‘Laat musea trots zijn op hun eigen veeleisendheid’

Pauline Slot

MUSEA MEER DAN WAARD

2 / Meer dan waard \ / Meer dan waard \ 3

De ‘making of’ de cover in het Van Abbe Museum

/Economische waarde\ Fotograaf Rob Overmeer aan het werk.

/Verbindende waarde\ Klassiek meets modern. Visagiste Mirjam Venema transformeert model Joan tot Mona Lisa. Of lijkt ze op de Venus van Botticelli? Wie zie jij in haar gezicht?

/Educatieve waarde\ Wist je dat de Volkswagen Kever echt schommelt als je erin ligt? Je kunt hier zelfs wagenziek worden!

/Belevingswaarde\ Deze auto is wel heel comfortabel gemaakt. Luieren in kussens, wegdromen bij een film of gewoon even niks. Eigenlijk kan er alles wat achter het stuur níet kan.

/Collectiewaarde\

Titel: Naked Machine (Volkswagen Modern) Kunstenaar: Surasi KusolwongDatering: 2000-2011 Materiaal: VW Kever 1973, futons, video, iPads, collectieve voorwerpen, meubels, planten, tapijtAfmeting: variabel Locatie: Van Abbemuseum, 2e verdieping nieuwbouwInventarisnummer: 2997”Collectie: Van Abbemuseum, verworven in 2011 met steun van de BankGiro Loterij

IN UITVOERING: * Schiphol Nederland: Playplane Lounge 2 * EYE Filmmuseum: interactives * Het Noordbrabants Museum: Jheronimus Bosch – Visioenen van een genie * SNS Bank: De Merkbeleving * Schiphol Nederland: Zitmeubilair Lounge 2 * RECENT OPGELEVERD * Het Tropenmuseum: The Sixties & Ziezo Marokko * Ecco: Bezoekerscentrum Denemarken * Sealove: Experience centre A-Seal * Bijenkorf: kerstetalages * STAM: Het Verloren Koninkrijk – Willem I en België * Nationaal Archief: 24 uur met Willem *

Newtonstraat 20-22 1446 VR Purmerend

0299-462260www.kloosterboer-decor.nl

/ Meer dan waard \ 54

Voorwoord

Meer dan Waard!

Een diamant is duurder dan water, toch is water meer waard. Waarden en prijzen: we kennen het verschil

maar al te goed. En toch kijken we eerder naar de prijs dan dat we stil staan bij de waarde van de dingen.

Zo is het ook met musea. Wat de musea kosten, is een vrij simpele rekensom. Maar de waarde van musea is

divers en lastig grijpbaar. Dus, hoe maak je dat inzichtelijk?

De Museumvereniging onderzocht eerder hoe de maatschappelijke betekenis van musea ‘smoel’ kon

krijgen. Het resultaat was een indeling in vijf museale waarden die als ankers dienen: collectiewaarde,

verbindende waarde, educatieve waarde, belevingswaarde en economische waarde.

Het lijken vage termen, maar waar je ook kijkt, overal zijn voorbeelden te zien. Verwondering in de ogen

van een schoolkind dat een dinosaurusbot bekijkt. Nostalgie bij een zeventiger die de eerste televisie

terugziet. Euforie bij de toerist die de halve wereld afreist om een oude meester in het echt te zien.

Levendigheid op de terrassen in de buurt van het museum waar bezoekers neerstrijken, vol van verhalen

en beelden. Allemaal waardevolle momenten.

In dit magazine kijken we door de ogen van anderen naar musea. Bijvoorbeeld van de wethouder van

Zwolle die ziet hoe de stad wel vaart bij het succes van De Fundatie, de onderzoeker die een belangrijke

vondst doet in het depot van Naturalis, of een scenarioschrijver die het EYE een prettige plek vindt om te

werken. Zij laten ons zien wat musea écht betekenen.

Als je het mij vraagt, dan zeg ik: pure schoonheid, prettige gekkigheid, verbazing over waar we als mens

toe in staat zijn.

Siebe Weidealgemeen directeur Museumvereniging

Welke betekenis hebben de musea voor jou? Wij horen het graag op: meerdanwaard@museumvereniging.nl

6 / Meer dan waard \ / Meer dan waard \ 7

25 Dutchbat en Kamp Westerbork

InhoudsopgaveInhoudsopgave

MENSEN

14 Abt Mathijsen werkt samen met Stedelijk Museum Alkmaar

15 Burgemeester Koelewijn blikt terug op Museumweek

26 Wesley Kros over lekker werken in de kasteeltuin

27 Nicole Söentken verbindt in Singer Laren

34 Leerling en gezel houden oude ambachten in ere

35 Gé Nijenhuis en de Slag om Arnhem

58 Opa van Dijk op avontuur met zijn kleinkinderen

59 Nezaket Aydin kijkt in de spiegel

73 Anne Kolkman koopt designtextiel

REPORTAGES

8 Honderdduizend bijen in depot Naturalis

18 Rechtszaak in Westfries Museum verbindt Hoorn

30 Kunst biedt kinderen een ander perspectief

52 Beleef het in Eye

66 Zwolle ‘rijker’ door De Fundatie

COLUMNS

17 Alexander Pechtold op de bres voor collectie

29 Neske Beks zoekt zichzelf in musea

41 Rachel Baan leert door verwondering

63 Pauline Slot over onbegrip en zere voeten

75 Burgemeester Brok over de winst van cultuur

EN OOK

42 Even wegdromen bij een reisje musea

64 Musea in cijfers

16 Krant en lezers helpen Limburgs Museum

36 Peuters in het museum!

29

66

59

8

6461 Driedubbel

beleven in MOA

72 Jam en rijkscollectie: hoe zit dat?

24 Yo! Hippe museum­ambassadeurs

FO

TO: S

IMO

NE

VA

N D

EN

BE

RG

FO

TO: E

VE

LIN

E V

AN

EG

DO

M

FO

TO: M

IKE

BIN

K

8 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde \ 9

Opgeprikte insecten verklappen oorzaken van bijensterfte

Zonder bijen geen leven“Jazeker”, zegt Koos Biesmeijer, weten-

schappelijk directeur van Naturalis

Biodiversity Center. “Voor tal van onder-

zoekers is ons depot een oneindige bron

van kennis.” Een goed voorbeeld is de

bijencollectie. Naturalis heeft honderd-

duizenden bijen in bezit, grotendeels

opgeprikt in lades in het depot. Slechts

een klein deel is te zien in het museum.

Naturalis bewaart de objecten vooral

voor wetenschappelijke doeleinden. Een

toonaangevende collectie, maar toch:

waarom al die bijen bewaren?

Het antwoord: meer dan de helft van de

bijensoorten in Nederland staat op de

Rode Lijst van bedreigde dier- en plant-

soorten. En dus wordt er onderzoek

gedaan naar de vraag waarom wilde bijen

het zo moeilijk hebben op dit moment.

“Een belangrijke vraag, want bijen zijn

cruciaal voor de bestuiving van planten,

bomen én landbouwgewassen”, vertelt

Biesmeijer. “Naast honingbijen, gehouden

door imkers, telt Nederland 360 andere

soorten bijen, die tweederde van onze

gewassen bestuiven. Bestuiving is een

belangrijke stap in de voorplanting; zonder

bestuiving geen appels, peren of blauwe

bessen.”

Enorme aantallenDankzij verzamelaars uit het verleden

beschikt Naturalis over enorme aantallen

Tijdreis in depot voor onderzoeksvragen

van nuHet depot van Naturalis torent stoer uit boven het museum in Leiden. Het herbergt de grootste museumcollectie van Nederland. Ruim 37 miljoen objecten liggen hier; meer dan de helft van de hele Collectie Nederland. Naturalis is trots op zijn collectie, maar kritische geluiden zijn er ook: depots zijn duur en kosten de belastingbetaler geld. Hebben ze wel een functie, al die kevertjes, vlinders en skeletten die daar opge­slagen liggen in het donker?

insecten, waarvan wetenschappers

dankbaar gebruik maken. Want hoe groter

de aantallen, hoe beter zij hun uitspraken

statistisch kunnen onderbouwen. “De

bijencollectie is van onschatbare waarde

voor ons onderzoek naar de achteruitgang

van bijen”, zegt bestuivingsexpert Jeroen

Scheper. Hij is onderzoeker bij het

Wageningen University & Research

Centre. Samen met zijn collega’s wilde hij

uitzoeken wat de lievelingsbloemen van

wilde bijen zijn. Vaak wordt de achteruit-

gang van wilde bijen namelijk in verband

gebracht met de verdwijning van bepaalde

plantensoorten. “De grote vraag was hoe

we dat konden bewijzen”, zegt Scheper.

“Omdat veel bijensoorten zeldzaam zijn

10 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde\ 11

geworden, is het moeilijk om betrouwbare

uitspraken te doen over hun bloemvoor-

keuren. Bovendien kun je moeilijk bepalen

of hun bloembezoek echt hun voorkeur

weerspiegelt, of dat ze bepaalde planten

bezoeken bij gebrek aan beter.”

Daarom kozen de onderzoekers voor een

studie naar de periode dat alle bijensoor-

ten nog algemeen voorkwamen: de

periode tot 1950. Dat is de tijd vóór de

grootschalige landverkavelingen en de

intensivering van de landbouw. Toen

konden ze wel volop terecht bij hun

lievelingsbloemen.

Op zoek naar stuifmeel De bijencollectie van Naturalis bood

daarbij uitkomst. Scheper en zijn collega’s

mochten grasduinen in de historische

collectie, wat voor hen een fascinerende

tijdreis werd. Ze speurden naar het

stuifmeel op lang geleden gevangen bijen.

