gehiago, gaur egun laguntza ofiziala Hegoaldeko langile etorkinek beren familiei bidaltzen dizkieten diru-bidalketak baino askoz txikiagoa da (>>114). ► ELGE 2004

US

$ pe

rtso

nako

050

100

150

200

250

300

010

020

030

040

0

Pal

auM

arsh

all U

har

teak

Mik

rone

sia

Dom

inik

aS

aoTo

me

eta

Pri

ncip

eW

est

Ban

k/G

aza

Sam

oaTi

mor

-Les

teS

t.K

itts

eta

Nev

isTo

nga

Cab

oV

erde

Van

uatu

Bos

nia-

Her

zego

vina

Sey

chel

leak

Kir

ibat

iS

erbi

a/M

onte

negr

oG

uyan

aM

azed

onia

Ant

igua

eta

Bar

buda

Sal

om

on

Uh

arte

akG

rana

daS

anta

Luzi

a

1.10

91.

382

1.69

8G

rezi

aP

ortu

gal

Zee

lan

da

Ber

ria

AE

BK

anad

aA

ustr

iaIta

liaJa

po

nia

Err

esu

ma

Bat

ua

Finl

and

iaE

spai

nia

Bel

gik

aA

ustr

alia

Ale

man

iaS

uit

zaFr

antz

iaIr

land

aS

ued

iaD

anim

arka

Nor

veg

iaLu

xen

bu

rgo

Her

beh

erea

k

Mundu desorekatu honen 100 irudi 129

VII. Ingurumena

Mundu desorekatu honen 100 irudi 130 103. Noiz arte iraun dezakete berriztagarriak

ez diren baliabideek?

● Grafikoak aztertutako baliabide naturalen erreserba ezagunek iraungo luketen denbora neurtzen du, baldin eta mundu osoak AEBetako (barraren ezker zatia) eta Txinako (barraren eskuin zatia) egungo per capita tasaren mailan kontsumituko balu. Barra bakoitzari atxikitako lerro bertikalak munduko egungo batez besteko kontsumo-mailak mantenduz erreserbek iraungo duten denbora erakusten du. ○ Desberdintasunek lotura handia dute giza ekonomi jarduera eta bizitza bera iraunkorrak izatearen auziarekin. Ekologiaren ikuspegitik garatutako bizimodua jasangarria ez dela baieztatzen da, izan ere, honek berriztagarriak ez diren baliabideak gainustiatu eta kutsadura-mota ugari sortzen ditu. Gaur egun, gutxien garatutako herrialdeak garatuekiko gehiago hurbilduko balira, iraunkortasunaren mugetara lehenago iritsiko ginateke. Munduak bere osotasunean ezingo luke iraun baldin eta biztanle guztiek egun bertako aberatsenen batez besteko bizi-maila balute. Iritzi horren arabera, gizakiok Lurraren gainean ezartzen dugun zama desberdina da: garatutako herrialdeetako biztanleen bizitza kaltegarriagoa da material gehiago erabiltzen eta kutsadura handiagoa sortzen baitute. Diagrama honek oso modu soilean erakusten du argudio horren lehen zatia. Aurkeztutako berriztagarriak ez diren zortzi materialetatik ezagutzen diren erreserbak emanik, iraungo duten denbora bere per capita kontsumoaren mailaren araberakoa da. Mundu osoko egungo per capita kontsumoaren batez besteko mailarekin, material horiek lerro bertikalak adierazten duen urtera arte iraungo lukete. Barrek AEBetako kontsumo-maila orokortzekotan material garrantzitsu batzuk berehala agortuko liratekeela erakusten dute; aldiz txinatarren kontsumo-mailarekin gehiago iraungo lukete. Alderdi honetan eta beste batzuetan ere AEBetako garapen eredua munduarentzat eskuraezina bada, baliabideak gutxiago irensten dituzten beste eredu batzuk aurkitu beharko dira. Ziurrenez ondorio bera baliagarria litzateke Europako ereduarentzat. ► MUNDUKO BALIABIDEEN INSTITUTUA 2004

2000

2200

2400

2600

2800

3000

3200

AE

B

M

un

du

a

Txi

na

Bu

rdin

a

Zin

k

Est

ain

ua

Nik

el

Mer

kuri

o

Ber

un

a

Ko

bre

a

Alu

min

ioa

Bal

iab

idea

k ze

in u

rter

a ar

te ir

aun

go

du

en

Per

cap

ita

ko

nts

um

oa:

Mundu desorekatu honen 100 irudi 131 104. Energiaren erabilera eta kutsadura-mailak

● Bi diagramek, hainbat herrialde eta herrialde-talde adierazgarriren per capita energi erabilpenaren (ezkerra) eta per capita karbono dioxidoaren igorpenen (eskuina) urteko batez besteko mailak erakusten dituzte. ○ Garapen ekonomiko modernoaren aurkako ekologiaren ikuspegitik egiten den bigarren kritika isuri kutsakor arriskutsu gehiegi sortzen dituela da. Horietako askok tokiko eragin kaltegarriak dituzte, baina beste batzuek bere eragina era zabalagoan hedatzen dute. Kezkarik handiena karbono dioxidoaren igorpenak eragiten du. Klimatologiaren alorreko aditu anitzek lurreko atmosferako CO2 kontzentrazioaren errua horri leporatzen diote, hein berean berotze globalaren kausa izanik. Horren ondorioak honakoak izan litezke: itsasoaren mailaren igoera, klima-egoera zorrotzagoak eta, beraz, elikagaiak ekoizteko aukeretan eta giza bizitzaren beste arlo batzuetan ere eragin kaltegarriak. Bestela esanda, azken 200 urteko garapen-arauaren jarraipena eta hedapena bidera ezina den argudioa indartzen du horrek guztiak. Garapen ekonomiko modernoak bere burua ukatzen du arlo batzuetan, izan ere bere jarraikortasunaren oinarria suntsitzen du. Bideragarritasunean oinarritutako kritika hau, garapen konbentzionalari egiten zaion desiragarritasunaren inguruko beste kritika bat osatzera dator. Eta nazioen zein pertsonen inguruko desberdintasuna bi eztabaida horien erdigunean dago. Diagrama hauek karbono dioxidoaren gehiegizko igorpenaren arazoari egindako ekarpen-mailak izugarri desberdinak direla erakusten dute. Maila desberdintasun hori jatorri fosileko energiaren erabilpenaren gorakadari bereziki lotuta dago. Beraz, energiaren erabilpen-maila erlatiboak eta nazioarteko CO2aren igorpenen aldeak hertsiki erlazionaturik daude; eta bi elementu horiek errenta-mailaren diferentziekin oso lotura handia dute, noski. (<<1, >>105) ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Kilo

gra

mo

ak p

erts

on

ako

, urt

ean

To

nak

per

tso

nak

o, u

rtea

n

02,

000

4,00

06,

000

8,00

010

,000

05

1015

2025

En

erg

iare

n e

rab

ilera

(pet

rolio

-to

na

bal

ioki

det

an)

(200

0)In

du

stri

pro

zesu

ek e

rag

ind

ako

CO

2are

n ig

orp

enak

(19

99)

Heg

oaf

rika

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

Ind

ia

Heg

o A

sia

Txi

na

Eki

ald

eko

Asi

a e

ta P

azif

iko

a

Bra

sil

Lati

no

amer

ika

et

a K

arib

ea

Sau

di A

rab

ia

Men

deb

ald

eko

Asi

a

e

ta Ip

ar A

frik

a

Err

usi

ar F

ed.

Eki

ald

eko

Eu

rop

a et

a

Erd

iald

eko

Asi

a

Esp

ain

ia

AE

B

Err

enta

Alt

ua

Mundu desorekatu honen 100 irudi 132 105. Diferentziak garraioan

● Hiru diagramek garraioarekin zerikusia duten nazioarteko diferentzien inguruko alderdiak erakusten dituzte: autoen kopuru erlatiboa (ezkerra), pertsonako bidaiatutako batez besteko distantzia (erdia) eta erabiltzen duten garraiobidea (eskuina). ○ Energiaren erabilpenaren eta CO2aren igorpenen igoeren kausa nagusienetakoa garraioa da. Grafiko hauetako 10 herrialdeek beren errenta-maila anitzekin erlazio horren hainbat alderdi irudikatzen dituzte. Herrialde aberatsenetako biztanleek txiroenetakoek baino askoz ere gehiago bidaiatzeko joera dute (beren lanetatik eta aisia-tokietatik urrunago bizitzearen zein etxetik urrun oporraldi gehiago igarotzearen ondorioz). Halaber, garraiobideen erabilpen erlatiboan maila ekonomiko ezberdineko herrialdeen artean diferentzia sistematikoa dagoela dirudi. Hemen ikusten ez dena honakoa da: herrialde txiroenetako biztanleak aberatsenetakoekin erkatuz, oinez eta bizikletaz askoz gehiago bidaiatu ohi dute. Eskuineko diagramak erakusten ez duena hauxe da: motoreko garraiobideei dagokienean, masako garraio publikoetan (autobusak, trenak eta taxiak) bidaiatzeko aukera herrialde txiroenetako pertsonek askoz gehiago erabiltzen dute, eta herrialde aberatsenetakoek autoaren aukera (pertsonako energia gehiago erabiltzen eta gehiago kutsatzen duena) askoz gehiago erabiltzen dute. Zenbait herrialde aberatsen eta txiroenen arteko aireko bidaiaren garrantzi erlatiboa antzekoa da, izan ere errenta-diferentziak ez ezik herrialdeen tamainarenak eta eskuragarritasunarenak ere islatzen ditu hauek. Auzi horietan sarri gertatu ohi denez, AEBetakoa muturreko adibidea da: bertako biztanleek urtean 20.000 kilometroko bidaia egiten dute batez beste, horietako ia %80 kotxez. AEBetako pertsonako auto-proportzioa mundu osora hedatuko balitz, gaur egun munduan diren 600 miloi autoren ordez, 3.100 miloi kotxe egongo lirateke. ► WORLD BUSINESS COUNCIL FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2001

auto

bu

sa/ta

xia

auto

mo

bila

tren

ah

egaz

kin

a

Per

tso

na-

kop

uru

a au

tom

ob

il

b

ako

itze

ko, 1

995

Urt

ean

ibilg

ailu

an b

idai

atu

tako

d

ista

ntz

ia p

erts

on

ako

(m

ilaka

km

), 1

998

G

arra

iob

idea

, 199

8

Moz

amb

ike

1000

Ind

ia14

3

Ind

ones

ia45

Eg

ipto

33

Bra

sil1

3

Mex

iko

7

Arg

enti

na

6

Esp

ain

ia2,

5

Ale

man

ia2

AE

B1,

5

200

4060

8010

0%0

510

1520

2520

040

6080

100%

Heg

o A

sia

Txi

na

Sah

ara

Azp

iko

Afr

ika

SE

SB

oh

ia

Mu

nd

ua

Men

deb

ald

eko

A

sia

eta

Ipar

Afr

ika

Eki

ald

eko

E

uro

pa

Men

deb

ald

eko

Eu

rop

a

Ipar

Am

erik

a

Latin

oam

erik

a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 133 106. Uraren eskasia

● Mapak giza erabilpenerako erauzitako ur gezaren kopurua erakusten du iturri guztietatik eskuragarria den kopuruaren ehunekotan adierazita. ○ Lurraren %70 urez estalia dagoen arren, nahiko arrunta da mundua ur-krisi zorrotz baten aurrean dagoela entzutea. Arazoa ur gaziak, gatzgabetzearen teknika garestia salbu, giza kontsumorako inolako erabilgarritasunik ez duela da, zehazki edateko edo ureztatzeko ur gisa. Soilik ur guztiaren %2,5 ez da gazia eta horren zati handia poloetan izoztuta dago. Munduko uraren %1 hamarrena baino gutxiago da giza erabilpenerako eskuragarri dagoena. Ur gezaren erabilpen handiena nekazaritzako ureztatzeari dagokio alde handiz, uztak gehitzeko ahaleginetan, sarritan ez oso modu arrazionalean. Horrez gain, industri zein etxe-erabilpenerako uraren eskaria gehituz doa. Ura zein osasungarritasun-baldintza egokiak eskuragarri izatea bizitza osasuntsuaren oinarrizko osagai gisa hartzen da eta Milurtekoaren Garapen-Helburuak bezalako plangintzetan nabarmen aipatzen dira. Nazio Batuen kalkuluen arabera, bost pertsonatik batek ez du ur edangarria eskuratzeko aukerarik, batez ere landa-eremuetan, eta are kopuru handiagoak ez du osasungarritasun-baldintza egokiak eskuratzeko modurik. Ikerlari batzuek zenbaki horiek gabeziaren azpiestimazioetan oinarrituta daudela ohartarazten dute, eta landa-eremuetako arazoa hirigune txiroetakoa bezain larria dela. Uraren beharra orokorra den bitartean, baliabidearen eskuragarritasuna oso desberdina da, mapa honetan argi geratzen den bezala. Ur-arazoak daude ur geza ugaria den lurraldeetan ere. Ondorioz, hauexek gogorragoak dira hornikuntza bera mugatua denean. Munduko oso eremu zabala, Ipar Afrikatik Hego Ekialdeko Asiara hedatzen dena, uraren eskuragarritasunaren mugak ahitzen ari da. Eta zonalde hau ur-behar asko asebete gabekoa da gainera (<<67). Behar horiek ur gutxiagorekin asebetetzeko bideak aurkitzeko premia dago, nekazaritzako teknologiaren hobekuntzaren bidez eta uretan oinarritzen ez diren osasun-era egokien bidez. Hala ere, ur eskasia sortzea gerta liteke, era horretan munduko harreman ekonomiko eta politikoetako ezegonkortasun-iturri gehigarria bihurtuz. ► MUNDUKO BALIABIDEEN INSTITUTUA 2004

40

30

20

10

Era

uzi

tako

ura

to

kiko

ur-

bal

iab

idee

n %

tan

:

Dat

uri

k g

abe

Mundu desorekatu honen 100 irudi 134 107. Giza Garapen Jasangarriaren Indize bat

● Goiko mapak GGIarekin bat datorren munduko egoera adierazten du berriz ere. Beheko irudia Giza Garapen Jasangarriaren indize erraz batean oinarritzen da (honek egilearen aitzineko lantokiaren izena daramalarik). Bi aldagai baino ez ditu: bizi-itxaropena jaiotzean, giza garapena adierazteko aldagai positiboa dena, eta biztanleko karbono dioxidoaren igorpenak, ingurumenaren kutsadura adierazteko aldagai negatiboa dena. Herrialde bakoitzarentzako formulak GGIaren metodologia jarraitzen du. GGIaren kasuan bezala, GGJSI 0 eta 1 artean koka daiteke. ○ Nazioarteko erakundeek ongizate ekonomikoa eta garapenaren neurketa errenta diferentzietan soilik onarritzetik haratago doaz egun. GGI bezalako bizi-kalitatearen eta giza ahalmenaren indizeak eraiki dituzte. Baina orain artean bederen ez dute ingurumena eta iraunkortasuna kontuan hartzeko indizerik egin. Hemen azaltzen den emaitzak agian honen zergatia adieraz lezake. Bizi-kalitatea kontuan hartzen duten neurketek, errenta mailan oinarritzen diren kalkuluekin alderatuz, emaitza desberdinak lortzen dituzte. Baina ordenak antzekoa izaten jarraitzen du eta salbuespenak urriak dira. Baina, etxeko indize soil honetan egiten dugun bezala, ingurumenaren kutsaduraren kopurua adierazten duen aldagai negatiboa gehitzen bada, dena eraldatzen da. Herrialde garatuenak, irizpide horren arabera, aurreko neurketen arabera posizio ertainak erakusten zituzten herrialdeak dira. Betidanik gutxien garatutako herrialdetzat hartuak izan direnak aldiz (bizi-itxaropen oso baxua dutelako) edo gehien garatutako gisa kontsideratu direnak (karbono dioxidoaren igorpenen oso maila altua dutelako) gutxien garatutakoak lirateke. Gehien garatutako estatuak Costa Rica, Sri Lanka eta Albania dira. Eta guztien artean gutxien garatutakoak direnen taldean bai Sierra Leona bai AEB agertzen dira. ► PNUD 1999, MUNDUKO BANKUA 2000

Giza Garapenaren Indizea(GGI), 1998

>0,80–0,5 0.5–0,8Daturik gabe

Giza Garapen JasangarriarenSarriko Indizea (GGJSI)

Indizearen balioa (0–1)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 135

VIII. Errefuxiatuak eta migrazioa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 136 108. Errefuxiatuen jatorria eta jomuga, 2002

● Goiko eta beheko barra-grafikoek 2001ean nazioarteko migratzaile behartuen jatorri eta helburu izandako herrialde nagusiak erakusten dituzte. 100.000 etorkin edo emigrante behartu baino gehiago dituzten herrialdeak dira grafikoan eta mapan adierazten direnak. ○ 2001. urterako nazioarteko migratzaile behartuen kopurua 13 milioi ingurukoa zela kalkulatu zen: asilo-bilatzaileak eta goseagatik, gerragatik edo zapalkuntzagatik errefuxiatuak, denak hiritar bezala jatorrizkoa duten herrialdeko mugetatik urrun bizi direnak. Beraien herrialdearen mugen barnean migratzera behartutakoak edo erbestealditik itzulitakoak aldiz 5 milioi inguru izan ziren. Migrazio behartuen patroian ikus dezakegun gertakizun aipagarriena emigrante behartuen gehiengoaren jatorria herrialde txiroetan dagoela da eta gainera, hauen gehiengoari herrialde txiroenek eskaintzen diotelarik babesa, hau da, orokorrean jatorrizko herrialdearen auzokide direnek. Hori horrela izanik, migrari hauek baliabiderik gabe alde egiteko eta muturreko pobrezian murgildutako babeslekuetan bizitzeko joera dute. Ondorioz, migrazio behartu horiek pobrezia eta gabeziak areagotzen dituzte. Nazioarteko laguntzaren bitartez migrariek beraien oinarrizko beharrak betetzen dituztenean ere, gehienetan ez dute harrera egin dien herrialdean behin betiko finkatzeko aukerarik. Beraien egoera, praktikan ia kondaira bihurtu den ideia bategatik baldintzatua dago, normalizatutako aberri batera itzuliko direnaren ideiagatik alegia. Baina errefuxiatutako milioika pertsonen kanpamenduetan hamarkadetan zehar bizi izanak suposaketa horren faltsukeria agerian uzten digu. Emigratzera behartutako pertsonak erlatiboki txikia den herrialde multzo batekoak dira, harrera-herrialdeen kopurua aldiz, grafikoetan ikus dezakegun bezala, askoz ere handiagoa da. 2001ean Afganistan oraindik errefuxiatuen jatorri-herrialderik garrantzitsuena zen eta horren isla Iran eta Pakistan ziren, aurrekoaren auzokideak izanik, harrera-herrialderik garrantzitsuenak zirelarik. Europar Batasunak bere populazioaren arabera Iranek hartutako bezain beste errefuxiatu hartuko balitu, errefuxiatu horiek 11 milioi izango lirateke! Espainia kontuan hartuta, kopurua 800.000 izango litzateke. ► ACNUR 2003

Jatorrizko herrialdeak

Harrera-herrialdeak

02004006008001.0001.2001.400

2.000 2.500 3.0005000 1.5001.000

IranPakistanAlemaniaTanzaniaAEBSerbia/MontenegroKongoko EDSudanTxinaArmeniaZambiaSaudi ArabiaKenyaUgandaGineaAljeriaIndiaErresuma BatuaHerbehereakSuediaIrakEtiopiaNepalKanadaThailandiaKongoFrantzia

Milakoak

MilakoakBhutanTxina

Sri LankaSierra Leona

Myanmar (Birmania)Serbia/Montenegro

SaharaAzerbaijan

KroaziaLiberiaEritrea

VietnamBosnia-Herzgovina

IrakKongoko ED

PalestinaSomaliaAngolaSudan

BurundiAfganistan

Mundu desorekatu honen 100 irudi 137 109. Migrazio behartuaren toki nagusiak, 2002

● Mapa honetan estatistika batean edo hirutan baino gehiagotan biztanleriaren %1 gainditzen duten herrialde guztiak erakusten dira. Hiru zutabeek herrialde horretatik alde egindako errefuxiatuen kopurua, bestelako lekuetatik herrialde horretara joandakoak eta herrialdearen barnealdean desplazatutakoen kopurua adierazten dute, dena biztanleriaren ehunekotan adierazita. Zifrak tauletan erakusten dira. ○ Mapa honetan agertzen diren zenbait herrialde, gogo gehigoz edo gutxiagoz, atzerritarren kopuru handiei babesa eskaintzen dietelako jarri dira (Norvegia, Suedia eta Alemania Europan; Ginea, Afrika Erdiko Errepublika, Zambia, Tanzania eta Uganda Afrikan; Iran eta Pakistan Asian). Beste batzuk beren izaera sozialeko, politikoko zein etnikoko barne-gatazkek errefuxiatu kopuru handiak sortzeagatik agertzen dira (Afganistan, Irak, Somalia eta Bhutan). Beste batzuen kasuan, gatazka horiek herrialdearen mugen barnean migrazio behartu handia eragin dutelako daude (Ginea Bissau, Ruanda, Sri Lanka). Nabarmendutako herrialdeetako batzuk aipaturiko arrazoi bat baino gehiagorengatik agertzen dira: emigrazio behartua sortzeaz gain immigrazio behartuaren hartzaile ere badirelako. Hori gerta liteke auzokide diren bi herrialdetan barne-gatazkak egonik errefuxiatuak elkartrukatzen dituztelako (Liberia eta Sierra Leona edo Iran eta Irak esaterako) edota estatuek eta talde etnikoek bat egiten ez duten eskualde mailako gatazka baten partaide direlako, Palestinan gertatzen den bezala. Antzeko kasua izango litzateke errefuxiatuen zenbait populazio-taldek sortu dituzten gatazkena, antzinako Jugoslaviako Errepublika Federala osatzen zuten herrialdeetan gertatutakoa adibidez. Europar Batasunak hemen aurkezten diren hiru aldagaietan maila altuenak lortuko balitu, bere biztanleetatik 160 milioi beste lurralde batean errefuxiatuak izango lirateke, kanpoko herrialdeetako 100 milioi errefuxiatu izango lituzke eta bere mugen barnean 120 milioi biztanle desplazatuta izango lituzke. ► ACNUR 2003; PALESTINIAN REFUGEE RESEARCH NET 2003

A K

anp

o-e

rref

uxi

atu

akB

Bar

ne-

erre

fuxi

atu

akD

Bar

nea

ldea

n d

esp

laza

tuta

koak

,d

ena

biz

tan

leri

aren

%ta

n a

die

razi

ta(%

1etik

go

rako

kas

uak

)

AB

DA

BD

Err

efu

xiat

uak

Eu

rop

an N

orv

egia

1,1

Su

edia

1,6

Dan

imar

ka 1

,4 A

lem

ania

1,1

Pal

esti

nar

err

efu

xiat

uak

Pal

esti

na

50

Jo

rdan

ia34

,2 L

iban

o 8

,9 S

iria

2,5

Lati

no

amer

ika

Ko

lon

bia

2,2

Men

deb

ald

eko

Afr

ikak

o G

erra

zib

ilak

Gin

ea 2

,4 S

ierr

a Le

on

a 2

,7 1

,2 L

iber

ia 8

,5 2

,29,

5 K

on

go

3,5

Gab

on

1,1

An

go

la 3

,21,

4 N

amib

ia 1

,2B

alka

net

ako

ger

rak

Kro

azia

6,2

Bo

snia

-Her

z. 9

,29,

0 S

erb

ia-M

on

t. 3

,32,

5

Ger

rak

Kau

kaso

n G

eorg

ia5,

0 A

zerb

aija

n 3

,1 A

rmen

ia8,

0G

erra

k M

end

ebal

dek

o A

sian

Irak

1,7

Iran

2,0

Afg

anis

tan

9,1

2,4

Sau

di A

rab

ia1,

1A

frik

a E

kial

dek

o e

ta E

rdik

o k

risi

ak A

frik

a E

rdik

o E

rrep

.1,

3 Z

amb

ia2,

4 B

uru

nd

i 8

,31,

4 U

gan

da

1,0

Tan

zan

ía2,

0 S

om

alia

4,7

Djib

uti

3,4

Eri

trea

7,5

Su

dan

1,6

1,0

Bes

tela

ko k

risi

ald

iak

Sri

Lan

ka2,

4 B

hu

tan

13,6

Tad

jikis

tan

1,0

Txi

pre

36

Mundu desorekatu honen 100 irudi 138 110. Migrazioa Europako mendebalderantz

● Mapa honek mendebaldeko Europako biztanlerietan nazioz kanpokoek (ez dira zertan etorkinak izan behar) suposatzen duten ehunekoa eta Mediterraneoko herrialde auzokideetatik Europako herrialde horietara zuzendutako migrazioaren inguruko datuak adierazten dizkigu. ○ Emigrazioa eta desberdintasuna era askotan lotuta daude. Emigrazioa, neurri baten, desberdintasunaren aurrean sortutako erantzuna baino ez da. Emigrazioak desberdintasuna leun dezake emigratzen dutenen helburuak betetzen badira, baina okertu ere egin dezake helburu horiek lortzerik ez badute. Honela, gizataldeen bai materialki zein kulturalki bizitzeko moduen arteko alde garrantzitsuak adierazteaz gain, emigrazioak herrialdeen artean dauden eskubide zibil eta politikoen arteko ezberdintasunak ere adierazten dizkigu. Garatutako herrialdeetako indar politiko erreakzionarioek etorkinen aurkako aurreiritzien erabilpena eta sustapena beraien estrategia politikoaren ardatz bihurtu dituzte. Honako grafiko hau gaur egungo munduan immigrazioak jokatzen duen paperaren inguruan oinarrizko informazioa eskaintzen duten bost grafikoetatik lehenengoa dugu. Europan, biztanleria egoiliarrarekiko atzerritar hiritarrek suposatzen duten ehunekoa populazio osoaren %1 eta %15 artean dago, batez bestekoa %8 ingurukoa izanik; mapak adierazten duen bezala, eskualde mailako kopuruak guztiz ezberdinak dira. Presentzia handiena duten nazionalitateak turkiarra, algeriarra, marokoarra eta tunisiarra dira (Erresuma Batuan salbu, bertan indiarrak, pakistandarrak eta bangladeshtarrak nagusitzen dira). Turkiar populazioaren %6 eta marokoarraren %4 etorkinak dira Europan. Kopuru horiek ez dituzte nazionalizatutako etorkinak barneratzen. Turkiar eta magrebtar etorkinen gehiengoa gizonezkoak dira; datu horrek euretako batzuek migrazioa denboraldi baterakoa baino ez dela uste dutela erakusten digu. Baina emakumezkoen kopurua gorantz doa, populazio migratzaileen pixkanakako finkapenaren berri emanez. Barra-diagramek emigratzaile diren zenbait herrialderen ekonomientzat emigratutako biztanleen diru-bidalketak benetan garrantzitsuak direla erakusten dute. ► ELGE–SOPEMI 2002; MUNDUKO BANKUA 2003a

1.6 1.6

0.5

0.9

0.30.8

2.4

> 94.5–91.5–4.50.5–1.5< 0.5

11

0 5 10 15 20 25 30

3.8(4 herrialde)

Jatorrizko herrialdekonazionalak helburuden herrialdekobiztanleriaren %tan

Bertakoak atzerrian,biztanleriaren %tan

Atzerritarren ehunekoa eskualde bakoitzekobiztanleria egoiliarrarekiko:

1.1 Suitza0.4 Frantzia

1.1 Herbehereak0.5 Belgika

6 (5 herrialde)