Vaak poetsen de insectendeskundigen van

het museum stuifmeelkorrels nauwkeurig

weg als ze de bijen prepareren, omdat ze

de haartjes beter willen zien. In dit geval

waren de onderzoekers juist op zoek naar

bijen met niet-schoongemaakte pootjes.

De wetenschappers prezen zichzelf rijk

met de vondsten in het depot: zo’n tien

procent van de bijen had nog stuifmeel

aan de poten. Zo konden ze de bijbehoren-

de bloemen identificeren. Bovendien

waren er van 57 soorten bijen zulke grote

aantallen beschikbaar, dat ze daarmee

betrouwbare berekeningen konden

uitvoeren.

“Van alle bijen in Naturalis is precies

bekend waar en wanneer ze gevonden

zijn”, zegt Scheper. “Het is uitzonderlijk dat

er zulke goede insectencollecties en zulke

goede plantgegevens zijn. In Engeland is

een soortgelijke collectie te vinden, maar

verder houdt het op. Voor ons was het

Uit de schatkamer van Naturalis

HISTORISCH HEERLIJKE TOMAATHoe krijgen we weer een écht lekkere tomaat? Dat willen onder­zoekers graag weten, en de consument natuurlijk ook. Tegenwoordig worden tomaten gekweekt op hun weerbaar­heid tegen ziekteverwekkers, en dat heeft niet alleen geleid tot genetische verarming, het maakt dat de tomaat ook stukken minder lekker smaakt.Om de smaak van de eerste tomaten terug te halen, zijn historische collecties uit de genenbanken en herbaria van onschatbare waarde. De oudst bewaard gebleven tomaat ter wereld werd door de Spanjaarden vanuit de Andes naar Europa gebracht. De vrucht belandde tussen 1542 en 1544 in een Italiaans herbarium en ligt nu in het depot van Naturalis.Bij het 150+ Tomato Genome ReSe­quencing Project, onder leiding van Wageningen University & Research Centre, zijn 30 tomatensoorten en 53 cultivars uit wereldwijde genenbanken en herbaria geanalyseerd. De historische collecties gaven inzicht in de smaak van de eerste tomaten en toonden aan waar de tomaten in de Andes voor het eerst in cultuur zijn gebracht. De wilde soorten die daar nog steeds groeien, kunnen nu gebruikt worden om de genetische diversiteit van de huidige tomaat te vergroten. En ja, zo worden ze ook stukken lekkerder.

De museumtip van:JEROEN SCHEPER onderzoeker Alterra

Wonderrijck Twente “Dit kleine natuurhistorischemuseum in Denekamp heeft veelinteractie en mooie voorwerpen. Ze hebben ook een grote mammoet. Zo’n spektakelstuk, dat maakt natuurlijk indruk.”

12 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde \ 13

De museumtip van:

KOOS BIESMEIJER, wetenschappelijk directeur Naturalis

De Wonderkamers in het Gemeentemuseum

“Lijkt een Mondriaanschilderij nabouwen je eenvoudig? In de Wonderkamers in Den Haag doe je het zelf, en ervaar je hoe moeilijk het is. Vorig jaar ben ik er met mijn gezin geweest. We gingen in duo’s op pad en hebben elkaar die dag nauwelijks nog gezien. Als een museum dat bereikt, is dat geniaal.”

geweldig dat er nog zoveel materiaal

beschikbaar was.”

De praktijkUit het onderzoek bleek zonneklaar dat

met name die bijensoorten in aantallen

achteruit waren gegaan waarvan de

voorkeursplanten waren verdwenen.

Daarmee leverden de onderzoekers het

wetenschappelijke bewijs dat er inderdaad

een directe relatie is tussen de achteruit-

gang van bepaalde wilde plantensoorten

en wilde bijen.

Met name de bijensoorten die in de zomer

stuifmeel verzamelen, blijken sterk in

aantal te zijn verminderd. In het voorjaar

zijn er volop grasvelden en bermen met

paardenbloemen, pinksterbloemen en

weelderig fluitenkruid. Maar eind mei

wordt er massaal gemaaid en verandert

het landschap in een biljartlaken. Voor de

bijen is er dan weinig meer te halen, zodat

de volken steeds kleiner worden.

Het resultaat van dit onderzoek kan

vertaald worden in praktische aanbevelin-

gen, met als doel om de wilde bijen weer

terug te krijgen. “Denk aan gefaseerd

maaien en gerichte maatregelen om een

aantal kritische plantensoorten te

behouden”, zegt Scheper.

DigitaliseringDe bijencollectie van Naturalis laat zien

hoe belangrijk dit soort onderzoek in

museale collecties is. En ook de musea

blijven in beweging om hun collega-weten-

schappers zo goed mogelijk van dienst te

zijn. Hoe beter toegankelijk de collectie is,

hoe sneller er resultaten geboekt worden.

Daarom laat Naturalis de collectie

digitaliseren. Dit jaar komt er een einde

aan die monnikenklus, waarbij maar liefst

zeven miljoen objecten gefotografeerd

zijn en ingevoerd in een databestand. Met

één druk op de knop kunnen wetenschap-

pers uit de hele wereld dan zien of

Naturalis bijen uit hun land in de collectie

heeft.

Duizenden euro’sOok harde cijfers leveren overtuigings-

kracht. Zeker als je kunt melden wat de

bijdrage is van wilde bijen aan de Neder-

landse economie. Zo stelden onderzoe-

kers vast dat zij een grote economische

waarde hebben. Met hun nijverheid

dragen ze jaarlijks maar liefst duizenden

euro’s per hectare bij aan de productie-

waarde van appels en blauwe bessen.

Alleen al voor de Elstar-appel komt dit

voor heel Nederland neer op zestien tot

twintig miljoen euro. Het onderzoek werd

in opdracht van het ministerie van

Economische Zaken uitgevoerd, en ook

Naturalis speelde er een rol in. Dankzij

hun bijencollectie konden zij met hun

expertise een bijdrage leveren.

Schatkamer aan informatieAl zou je het op het eerste gezicht niet

zeggen, die honderdduizenden opgeprikte

bijen bevatten voor wetenschappers dus

een schat aan informatie, in dit geval over

de bijensterfte. Kennis die ook voor ons

vandaag de dag van grote waarde is. En

niet alleen de bijen, ook al die opgeprikte

vlinders, mineralen en fossielen vertellen

ons iets over het leven op aarde, van

vroeger en van nu. Dat maakt de twintig

verdiepingen hoge toren van

Naturalis tot een schatkamer aan informa-

tie, en iets om heel zuinig op te zijn.

<Uit de schatkamer van Naturalis

EERSTE UITING VAN CREATIVITEITIn het depot van Naturalis ligt al meer dan honderd jaar de collectie van Eugène Dubois, die eind negentiende eeuw opgravingen deed in Neder­lands­Indië. Dubois werd beroemd door zijn ontdekking van wat hij de Javamens noemde. Deze voorouder van de moderne mens wordt nu Homo Erectus genoemd. Bij een onderzoek naar het dieet van de Homo Erectus stuitte onderzoekers op een schelp met ingekraste drie­hoekjes, wat alleen te zien was bij strijklicht. Heel bijzonder, want tot nu toe werd aangenomen dat alleen de moderne mens (Homo Sapiens) dit soort graveringen maakte, vanaf zo’n 100.000 jaar geleden. Een team van 21 onderzoekers uit binnen­ en buitenland onderwierpen Dubois’ schelpen aan een nieuw onderzoek. Het resultaat: de gravering was onomstotelijk het gevolg van opzettelijk menselijk handelen. Tussen 540.000 en 430.000 jaar geleden hebben onze vroege voorouders met vaste hand een schelp versierd, een eerste uiting van creativiteit.

14 15

nze abdij hier in Egmond is begin tiende eeuw gesticht, en we beschikken over nogal wat oude manuscripten, hand­schriften en bodemvondsten. Het Stedelijk Museum Alkmaar heeft daarom al diverse malen bij ons aangeklopt als ze

‘iets over Egmond’ doen. In 2008 bijvoorbeeld, bij de ten­toonstelling Macht & Mystiek. Deze keer benaderde het museum ons voor hun kunst­historisch onderzoek naar Van der Heck, een schilder uit de Gouden Eeuw. Over zijn werkwijze, de omslag daarin, de details. Er hangen wat van zijn werken in de abdij, en we vinden het natuurlijk leuk om aan zo’n onderzoek mee te werken. Dat doen we wel vaker, net als het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis en de regionale archieven. Het Stedelijk Museum in Alkmaar heeft de tekeningen van onze abdij onderzocht. Dat werd een teleurstelling: het bleken helemaal geen Van der Hecks te zijn! De handteke­ning klopte niet, en er zaten watermerken uit begin negen­tiende eeuw in. Mooi voor het onderzoek natuurlijk, jammer voor ons. We hebben er nog wel de tentoonstelling van het museum over Van der Heck mee gehaald. Tja, en nu hebben we hier ook nog wat schilderijtjes hangen die we altijd tot Van der Hecks rekenen. Willen we graag zo houden. Dus die laten we maar niet onderzoeken…”

Abt Gerard Mathijsen van de St.-Adelbertabdij in Egmond

De Van der Hecks die geen Van der

Hecks waren

ijk, zo zag ons plein er in april uit. Een reuzen­drinkhoorn in de stralende zon. Iedereen wilde er mee op de foto. Hij is speciaal voor de Museumweek gemaakt. Voor mensen die dit pronkstuk van het Stedelijk Museum Kampen niet kennen: in werkelijkheid is hij nog geen

dertig centimeter groot. Maar de waarde ervan voor Kampen is enorm. Cultuur kleurt een stad. Dat is precies wat deze beker van het Rijnschippersgilde doet: hij weer­spiegelt de identiteit van Kampen als plaats aan, met en door het water. We danken er immers ons rijke verleden als Hanzestad aan. En denk ook aan de toekomst. Water Verbindt is in 2017 het thema van de Internationale

Hanzedagen in Kampen. Er zal aandacht zijn voor de gevolgen van de klimaatverandering, de omgang met stedelijk water, en water als energiebron. En wat dacht je van de middeleeuwse kogge waar we op zijn gestuit tijdens de verdieping van de IJssel? Die wordt straks geconserveerd op de Bataviawerf in Lelystad. Daarna gaan wij hem in Kampen exposeren. Dan kunnen onze bewoners zich ook daar weer mee identificeren, net als met de drinkhoorn. Waar de gouden gigant nu staat? Laat ik zeggen dat hij veilig opgeborgen is. Bij de festiviteiten in 2017 hopen we hem hier op het plein weer op te tuigen.”

Bort Koelewijn, burgemeester van Kampen

Museumschat weerspiegelt

identiteit Kampen

FO

TO: N

ICK

VA

N T

IEM

FO

TO: R

OB

OV

ER

ME

ER

16 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde \ 17

In het kort

‘Speeltje’ blijkt echte Van Leeuwenhoek

In 2014 kreeg Museum Boerhaave in

Leiden een bijzondere vraag uit de wereld

van het grote geld. Bij het beroemde

veilinghuis Christie’s in Londen was een

bijzonder voorwerp opgedoken. In een

poppenhuis vol zilveren frutsels lag een

kleine microscoop zoals Antoni van

Leeuwenhoek ze in de zeventiende eeuw

maakte. Maar was het een echte? Museum

Boerhaave greep de uitdaging aan.

Experts van dit museum vergeleken de

vondst met bestaande Van Leeuwen-

hoek-microscopen en met replica’s. Ze

keken onder andere naar het zilvergehal-

te, aanwezige merktekens, stijlkenmerken,

het oppervlak van de lens en luchtbelletjes

in het glas. Bewijs stapelde zich op bewijs:

het ‘speeltje’ uit het poppenhuis bleek een

échte Van Leeuwenhoek te zijn. Het

exemplaar, waarvan er wereldwijd maar

elf bekend zijn, kwam dankzij dit onder-

zoek in Nederlandse handen en is een half

jaar te zien geweest in Museum Boer-

haave.

Column

/ALEXANDER PECHTOLD IS FRACTIEVOORZIT TER D66 TWEEDE KAMER\

Koester de conservator

SAMEN STERKHoe organiseer je als klein museum een

tentoonstelling over Nederlands beroemdste

schilder Rembrandt van Rijn? Door samen te

werken met andere musea en zo niet eerder

vertoonde collecties aan het publiek te tonen.

Particulier verzamelaar Jaap Mulders stond

zijn collectie van ruim honderd Rembrandt-

etsen in bruikleen af. Musea in Bergen op

Zoom, Hoorn, Harlingen, Gouda en Zutphen sloegen de handen ineen, waardoor het

financieel mogelijk werd om de reizende tentoonstelling Rembrandt in Zwart-Wit te

organiseren. ‘Rembrandt-expo Zutphen drukbezocht’, kopte het lokale dagblad De

Stentor. In een maand tijd kwamen zo’n 3.500 mensen de collectie daar bekijken,

tweeduizend bezoekers meer dan gebruikelijk.

Het Glazen Album van Limburg Het was een unieke kans: het Limburgs

Museum kon glasnegatieven verwerven

die aangetroffen waren op een vrijmarkt

in Amsterdam. Het waren opnames uit de

jaren dertig. Ze ontvouwden een Limburg

dat alleen 80-plussers uit hun herinnering

kenden. Het museum liet de ruim 3.600

glasnegatieven conserveren en restaure-

ren. Op zoek naar het verhaal achter de

foto’s werkte het museum samen met de

provinciale krant. Wekelijks verscheen een

pagina met een persoonlijk verhaal achter

een van de foto’s en een oproep te

reageren op een andere foto. De respons

was overweldigend. Het verhaal dat het

Limburgs Museum wilde vertellen kon

worden verbonden met ontroerende en

interessante familiegeschiedenissen. Het

succes was zo groot, dat de krant in 2010

een fotoboek publiceerde, waarin de

kennis van museum en publiek werd

gebundeld: Het Glazen Album van Limburg. De publicatie werd herdrukt en vindt nog

steeds gretig aftrek.

Schatten uit de zeeWrakduiker Hans Eelman brengt zoveel

mogelijk van wat hij met zijn eigen

onderzoeksschip boven water haalt, naar

het Kaap Skil Museum van jutters en

zeelui. “Ik vind het prachtig als mensen

genieten van de schatten uit de zee.” Hij

vindt het museum een perfecte slecht-

weervoorziening voor het toerisme: “Daar

hebben alle inwoners van Texel baat bij.”

De tentoonstelling Onderwaterarcheologie

van het museum is dankzij zijn inspannin-

gen gevuld met allerlei vondsten uit de

vele gezonken schepen rond Texel. Van

een eeuwenoude fles wijn tot een com-

pleet bronzen kanon uit 1640. “Het

zoeken, dat doe ik, onderzoeken doen de

archeologen.” En het conserveren? Dat is

wat hem betreft niet voorbehouden aan

de restauratoren: “Laat de bezoekers

maar meehelpen met het besprenkelen

van de houten vondsten, dat vinden ze

nog hartstikke leuk ook.”

Nederland kent een grote verscheiden­heid aan musea. Van het Zoutmuseum in Delden, het zilvermuseum in Schoonhoven, tot de Lakenhal in Leiden, waar ik overigens in mijn studententijd nog als suppoost heb gewerkt. Al die musea samen tonen de Nederlandse geschiedenis, ons culturele verleden. Dat we zoveel verschillende musea hebben, is onze kracht en typeert ons museumbestel en stedelijke cultuur. Maar het kan ook gevaarlijk zijn. Zeker in tijden van bezuinigingen, waarin ‘niemand veilig is’, zoals een voormalig staatssecretaris dat ooit verwoordde. Musea moesten zich dus profileren en laten zien ‘wat ze waard zijn’. Dat doen ze vooral door meer publiek te trekken. Een kortzichtige visie, als je het mij vraagt. De aan­dacht lijkt steeds meer op de zogenaamde ‘blockbus­ters’ te liggen, tentoonstellingen gericht op een groot publiek. En daar komen ook bijzonder mooie en succesvolle tentoonstellingen uit voort. De oase van Matisse in het Stedelijk Museum bijvoorbeeld, en de tentoonstelling Late Rembrandt, die in drie maanden tijd meer dan een half miljoen bezoekers naar het

Rijksmuseum trok. Maar laten we ons niet

blindstaren op bezoe­kersaantallen. We moeten

ervoor waken dat de aandacht voor marketing, publieksvoorlich­

ting en PR niet ten koste gaat van het aantal conservatoren en de onderzoekstaken van een museum. Die zijn namelijk cruciaal voor de waarde van de collectie. Tijdens het debat in de Tweede Kamer over de Erfgoed­wet heb ik daarom het belang benadrukt van het op peil houden van ‘kennis en kunde’. Ik ben dan ook blij dat de minister heeft toegezegd om structureel te inventariseren welk percentage van de medewerkers zich bezighoudt met wetenschap, om zo ontwikkelin­gen als gevolg van bijvoorbeeld bezuinigingen in beeld te kunnen brengen. Wanneer blijkt dat de verhoudingen zijn scheefgegroeid, hebben we een gezamenlijke verantwoordelijkheid om daar wat aan te doen. Want met het verdwijnen van de conservator verdwijnt ook de kennis over wat er in huis is. En met die kennis verdwijnt de waardering. Daarmee doen we onze rijke collectie en op de lange termijn ook de belangstellende bezoeker tekort.

FO

TO: P

AT

RIC

K V

AN

HE

ME

RT

Bekijk de film over xxxxxx

18 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde\ 19

Standbeeld Coen dreigt Hoorn te verscheuren

an Pieterszoon Coen symboli-

seert als gouverneur-generaal

van de VOC Neerlands roem en

rijkdom in de zeventiende eeuw.

Tegelijkertijd vertegenwoordigt

hij een mentaliteit van ‘niets

ontzien’, waarmee hij duizenden Bandane-

zen over de kling joeg. Terugverlangend

naar die tijd pleiten lokale en landelijke

kopstukken eind negentiende eeuw, bijna

drie eeuwen later, voor een tastbare

herinnering aan ‘Hoorns groote zoon’. In

1893 is het zover en volgt de onthulling

van het door Ferdinand Leenhoff gemaak-

te standbeeld op het Roode Steen in

Hoorn. Wel uitgenodigd hiervoor maar

niet verschenen zijn koningin-regentes

Emma en haar dochter Wilhelmina. Een

teken aan de wand?

BesmeurdWant J. P. Coen is zeker niet onomstreden.

Niet in 1937, als de Revolutionair Socialis-

tische Arbeiderspartij tijdens de

Coen-feesten pamfletten uitdeelt tegen

de viering van de uitbuiting van Neder-

lands-Indië door de Nederlandse bezitten-

de klasse. En niet in 1987, als in het 400e

geboortejaar van Coen het standbeeld

met verf wordt besmeurd en de Molukse

gemeenschap het aan de stok krijgt met de

ME. Maar nog nooit was het protest zo

hevig en agressief als in 2011. Het

burgervoorstel om het standbeeld van

Coen te vervangen door dat van een

tijdgenoot met minder bloed aan zijn

handen, leidt tot verhitte discussies. In de

stad, in landelijke media, op het internet.