Turkia

Tunisia

Maroko

Egipto

Aljeria

Diru-bidalketaketa esportazioakBPGaren %tan

Mundu desorekatu honen 100 irudi 139 111. Ozeano Bareaz gaindiko migrazioa

● Mapak AEBetan, Kanadan eta Australian dauden etorkinen ehunekoak erakusten ditu (etorkinak kasu honetan herrialde horietatik kanpo jaiotakoak izango lirateke), bai nazio-mailan (zirkulu zuriaren barneko zenbakia) zein estatu edo probintzien arabera. Geziek, eta beraiekin batera agertzen diren datuek, Asiako 4 herrialdetako migrazio-fluxuen noranzkoa eta beraien tamainaren berri ematen digute. Barra-grafikoak migratutakoek egindako diru-bidalketen inguruko informazioa eransten du. ○ AEBetako, Kanadako eta Australiako immigrazio-legeetan izandako aldaketek Asiatik herrialde horietara immigratzeko aukerak zabaldu dituzte. Australian asiar jatorriko kolonoak ingeles hiztun diren herrialdekoak baino gehiago dira jada, eta AEBtan eta Kanadan asiar etorkinak kopuru osoaren proportzio aipagarria izatera heldu dira. AEBtara iritsitako asiar etorkinen gehiengoa emakumezkoak dira, beraz, orokorrean, familia-mailako behin betiko migrazioaren aurrean gaudela ondoriozta daiteke. Hala ere, Filipinetako datuaren barnean, neskame moduan lan egiteko emigratzen duten emakumeen kopurua garrantzitsua da benetan. AEBetan filipinar jatorria duten pertsonen kopurua, gutxi gorabehera, jatorri herrialdearen biztanleriaren %1,6aren baliokidetzat har daiteke. Koreako Errepublikaren kasuan, zenbateko hori ehuneko 1,1etik hurbil legoke. Koreako Errepublika bai kanporanzko zein barruranzko migrazio mugimendu aipagarriak dituzten herrialdeen adibide ezin hobea da. Txinako Herri Errepublikako, Taiwaneko eta Hong Kongeko etorkinek Ipar Amerikan garrantzizko komunitateak osatu dituzte, Kalifornian eta “Britainiar Columbian” batez ere. Etorkinek Australian eta Kanadan suposatzen duten populazioaren ehunekoa AEBetan baino handiagoa da. Etorkinen zenbatekoen eskualdekako parekotasuna ere handiagoa da Australian eta Kanadan. AEBetan etorkinen kontzentrazio altuak daude, kostaldeetako eta mugetako estatuetan batez ere. ► ELGE–SOPEMI 2003; STATISTICS CANADA 2003; ABS 2003; US CENSUS BUREAU 2003g

11,

1

18,2

0,1

1,1

1,5

1,6

5,6

>2,6

0,25

0,4

0,3

0,5

23,1

7,9

Eto

rkin

ak e

stat

uar

en e

do

pro

bin

tzia

ren

biz

tan

leri

aren

%ta

n.

Au

stra

lia, K

anad

a y

AE

B:

< 5

5–8

8–20

> 20

Eto

rkin

en n

azio

-mai

lako

%

Gez

ien

aza

lpen

erak

o,

iku

s au

rrek

o g

rafi

koa.

00.

51

1.5

Filip

inak

Ko

reak

o E

rrep

.

Ind

on

esia

Txi

na

2

(H. e

taH

E.k

o A

sia)

Dir

u-b

idal

keta

ket

a es

po

rtaz

ioak

BP

Gar

en %

tan

Mundu desorekatu honen 100 irudi 140 112. Migrazioa Amerikan

12.5

5

50

70

AEB: Hispanoak konderriko biztanleriaren %tan (2000):

5 10

Ertamerika eta Karibea: AEBetako populazioaren %

0 10 20 30 40 50

NikaraguaMexiko

JamaikaHonduras

GuatemalaEl Salvador

Dominikar ErrepublikaBelize

40020010050Mexiko:

Diru-bidalketakpertsonako, 2003

($US)

Diru-bidalketaketa esportazioakBPGaren %tan

● Mapak AEBko populazioan “hispanoen” konderrikako dentsitatea, etorkinen gehiengoak jatorri dituen Mexikoko estatuak eta Ertamerikako zenbait herrialdetan sortutako emigrazioaren tamaina erlatiboari buruzko datuak erakusten ditu. Barra-diagramak emigranteen diru-bidalketen garrantzia erakusten du. ○ Legezko etorkinen erdia inguru (horietatik %55-60 emakumezkoak) eta legez kanpokoen gehiengoa (gizonezkoak batez ere) Hego zein Ertamerikako espainiar hiztun diren herrialdeetakoak dira, Mexikokoak gehien bat. AEBtako biztanleria “hispanoa” (kopuru osoaren %13) AEBak eta Mexiko banatzen dituen muga mendeetan zehar gurutzatu duen mugimenduaren ondorioa baino ez da, azken hiru hamarkadetan bizkortu egin dena. Mexikon jaiotako estatubatuar biztanleak beren jatorrizko herrialdearen biztanleriaren %7 baino gehiago dira. Mapak muga horren porositatea erakusten digu, munduko eremu aberatsen eta txiroen artean daudenetatik argiena eta hein baten garrantzitsuena dena. Etorkin horiek AEBtan lan egiteko eta beren familiei dirua bidaltzeko duten ahalmena jatorrizko herrialdeetako ekonomiaren biziraupenerako ezinbesteko faktore bihurtu da. Mexikoko estatuek irudiotan duten itzalak beraien biztanleriak egindako biztanleko diru-bidalketen garrantzia erakusten du; barra-grafikoak aldiz, etorkinen jatorri diren beste herrialdeetan bidalketa horiek duten garrantzia azaltzen du. Diru-bidalketak El Salvadorren kasuan, herrialde honek egindako esportazioen %49aren parekoak izan ziren eta Nikaraguaren kasuan %36ra iristen dira. Diru-bidalketarik ezean ekonomia horiek deuseztaturik egongo lirateke. AEBetako zenbait indar politiko kontrol zorrotzagoak ezartzeko etengabeko presioa egiten ari dira eta, ironikoa dirudien arren, Berlingo harresia erori zenetik AEB-Mexiko mugan zehar harresi fisiko gehiago eraiki dira. Dena den, migrazio-fluxuan eragin handiegirik ez dute. Immigrazioa murrizteko AEBek onartutako azken neurrietako gehienek ondorio zitalak dituzte, etorkizunean izan daitezken arau zurrunagoen eragina ekiditeko emigrazioa handitu egiten baita eta atzerritar egoiliarrek egindako hiritartasun eskariak ere ugaritu egiten baitira. ► ELGE–SOPEMI 2003; US CENSUS BUREAU 2003f; MUNDUKO BANKUA 2003b; MEXIKOKO BANKUA 2004

Mundu desorekatu honen 100 irudi 141 113. Etorkinak AEBetan

● Goiko diagramak hamarkadaz hamarkada atzerrian jaiotako biztanleria estatubatuarraren jatorri kontinentala erakusten du, 1850etik 2000ra (1930 eta 1960 urteen bitarteko hutsunea alderagarriak diren zenbatekoak ez egotearen ondorio da), eta 2002ko legezko etorkinen jatorri-eskualdea. Beheko diagramak, aldiz, AEB-Mexiko mugan zehar izandako legezko eta legez kanpoko emigrazioari buruzko informazioa ematen du. Poliziaren orduak mugan enplegatutako polizien kopuruaren datua erabiliz lortu da. ○ 1965. urtera arte AEBetako immigrazio-politika nazio-kuotaren kontzeptuan oinarritzen zen. Kuota hori AEBetan zegoen jatorri nazionaleko biztanleriaren ehunekoen arabera neurtzen zen, afroestatubatuarrak kontuan hartu gabe. Lege arrazista hau alboratua izan zen 60ko hamarkadan (hamarkada honetako eskubide zibilen aldeko mugimenduei esker), berau eskualdekako murrizpenik gabeko kuota orokor batengatik ordezkatu zelarik. Horren emaitza, goiko diagramak argi erakusten digun bezala, AEBetara zuzendutako immigrazioaren izaeraren erabateko eraldaketa izan da. Lehen gehienbat Europako herrialde garatuetatik baldin bazetorren, orain, osorik Asiako, Afrikako eta Latinoamerikako garapen bideko herrialdeetatik dator. Mexikoko immigrazioa da handiena eta, 2001eko irailaren 11ra arte, estatubatuar immigrazioaren atalik gatazkatsuena ere bai. Mugetako poliziari zuzendutako baliabideek gorabehera handiak izan dituzte azken 50 urteotan (ikus beheko diagrama), baina azkenaldian esponentzialki igo dira. Muga legez kanpo gurutzatzen duten etorkinen atxiloketetan izandako gorakada orokorra baliteke legez kanpoko migrazio hazkundearen erakusgarri izatea; nahiz eta mugako patruilak handitzearen froga soila izan. Legezko etorkinen sarrera handiegia ez den arren, aldizkako amnistiek (1986ko Immigrazioaren Kontrol eta Erreformaren Legea kasu, ICRA) legez kanpoko etorkinak inoiz legezko egoiliar bihurtuko direnaren sineskera izatera animatu dituzte. Ondasunentzat eta kapitalentzat guztiz irekita dagoen muga pertsonentzat behin betiko ixtea zaila da benetan. ► US BUREAU OF THE CENSUS 2003e; MARTIN 2003; ESCHBACH et al. 2001; US DEPARTMENT OF HOMELAND SECURITY 2003

1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1960 1970 1980 1990 2000 20020

20

40

60

80

100(a) Atzerrian jaiotako pertsonen eta (b) 2002an zeuden etorkinen, jatorri-eskualdea

1950 1960 1970 1980 1990 20000

500

1,000

1,500

2

0

4

6

8

Milaka pertsona Milioika ordu

Urteroko onarpen erregularrakUrteroko onarpenak, Bracero programaUrteroko onarpenak, IRCS legediaMugan egindako urteroko harrapaketakPoliziaren orduak mugan(eskuineko ardatza)

AEB-Mexiko mugaren 60 urte

Europa

Asia

AfrikaKanada

Latino- amerika

Mexiko

(est

imat

utak

oa)

(a) (b)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 142 114. Diru-bidalketak: laguntza baino

garrantzitsuagoa

● Goiko diagramak etorkinek 2001ean egindako diru-bidalketen kopuru osoa erakusten du, bertan adierazitako herrialdeetara. Beheko grafikoak aitortutako diru-bidalketak bestelako finantza-fluxuekin alderatzen ditu, 1970 eta 2002 arterako. ○ Oro har, herrialde aberatsen eta txiroen artean dagoen haustura ixteko hiru bide daudela esan daiteke: nazio garapen-mailen hurbilketa, laguntza ekonomikoa eta emigranteen diru-bidalketak. Zenbait herrialdentzako eta familientzako gutxienez, diru-bidalketek jadanik birbanaketa mekanismo garrantzitsua osatzen dutela erakusten dute hemen laburbildutako datuek. Gutxienez, garapen bideko herrialdeetako hiritarrek beren jatorrizko herrialdeetara egiten dituzten banakako ordainketa horiek baliabideen transferentzia handiagoa suposatzen dute Estatuek, GKEek eta herrialde aberatsetako nazioarteko erakundeek egindakoa baino; hori nazioarteko eztabaidetan ia inoiz onartzen ez den arren. Gainera, datu ofizialetan diru-bidalketak gutxietsita daude (batzuk klandestinoak eta beste batzuk espezietan egiten direlako), laguntzaren zenbatekoak puzteko joera dagoen bitartean, “atxikitako” dibisak eta ordainezinezko zorren barkamena eta antzeko elementuen barnerapena dela eta (<<92–97). Batzuetan diru-bidalketek garapenari laguntza handirik ematen ez diotela esaten da, emigranteen familietara zuzenduta egonik kontsumorako erabiltzen direlako. Egia esan, ziur asko laguntzaren gehiengoa baino hobeto gastatuko dira, horren zati handi batek ustelkeria eta burokrazia elikatzen baititu. Diru-bidalketen proportzio handi bat hezkuntzan gastatzen direnaren frogak egon badaude. Diru-bidalketek kanpo zorraren interesak ordaintzen dituzten dibisen zati bat eskaintzen dute eta, horregatik, garapen bideko herrialdeetako gobernuek denboraldi baterako emigrazioa bultzatu dute eta emigranteek euren atzerriko sarreren ahalik eta kopururik handiena aberriratzera behartzeko neurriak hartu dituzte. ► MUNDUKO BANKUA 2003a; MUNDUKO BANKUA 2003b

Langile migratzaileen diru-bidalketak, 2001

Diru-bidalketak bestelako fluxuekiko, 1970–2002

Mila

ka m

ilio

i US

$

1970 1975 1980 1985 1990 1995 20000

50

100

150

200

Emigranteen diru-bidalketak

Aberriratutako mozkinak

Garapenerakolaguntza(laguntza teknikoa salbu)

0 2 4 6 8 10 12

TxinaTunisiaPolonia

JamaikaIndonesiaPakistan

Sri LankaBrasil

EkuadorGrezia

YemenJugoslavia

KolonbiaDominikar Errep.

JordaniaBangladeshEl Salvador

TurkiaEgipto

MarokoMexiko

India

Milaka milioi US$

Interesen ordainketak

Atzerriko inbertsio zuzenaren fluxuak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 143

IX. Errepresioa eta diskriminazioa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 144 115. Herrialderik militarizatuenak

● Barra-diagramak indar armatuak eta langile paramilitar ofiziala lan-indarraren %1,5 edo gehiago diren herrialde guztiak erakusten ditu. Mapan, herrialde horiek itzalarekin agertzen dira beren kontzentrazio geografikoa nabarmentzeko. Mapan, AEB, Brasil, India eta Txina bezalako lau herrialde garrantzitsuen datu baliokidea erakusten da, beren artean alderatu ahal izateko. ○ Herrialdeen zerrenda honek irakurketa esanguratsua du, oso harrigarria ez den arren. Munduko toki gutxi batzuen tentsio politikoak giza jardueraren egiturara hedatzen direla erakusten du. Lehenik eta behin, ohituraz –beti ere eurozentrismoan oinarrituta- Ekialde Ertaina izenez ezagutzen den eremua dago: ekialdeko Mediterraneoa eta Pertsiar/Arabiar golkoak. Gehien militarizatutako herrialdeen zerrendan eskualde horretako ia herrialde guztiak agertzen dira. Gauza bera gertatzen da ondoko herrialdeekin: bi Koreak, Balkanetako herrialdeak, Laos, Mongolia, Angola, Uruguai eta Europako mendebaldeko bi herrialde, Frantzia eta Italia. Armaden eta desberdintasunen arteko harremana konplexua den arren, maila ugaritan egon badago. Armadek funtsezko papera betetzen dute nazioarteko desberdintasunen kontrolean. Barne-desberdintasunak kontrolatzeko ere garrantzitsuak izan daitezke, batik bat armadak botere politiko zuzena eskura duenean. Armadak berak desberdintasunaren sortzaileak ere badira, izan ere, ia beti era guztietako baliabide materialak modu pribilegiatuan eskura dituzte. Elikagaiak urriak direnean, adibidez, soldaduek eskura izan ohi dituzte. Gobernuek beren botere politikoa mantentzeko beharrezkoa da bitarteko hori, baina pizgarria ere soldadu gehiago biltzeko: armadan kideak dituzten familiek beste batzuek baino errazago lortzen dute bizirik irautea. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

Pertsonal militarra lan-indarraren %tan (1999)

1,04

0,320,29

0,38

0 2 4 6 8 10

ItaliaUruguai

ErrumaniaFrantzia

Bosnia eta HerzegovinaBulgaria

MongoliaMazedonia

AngolaMaroko

EgiptoLaos

Serbia eta MontenegroAzerbaijan

BhutanIran

TurkiaArmenia

KuwaitKoreako Errep.