Wie vóór het beeld is, heet genocide te

vergoelijken. Tegenstanders zijn ‘geen

echte Nederlanders’. De sfeer wordt

steeds grimmiger.

Maatschappelijk debatAls er regelrechte bedreigingen geuit

worden, is de maat vol voor het Westfries

Museum. De cultuurbewaker van de

Gouden Eeuw en naaste buur van het

beeld zint op een manier om de angel uit

het conflict te halen. Directeur Ad

Geerdink: “Het was ons opgevallen hoe

stereotiep en zwart-wit er over Coen

gesproken werd. We wilden een bijdrage

Westfries Museum smoort oproer in de kiem met unieke rechtszaak

Hoewel sommigen er een operettefiguur in zien, zijn de meesten het wel eens over de kwaliteit van het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn: hier staat een man van stavast. Over de aanwezigheid van het monument zijn de meningen echter sinds jaar en dag verdeeld. In 2011 roept een burgerinitiatief de gemeenteraad zelfs op het beeld te verwijde-ren. De emoties lopen hoog op. Dan besluit het Westfries Museum in te grijpen – op niet eerder vertoonde wijze. Hoe ‘De Zaak Coen’, in 2015 op de Europese Best in Heritage-conferentie gelauwerd in de categorie Onderwijs, Opleiding en Bewustmaking, de gemoederen in Hoorn tot bedaren brengt.

leveren aan het maatschappelijk debat via

een verdieping van de persoon Coen. Om

een oordeel over iemand te kunnen vellen,

moet je meer over hem weten. Vervolgens

zochten we naar een podium waarop

zowel voor- als tegenstanders van het

Coen-beeld hun argumenten kwijt

konden. Dat vonden we in een rechtszaak.”

Historisch besef is de directeur niet

vreemd: tot 1932 deelde zijn museum het

gebouw met het kantongerecht van

Hoorn.

De museumtip van:BOB ENTIUS, tegenstander Coen-standbeeld

Museum De Vier Ambachten “Hulst is als vestingstadje een trip al meer dan waard. Maar wat echt niet mag ontbreken is een bezoek aan dit museum, met Reynaert de Vos als een van de hoofdthema’s.”

20 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 21

“We zochten naar een podium waarop zowel

voor- als tegenstanders van het Coen-beeld hun

argumenten kwijt konden. Dat vonden we in een

rechtszaak.”

Jan Pieterszoon Coen? Hoeveel doden staan op

het conto van Mladić? En hoeveel op dat van

Coen? Deze man is de grootste massamoorde-

naar in onze vaderlandse geschiedenis.”

Emmie Snijders, toevallig op dat moment bezig

met een masterscriptie over het beeld van Coen,

uit zich als voorstander iets genuanceerder. “Het

oprichten van een standbeeld of monument is

een eerbetoon”, zegt ze. “Het laten staan is het

levend houden van een herinnering – zowel

positief als negatief. Zo kunnen meer mensen

kennis nemen van het koloniale verleden in al zijn

facetten.”

MarktplaatsHet museum verzamelt ondertussen zoveel

mogelijk ‘bewijzen’ voor dan wel tegen het beeld

en de persoon van Coen. Het krijgt de beroemde

brief van Coen aan de hoofddirectie van de VOC

in bruikleen, waarin de aan hem toegeschreven

lijfspreuk ‘dispereert niet’ staat. Er komen

schilderijen binnen, wandborden, schoolboeken,

protestdrukwerk. Ook het exemplaar van de

tentoonstellingsaffiche waarop tegenstanders de

De museumtip van:

Emmie Snijders, voorstander van Coen-standbeeld

Zuiderzee­museum “In dit museum in Enkhuizen ben ik in mijn jeugd meermalenmet de basisschool en mijn ouders geweest. Ik weet zeker dat dat heeft bijgedragen aan mijn interesse voor geschiedenis.”

PETER WESTENBERGvoormalig wethouder kunst en cultuur

Airborne Museum ‘Hartenstein’ “Voor een gespecialiseerd publiek misschien, maar daarom niet minder interessant. In het Airborne Museum in Oosterbeek is een stuk recente geschiedenis – de Slag om Arnhem – heel mooi verbeeld.”

Ook rechter Maarten van Rossem geeft zijn mening.

Protest tijdens een tentoonstelling over Coen in het Westfries Museum, ter gelegenheid van zijn vierhonderdste geboortedag, 1987.

Peter Westenberg is op twee manieren bij

De Zaak Coen betrokken. In de eerste plaats als

wethouder van kunst en cultuur. En in de tweede

plaats als eindverantwoordelijke: het museum is

een gemeentelijke instelling. Wat vindt hij van de

bemoeienis van het Westfries Museum met de

kwestie? “Ik was vanaf het begin voorstander.

De geschiedenis moet beleefd worden. Als je als

historisch museum het verleden dan zo met het

heden weet te verbinden, is dat goed voor de

kwaliteit van de discussie. De vorm van een

rechtszaak is ook buitengewoon innovatief.”

MladićIn drie maanden tijd stampt het museum een

tentoonstelling annex procesruimte uit de grond.

De bezoekers vormen samen de jury. Historicus

Maarten van Rossem wordt aangesteld als

rechter van dienst. Ook leggen zes getuigen à

charge en decharge verklaringen af op televisie-

schermen. Een fervente tegenstander is Bob

Entius. “Hoe kan een land”, zo bepleit de oud-

docent geschiedenis en maatschappijleer zijn

zaak, “dat Mladić voor een internationaal

tribunaal sleept, een eerbetoon accepteren aan

De museumtip van:AD GEERDINKdirecteur Westfries Museum

Museum Vlaardingen “Dit museum is fraai getransfor­meerd van visserij museum tot cultuurhistorisch museum van de regio. Complimenten ook aan de architect die de gebouwen met elkaar heeft verbonden.”

22 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde\ 23

kop van Coen hebben vervangen door die

van Hitler hangt de museumdirectie

dankbaar op. “We struinden Marktplaats

af naar Coen-parafernalia”, vertelt Ad

Geerdink. “Penningen, prenten, een biljet

van 100 gulden van de Javasche Bank met

de beeltenis van Coen dat we kochten

voor een paar tientjes.” Ook komt er een

glossy waarin men alles over Coen nog

eens kan nalezen.

De makers richten de expositie zo

aantrekkelijk in, dat de bezoekers alles

willen bekijken om tot een gefundeerde

uitspraak te komen. En dat oordeel komt

er, zesduizend keer, geschreven op kladjes

die een plek op de muur krijgen. De

stemming valt vrijwel hetzelfde uit als in

de gemeenteraad: twee derde wil het

beeld laten staan, een derde is tegen.

Maarten van Rossem kan het niet nalaten

zelf nog even zijn mening per video te

geven: “Het beeld is opgericht in de late

negentiende eeuw en is dus een historisch

feit. In die tijd keken de Nederlanders heel

anders aan tegen hun eigen geschiedenis.

In die zin is het standbeeld een getuigenis

van opvattingen die anderhalve eeuw

geleden bestonden en moet het naar mijn

idee blijven staan.” Een oordeel waarover

Bob Entius zich nog steeds opwindt: “Ik

ben het vaak eens met Maarten van

Rossem, maar hier slaat hij de plank finaal

mis.”

PiepDe rust keert weer in Hoorn. Wel besluit

de gemeenteraad het beeld – inmiddels

weer op zijn plaats gezet nadat een

hoogwerker het tijdens de rechtszaak van

z’n sokkel had gestoten (bewijzen voor

opzet zijn nooit gevonden) – te voorzien

van een nieuwe tekst. Daarin is ook

aandacht voor de kwalijke kanten van

Coens bewind. Een QR-code linkt door

naar een site met meningen over J.P. Coen.

Daarop staat ook een telefoonnummer.

Nog een tijd lang hoort de argeloze beller

nadat de telefoon twee keer is overgegaan

zoiets als: ‘Dit is de voicemail van Jan

Pieterszoon Coen. Ik kan u even niet te

woord staan maar vertel gerust na de piep

hoe u over mij denkt.’

Het beeld wordt, geheel gerestaureerd, weer op z’n plaats gezet. Het beeld was door een vrachtwagen van zijn sokkel gestoten.

24 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 25

In het kortIn het kort

Jongeren met pit‘Hè bah… museum… stoffige kunst, saaie tentoonstellingen en een suffe atmosfeer.

Niet langer! Wij zijn Young Office: een groep van acht jongeren met pit die het

Bonnefantenmuseum een jeugdige touch willen geven. Kunst is niet saai, en dat is

precies wat wij jou willen laten zien!’ Dat schreef Young Office, de nieuwe jongeren-

afdeling van het Bonnefantenmuseum, op de website van het Maastrichtse

jeugdfestival Bruis, waar de

jongeren zich voorstelden. Het

museum richt zich met deze

nieuwe afdeling op de jeugd,

de groep die doorgaans het

moeilijkst het museum in te

krijgen is. De acht jongeren

van 12 tot 25 jaar denken mee,

helpen mee programma’s voor

jongeren te ontwikkelen en

fungeren zo als ambassadeurs

voor het museum.

Levende objecten verbinden

“Niet alle vluchtelingen zijn goudzoekers.”