Saudi ArabiaKroazia

SingapurBahreinBruneiTxipreLibano

QatarGrezia

Arabiar Emirerri BatuakLibia

OmanSiria

IsraelIrak

JordaniaKoreako ED

Eritrea

Mundu desorekatu honen 100 irudi 145 116. Armen nazioarteko merkataritza,

1998–2002

Saltzaileak

Erosleak

0 10 20 30 40

0246810

TxinaTaiwanIndiaTurkiaSaudi ArabiaGreziaKoreako Errep.EgiptoEBIsraelPakistanJaponiaArabiar EBAustraliaFinlandiaSingapurAljeriaIranKanadaBrasilMalaysiaHerbehereakSuitzaAngolaEspainia

UzbekistanAustria

GeorgiaKazakhstan

BulgariaPolonia

Koreako Errep.EspainiaAustralia

Txekiar Errep.NorvegiaEslovakia

KanadaIsrael

SuediaBielorrusia

HerbehereakTxinaItalia

UkraniaErresuma Batua

AlemaniaFrantzia

Errusiar Fed.AEB

Milaka milioi $

Milaka milioi $

● Bi barra-diagramek 1998–2002 urte artean armen salerosketan parte hartu zuten herrialde nagusiak erakusten dituzte. Kopuruak bost urte horietako guztizkoak dira 1990eko prezioetan emanak. Diagrametan gutxienez mila milioi dolarreko inportazioak edo esportazioak izan zituzten herrialdeak agertzen dira. Mapek soilik herrialde horiek aurkezten dituzte. ○ Munduan gehien merkaturatzen diren hiru ondasun motak, petrolioa eta bere eratorriak, mendekotasuna sortzen duten drogak eta armak direla uste da. Aurreko orrietan aipatutako merkataritzako estatistiketan ez da merkataritza horren zatirik handiena agertzen. Mapa honen lehen ezaugarri harrigarria armen nazioarteko merkataritzan AEBek duten erabateko nagusitasuna da. Baina, AEBetako armen salmentak gainbehera egin du bost urte horietan, Errusiako salmentek gora egin duten bitartean. Datu hauen bigarren ezaugarri nabarmena zortzi arma-saltzaile nagusietatik bost Nazio Batuetako Segurtasun Kontseiluko kideak direla da, eta gainerako hiruetatik bat bertako kide izateko presio indartsuak egiten ari dela. Armen esportazioen jatorria ia definizioz garatutako eta industrializatutako herrialdeetan dago. Armada nazionalen erosketa-politikek modu zurrunean babesten dituzten industriak dira. Eta bere ekoizpenaren gaineratikoak eskuarki munduko eremu gatazkatsuenetako garapen bideko herrialdeetara esportatzen dituzte. Hori bistakoa da bi mapen arteko alderaketa egitean. Besteren artean Txina, Italia, Espainia, Koreako Errepublika eta antzeko herri gutxi batzuk bi zerrendetan agertzen dira armen saltzaile eta erosle handi gisa. Horrek, nazio-esparruan babestutako arma-industrietan ere nolabaiteko espezializazioa egon badagoela adierazten du eta, beraz, gabeziak inportazioen bidez kitatzen direla. NATOko lankidetza militarrak berrogeita hamar urte bete dituen arren –merkataritza libreko ideologien nagusigoa kontuan hartu gabe- oro har, herrialde garatuek inportatutako armekiko mendekotasuna nazio-ahultasunaren seinale gisa hartzen jarraitzen dute eta armen industriak oso babestuta egon ohi dira. ► SIPRI 2003

Mundu desorekatu honen 100 irudi 146 117. Heriotza-zigorra, 2000

● Mapak munduko herrialde guztietako heriotza-zigorraren egoera erakusten du, beti ere Amnistia Internazionalak definitutako kategorien arabera. Heriotza-zigorraren abolizioak <<praktikan>> indarrean jarraitzen duela adierazten du baina ez dela azken hamar urtetan erabili. AEBetan, abolizio-aldi labur baten ostean heriotza-zigorra 1976an Gorte Gorenak hartutako ebazpen baten ondorioz jarri zen indarrean berriro ere, eta geroztik bertako estatu gehienek berrezarri dute. AEBetako estatuak itzalarekin daude munduko mapari atxikitako irizpide berberak aplikatuz. ○ Bere herritarrak hiltzeko legezko eskubidea bere gain hartzeko estatuak duen legitimitatea filosofia politikoaren auzi eztabaidatsuenetakoa da. Eskubide zibilei dagokienez, herrialdeen arteko beste desberdintasun ugariren artean honako hau aukeratzea erabaki da, herrialde baten maila ekonomikoaren eta horrelako gai esentzialetan bere jarreraren arteko korrelazioa oso urria dela adierazten duelako. Erregimen faxisten porrotaren ondorengo giza eta eskubide zibilei buruzko eztabaidak herrialde batzuetan heriotza-zigorraren abolizioa ekarri zuen. Abolizioa Europar Batasuneko partaide izateko baldintzetako bat da. Exekuzioak ezeztatuak izan dira ere Australian, Kanadan, Latinoamerikako hainbat herrialdetan, Afrikako hegoaldean eta Asiako herrialde bakan batzuetan. Latinoamerikako gehiengoan eta Afrikako zein Asiako herrialde batzuetan egon badago, baina azkenaldian ez da erabilia izan. Herrialde garatuenean, AEBetan alegia, heriotza-zigorra indarrean dago eta gero eta gehiago aplikatzen da, XXI. mendearen hasieran politikari esanguratsu batzuek publikoki behin eta berriro zalantzan jarri zuten arren. AEBetako estatu-filosofiaren gako bat da eta hala eta guztiz ere, sarritan ideologikoki homogeneotzat hartzen diren demokrazia liberal aberatsen artean ideologi haustura sakona dagoela mahai gainean jartzen du. ► AMINISTIA INTERNAZIONALA 2003; DEATH PENALTY INFORMATION CENTER 2003

##

#

#

##

Man

ten

tzen

du

ten

ak (8

3 h

erri

ald

e)

Ab

oliz

ion

ista

k (e

xeku

zio

rik

gab

e h

amar

urt

ean

) (21

her

rial

de)

Ab

oliz

ion

ista

k, s

oili

k kr

imen

arr

un

ten

tzat

(15

her

rial

de)

Ab

oliz

ion

ista

k kr

imen

gu

ztie

ntz

at (7

6 h

erri

ald

e)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 147 118. Desberdintasunak espetxeratze-tasetan

● Mapak 100.000 biztanleko espetxeratutako pertsonen (kondenatutakoak eta kondenatu gabeak) kopurua erakusten du. ○ Herrialde batek bere herritarrak askatasunez desjabetzeko beharra zein punturaino sentitzen duen egiaztatzea funtsezko elementua da estatu horren zein bere mugen barruan dagoen gizartearen eta bien arteko erlazioaren izaeraren definizioan. Bere sistema politikoaren askatasunaren goraipamen gehien egiten dituzten lider politikoak dituen herrialdea bere herritarren askatasun fisikoa gehien murrizten duten bi herrialdeetako bat da. Bere lehiakide bakarra, gerra hotzeko 50 urtetan bere arerioa izan zena da. Espetxeratutako pertsonen gorakadak ez dira, modu irekian bederen, preso politikoen kopuruan emandako gorakadak, delitu arruntengatik kondenatutako kopuruan izandakoak baizik. Zehatuz, azken hamarkadetan espetxeratzea handitu den <<mendebaldeko>> herrialde askotan gorakada horrek oso lotura estua erakutsi du drogekin zerikusia duten delituekin. Zergatik jotzen dute berriro AEBetako eta Errusiako estatuek gero eta gehiago kartzela-zigorra erabiltzera gainerako herrialdeen gainetik? Zergatik du, erabat gatazkatsutzat hartu ohi den India bezalako gizarteak AEBetako zein Errusiako espetxeratutako populazio-proportzioaren berrogeita hamarren bat baino ez? Aldeak kriminaltasun-indizeari eta atxiloketa-metodo zein polizien lanari ala errepresio-mailari atxiki behar zaizkio? Gutxi ezagutzen diren datuen izugarrikeriak galdera horiei berebiziko garrantzia ematen die. Nazioarteko batez besteko mailarekiko AEBetako espetxeratze-mailak estatu guztietan oso garaiak diren arren, horien arteko alderaketa oso deigarria da. Maila apalagoa da Erdi Mendebaleko zein Ipar Mendebaleko estatuen artean; baina bereziki garaia da (100.000 biztanleko 1000tik gorakoa) Texas eta Louisiana estatuetan. ► INTERNATIONAL CENTER FOR PRISON STUDIES 2003; THE SENTENCING PROJECT 2002; US DEPARTMENT OF JUSTICE 2003 #

0–99

100–

199

500+

Dat

uri

k g

abe

200–

299

300–

499

**

* T

exas

eta

Lou

isia

na

esta

tuet

an t

asa

1.00

0tik

g

ora

koa

da

Pre

soak

100

.000

biz

tan

leko

Mundu desorekatu honen 100 irudi 148 119. Presoak AEBetan, 2002

● Goiko grafikoak AEBetan preso dagoen populazioaren banaketa erakusten du talde etnikoaren, egoera prozesalaren eta sexuaren arabera. Eta behekoak populazioaren ehunekotan emandako herritarren segmentu ezberdinen espetxeratze-indizeak erakusten ditu. Tartekatutako grafikoak talde etnikoaren araberako gazteen kartzelaratzean dauden aldeak erakusten ditu. ○ 1999. urtearen amaieran AEBetako espetxe batetako ateak ireki ziren herrialdeko 2 milioigarren presoa barneratzeko. Baina AEBetan preso dagoen populazioa gizarte-lagin adierazgarria izatetik oso urrun geratzen da. Presoen %95 gizonezkoak dira. Ia herena indarkeriarekin egindako delituengatik daude espetxeratutak, antzeko zenbakia drogekin zerikusia duten delituengatik eta beste horrenbeste jabegoaren aurkako (lapurreta) delituengatik. Arlo horretan, AEBak ez daude beste herrialde batzuetatik oso urrun, baina beste batean, aldiz, aldeak handiak dira ia zalantzarik gabe. Presoen ia erdia afroestatubatuarrak dira, zein populazio osoaren %12 baino ez diren; eta %20 “hispanoak” dira, populazio osoaren ehuneko 13ra doi-doi iritsiz. Beste edozein herrialdek oro har txiroagoa den gutxiengo etniko bateko partaideak gehiengoa den populazio etnikoa baino hamar bider proportzio handiagoan espetxeratuko balitu, sinesgaitza litzateke pentsatzea horren inguruan Washingtonek zerbait esango ez zuenik; agian zigor ekonomikoak ezarriko lituzke giza eskubideak urratzeagatik. Xehatutako maila bakoitzean AEBetako espetxeratze-kopuru garaiek duten esanguraz zerbait gehiago argitzen da. Espetxeratuen erregimen garaiaren eragin gehiena jasaten duen taldea gizonezko gazte afroestatubatuarrena dela ikus daiteke tartekatutako grafikoan. Talde horretako pertsonen ia herena espetxean edo baldintzapeko edo askatasun frogatzailea bezalako beste kontrol judizial batzuen mendean daude. ► THE SENTENCING PROJECT 2002; US DEPARTMENT OF JUSTICE 2003

Gizonezkoak Emakumezkoak

Zuriak eta besteak Hispanoak

Konbiktuak Ez-konbiktuak

Ameriketako Estatu Batuetan preso dagoen populazioaren osaera, 2002

Ameriketako Estatu Batuetan preso dagoen populazioa (biztanleriaren %, 2002)

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5

Gizonezkoak

Emakumezkoak

Biztanleria zuria

Biztanleriaafroestatubatuarra

Gizonezkoafroestatubatuarrak

Biztanleria hispanoa

AfroestatubatuarrakEtnia:

Konbikzio estatusa:

Sexua:

Espetxeratutako 20 eta 29arteko gizonezkoen %

0 2 4 6 8 10 12 14

Zuriak

Hispanoak

Afroestatubatuarrak

Mundu desorekatu honen 100 irudi 149 120. Lesbianen eta gayen eskubideak, 2002

Giz

on

ezko

gay

en e

ta le

sbia

nen

leg

ez k

anp

oko

sex

u-h

arre

man

akG

izo

nez

ko g

ayen

leg

ez k

anp

oko

sex

u-h

arre

man

akD

= h

erio

tza-

zig

orr

a g

ayen

art

eko

sex

u-h

arre

man

entz

atG

ayen

eta

lesb

ian

en a

urk

ako

leg

ezko

dis

krim

inaz

ioa

=

dis

krim

inaz

ioar

en a

urk

ako

leg

ezko

bab

esa

#

##

#

#

#

#

#

##

#

##

### #

#

#

#

##

#

# #

#

#

D

D

DD

D

D

(New

En

gla

nd

eko

esta

tu g

uzt

iak,

Mai

ne

salb

u)