Vooroordelen wegnemen, dat was de

motivatie van de Iraanse vluchteling

Mehdi Alikhani om mee te doen aan de

tentoonstelling over naastenliefde Ik geef om jou! in Museum Catharijneconvent.

Bijzonder was dat hij er ‘live’ zijn persoon-

lijke verhaal vertelde. Hij was niet de

enige; elke dag konden bezoekers in

gesprek met een dakloze, verslaafde of

vluchteling. Het museum noemde hen

levende objecten, omdat zij net als

museumobjecten een verhaal vertellen.

Museum Catharijneconvent werkte voor

dit project samen met het Rode Kruis,

Humanitas, Skanfonds en het Oranje

Fonds.

SCHILDERIJEN VOELENBlinden en slechtzienden kunnen zich moeilijk voorstellen wat

schilderkunst inhoudt. Het Van Gogh Museum biedt daarom ‘Van

Gogh op gevoel’ aan: een interactieve rondleiding en voelsessie. Op

Relievo’s, reliëf-reproducties van de schilderijen van Vincent van

Gogh, kunnen bezoekers voelen hoe de schilderijen eruitzien. De

lagen verf die van Gogh op de doeken aanbracht, vormen onder de

handen van de mensen met een visuele beperking een beeld, een

zonnebloem bijvoorbeeld, en zo kunnen ook zij die kunstvorm

ervaren. “Ik was al eerder in het Van Gogh Museum, maar dan

beleefde voornamelijk de rest van de familie het en hing ik er een

beetje bij. Nu had ik voor het eerst het gevoel ook mee te doen.

Zo beleef je het museum meer”, aldus een enthousiaste bezoeker. Westerbork helpt met herinneringscentrum in PotocariIn de zomer van 2015 werd de val

van de enclave Srebrenica en de

daaropvolgende genocide op meer

dan achtduizend moslimmannen

en -jongens herdacht, toen precies

twintig jaar geleden. In Srebrenica

en in Herinneringscentrum Kamp

Westerbork werd met nabestaan-

den en Dutchbatters stilgestaan

bij deze massamoord. Het

museum heeft namelijk een

bijzondere band met Bosnië en

Herzegovina en de Bosnische

gemeenschap in Nederland. Sinds

2002 ondersteunt Kamp Wester-

bork het herinneringscentrum

Potocari Memorial Center in

Bosnië. Door Kamp Westerbork

is een permanente expositie

ontwikkeld in het voormalig

hoofdkwartier van Dutchbat.

Ook geeft het museum trainingen

en scholing aan de gidsen en

medewerkers van het Potocari

Memorial Center. Voor de

Nederlandse scholen is het

onderwijspakket ‘Het drama van

Srebrenica’ ontwikkeld.

Onvergetelijk Terwijl mensen met de ziekte van Alzheimer naar

schilderijen kijken, praten ze erover met de rondleider

en met hun mantelzorgers. Geïnspireerd op het

programma ‘Meet me at MOMA’ in het Museum of

Modern Art in New York, zijn het Van Abbemuseum in

Eindhoven en het Stedelijk Museum Amsterdam het

project ‘Onvergetelijk’ gestart. Tijdens de rondleiding

voor Alzheimer-patienten is iedereen gelijk, terugvallen

op het kortetermijngeheugen is niet nodig. Het lange-

termijngeheugen wordt juist getriggerd, persoonlijke

ervaringen komen boven. Eén keer per maand wordt

deze rondleiding gehouden. De activiteit verbetert de

kwaliteit van leven van Alzheimer-patiënten en ver-

sterkt hun relatie met mantelzorgers. Het programma

is zo succesvol dat het nu ook bezig is in tien andere

musea.

De poffers van overgrootmoederEen witte muts versierd met borduurwerk en gekloste kant, daaromheen een

krans van kunstbloemen en met hangende linten: dat was een poffer. In Brabant

droegen vrouwen tot in de jaren zestig van de vorige eeuw zo’n hoofddeksel. Dat

zijn de overgrootmoeders van de basisschoolkinderen van nu. De leerlingen van nu

uit groep 5 van het dorp Sint-Oedenrode gaan elk

jaar terug in de tijd met het project ‘Ken jij jouw

oma’s oma?’ Zo ontdekken ze de geschiedenis van

hun dorp en gaan in gesprek met hun eigen

grootouders. Het project is een samenwerkings-

verband tussen de plaatselijke scholen, Curioso,

Marktplaats voor Cultuureducatie en het Museum

van Brabantse Mutsen en Poffers, en is bedoeld om

een band te creëren met de geschiedenis van

Sint-Oedenrode.

VERLANGEN NAAR MEKKA‘Naar een museum gaan we nooit, behalve met

school.’ Zomaar een reactie van een veertienjarige

bezoeker na afloop van zijn bezoekje aan de

tentoonstelling Verlangen naar Mekka in 2013-

2014 in het Museum voor Volkenkunde in Leiden.

Via een aankondiging in de moskee, in het buurt-

huis of via via hoorden moslims over de tentoon-

stelling over de Hadj, de bedevaart naar Mekka.

De actieve publiciteitsaanpak van het museum

wierp zijn vruchten af. Niet alleen in de islamitische

gemeenschap maar ook in de Nederlandse

samenleving. ‘Zeker in de huidige tijd is het

belangrijk dat de gemiddelde Nederlander wat

meer weet over de islam’, schreef een bezoeker, ‘en

deze tentoonstelling is leerzaam. Je beeld over de

islam verandert. Daarom moet iedereen komen.’

26 27

ijk, die pastinaken zijn echt groot! Je kunt er soep van maken of iets anders. Ik denk dat het restaurant er ook wel wat kan gebrui­ken. Mooi toch, vorig jaar gezaaid en nu zijn het er al zo veel! Eigenlijk vind ik alles leuk hier. De hele dag buiten, met mijn handen in

de grond en mijn hoofd in de wind. Schoffelen, bladblazen, oogsten, onkruid wieden, kruiden plukken. Het terrein onderhouden, planten verzorgen, de regenmeter opmeten en soms wilgen knotten. Maar dat hoeft niet zo vaak. Meestal werk ik in de moestuin of ben aan het bladblazen. Dat moet nu vaak gebeuren, want er staan veel bomen op het terrein. Ik ben hier vier dagen in de week met mijn begeleidsters Léonie en Katja van stichting Philadelphia. Voordat ik in het museum werkte, ging ik naar school. Dat vond ik eigenlijk niks. In zo’n klaslokaal. Mijn klasgenoten missen me wel, maar ik vind het fijner hier. Lekker rustig. Soms kom ik wel eens bezoekers tegen. Die vragen wat we doen. Dan geven we ze soms groenten mee. Vergeten groenten. Nu alleen nog de snijbieten en dan zijn we klaar met het oogsten voor dit seizoen. Nee, moe ben ik nooit. Als ik thuiskom, plaag ik mijn vader altijd. ‘Weet je met welke apparaten ik vandaag weer heb gewerkt, pa?’ Mag eigenlijk niet, maar hij trapt er elke keer weer in.”

Wesley Kros is 21 jaar en heeft een licht verstandelijke beperking. Hij werkt in de moestuin van Slot Loevestein in een samenwer-kingsproject tussen het museum en stichting Philadelphia.

Lekker met je hoofd in

de wind

en ik een verbinder?

Tussen Singer Laren en de

bezoekers? Die gedachte

spreekt me wel aan. Ik vóél

me in elk geval wel erg

betrokken bij zowel de

mensen als het museum. Vind het mooi

om als gastvrouw bezoekers welkom te

heten, ze wat te vertellen over het

museum en de collectie. Je hebt

natuurlijk ook altijd met enthousiaste

mensen te maken, niemand gaat naar

een museum voor z’n chagrijn. Terug­

kerende bezoekers tonen zich ook

aangenaam verrast als we ze herken­

nen. Wat ik verder bijzonder vind, is

onze geschiedenis. We zijn het oudste

particuliere museum­theater in

Nederland. Én we zijn op Amerikaanse

leest geschoeid. Met vrijwilligers

werken, dat komt daar vandaan. We

zijn nu met honderdtien – vooral –

vrouwen. Er gaat zelden iemand weg. Ik

ben hier bijna vijf jaar, sinds De Denker

in het museum is teruggekeerd. We

voelen ons ook gewoon enorm gewaar­

deerd. We worden in de schijnwerpers

gezet op de nieuwjaarsreceptie, eens

per jaar gaan we met z’n allen op stap,

en we krijgen in de zomer een barbecue

aangeboden. De meesten van ons

komen ook uit het Gooi, dat vergroot

de verbondenheid met de Singer­

familie. Zo noemen we het alleen nog

maar. Zei onze directeur dat, dat wij

vrijwilligers een van de belangrijkste

pijlers vormen waarop Singer Laren

rust? Dat is hartstikke leuk om te

horen!”

Nicole Söentken, vrijwilligster Singer Laren

Niemand gaat voor z’n chagrijn naar een museum

FO

TO: R

OB

OV

ER

ME

ER

FO

TO: R

OB

OV

ER

ME

ER

Bekijk de film over xxxxxx

28 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 29

Column

Kröller­Müller. De eerste keer oog in oog met ‘Café­

chantant in de Nes te Amsterdam’ van Isaac Israëls. Die huidskleur, die armbeweging in combinatie met de hand op de buik. Alhoewel ik niet had verwacht dat ik mezelf hier zou vinden, is het alsof ik mezelf zie. In een vorig leven.