##

# #

● Mapak homosexualitatearekiko legezko jokabidearen inguruko hainbat arlo irudikatzen ditu. Errepresio eta onarpen maila erreala legezko mekanismoetatik asko urrun daiteke. ○ Giza eta eskubide zibilak talde ugariei emandako tratuaren arabera ebalua litezke. Guztiak aztertzeko nahikoa tokirik ez dagoenez homosexualitateari emandako tratua hartu dugu, hein batean tolerantzia sozialaren arloko nazioarteko diferentzia askoren adibide gisa, baina halaber, batzuek desbideratutako jokabidetzat hartzen duten jokabide sexuala, eta bereziki homosexualitatea, sarritan gizarte batek onartzeko <<zailtasun>> handienekoa duen giza eskubidea delako. Beraz, adibide adierazgarri baten aurrean gaude, maiz eskuinak jazarritakoa eta ezkerrak ahaztutakoa. Hemen sartzen bada ere liburu honen egilearengan duen eragin pertsonalagatik da. Mapak hainbat arrazoigatik harritzen gaitu. Homosexualitatearen trataera juridikoan aniztasun izugarria ikus daiteke, horien muturrak alde batetik lehentasun sexualaren arrazoiagatik dagoen diskriminazioaren aurkako babes juridikoa, eta heriotza-zigorra bestetik dira. Trataera juridikoa ez da halabeharrez giza trataeran islatzen. Brasilen, esaterako, ez dago legezko errepresiorik, (diskriminazioaren aurkako legea ere badago) baina gayen aurkako indarkeria-maila handia nagusitzen da. Australian, estatuen arteko egoera juridikoa aldakorra da, orain gutxi arte AEBetan gertatzen zen bezala. AEBetako Gorte Gorenak 2003an sexu-harreman gayen aurkako estatu-lege guztiak Konstituzioaren aurkakoak zirela ebatzi zuen. Ikusteko dago estatu batzuek ebazpen hori gaindituko duten sexu-harreman gayen aurkako lege berriak onartuko dituzten. Erregimen juridiko errepresiboenak erlijio era kontserbadoreak indartsuak diren tokietan daude. Baina erlijioak ez du dena erabakitzen. Hau, Eliza Katolikoak (Islam kontserbadoreak besteko homosexualitatearen aurkako jarrera erakusten duenak) tradizionalki kontrolpean dauden herrialdeetan gayen eta lesbianen aurkako legedia bertan behera utzi izanak argi uzten duenez. ► ILGA 2003; NGLTF 1999

Mundu desorekatu honen 100 irudi 150

X. Desberdintasuna eta historia

Mundu desorekatu honen 100 irudi 151 121. Errenta erlatiboen bilakaera, 1820–2001

● Diagraman erabiltzen diren per capita nazio-errenta errealaren estimazioak erosteko ahalmenaren parekotasunarekin eraldatuak izan dira. Era horretan, herrialdeen artean eta datetan alderagarriak izan daitezke. Herrialdeen laginketa adierazgarriko datuak AEBetako datuaren multiplo bezala ematen dira eta azken hau 1eko balioan konstante mantentzen da. ○ Diagrama honetan jasotako zifrak, ziurrenik, inoiz izan diren mundu mailako per capita errenta-mailaren alderaketa historiko onenak dira. Zehatzak badira hainbat gertaera interesgarri, harrigarri zein ez horren harrigarri erakusten dituzte. 1850ean hasitako AEBen eta gainerako herrialde garatuen arteko dibergentzi prozesu luzeak jarraipena izan zuen iragan mendearen lehen erdian. Lehen Mundu Gerraren amaierarako, per capita errentari dagokionez AEB alde handiz herrialde aberatsena bilakatu zen. Bigarren Mundu Gerrak eragindako kostu izugarriek, Europan eta Japonian batik bat, 1950ean inoiz izandako abantailarik handiena eman zieten AEBei. Ordutik hona, mendebalde eta hego Europako herrialdeak AEBei hurbildu zatzaizkie, bere errenta-mailara iritsi ez diren arren. Japoniako konbergentzia azkena izan da, baita urrutien iritsi dena ere. Bitartean, historia luze horretan, zenbait herrialdek, esate baterako Argentinak, Venezuelak eta Errusiak, aldi baterako konbergentzia lortu zuten, gero berriz atzera egiteko. Azken 50 urteotan, Latinoamerikako herrialdeak beren artean gerturatu dira, baina AEBetatik aldenduz. Ia epealdi oso horretan zehar, Asiako eta Afrikako herrialdeen errenta-maila erlatiboek behera egin zuten etenik gabe. XX. mendeko azken bi hamarkadetan, aldiz, Txinako per capita errenta AEBenari hurbiltzen hasi zitzaion, baita Indiakoa ere, oso mantso eta oso maila apaletik abiatu arren. Koreako Errepublikan askoz ere azkarrago hazi zen. Afrikako herrialde gehienek oraindik ez dute beheranzko joera erlatiboa eten. ► MADDISON 1997; MADDISON 2002; MUNDUKO BANKUA 2003b

1900 1913 1929 1950 1973 2001

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1

2

3

4

5

6

78

9

10

11

12

1314

1516

1. Australia2. Erresuma Batua3. Alemania4. Argentina5. Irlanda6. Espainia

7. Errusia/SESB8. Japonia9. Hegoafrika10. Koreako Errep.11. Venezuela12. Brasil

13.Txina14. India15. Ghana16. Egipto

AE

Bet

ako

per

cap

ita

erre

nta

ren

mu

ltip

loa

(US

$ E

AP

)

(Zenbakiak dagokien lerroaren gainean azaltzen dira)(AEB)

Mundu desorekatu honen 100 irudi 152 122. Munduko errentaren epe luzerako

polarizazioa, 1820–1998

● Diagrama honetan aurrekoan azaltzen ziren datuak beste era batetara ikus daitezke. Hemen herrialdeak mota edo eskualde geografikoaren arabera multzokatu dira eta alderaketarako estandarra munduko batez besteko errenta-maila da, beraz 1 bezala azaltzen dena. “Europar immigrazioko herrialdeak” AEBek, Kanadak, Australiak eta Zelanda Berriak osotzen dute. “Hego Europa”n kokatzen dugu Turkia. 1820 eta 1950 artean aukeratutako urteak erreferentzi puntuak dira, baina data horren ondoren datuak urterokoak dira. Ikus 1950ean ematen den denbora-eskalaren aldaketa itzela. ○ Kapitalismo industriala munduko ekonomia menderatzera iritsi den berrehun urte hauetan, errenta-mailari dagokionez herrialde aberatsen eta herrialde txiroen artean dagoen dibergentziarako joera are gehiago nabarmentzen du diagrama honek. Baina, eredu orokor honen barne zenbait dibergentzia eta konbergentzia partzial daude. Mendebaldeko Europak erlatiboki gora egin zuen 1973 ingurura arte eta geroztik erlatiboki behera egin du. Latinoamerikak 1950 urtera arte maila berdinean fluktuatu zuen eta 1980tik aurrera behera egin du. Hego Europak, 1950etik aurrera, 1820 eta 1950 artean herrialde aberatsenekiko zabaldutako tartearen zati bat itxi du. Asiak 1973 arte behera egin zuen eta orduan hasi zen tartea ixten; orain gutxi gorabehera 1820an zuen mailara itzuli da. Afrikak epe luzerako beheranzko joera erakusten jarraitzen du. Datu hauen arabera, munduko eskualde aberatsenen eta txiroenen arteko ratioa 1820an 3-1 baino txikiagoa zen; orain aldiz 16-1era igo da. Ez dago zalantzarik, muturrak gehiago aldendu dira. Baina muturren artean, epe luzerako zein laburrerako konbergentzi eta dibergentzi prozesu partzialak egon izan dira eta egon badaude (ikus sarrera). ► MADDISON 2002

1820

1950

1960

1970

1980

1990

1998

012345

Munduko batez besteko errentaren multiploa ($ EAP)

Eu

rop

ar in

mig

razi

oko

her

rial

dea

k

Men

deb

ald

eko

Eu

rop

a

Heg

o E

uro

pa

Eki

ald

eko

Eu

rop

a

SE

SB

oh

ia

Afr

ika

Lati

no

amer

ika

Asi

a

Mundu desorekatu honen 100 irudi 153 123. Aldaketak desberdintasunean, 1950–2001

● Bi diagramek biztanleriaren % 20 aberatsenaren eta % 20 txiroenaren errentaren arteko ratioaren bilakaera erakusten dute azaltzen diren herrialdeetan. ○ Munduko desberdintasunaren maila orokorra ez da nazioen arteko desberdintasunaren arabera soilik zehazten, nazio barruko desberdintasunaren bilakaerak ere eragina du. Errentaren barne-banaketa nazionalaren inguruko datu historikoak, batez besteko per capita nazio-errentarenak baino urriagoak eta fidagarritasun gutxiagokoak dira. 1950 urtearen eta 90eko hamarkadaren amaiera arteko hainbat alditan azaltzen diren zifra alderagarriek erakusten dute diagrama horien ikuspegi konplexua. Latinoamerikan desberdintasuna oso altua da eta herrialde batzuetan gorabehera handiak izan ditu. Epealdian zehar desberdintasunaren joera orokorra goranzkoa izan da. Asiako herrialde gehienetan desberdintasun maila txikiagoa da eta herrialde garrantzitsu batzuetan murriztu egin da datu hauen arabera. Baina gutxi batzuetan gora egin du: 1980tik aurrera Txinan eta 1960tik aurrera Thailandian batik bat. Azken herrialde honetan desberdintasunak Latinoamerikako mailara iritsi ziren 1990 inguruan. Eskura dauden estatistikek berriro behera egin duela iradokitzen dute, baina ikertzaile ugarik zalantzan jarriko lukete. Herrialde garatuetan, nazioen eta garaiaren arabera, aldaketa nabarmena dago. Italian eta Japonian desberdintasuna murriztu egin dela dirudi. AEBetan ere desberdintasuna murriztu egin zen 1965era arte, eta harrezkero nabarmen egin du gora (<<17). Erresuma Batuak antzeko patroia erakusten du inflexio-puntua 1979an duela. Australian desberdintasunaren igoera nabarmena izan da 60ko hamarkadatik aurrera. Azkenik, beti desberdintasun-maila txikiena erakutsi duten herrialde komunista ohietan, kapitalismorako trantsizioa desberdintasunaren igoerari lotuta etorri da, sarritan aparteko zorroztasunez. ► DEININGER eta SQUIRE 1996; MUNDUKO BANKUA 2003b

1950

1960

1970

1980

1990

2001

051015

10

11 12

131415

16

17 18

1. B

rasi

l2.

Txi

le3.

Ko

lon

bia

4. M

exik

o5.

Th

aila

nd

ia6.

Ind

ia7.

Ban

gla

des

h8.

Txi

na

9. K

ore

ako

Err

ep.

10. T

xeki

ar E

rrep

.11

. Bu

lgar

ia12

. Po

lon

ia13

. Jap

on

ia14

. Au

stra

lia15

. Ita

lia16

. Err

esu

ma

Bat

ua

17. A

EB

18. E

rru

siar

Fed

05101520253035

% 20 aberatsenaren errentaren ratioa % 20 txiroenarekin alderatuta

1950

1960

1970

1980

1990

2001

1 23

5

67

8 9

Mundu desorekatu honen 100 irudi 154 124. Lan-indarra, 1950–2001

● Diagrama mota hau (grafiko triangeluar edo hirukoitza) jada 4. grafikoan erabili da. Aurrekoan, puntu baten bidez duela gutxi herrialdeen produkzioa hiru sektoreen artean nola banatzen zen adierazten zen. Honetan, aldiz, hainbat datetako puntuak lotzen dituzten lerroak erakusten dira, herrialdeetan hiru sektoreen arteko banaketaren bilakaera erakutsi ahal izateko 1950 eta 1990 epealdirako (liburu hau idatzi zenean, ez zegoen zifra eguneratuagorik oraindik). Kasu guztietan, lerroaren goiko muturra 1950ekoa da eta behekoa 1990ekoa. ○ Garai batean, munduko leku guztiak grafiko honen goi erpinetik gertu zeuden, lan-indarraren gehiengo handia nekazaritzan baitzegoen. Kontsumoaren gero eta aniztasun handiagoak, gizarte-antolaketarekin eta teknologiaren aldaketekin batera, badu isla lanaren banaketa sektorial aldakorrean eta diagrama honetan marrazten den beheranzko mugimenduan. Aldaketaren eredua antza beheranzko kurba da, hasieran eskuinera, industriaren noranzkoan, desplazatzen dena eta ondoren ezkerrerantz, zerbitzuen noranzkoan. Gaur egun, herrialde garatuenetan lan-indarraren ehuneko oso txikiak dihardu nekazaritzan eta garai batean gora egin zuen industriaren ehunekoa orain beherantz doa. Egun, jendearen gehiengoak zerbitzu-sektorean lan egiten du (<<4, 5). Ekonomia horiek triangeluaren beheko ezker erpinerantz zuzentzen dira (%100 zerbitzuetan), beste batzuk goi erpinetik gertu mantentzen diren bitartean. Horrek Iparreko eta Hegoko egitura ekonomikoen artean oraindik alde erabat handiak daudela esan nahi du. Zenbait herrialdek beren garapenean zehar industriari garrantzi handiagoa eman diote (herrialde komunistek batik bat 1950etik aurrera), baina ez dago eredu orokorraren salbuespenik. Mundua orokorrean kontuan hartuta, 1950ean lan-indar aktiboaren %67 nekazaritzan zegoen, %15 industrian eta %18 zerbitzuetan. 1990ean zifra horiek 49, 20 eta 31 ziren hurrenez hurren. ► LNE 2003b

Nekazaritza

IndustriaZerb

itzua

k

AfAs

M

Eu

IA

LA

EF

Br

Tx India

HA

Tx = TxinaAf = AfrikaAs = AsiaM = MunduaBr = BrasilLA = LatinoamerikaHA = HegoafrikaEu = EuropaEr = Errusiar FederakundeaIA = Ipar Amerika

Mundu desorekatu honen 100 irudi 155 125. Aldaketak lan egindako orduetan,

1870–2000

● Ezkerreko diagramako lerroek langile produktiboen batez besteko lanorduen kopurua erakusten dute hainbat herrialdetan 1870 eta 1998 artean. Eskuineko diagrama beste iturri batean (Lanaren Nazioarteko Erakundea) oinarritzen da eta balizko informazio berbera ematen du, hainbat kontraesan dagoen arren. ○ Herrialdeen lanorduen artean dauden alde handiak oso gutxitan hartzen dira kontuan garapeneko nazioarteko adierazleak alderatzerako orduan, bizi-mailetan eragin sakona izan arren (<<7, 8). 1870ean langileek urtean 3000 orduz lan egitea ohikoa zen, oporrik gabeko 60 orduko astearen parekoa. Sindikatuek, eta langile mugimenduek orokorrean, kanpainak egin dituzte gizalegez orduak maila jasangarrietara murrizteko. Gaur egun, munduak Maiatzaren Lehena ospatzen du, AEBetan 8 orduko lanaldiaren alde borrokatzen zuen martiri talde bati omenaldia dela inork gutxik dakien arren. Diagramak, datu aski mugatuetan oinarritua, geroztik lanorduak gorabeherekin baina nabarmenki behera egin dutela erakusten du. Herrialde garatu gehienetako lanaldia 1.400 eta 1.600 ordu artean zebilen 90eko hamarkadan (<<7). Latinoamerikan, Japonian, AEBetan eta Espainian apur bat gorago dago Mendebaldeko Europako herrialde gehienekin alderatzen badugu. Diagrama honetan harrigarriena honakoa da: garapen modernoko arrakastaren eredu bezala sarrien aipatzen diren bi herrialdeetan, 1950ean lanaldia nazioarteko espektroaren goialdean bazegoen ere, gainerako herrialdeen antzera murriztu beharrean, aitzitik, gora egin du era oso nabarmenean, Koreako Errepublikaren kasuan 1870eko Europako mailara gerturatuz. LNEren datuek aldiz, Korean ere murriztu dela iradokitzen dute, baina herrialde garatuetako zifren oso goitik dagoela onartzen du. Datu horiek zuzenak badira, Hego Koreako eta Taiwaneko hazkunde ekonomiko harrigarriari buruzko ikuspegi oso bestelakoa eskaintzen dute. Hazkunde horren funtsezko zati bat ez dela horrenbeste produktibitatearen mirarizko hazkundean oinarritzen iradokitzen dute, lanaren ordu kopuruaren eta intentsitatearen gorakada arruntean baizik. ► MADDISON 1997; MADDISON 2002; LNE 2003a

1.400

1.600

1.800

2.000

2.200

2.400

2.600

2.800

3.000

Urteko lanorduak pertsonako

GFrEB

AEB

Es

J

Br

Tx

T

K

K

M

A

Ko

Fr

G

EB

Br

EsAEB

AKoTx

M

J

A - ArgentinaBr - BrasilTx - TxileKo - KolonbiaEs - EspainiaFr - FrantziaG - AlemaniaJ - JaponiaK - Koreako ErrepublikaEB - Erresuma BatuaAEB - Ameriketako Estatu BatuakT - Taiwan

1870 1913 1950 1973 1998 1980 1990 2000

Mundu desorekatu honen 100 irudi 156 126. Alfabetatzearen hedapena, 1820–2001

● Lerroek 1850etik gaur arte helduen alfabetatzean dauden mailen bilakaera erakusten dute. ○ Alfabetatzea, azken urteetan errenta-mailaren osagarri bezala gero eta gehiago erabiltzen den garapen mailaren diferentzietarako adierazlea da. Hezkuntzak bizi-mailan eragina du, kulturarako atea baita, baita garapen handiagoan ere, giza kapitala sortzen baitu. Zifrek konbergentzia argia erakusten dute, herrialde batzuetan azkarra izanik. Ostera, errentak eta beste adierazle batzuek erakusten duten egoerarekiko oso bestelakoa da (<<121-122). Alfabetatzea Giza Garapenaren Indizean erabilitako adierazleetako bat denez, indize horri dagokionez herrialdeen arteko konbergentziarako joera sortzen laguntzen du (>>131). Estatistikoki, konbergentzia hori saihestezina da, adierazleak muga naturala baitu %100ean. Era horretan, edozein aurrerakuntza, txikia izanik ere, konbergentzia bezala agertzen da. Horrek benetako konbergentzia adierazten duenaren inguruan hainbat zalantza daude. Lehenik, alfabetatzea berez ez da neurri oso egokia; batetik, herrialdearen arabera era ezberdinean definitzen delako eta, bestetik, batzuetan baldintzak minimoak direlako. Bigarrenik, alfabetatzeak esanahi gutxi izan dezake baldin eta behin jasoz gero berau aprobetxatzeko aukera kontuan hartzen ez bada. Beste era batetara esanda, alfabetatzeak osagaiak behar ditu, horien artean hezkuntza jasotzeko aukera eta idazlanak zein idazteko bitartekoak eskura izatea. Hirugarrenik, alfabetatzearen inguruko hainbat kexek garapenaren irizpide batez ere europarra dela adierazten dute eta hezkuntza formala kultura deuseztatzeko modua izan daitekeela. Ikuspuntu zinikotik, esan daiteke, azken objekzio hori egiten dutenak pertsona alfabetatuak izaten direla eta eurek ez luketela euren alfabetizaziorik galdu nahiko. Eta gainerako objekzioak, alfabetatzea helburua ez, baizik eta bitartekoa dela esatera mugatzen dira. ► MADDISON 1997; PNUD 2003b 0

20

40

60

80

100

1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2000

Suedia

AEB

Frantzia

Hungaria

Japonia

Txile

Kuba

IndonesiaEgiptoNigeria

Mexiko

Brasil

Biztanleria alfabetatuaren ehunekoa

Mundu desorekatu honen 100 irudi 157 127. Hezkuntzaren hedapena, 1820–2000

● Lerroek ikasketa-maila guztietan izandako hezkuntza-urteen batez besteko haztatua adierazten dute pertsonako. Barneko diagrama aldagai berdina aztertzeko beste modu bat da: eskola bizitzarako esperantza-urteak ez dira helduak benetan eskolan egondako urte kopuru erreala; baizik eta jaiotzean edonork espero dezakeen eskola urte kopurua, une horretan dagoen herrialdeko eskolatze-patroiaren arabera. ○ Hezkuntza urte kopuruak, Giza Garapenaren Indizearen parte denak ere, ez du alfabetatzearen aldagaiak bezala muga logikorik. Baina muga eraginkorra egon daiteke nahi duten guztiek unibertsitate hezkuntza lortzen dutenean. Zerrenda honen buruan dauden herrialdeek hobekuntzak erakusten dituzte oraindik muga horretatik oso urrun daudelako. Irizpide honen araberako barietatea bizi-itxaropenaren edo alfabetatzearen kasuan baino zabalagoa da; hala ere, hau ez da errenta-mailen arteko aldea bezain zabala. Adierazle honetan konbergentzia nabarmena sortu da, herrialde txiroenetan izan ezik (Afrikan eta Hego Asian batik bat), hauek oso atzean jarraitzen baitute. Zehazki, hazkunde-tasa altuak izan dituzten Ekialdeko Asiako herrialdeak (Taiwan eta Koreako Errepublika) herrialde garatuenen mailara iritsi dira aldagai honi dagokionez. Horrek, lanorduekin alderatuta (<<125), beren garapenean jendeak lan gehiago eginaraztea baino zerbait gehiago lortu dela iradokitzen du. Txertatutako grafikoak eskola-bizitzarako etorkizuneko aukerak Koreako Errepublikan arras azkar egin duela gora eta egun AEBekoa ere gainditu duela erakusten du. Bi diagramak alderatzeak Brasilen hezkuntza-urteen gorakada azkarra eman dela iradokitzen du, txertatutako grafikoaren arabera; Latinoamerikako beste herrialde batzuk gainditu eta herrialde garatuen mailara arin gerturatzen ari da. ► MADDISON 1997; PNUD 2003a; MUNDUKO BANKUA 2003e

0

5

10

15

20

1820 1870 1913 1950 1970 1992

AEB (aeb)

Frantzia (f)

Japonia (j)

EB (eb)Taiwan

Herbehereak (h)

Alemania

Espainia (es)Txile (tx)Argentina (a)Venezuela (v)

Kolonbia

Mexiko (m)

Brasil (b)

India

Koreado Errep. (k)

Hezkuntza-urteak pertsonako (haztatuak)

1970 1980 1990 20007

9

11

13

15

17Eskola-bizitzarako etorkizuneko aukerak 1970-2000

ebh

aeb

k

fes

j

v

m

ba

tx

Mundu desorekatu honen 100 irudi 158 128. Igoerak eta jaitsierak bizi-itxaropenean,

1820–2002

● Lerroek jaiotze uneko bizi-itxaropenaren urteroko bilakaera erakusten dute biztanleria osoarentzat, 1820tik 1990era hamarkadaka, eta geroztik 2002ra arte. Herrialdeen lagin esanguratsuaren datuak eskaintzen dira. ○ Jaiotze uneko bizi-itxaropenak, Giza Garapenaren Indizea osatzen duen beste adierazleetako batek, berez muga biologikoa du. Kosta egiten da imajinatzea etorkizun hurbilean 85 urtetik gora asko igo daitekeenik. 80 urtera iritsi da Japonian eta maila horretara iristen ari da Mendebaldeko Europan. Hortaz, adierazleak konbergentzia sendoaren itxura eskaintzea itxarotekoa da. Benetan honakoa nabari daiteke:

- Bizi-itxaropenaren gorakada nabaria XX. mendean zehar herrialde garatu guztietan, bereziki gaixotasun infekzioso hilgarrien murrizketagatik, eta haurren eta amen heriotza-tasei lotutako beste arrazoi batzuengatik. Osasun-ezagutza orokor handiagoaz, aurkikuntza medikoek eta garbitasun publikoaren eta osasun-zerbitzuen hobekuntzaren arteko emaitza konbinatua da (<<25, 38–39);

- garapen bideko herrialde askoren konbergentzia sendoa 1950etik aurrera, eurak ere hobekuntza berdinak ezartzen hasi zirenean;

- bizi-itxaropenaren beherakada berria zenbait herrialdetan. Horietako batzuk Afrikako nazioak dira eta hein handi batean, arrazoia HIESaren izurria da. Baina bizi-itxaropenak okerrera egin du Errusian eta SESB ohiko beste eskualde batzuetan; ikertzaileek ondorioztatu dutenaren arabera, komunismo garaiko enplegu bete eta erlatiboki egonkorraren gizartetik ziurtasun gutxiago duen merkatu ekonomiarako trantsizioak suposatu duen traumagatik, adin erdiko gizonen kasuan batik bat.

► MADDISON 1997; MUNDUKO BANKUA 2003b

1820

1900

1960

1990

1995

2000

20304050607080

1

2

34

15

5

14

7

6

8

12

10911

13

1 Fr

antz

ia2.

Err

esu

ma

Bat

ua

3 Ja

po

nia

4 E

spai

nia

5 M

exik

o6

Bra

sil

7 E

rru

siar

Fed

.8

Ind

ia9

Eg

ipto

10 N

iger

ia11

Zam

bia

12 S

ierr

a Le

on

a13

Ug

and

a14

Heg

oaf

rika

15 A

EB

Jaio

tze

un

eko

biz

i-itx

aro

pen

a u

rtet

an

Mundu desorekatu honen 100 irudi 159 129. Hilkortasun-krisiak, 1960–2002

● Diagramak aurrekoak baino zehaztasun handiagoz erakusten du jaiotze uneko bizi-itxaropenaren bilakaera zenbait herrialdetan eta herrialde multzotan 1960 eta 2002 arterako (zifrak hamarkadaka). ○ Pertsona ugarik ikusi du herrialdeen arteko errenta diferentziak handitzen doazen bitartean, edo behinik behin murrizten ez diren bitartean, beste aldagai batzuek, bizi-itxaropenak bereziki, konbergentzia esanguratsua erakusten dutela. Diagrama honek ikuspuntu horren mugak agerian uzten ditu. Japonia munduko bizi-itxaropen handiena duen herrialde bihurtu den bitartean, -egun 81 urteren inguruan, beste edozein herrialdetakoa baino nabarmenki handiagoa-, urte batzuetan Sierra Leona izan da bizi-itxaropen baxuena zuen herrialdea (gaur egun 37 urte baino zertxobait gehiago), pixkanaka igotzen joan den arren eta orain Hego Afrikako hainbat herrialdetakoa baino apur bat handiagoa izan (<<128). Gainerako herrialde guztiak bi mutur horien artean daude. Mundua bere osotasunean 50etik 65era egin du gora 1960-1990 aldian eta zenbait eskualdetan are azkarrago. Aldaketa horiek haurren eta bularrekoen heriotza-tasen beherakadei oso lotuta daude. 1990ean bat-bateko aldaketa eman eta zenbait herrialdetan bizi-itxaropena era oso nabarian erortzen hasi zen. Garai horretan hilkortasun-krisia jasan zuen eskualde batek, SESB ohiak, bizi-itxaropenaren goranzko mugimendua berrartu du berriki. Baina Sahara Azpiko Afrikan GIBaren kutsaduraren hedatzeak eta ondorengo HIESak erabat aldatu du heriotza-tasen eredua. Heriotza-tasaren igoera latza gertatu da baxuena izan ohi duen adin taldeetan, heldu-gazteen artean alegia, eta nabarmenki altuagoa emakumeen artean gizonezkoen artean baino. Osasunaren Mundu Erakundeak Afrikako 15–44 urteko adin-taldean ema40 eta 60 artean HIESarekin erlazionaturiko arrazoiengatik dela kalkulatzen du. Hori ndako heriotzen %nahikoa izan da aurreko hiru hamarkadetan igotako bizi-itxaropena hamarkada bakarrean murrizteko. Txiroei gehiago eragiten dien heinean, izurria sorrarazten lagundu duten desberdintasunak areagotzen dituela frogatzen duten datu ugari dago. Oraindik ezin daiteke jakin zenbat hedatu eta larriagotuko den izurria, baina 2004an zantzuak ez ziren onak. ► MUNDUKO BANKUA 2003b

1960 1970 1980 1990 2002

30

40

50

60

70

80

Jaiotze uneko bizi-itxaropena urtetan

Mundua

Norvegia

Japonia

Azerbaijan

Errusiar Fed.