’s Avonds borrelend met vrienden leidt deze anekdote tot een discussie waarin naar voren komt dat musea – het Van Abbe uitgezonderd – de link met diversiteit en andere maatschappelijke relevante thema’s niet adequaat oppikken. Veelgehoord argument van meerdere van mijn zwarte (lees ook: kunstmakende en ­liefhebbende) vrienden is: ‘Ook IK wil mezelf tegenkomen op de muren van het Stedelijk of het Rijks. En dan niet alleen als page…’. Daar ben ik het mee eens. De canon is na al die jaren dat ik kunst kijk nog steeds zeer wit. De brug slaan naar kunste­naars uit de Afrikaanse diaspora gebeurt door grote musea zelden of nooit.Is dat door een gebrek aan identificatie? Een blinde vlek? Ontkenning van het koloniale verleden en de daaruit volgende veranderde bevolkingssamenstelling wellicht? Of willen we ALLEEN onszelf tegenkomen op de muur?

Inspiratie, schuring en confrontatie; dat is wat ik

zoek in musea. Andere visies, andere

beelden en andere werelden.Vorige zomer zag ik Song Dong in

het Groninger. ‘Waste Not’ is een installatie die hij met en rond de verzamel­

drang van zijn moeder maakte. Nooit eerder zag ik een tentoonstelling die dagelijks leven, spiritualiteit, maatschappij en kunst zo organisch met elkaar verbond. Het Groninger heeft mij – terwijl ik Azië slechts één keer bezocht – via zijn programmering van diverse, mij aanvan­kelijk onbekende Aziatische kunstenaars door de jaren heen met een bredere blik naar Azië laten kijken. Er is wel degelijk een essentiële rol weggelegd voor Nederlandse musea als het aankomt op verbinding, herkenning en sociale cohesie in onze samenleving. Alsook wat betreft verbreding van beperkte visie en eliminatie van vooroor­deel. Afbeeldingen van witte mensen staan voor mij herken­ning niet in de weg: de huidskleur van het melkmeisje verhindert mij niet me te identificeren met de concentra­tie die zij ‘al melk gietend’ toont. Het omgekeerde moet dan toch ook mogelijk zijn?

/NESKE BEKS IS REGISSEUR , SCHRIJVER EN STORYTELLER\

Ontkenning of een blinde vlek?F

OTO

: RO

BE

RT

LAN

D

SPECIALIST IN MUSEALE INRICHTINGENOverijsselhaven 71, 3433 PH Nieuwegein

T +31 (0)30 6060 823 - info@hwva.nl - www.hwva.nl

TENTOONSTELLINGEN | EXHIBITS | VITRINES | INTERIEURS

NaTIONaLmUSEET - DENmaRk

JOODS HISTORIScH mUSEUm - amSTERDam

OpENLUcHTmUSEUm - aRNHEm

HOf VaN NEDERLaND - DORDREcHT

mUSEUm aaN DE STROOm - aNTwERpEN

mUSEON - DEN HaaG

ONTwERpERS: XpEX - B-aRcHITEcTEN - kOSSmaNN.DEJONG - OpERa amSTERDam - kINkORN - NORTHERNLIGHT

FO

TO: R

OB

OV

ER

ME

ER

30 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 31

Samenwerking scholen en musea in de lift

Waarom zijn educatieve programma’s over kunst en cultuur zo belangrijk? “Leren kijken naar kunst en erfgoed is

cruciaal voor de maatschappelijke ontwik-

keling van kinderen. Het biedt ze een

ander perspectief op de wereld. Neem

bijvoorbeeld abstracte kunst. Misschien

houd je daar niet van, je kunt het wel leren

waarderen. En zoals je kunst kunt léren

begrijpen, kun je ook leren openstaan voor

andere meningen of religies. Kunsteducatie

leert kinderen dat er niet één waarheid is,

dat er ook andere standpunten zijn. Dat is

belangrijk in onze maatschappij, waarin

dialoog en het luisteren naar elkaars

standpunten een belangrijke kwaliteit is.

Daarnaast is het natuurlijk ook nodig dat

kinderen leren genieten van mooie dingen

en hun emoties daarover kunnen uiten.”

We zien steeds meer goede educatieve programma’s. Hoe komt dat? “Veel scholen en musea werken met passie

samen om bij jonge kinderen interesse op te

wekken voor kunst, cultuur en erfgoed. De

vele goede programma’s bieden hoop voor

de toekomst. Je ziet bijvoorbeeld vaak dat

musea een aanbod doen dat scholen kunnen

afnemen. Dat is al heel mooi. Het is nog

mooier als de samenwerking gelijkwaardig is

en leidt tot duurzame programma’s. Voor

het onderwijs staat de brede ontwikkeling

van kinderen voorop, voor musea gaat het

ook om een investering in de bezoeker van

de toekomst. Ik hoop dat musea en scholen

de komende jaren nog meer de samenwer-

king zoeken en vernieuwende educatieve

programma’s en doorlopende leerlijnen

ontwikkelen.”

Hoe werkt zo’n doorlopende leerlijn?

“Een goed voorbeeld vind ik het Flipje en

Streek museum Tiel. In het programma

‘Reizen in de Tijd’ maken kinderen op de

basisschool gedurende hun hele school-

periode een portfolio. De leerlingen

ontwikkelen allereerst een culturele

identiteit. Ze denken na over vragen als ‘wie

ben ik’ en ‘wie zijn mijn ouders’. Daarnaast

leren ze zelf een verzameling en een archief

aan te leggen. Na acht jaar volgt een

slotevaluatie. Sterk aan dit concept is het

goede netwerk tussen scholen, kunstenaars,

musea in de buurt en het Gelders Erfgoed.

Dit toont ook aan hoe belangrijk een goed

netwerk is voor een school.”

Niet iedere school zal een doorlopende leerlijn willen. Zijn er alternatieven? “Jazeker. Kijk eens naar de digitale

scheurkalender ‘Elke dag Kunst’ van het

Kröller-Möller Museum. Het fijne van dit

leermiddel is dat je het op elk gewenst

moment kunt inzetten, ook als er nog maar

een kwartiertje over is. Dat past goed in het

onderwijs, waar een dag zelden loopt zoals

je hebt gepland. Maar je kunt ‘Elke dag

Kunst’ op meerder manieren inzetten. In

een natuurkundeles kan een schilderij over

een storm bijvoorbeeld dienen als uitgangs-

punt voor een les over het weer.”

Dagelijks een dosis kunst en cultuur in de klas. Rekenen en taal leren aan de hand van beroemde kunstwerken. Of enthousiast aan de slag gaan met een eigen verzameling. In het basisonder­wijs gonst het van de nieuwe educatieve kunstprogramma’s die musea en scholen samen ont wikkelen. Petra van Haren, voorzitter van de Algemene Vereniging van Schoolleiders, is er blij mee. “Dit biedt hoop voor de toekomst.”

De museumtip van:PETRA VAN HAREN, voorzitter Algemene Vereniging Schoolleiders

Nederlands Bakkerijmuseum “In dit museum in Hattem kun je alles leren over brood en koekjes bakken, en natuurlijk zelf aan de slag. Leuk detail: een tunnel onder de weg verbindt de twee hoofd­gebouwen, en er is een spannend kelderlabyrint.”

KUNST BIEDT KINDEREN EEN ANDER PERSPECTIEF OP DE WERELD

“‘Reizen in de Tijd’ helpt mee om erfgoededucatie structureel te verankeren in het onderwijs. Een leerling kan zijn digitale portfolio zijn hele basisschoolloopbaan mee - nemen en aanvullen. Daardoor wordt een culturele ervaring minder een incident en meer onderdeel van de structurele aanpak van cultuuronderwijs in de school.”

Ben Bregman, adviseur Erfgoed & Onderwijs bij Gelders Erfgoed

“De scheurkalender is een verrijking en een aanrader voor andere scholen: eenvoudig in te passen in een overvol programma en het kost de leerkracht nauwelijks voorbereidingstijd.”

Christel Hensema, directeur van basisschool De Kleine Prins in Ede

FO

TO: M

AU

D H

ELD

EN

SF

OTO

: FR

ED

ER

NST

“De kunstlessen en museum bezoeken geven een grote stimulans aan de ontwikkeling van onze leerlingen, zowel cognitief – taal en rekenen – als sociaal-emotioneel. De kennis over de kunstwerken beklijft enorm. Leerlingen van groep 2 hebben het soms weken na de kunstles nog steeds over de ‘patronen’ die ze plotseling overal om zich heen herkennen.”

Een docent van OBS de Taaltuin in Rotterdam

32 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 33

Zijn er meer mogelijkheden tot integra-tie met de reguliere schoolvakken? “Het taal- en rekenprogramma van

Museum Boijmans Van Beuningen laat

zien hoe kunst en cultuur een inte-

graal onderdeel kunnen vormen van

de twee belangrijkste vakken van het

curriculum: taal en rekenen. Taal en

spelling gaan met sprongen vooruit

dankzij de kunstlessen en ook het

begrip voor vormen, meetkunde en de

werking van schaduw. Van de scholen

horen we ook het positieve effect op

andere vaardigheden, zoals associë-

ren, concentratie en een onderzoe-

kende houding. Sterk is ook de

intensieve samenwerking tussen

kunstenaar, museum en scholen.”

Kunnen alle leraren makkelijk uit de voeten met zo’n lesprogramma?

“Dat blijft een spannende opdracht.

In het curriculum van de toekomst

krijgen scholen de vrijheid om naast

de basisvakken zelf uren in te vullen.