Sierra Leona

HA

LA

EA

Af1

Af2

LA = LatinoamerikaEA = Ekialdeko AsiaHA = Hego AsiaAf1 = Hego Afrikako 6 herrialde (batez bestekoa)Af2 = Ekialdeko eta Erdiko Afrikako 7 herrialde (batez bestekoa)

Hegoafrika

Mundu desorekatu honen 100 irudi 160 130. Errentaren eta giza garapenaren bilakaera

bateratua, 1975–2000

● Grafikoak, aukeratutako herrialde taldearentzat eta 1975etik aurrera, garapen mailarekiko nazioarteko desberdintasunak kalkulatzeko gehien erabiltzen diren bi neurrien bilakaera konbinatua erakusten du: per capita errenta eta bizi-itxaropena (<<25). Bilakaera-lerroek 6 behaketa erakusten dituzte, bakoitza bost urtekoa. Irteera puntua erronbo zuriz adierazia dator eta amaiera beltzez. ○ Diagramek garapenaren bi neurri arruntenaren inguruko herrialdeen esperientzia berrian aparteko aniztasuna erakusten dute. Ia konbinaketa guztiak ikus daitezke:

- errenta eta bizi-itxaropenaren hazkunde sendoa: AEB, Japonia, Espainia, Koreako Errepublika, Sri Lanka eta Txina;

- bizi-itxaropenaren gorakada sendoa, errentaren hazkunde eskasa: Argentina, eta epealdiaren zati batean, Mexiko;

- bizi-itxaropenaren gorakada handia, errentaren beherakada: Nikaragua;

- bizi-itxaropenaren gorakada mantsoa, errentaren beherakada: Nigeria;

- bizi-itxaropenaren beherakada sendoa, errentaren hazkunde azkarra: Botswana;

- bizi-itxaropenaren eta errentaren beherakadak: Zimbabwe, Errusia.

Askok garapenaren bi kontzeptu horien artean harreman estua dagoela diote, bai hazkunde ekonomikoak osasun hobea ahalbidetzen duelako, bai osasun hobeak (eta hezkuntzak) hazkundea suspertzen duelako. Baina aurkako adibide gehiegi dago harreman hori baldintzarik gabe onartzeko. Liluratu beharra dago Botswanako eta Nikaraguako kasuek erakusten duten harremanaren konplexutasunaren aurrean. 1975ean Nikaraguaren per capita errentak Botswanakoa hirukoizten zuen; 25 urte beranduago erabat kontrakoa gertatzen da. 1975ean bizi-itxaropena ia berdin-berdina zen bi herrialdeetan; orain nikaraguar batek Botswanako biztanle batek baino 32 urte gehiago bizitzea itxaron dezake! ► MUNDUKO BANKUA 2003b 800

1.000

5.000

10.000

30.000

35 45 55 65 75 85

AEB

Bot

JaEs

HA

KE

Ar

Ef

Me

Tx

SL

ZiNi

Nik

Jaiotze-uneko bizi-itxaropena

Per capita BPG ($ 1990eko prezioak, eskala logaritmikoa)

Ja = JaponiaEs = EspainiaAr = ArgentinaEf = Errusiar Fed.Me = MexikoHA = HegoafrikaKE = Koreako Errep.Nik = NikaraguaBot = BotswanaSL = Sri LankaNi = NigeriaZi = ZimbabweTx = Txina

1975 1980 1985 1990 1995 2000

Mundu desorekatu honen 100 irudi 161 131. Giza Garapenaren Indizearen epe luzerako

konbergentzia, 1870–2001

● Diagramek 1870etik aurrerako Giza Garapenaren Indizearen maila erakusten dute herrialde multzo batentzat. Ezkerrekoa Nicholas Crafts-en ikerketetan oinarrituta dago eta eskuinekoa, bilakaera 2001. urtera arte eramaten duena, Garapenerako Nazio Batuen Programako (PNUD) kalkuluetan. GGI kalkulatzeko bi moduak ez dira erabat berdinak, hortaz, garrantzi txikiko hainbat kontraesan dago. ○ UNDPk 1960az geroztik hainbat herrialderentzat kalkulatu du bere Giza Garapenaren Indizearen balioa. Azken boladan, herrialdeen lagin mugatu batentzat GGIaren epe luzeagorako kalkulua egin da eta emaitzek interes handia piztu dute. Per capita errentaren inguruko nazioarteko dibergentziaren gorakadaren aldean, grafikoak denboraldi luze horretan Giza Garapenaren Indizeak nazioarte mailan konbergentziaranzko joera indartsua erakutsi duela adierazten du. Ironikoa da PNUDek duela hamar urte baino gehiago Giza Garapenaren Indizearen kontzeptua asmatu zuenak eta errenta-mailaren alderaketak egiteko EROSTEKO AHALMENERAREN PAREKOTASUNAren metodologia erabiltzen tematu zenak, harrezkero nazio-errenta alderatuaren maila erlatiboetan kalkulatu izana munduko desberdintasuna, kanbio-tasen antzinako metodologia erabiliz. Arrazoia zifra hauek nazioarteko dibergentzia handiagoa erakusten dutela da eta eta hori mesedegarria izan da gobernuen esku-hartzearen eta birbanatzearen aldeko PNUDren mezuarentzat. Ez da ironia gutxiagokoa, GGI existitzen zenaren berririk agertu ez duen Nazioarteko Moneta Fondoak, duela gutxi GGIk agerian utzitako nazioarteko konbergentzia historikoa ospatu izana. Bere mezua sendotzen duelako da: orokorrean kapitalismo lehiakorrak soilik gara dezake mundua, eta inplizituki berdindu ere. Ironia horiek estatistikak sarritan mezu estaliren bat laguntzeko erabili ohi direla gogorarazten digute, oportunismo estatistikoa egunero ematen dela eta praktika horretaz babestu beharra dagoela. Estatistikei jaramonik ez egitea ez da irtenbidea, zorrozki eta gogo kritikoz aztertzea baizik. ► CRAFTS 2000; PNUD 2003a 1870 1913 1950 1995 2001

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

Giza Garapenaren Indizea

India

BrasilMexiko

Errusia

Txile

Japonia

Italia

Fran

tzia

Alem

ania

AEB

Argentina

AEBJaponiaFrantzia

AlemaniaItalia

Argentina

Txile

MexikoErrus..

Brasil

India

Mundu desorekatu honen 100 irudi 162 132. Aldaketa historikoak gizonezkoen eta emakumezkoen biztanlerian, 1800–2000

● Lerroek emakumezkoen populazioarekiko gizonezkoen populazioaren ratioa erakusten dute aukeratutako herrialde batzuentzat 1800etik aurrera. 1etik gorako zifraren esanahia gizonezkoen gehiengoa dagoela da eta 1etik behera gehiengoa emakumezkoena dela. ○ Autorearen esperientziaren arabera, munduko populazioan gizonezkoen gehiengoa egotea da liburu honetan harridura gehien sortuko duena (<<28–32). Grafiko honek horren arrazoia ulertzea errazten du eta gehiengo hori 1965az geroztik (behar bada fenomeno hau agertu zen lehen aldia) zergatik hazi den ikustea. Garrantzitsuenak, noski, Indiako eta Txinako datuak dira, eurek munduko populazioaren %37 baitira eta ondorioz eragin erabakigarria sortzen baitute zifra orokorrean. Indiak gizonezkoen gehiengoa izan du XX. mende osoaren zehar. 1950az geroztik gehiengo hori handitu egin da emakumeek gero eta maizago jasaten dituzten tratu txarrengatik eta, berriki, hautazko abortuengatik ere. Txinak gizonezkoen etengabeko gehiengoa izan du. Afrikan biztanle gehien duen herrialdea, Nigeria, gizonezkoen gehiengoa duten Asiako beste herrialde batzuekin batera, 1950etik aurrera era azkarrean igaro da emakumezkoen gehiengoa izatetik gizonezkoena izatera. Aldi berean, AEBetako eta Brasileko salbuespenekin, non XX. mendean zehar gizonezkoen gehiengotik emakumezkoenera pasa diren, neurri handi batean immigrazioak populazioaren artean duen garrantziaren beherakadaren ondorioz, emakumezkoen gehiengoa duten beste hainbat herrialdek ez dute ratio honetan aldaketa nabarmenik izan. 1945az geroztik, Bigarren Mundu Gerran gizon ugari galdu zuten herrialdeei (Alemania eta Errusia bereziki) emakumezkoen gehiengoa zorrozki murriztu zaie gerrateko belaunaldiak pixkanaka pisua galtzen joan diren heinean. Herrialde horiek guztiek aztertzeak etorkizun hurbilean, munduan gizonezkoen gehiengo gero eta handiagorako joerari buelta emateko aukera gutxi dagoela iradokitzen du. ► MITCHELL 1998a; 1998b, 1998d; MUNDUKO BANKUA 2003b

0.8

0.9

1

1.1Gizonezkoen populazioaren ratioa emakumezkoen populazioarekiko

Em

aku

mez

koen

g

ehie

ng

oa

Giz

on

ezko

en g

ehie

ng

oa

1800 1825 1850 1875 1900 1925 1950 1975 2000

1

1

22

3

3

4

4

5

5

9/10/7

6

7

6/8

8

9

10

11

11

1. India2. Txina3. Nigeria4. Indonesia5. Brasil6. Japonia7. Espainia8. AEB9. Erresuma Batua10. Alemania11. Errusia/SESB

Mundu desorekatu honen 100 irudi 163 Datu-Iturriak Oharra: liburu honetan erabilitako datu asko Internetetik jaso dira. Interneteko helbideak baliozkoak ziren 2003ko abenduan. Baina batzuetan orrialdeak desagertu egiten dira. Hala ere, oro har iturria aurki daiteke guneko erroko direktoriora joanez eta bertan bilaketa eginez. Ahal den neurrian, gaztelaniaz argitaratutako dokumentuak jarri dira. Hala ere, irakurleak jatorrizko web orrietan gaztelaniazko bertsioak bila ditzake, bereziki dokumentuenak eta nazioarteko erakundeek landutako datuenak. ABS (Australian Bureau of Statistics) 2003, National Census 2001 (http://www.abs.gov.au/Ausstats/abs@census.nsf/Census_BCP_ASGC_ViewTemplate?ReadForm&Expand=1).

Acheson, Donald et al. 1998, Independent Inquiry into Inequalities in Health, Report, (The Acheson Report), The Stationery Office, London.

ACNUR / UNHCR (Errefuxiatuen aldeko Nazio Batuen Ordezkaritza Gorena) 2003, Statistics online (http://www.unhcr.ch/cgi-bin/texis/vtx/statistics).

Amnistia Internazionala 2003, Heriotza-zigorraren aurkako web orria (http://www.web.amnesty.org/rmp/dplibrary.nsf/current?openview).

Andrienko, Yuri eta Sergei Guriev 2003, «Determinants of interregional mobility in Russia: evidence from panel data», Economics of Transition, 12. lib., 1. zbk., 2003.

Bongaarts, John, 2001, «Household Size and Composition in the Developing World», Population Council Policy Research Division Working Paper 144. zbk., 2001 (http://www.popcouncil.org/pdfs/wp/144.pdf).

Business Week, 2003, «Special Report on Executive Pay», Business Week, (21 abril 2003).

CDC (Center for Disease Control) 2003, HIV/AIDS among African Americans (http://www.cdc.gov/hiv/pubs/Facts/afam.htm).

Census of India 2001, web edizioa (http://www.censusindia.net/results/provindia1.html).

China Statistical Yearbook 2002, China Statistical Yearbook 2002, Beijing, Txinako Herri Errepublikako Gobernua.

Crafts, Nicholas, 2000, Globalization and Growth in the Twentieth Century, IMF Working Paper, WP/00/44, FMI, Washington DC.

Death Penalty Information Center, 2003, web guneko datuak (http://www.deathpenaltyinfo.org/).

Deininger, Klaus eta Lyn Squire, 1996, «A new data set measuring income inequality», Munduko Bankua, iraila, 1996 (http://www.worldbank.org/html/rdmg/grwthweb/growth_t.htm).

DHS (Demographic and Health Surveys) 2003, Country statistics (http://www.measuredhs.com/).

EBE-NBE (CEE–ONU), 2003, Trends in Europe and North America: the statistical yearbook of the Economic Commission for Europe 2003 (http://www.unece.org/stats/trend/trend_h.htm, Table 4.5).

EIA / AEMA (Europako Ingurumen Agentzia) 2001, Adierazlea: Etxeen kopurua eta tamaina (http://themes.eea.eu.int/Sectors_and_activities/households/indicators/consumption/tab_factsheets_ILR).

EIN (Estatistikako Institutu Nazionala, Espainia), 2003, Contabilidad Regional de España (http://www.ine.es/prensa/cre9502.xls).

ELGE (Ekonomi Lankidetza eta Garapenerako Erakundea) (Development Assistance Committee), 2004, Development Cooperation Report 2003, OECD, Paris (http://www.oecd.org/document/9/0,2340,en_2649_33721_1893129_119687_1_1_1,00.html).

ELGE (Ekonomi Lankidetza eta Garapenerako Erakundea) 2003, OECD Science, Technology and Industry Scoreboard: towards a knowledge-based economy (http://www1.oecd.org/publications/e-book/92-2001-04-1-2987/).

Mundu desorekatu honen 100 irudi 164

ELGE–SOPEMI (OECD Continuous Reporting System on Migration), 2003, Trends in International Migration 2003 edition, OCDE, Paris (http://oecdpublications.gfi-nb.com/cgi-bin/OECDBookShop.storefront/EN/product/812003061P1).

EPI (Economic Policy Institute) 2003, The Data Zone (duela gutxiko datu ekonomikoak web honetan: http://www.epinet.org), Washington DC (produkzio alorreko langileen ordainsaria: http://www.epinet.org/datazone/02/ahe_2_4.pdf; gutxieneko soldata: http://www.epinet.org/Issueguides/minwage/mw_val_1960-2001.pdf; zuzendarien paga: http://www.epinet.org/content.cfm/webfeatures_snapshots_archive_2002_0724_snap07242002).

Eschbach, Karl, Jacqueline Hagan eta Nestor Rodríguez, 2001 «Causes and Trends in Migrant Deaths along the U.S.–Mexico Border, 1985–1998», University of Houston Center for Immigration Research, Houston (http://www.uh.edu/cir/death.htm)

Eurostat, 2002, Regions: Statistical Yearbook 2002, CDRom bertsioa.

FAO (Elikadurarako eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea), 2003, The State of Food Insecurity in the World: monitoring progress towards the World Food Summit and Millennium Development Goals, FAO, Erroma (http://www.fao.org/docrep/006/j0083e/j0083e00.htm).

FAOSTAT 2003a, Agriculture Data, Agricultural Production, Crops primary (http://apps.fao.org/page/collections?subset=agriculture).

FAOSTAT 2003b, Agricultural Data, Food Balance Sheets (http://apps.fao.org/page/collections?subset=agriculture).

Ferranti, David de, Francisco Ferreira, Guillermo E. Parry eta Michael Walton et al., 2003, Inequality in Latin America and the Caribbean: Breaking with history?, Munduko Bankua, Washington DC.

Filmer, Deon, 1995, «Estimating the world at work», Background Report para el Banco Mundial, Informe sobre el Desarrollo Mundial 1995, Garapenerako Ekonomiaren Presidenteordearen Bulegoa, Munduko Bankua, Washington DC.

Filmer, Deon, Elizabeth M. King eta Lant Pritchett, 1998, Gender Disparity in South Asia: Comparisons between and within Countries, (ikerketa-lana), Banco Mundial, Washington, DC.

Global Financial Data, 2003, (datu historiko-ekonomikoak web gune honetan: http://www.globalfindata.com).

Goskomstat, 2003, (iturri xehaturako ikus Konstantin Gluschenko, «Market integration in Russia during the transformation years», Economics of Transition, 11. lib. 3. zbk., uztaila, 2003, 411–434).

Government of India Planning Commission 2001, National Human Development Report 2001 (http://planningcommission.nic.in/reports/genrep/nhdrep/nhdreportf.htm).

HRSA (Health Resources and Services Administration, US Department of Health and Human Services), 2002, Women’s Health USA 2002 (http://www.mchb.hrsa.gov/whusa02/).

IBGE (Instituto Brasileiro do Geografia e Estatística), 2003, adierazle ekonomikoak web gunean, (http://www.ibge.gov.br/).

ILGA (Gayen eta Lesbianen Nazioarteko Elkartea), 2003, World Legal Survey datuak web orrian (http://www.ilga.org/Information/Legal_survey/ilga_world_legal_survey%20introduction.htm).

INEGI (Estatistika, Geografia eta Informatika Institutu Nazionala, Mexiko) 2003 (http://www.inegi.gob.mx/est/default.asp?c=119)

International Centre for Prison Studies, 2003, King’s College, London University, World Prison Brief (http://www.kcl.ac.uk/depsta/rel/icps/worldbrief/world_brief.html).

Kislitsyna, Olga, 2003, «Income Inequality in Russia during Transition: how can it be explained?», Economics Education and Research Consortium, Working Paper No. 03/08, Mosku (http://www.eerc.ru/publications/workpapers/WP_03-08E.pdf).

Mundu desorekatu honen 100 irudi 165

LANE / OIT (Lanaren Nazioarteko Erakundea), 2003a , Key Indicators of the Labour Market, OIT, Geneva. (http://www.ilo.org/public/english/employment/strat/kilm/index.htm).

LANE / OIT (Lanaren Nazioarteko Erakundea) OIT, 2003b, LABORSTA datu-basea (http://laborsta.ilo.org/).

Maddison, Angus, 1997, La Economía Mundial 1820–1992: análisis y estadísticas, OCDE, París. Maddison, Angus, 2002, La Economía Mundial: una perspectiva milenaria, Mundi-Prensa Edizioak, Madril.

Martin, Philip, 2003, Bordering on Control: Combating Irregular Migration in North America and Europe,: International Organization for Migration, Geneva (http://www.iom.int//DOCUMENTS/PUBLICATION/EN/mrs_13_2003.pdf)

Merrill Lynch/Cap Gemini Ernst & Young, 2003, The World Wealth Report 2003 (http://www.capgemini.pt/novidades/documentos/World%20Wealth%20Report_2003.pdf).

Mexikoko Bankua, 2004, Informazio Finantzarioa eta Ekonomikoa, Adierazle Ekonomikoak eta Finantzarioak, Pagamendu Balantza, web orrian eskuragarri (http://www.banxico.org.mx/eInfoFinanciera/FSinfoFinanciera.html).

Mitchell, B.R. eta Phyllis Deane, 1962, Abstract of British Historical Statistics, Cambridge University Press, Cambridge.

Mitchell, B.R., 1998a, International Historical Statistics: Europe 1750–1993 (fourth edition), Macmillan Reference, London.

Mitchell, B.R., 1998b, International Historical Statistics: The Americas 1750–1993 (fourth edition), Macmillan Reference, London.

Mitchell, B.R., 1998d, International Historical Statistics: Africa, Asia and Oceania 1750–1993 (third edition), Macmillan Reference, London.

MME / OMC (Merkataritzaren Mundu Erakundea), 2003, International Trade Statistics, lineako bertsioa (http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2003_e/its03_toc_e.htm).

Munduko Baliabideen Institutua, 2004, Recursos Mundiales 2004, Instituto de Recursos Mundiales eta ECOESPAÑA, Washington DC eta Madril (http://pubs.wri.org/pubs_pdf.cfm?PubID=3764)

Munduko Bankua, 1999, Informe sobre el Desarrollo Mundial 1998–99, Mundi-Prensa Edizioak, Madril.

Munduko Bankua, 2000, World Development Indicators 2000, CD ROM, Munduko Bankua, Washington DC.

Munduko Bankua, 2003a, Global Development Finance 2003, CD ROM, Munduko Bankua, Washington DC.

Munduko Bankua, 2003b, World Development Indicators 2003, CD ROM, Munduko Bankua, Washington DC.

Munduko Bankua, 2003d, Global Economic Prospects and the Developing Countries, Munduko Bankua, Washington DC.

Munduko Bankua 2003e, Edstats lineako datu-basea (http://www1.worldbank.org/education/edstats/).

Munduko Bankua, 2003f, Annual Report, 6. Kapitulua, (http://www.worldbank.org/annualreport/2003/pdf/v1_9.pdf).

NBE / ONU (Nazio Batuen Erakundea), 2003, The World’s Women 2000: trends and statistics, Nazio Batuak, New York (http://unstats.un.org/unsd/demographic/ww2000/tables.htm).

NLGTF (National Lesbian and Gay Task Force, USA), 2003, datuak AEBetako estatuei buruzko web gunean (http://www.ngltf.org/downloads/civilrightsmap.pdf).

NMF / FMI (Nazioarteko Moneta Fondoa), 2003a, Annual Report (http://www.imf.org/external/pubs/ft/ar/2003/eng/index.htm).

Mundu desorekatu honen 100 irudi 166

NMF / FMI (Nazioarteko Moneta Fondoa), 2003b, International Financial Statistics Yearbook, NMF, Washington DC.

OME / OMS (Osasunaren Mundu Erakundea), 2002, Informe sobre la salud en el mundo 2002, Geneva (http://www.who.int/whr/2002/es/index.html).

OME / OMS (Osasunaren Mundu Erakundea), 2003, Informe sobre la salud en el mundo 2003, Geneva (http://www.who.int/whr/2003/es/index.html).

Palestinian Refugee Research Net, 2000, ‘Palestinian Refugees: an overview’, artikulua web gunean, (http://www.arts.mcgill.ca/MEPP/PRRN/proverview.html).

PNUD / UNDP (Garapenerako Nazio Batuen Programa) (United Nations Development Program) 1995, Informe sobre el Desarrollo Humano 1995, Harla S.A. de C.V., Mexiko.

PNUD / UNDP (Garapenerako Nazio Batuen Programa) (United Nations Development Program), 2001, Indonesia: Towards a New Consensus: Democracy and Human Development (http://www.undp.or.id/publications/ihdr2001/).

PNUD / UNDP (Garapenerako Nazio Batuen Programa) (United Nations Development Program), 2003a, Informe sobre el Desarrollo Humano, Mundi-Prensa Edizioak, (eskuragarri web gune honetan: http://www.undp.org).

PNUD / UNDP (Garapenerako Nazio Batuen Programa) (United Nations Development Program) (Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo), 2003b, Novo Atlas do Desenvolvimento no Brasil (http://www.undp.org.br/IDHM-BR%20Atlas%20Webpage/index.asp).

PNUD / UNDP Txina, 2002, The China Human Development Report 2002 (http://www.unchina.org/undp/documents/HDR/UNDP%20China%20National%20Human%20Development%20Report%202002.htm).

PNUD / UNDP Egipto, 2003, Egypt Human Development Report 2002–2003 (http://www.undp.org.eg/publications/ENHDR_2003/NHDR2003.htm).

PNUD / UNDP Mexiko, 2002, Informe sobre Desarrollo Humano México 2002 (http://www.undp.org.mx/desarrollohumano/index.html).

PNUD / UNDP Hegoafrika, 2000, Transformation for Human Development (http://www.undp.org.za/sahdr2000/sahdr20002.html) (Andrew Whiteford-en eta Dirk Ernst van Seventer-en datuetan oinarrituta, Winners and Losers, South Africa’s Changing Income Distribution, WEFA Southern Africa, Pretoria, Hegoafrika, 1999).

SAIRR (South African Institute of Race Relations), 1990, Race Relations Survey 1989/90, SAIRR Johannesburg.

Schafer, A., 2000, «Regularities in Travel Demand: An International Perspective», Journal of Transportation and Statistics 3, 3. zbk. (2000), 1–31.

Schafer, A., 1998, «The Global Demand for Motorized Mobility», Transportation Research A32, 6. zbk. (1998), 455–477.

SCI (Statistical Centre of Iran), 1997, Iran Statistical Yearbook 1997, SCI, Tehran.

Sentencing Project, The, 2002, Washington DC, US Prison Populations – Trends and Implications (http://www.sentencingproject.org/pdfs/1044.pdf).

SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute), 2003, SIPRI Yearbook 2000: Armaments, Disarmament and International Security, Appendix 13A (http://projects.sipri.se/armstrade/app13A2003.pdf.

South Africa Ministry of Finance, 2003, «Socio-economic and demographic profiles of provinces» (www.finance.gov.za/documents/ifr/2003/ann_h.pdf).

Statistics Canada, 2003, Proportion of foreign-born population, 2001 Census (http://www.statcan.ca/english/Pgdb/demo46a.htm).

UBS (Union des Banques Suisses) (Suitzako Bankuen Batasuna) 2003, Prices and Earnings: a comparison of purchasing power around the globe/ 2003 edition, UBS, Zurich (http://www.ubs.com/e/media_overview/media_global/mediareleases/20030819a.html).

Mundu desorekatu honen 100 irudi 167

UNCTAD (Merkataritza eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Konferentzia), 1999, Handbook of Trade and Development Statistics, UNCTAD, Geneva.

UNCTAD (Merkataritza eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Konferentzia), 2003a, Handbook of Statistics On-line, Table 3.2 (http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1890&lang=1).

UNCTAD (Merkataritza eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Konferentzia), 2003b, World Investment Report 2003, Naciones Unidas, Geneva (eskuragarri ere web gune honetan: http://www.unctad.org/Templates/webflyer.asp?docid=3785&intItemID=2527&lang=1).

UNFPA (Biztanleriaren Nazio Batuen Fondoa), 1997, India: Towards Population and Development Goals, Oxford University Press, New Delhi.

United States Bureau of Labor Statistics and Census Bureau, 2003, Annual Demographic Survey, Table HINC-05 (http://ferret.bls.census.gov/macro/032002/hhinc/new05_000.htm).

United States Census Bureau, 2003a, Historical Income Tables, Table IE-3 (http://www.census.gov/hhes/income/histinc/ie3.html).

United States Census Bureau, 2003b, Annual Demographic Survey, Table HINC-05 (http://ferret.bls.census.gov/macro/032002/hhinc/new05_000.htm).

United States Census Bureau, 2003d, Statistical Abstract of the United States 2003 (http://www.census.gov/prod/2003pubs/02statab/vitstat.pdf)

United States Census Bureau 2003e (Campbell J. Gibson eta Emily Lennon), «Historical Census Statistics on the Foreign-born Population of the United States: 1950–1990» (http://www.census.gov/population/ www/documentation/twps0029/twps0029.html).

United States Census Bureau 2003f (Tammany J. Mulder et. al.), U.S. «Census Bureau Measurement of Net International Migration to the United States: 1990 to 2000» (http://www.census.gov/population/documentation/twps0051/twps0051.pdf)

United States Census Bureau 2003f, mapas de la población hispana (http://www.census.gov/population/cen2000/atlas/censr01-111.pdf)

United States Census Bureau, 2003g, per capita errentaren mapak konderriko (http://factfinder.census.gov/servlet/ThematicMapFramesetServlet?geo_id=01000US&ds_name=DEC_2000_SF3_U&tm_name=DEC_2000_SF3_U_M00270&_dBy=040&_MapEvent=displayBy&_lang=en&_sse=on).

United States Council of Economic Advisers, 1998, Changing America: indicators of social and economic well-being by race and hispanic origin (http://www.census.gov/population/www/socdemo/immigration.html).

United States Council of Economic Advisers, 2003, Economic Report of the President 2003, (http://w3.access.gpo.gov/eop/).

United States Department of Homeland Security, 2003, Immigration Information – Enforcement (http://uscis.gov/graphics/shared/aboutus/statistics/Enforce.htm).

United States Department of Justice, 2003, Bureau of Justice Statistics Bulletin, abril 2003, Prison and Jail Inmates at Midyear 2002 (http://www.ojp.gov/bjs/pub/pdf/pjim02.pdf).

Wood, Adrian, 1994, North–South Employment and Inequality, Oxford University Press, Oxford.

World Business Council for Sustainable Development, 2001, Mobility 2001 (http://www.wbcsdmobility.org/publications/mobility2001.asp) (datu originaletarako ikus Schafer 1998 eta Schafer 2000).