Niet elke leerkracht zal daarbij kiezen

voor kunst en cultuur. Wat mij betreft

liggen er twee opgaven: zorgen voor

een doorlopende leerlijn cultuuredu-

catie door de hele schoolloopbaan van

kinderen én professionalisering van

de leerkrachten. Zij moeten leren hoe

je kinderen inspireert. Musea kunnen

daarin een belangrijke rol spelen. Het

Maritiem Museum in Rotterdam

werkt bijvoorbeeld goed samen met

de Pabo. Dat verdient navolging.”

EN DE PRIJS GAAT NAAR…Meer samenwerking tussen musea en basisscholen: dat is het doel van de Museum educatie Prijs, in 2015 ingesteld door Minister Bussemaker van OCW. Ter voorbereiding van de prijs verzamelde een speciale taskforce van de Museum­vereniging een jaar lang de ‘best practices’ van museumeducatie. Door deze voorbeelden in de schijnwerper te zetten, dienen zij op hun beurt als

inspiratie voor nieuwe samenwerkings­plannen, om zo cultuureducatie nog steviger te verankeren in het onderwijs. Petra van Haren is voorzitter van de jury van de Museum educatie Prijs. Uit de ruim zestig inzendingen van 2015 werd een top 3 gekozen: 1. ‘Elke dag Kunst’ van het Kröller­Müller

Museum in Otterlo2. Het taal­ en rekenprogramma van

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam

3. ‘Reizen in de Tijd’ van het Flipje en Streekmuseum Tiel.

Het winnende project moest innovatief zijn, overdraagbaar naar andere regio’s en goed te gebruiken in de klas. Ook moest de samenwerking tussen scholen en musea echt gelijkwaardig zijn. ‘Elke dag Kunst’ kwam als winnaar uit de bus.

‘Elke dag Kunst’ van het Kröller-Müller Museum

‘Elke dag Kunst’ is een applicatie op het digitale schoolbord. Elk museum kan de database van

de ‘scheurkalender’ vullen met eigen kunstwerken, die leerkrachten kunnen verbinden aan

lokale geschiedenis, filosofie of aardrijkskunde. De leraar klikt op een afbeelding , waarna een

vraag of opdracht in beeld komt. De afbeeldingen geven erfgoedcultuur uit de omgeving

betekenis.

‘Reizen in de Tijd’ van het Flipje en Streekmuseum Tiel Het programma ‘Reizen

in de Tijd’ is een

doorlopende leerlijn

gedurende de gehele

basisschool. Kinderen

leren een verzameling

aan te leggen en

beantwoorden vragen

over hun eigen afkomst.

Het programma is heel

innovatief. Naast

bezoeken aan musea en

creatieve lessen spelen

leerlingen serious games

via de website.

Het taal- en reken-programma van Museum Boijmans Van Beuningen

Dit is een project van

kunstenaar Wolf

Brinkman in samenwer-

king met het museum

en twee basisscholen in

Rotterdam. Aan de

hand van beeldende

kunst, bijvoorbeeld het

schilderij ‘De Drie

Maria’s aan het graf’

van Jan van Eyck,

breiden kinderen hun

woordenschat uit, met

woorden als perspec-

tief, compositie en

textuur. Ook rekenen

en begrippen uit de

meetkunde komen aan

bod.

1 2

3

Bekijk de film over xxxxxx

34 35

Erik: “Die handschoenen? Dat is geen aanstellerij hoor, sommige meubels zijn driehonderd jaar oud.”Jannes: “Ze zitten trouwens ook in het lespakket dat je hier krijgt, om alvast te wennen.”Erik: “Museum Van Loon voelde het als maatschappelijk gemis dat musea niets deden voor het mbo. Daarom hebben ze in 2011 in nauw overleg met het HMC – het Hout­ en Meubileringscollege – ‘Een huis dat werkt’ ontwikkeld. Het program­ma bestaat uit twee lessen in het museum en daarna het geven van een presentatie op school. Want studenten moeten ook een verhaal over kunnen brengen, je mag geen meubelkluizenaar worden.”Jannes: “We leren stijlen en materialen herkennen. De basis van het meubel­maken is weinig veranderd.” Erik: “Maar je ziet hier wel dat ze vroeger niet krimpvrij konden construeren.”Jannes: “Een van de opdrachten in het museum is het beschrijven van een stoel. De verbindingen, de decoraties. En je gaat hem natekenen.”Erik: “Grappig dat studenten kunstge­schiedenis daar veel meer moeite mee hebben. Mbo’ers gaan meteen aan de slag, terwijl kunsthistorici doodsbang zijn dat ze fouten maken.”Jannes: “En wist je dat na dit programma meer leerlingen voor restauratie kiezen? Eh… zelf weet ik nog niet of ik die kant op ga. Design vind ik ook erg leuk. Surfplanken ontwerpen, bijvoorbeeld.”Erik: “Je hebt dan in elk geval voldoende ambachtelijke vaardigheden aangeleerd, én kwaliteit leren beoordelen. Ik zou het alleen maar jammer vinden omdat je zo op de timmerman van Rembo en Rembo lijkt. Google maar eens.”

Erik Turkenburg (l), instructeur HMC mbo vakschool voor hout, meubel en interieurJannes Boonstra (r), derdejaars student ontwerpend meubelmaken

‘EEN HUIS DAT WERKT’

it was niet mijn eerste bezoek aan het Airborne Museum ‘Hartenstein’. Maar wel het meest indrukwekken­de. Komt ook misschien omdat ik me naar aanleiding van de zeventig­jarige herdenking in de Slag om

Arnhem ben gaan verdiepen. Deze keer wilde ik weten wat er nou eigenlijk mis ging en wie er allemaal bij betrokken waren. De films in het museum geven daar een heel goed beeld van. En dankzij de kaarten kon ik precies plaatsen hoe de geallieerden en de Duitsers zich door en om de stad bewogen. Scheelt ook dat ik vlakbij woon en het hier dus ken – dan zie je het zó voor je. Ja, en dan die tentoonstelling Van Huis en Haard. In één

dag moesten alle 90.000 inwoners hun huis verlaten. En dan maar afwachten wat je nog terugkrijgt. Nou, weinig: de Duitsers hebben heel veel geplunderd voor het thuisland. Goed om dit allemaal vast te leggen. Voor de mensen die het hebben meegemaakt, voor veteranen, van wie er natuurlijk steeds minder zijn, en zeker ook voor toekomstige generaties. Uiteindelijk is de door­braak toch hier begonnen. Ik wijs toekomstige bezoekers ook graag op de Experience. Dan zit je echt midden in de gevechten, compleet met ontploffingen, flitsen, lawaai. Heftig hoor. Dat emotioneerde me ook wel.”

Gé Nijenhuis, museumbezoeker

‘Hoewel de slag verloren ging, is

de doorbraak hier wel begonnen’

FO

TO: R

OB

OV

ER

ME

ER

FO

TO: R

OB

OV

ER

ME

ER

36 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 37

In het kortIn het kort

COLLEGES VOOR DE JONGE BEZOEKERBij de MuseumJeugdUniversiteit leren kinderen van alles!

Spannende colleges, gegeven door echte experts en wetenschap-

pers, wekken en voeden de nieuwsgierigheid van kinderen van

acht tot twaalf jaar. Ook het Afrika Museum in Berg en Dal doet

mee. Hoe krachtig is een amulet of een spijkerbeeld? Hoe

beschermt een Malinese jager zich? In colleges van een uur

krijgen de kinderen antwoord op allerlei vragen. En de ouders?

Die mogen niet mee de ‘collegebanken’ in. Ook veel andere musea

doen mee aan het concept. Het idee van de MuseumJeugdUni-

versiteit werd in 2009 geïnitieerd door het Rijksmuseum van

Oudheden in Leiden.

Kijken met je handenZelf een stoel van Rietveld in elkaar zetten? Dan ontdek je pas wat er komt kijken

bij een goed ontwerp. Dit kan in de werkplaats van het Centraal Museum in

Utrecht, en het is een groot succes. “Het is een heel verrijkende ervaring”, zegt

Martin van 68. “Niet alleen ben je weer eens ouderwets met je handen bezig, je

ontmoet ook allerlei leuke mensen.” De werkplaats is er voor alle bezoekers, niet

alleen voor kinderen. Wat

zij maken, hangt af van het

onderwerp van de tijdelijke

tentoonstelling. De

timmerwerkplaats kan zo

veranderen in een naai-

atelier (Stof tot Nadenken, 2010), een werkplaats

voor de vrede (In Vredes-naam, 2013) of een atelier

voor surreële technieken

(Surreële Werelden, 2014).

Handen en ogen tekortWetenschap en techniek een ver-van-hun-

bed-show voor kinderen? Welnee, dat weten

ze bij Continium in Kerkrade maar al te goed.

In dit interactieve doe- en ontdekmuseum

komen kinderen handen en ogen tekort. Hoe

werkt een robotchirurg? Hoe zit je brein in

elkaar en hoe lanceer je een raket? Boeken

overboord en aan de slag! Hier staat het

experiment centraal. Stap bijvoorbeeld in het

Time Warp Theater en vlieg door de tijd, maak

zelf een technische gadget in het Science Lab

of stap letterlijk ’s werelds grootste brein in.

Niet voor niets dus dat Continium al een paar

keer uitgeroepen is tot het leukste museum

voor kinderen van Nederland. Uit het jury-

rapport van de kinderen: ‘Er zijn heel veel

activiteiten, te veel om op te noemen. Je kon

bijvoorbeeld een wereldreis maken, die begon

bij de oerknal. En: alles was voor kinderen!’

Rapportcijfer: een 9,3. Niet slecht, toch?

Letters leren met kinderboekdieren Lekker springen over ijsschotsen, net als Kleine IJsbeer, of kruipend

op bezoek in het hol van Vos en Haas. Het Kinderboekenmuseum in

Den Haag ontwikkelde de tentoonstelling ABC met de dieren mee

speciaal voor peuters. Van Rupsje Nooitgenoeg tot Dikkie Dik: alle

kinderboekendieren zijn vertegenwoordigd. Dat is bijzonder, want

de meeste educatieve programma’s in musea worden gemaakt voor

kinderen die al kunnen lezen. Hier ontdekken peuters al spelend

letters, klanken en rijmwoorden. Dat doen ze op bekend terrein,

met de figuren die ze al kennen uit de verhaaltjes voor het slapen

gaan. ‘Een hele leuke tentoonstelling voor de kleintjes’, ‘Aanrader’

en ‘Het was een supermiddag’, twitterden ouders. En het was niet

alleen een succes voor de peuters: ‘Ontzettend leuke interactieve

doe-tentoonstelling. Voelde me weer even kind!’

SchedelLABVoor de eerste keer ter wereld werd bij een patiënt de complete schedel

vervangen door een kunststofmodel. Deze 23 uur durende operatie in het

Universitair Medisch Centrum in Utrecht (UMC Utrecht) vormde de

aanleiding voor de tentoonstelling SchedelLAB in het Universiteitsmuseum.

Kinderen en volwassenen kregen uitleg over deze bijzondere ingreep aan de

hand van gesprekken door experts en videobeelden over de operatie en

werden zo betrokken bij de wetenschap. Ze leerden over schedels van mens

en dier, over andere schedeloperaties en ook over hun eigen hersenpan.

Daarnaast konden ze 3D-foto’s maken van hun gezicht en hun schedel. Met

deze selfies droegen ruim vierhonderd bezoekers bij aan het onderzoek van

het UMC Utrecht.

FO

TO: E

VE

LIN

E V

AN

EG

DO

M

www.brandwachtenmeijer.nlUtrecht T: +31 (0)30 241 6800

In het kort

38 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 39

Groeten uit RigaLetland en Groningen delen geschiedenis. In de negentiende

eeuw koersten meer dan vierhonderd zeekapiteins uit de

Groninger veenkoloniën richting de Letse hoofdstad Riga.

Zij haalden er hout voor de zagerijen in het noorden van

Nederland. Het Veenkoloniaal Museum in Veendam organi-

seerde daarover de tentoonstelling Groeten uit Riga en rolde

een educatief project uit. Het legde contacten met Letland en

liet leerlingen van de Winkler Prins Scholengemeenschap uit

Veendam daar op bezoek gaan. Samen met studenten uit Riga

zochten ze naar sporen uit hun gemeenschappelijke verleden.

Het resultaat: een mooie film die in 2011 zelfs de prijs won

voor ‘Best Student Film’ op een filmfestival in Litouwen.

Het museum in de klasZelfgetekende kruidnagelbootjes, kinderen die zelf vuur leren

maken: het project Zeeuws Museum in de School van het Zeeuws

Museum maakt heel wat energie los. ‘In de weken dat het project

loopt, zie je een deel van de klas veranderen in een museum’, schrijft

de Algemene Basisschool

Middelburg, partner van

het Zeeuws Museum in dit

project. Het museum heeft

een uitleencollectie

gemaakt waarmee het naar

basisscholen toe reist. Zo

verwerven leerlingen van

alle leeftijden kennis die

past binnen een doorlopen-

de, vakoverstijgende

leerlijn. En dat wordt

gewaardeerd: in 2014

kreeg het programma

een nominatie voor de

Europese ‘Children in

Museums Award’.

SUPERINSECTEN ZOO ANTWERPEN QUASAREindhoven, Amsterdam, Helmond, Hannover, Stuttgart, Antwerp, Paris, Abu Dhabi, Doha, Atlanta

www.gielissen.com

WELCOME TO OUR WORLDOF INTERIORS & EXHIBITIONS

DE KUNST VAN HET PRESENTERENGLASCOM presentatie- & vitrinesystemen

Ontwikkeling en fabricageIndustrieweg 34 • 3762 EK SoestE glascomvitrines@saint-gobain.comI www.glascom.eu

GLASCOM Museum is gespecialiseerd in het ontwerpen en bouwen van standaard en maatwerk glazen vitrinesystemen in opdracht van musea.Het tentoon te stellen object staat altijd centraal en vraagt soms om een speciale uitvoering van de vitrine. GLASCOM Museum denkt mee en zorgt voor een uitvoering die perfect aansluit op de wensen van de opdrachtgever. GLASCOM Museum biedt deskundig ontwerp-advies met betrekking tot• beveiliging;• conservering;• belichting;• extra helder ontspiegeld glas;• demontabele systemen;• maatwerk.

Voorgrond: Noord Veluws Museum, NunspeetAchtergrond: Deens Nationaal Maritiem Museum,Helsingør

40 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 41

Column

Mijn dochter kan helemaal

geboeid zijn door een schilderij dat ze mooi vindt, maar ik ben eigenlijk helemaal geen museumtype. Zie ik een schilderij dat mij aanspreekt, dan ben ik na twee minuten toch echt wel helemaal uitgekeken. Ik verwacht van een museum geen entertainment, maar ik wil wel verrast worden, geboeid of getriggerd. En als ik mijn klas meeneem naar een museum, wil ik dat de leerlingen er iets leren.De combinatie leerzaam en verrassing blijkt lastig. Hoe maak je een museum leerzaam? Met veel informa­tieborden? Dat kan. Zo was ik in het Frietmuseum in Brugge: aan de wand het ene informatiebord na het andere. Over soorten aardappelen en hoe ze groeien, over het proces van rooien en de verschillende oliën waarin de frites uiteindelijk worden gebakken. Terwijl door het hele gebouw de geur van verse patat hing, probeerde ik serieus die borden in mij op te nemen. Maar de verleiding van de geur was te sterk en het hoofd te snel verveeld.Moet het dan juist heel interactief? Veel schermen, filmpjes en quizzen? In zo’n museum ben ik ook geweest: bij elk scherm minimaal drie mensen, maar

daar in de hoek was er nog één vrij!

Kapot. Een zucht van moedeloosheid

ontsnapte me. In de volgende zaal stonden

hometrainers. Moest ik als een gek fietsen om iets over calorieën te

weten te komen! Vervolgens sloeg ik het hele interactieve aanbod maar even over … Te kwetsbaar. Te afhankelijk van stemming.

Nee, dan het het ‘Pavilhão da Agua’– het watermuseum – in Portugal. In de stromende regen liep ik van de tram naar het museumgebouwtje. Bij de ingang werd ik verwelkomd door een indrukwekkende waterzuil. Binnen een groot waterrad dat van alles in beweging zette. Slechts een tiental kleine, ingedamde waterver­schijnselen werden gedemonstreerd. Het spetterde en plonsde en bij elk presentatie was precies voldoende informatie om het te begrijpen. Kinderen stonden geïntrigeerd te kijken en te voelen. Ervaren en informeren waren perfect in balans. Laat kinderen leren door verwondering en door zelf te ontdekken, maar overspoel ze niet. Buiten kwam de regen nog altijd met bakken uit de hemel, maar wat had ik genoten.

/RACHEL BAAN IS LERAAR VAN HET JAAR 2015\

Perfect in balans

Basisweg 45 1043 AN Amsterdam Telefoon: 020 585 85 85 www.eyesonmedia.nl info@eyesonmedia.nl

VERKOOP & VERHUUR VAN MÉÉR DAN1000 ART. VOOR PROF FOTOGRAFIE.

• PHASE ONE

• MAMIYA LEAF

• CAMBO

• PROFOTO

• CANON

• PHOTOFLEX

• EPSON

• LUMEDYNE

• MERCATO

• HAHNEMÜHLE

• PERMAJET

• LAC IE

• I LFORD

• COLORAMA

• ETC .

Basisweg 45 1043 AN Amsterdam Telefoon: 020 585 85 85 www.eyesonmedia.nl info@eyesonmedia.nl

ALLES OP HET GEBIED VAN PRINT & FINISHINGALLES OP HET GEBIED VAN PRINT & FINISHING• ECHTE LAMBDA FOTOPRINT

• RAAM/DEUR/MUUR STICKERS

• FOTOWANDEN OP FOTO,

BEHANG, VINYL, ETC.

• EPSON FINE ART PRINT

• PRINT DIRECT OP PLAAT:

DIBOND/FOREX/HOUT ETC.

EN IN ELKE VORM TE SNIJDEN

• OPPLAKKEN EN MONTEREN

• PLEXIFICEREN

• PRESENTATIEWANDEN

• COMPLETE EXPOSITIES

• LIFE SIZE POP-UPS

• MAATWERK MOGELIJK

PHASE ONECULTURAL HER I TAGE

ZELF H IGH-ENDD IG I TAL I SEREN

/ Collectiewaarde \ 4342 / Meer dan waard \

Hier sta ik op Schokland, op historische bodem. Ik denk aan de eeuwige strijd met het water. Aan de vissers. Het

geheim van droge voeten. Aan de smalle brug die Noord met Zuid verbond. Waar mensen van verschillende geloven

elkaar wel moesten vasthouden en een dansje waagden.

Museum Schokland, UNESCO­erfgoed

44 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 45

Daar lopen ze. De tuin is historisch, het moment is nu. Bijna is het zover, geen twijfel, geen uitweg. ‘Ja, ik wil’.

Museum Menkemaborg, Uithuizen

FO

TO: A

NO

UK

WU

BS