mustafa namik kucuk felsefe tarihi [1933]

8/14/2019 Mustafa Namik Kucuk Felsefe Tarihi [1933]

1/113

Kk Felsefe TarihiMustafa Namk

stanbul : Tefeyyz Kitaphanesi, 1933.

16 ubat 2005'te EFSS zel Koleksiyonu'ndan elektronik ortamaaktarlmtr.

http://www.felsefelik.com


2/113

Mustafa Namk

G E N L K ve TERBYE K T A P H A N E S : 1

KKF E L S E F E == T A R H

TEFEYYZ K T A P H A N E S S T A N B U L1 9 3 3


3/113

Muharririn dier eserleriRuhiyat, birinci tab, eski harflerle, ark kitap-hanesi.Mantk, birinci tab, eski harflerle, ark kitap-hanesi.Ahlk, birinci ve ikinci tab, eski, ncsyeni Trk haflerie, Devlet matbaas.Bediiyat, Suhulet kitaphanesi.Aristo, Kanaat kitaphanesi.Eski Yunan terbiyecileri, Kanaat kitaphanesi.Felsefe bakaloryas, nklp kitaphanesi.Kk felsefe lgati, baslacak.D il felsefesi, Tefeyyz kitaphanesi, baslacaktimaiyat nedir? Tefeyyz kitaphanesi, baslacak.


4/113

MukaddemeBtn byk iler genlik iindir.

Ef l tun , Cumhur iy e t . K i t a p 7.Felsefe derslerinde karmza kan glklerdenbirisi

de bilhassa ruhiyatta, ahlkta, bediiyatta, hatt ksmenmantkta, hdiselerin tasnif ve tavsifinden sonra, onlarmull bir nokta etrafnda toplyan nazariyeleri anlat-maktadr. nk her filozofun hdiseleri izah ekli kendimezhebine ve bu da meydana geldii tarih ve binaenaleyhitimai millere baldr. Bunlar hakknda en muhtasarmalnat olmyan talabeye onlarn bir cz olan naza-riyeyi hakkile ve tamamile anlatmak imknsz olmasabile, imkndan pek ok uzak bulunmaktadr. Bir deprogram ikmal etmek zarureti her hangi bir bahis ze-rinde fazlaca durmaa engel olmaktadr.

Bu glkler bizzat derslerimde grld ve bununIIM stanbul Erkek lisesinde serbest mesai saatlerindebunun imkn derecesinde izalesine aldd gibi, bendenher kaide ok kymetli olan aziz arkadalarmn talebesiipin. da^et olunduum imtihanlarnda da bilfiil nmzeknuur.

Programlarmzn hemen harfiyen alnd Fransz


5/113

4

liselerinde bakaca felsefe tarihinin muhtasarca okunmasve banlarla muvazi olarak mehur filozoflarn eserlerindenbhassa ayrlm metinlerin gsterilmesi, o memleketgenleri iin bu mahzurlar ortadan kaldrmakta ise de,uzun senelerin zarur neticesi olarak memleketimizinfelsefe edebiyat, bilhassa bunun tedrisi br noktadangene hitap eden ksm, pek ziyade yoksul bulun-maktadr.

te bu ihtiyac gidermek iin ilk tab ruhiyat, mantkve ahlk eserlerimde kendisinden istifade ettiim PierreJanet* den bu eseri naklettim. Ancak talebe tarafmdananlasmaz derecede muhtasar olan yerlerinde onlarndellete ve el birliUe baz tafsilt ilve etmee mecburhaldim. Bunun iin talebelerimden Mahbube ve KerimeHanmlar miyar ittihaz ettim. Ayni usul ahlk kitabvn-da da tatbik etmitim. Noksan ve mphem grlen ibare-1re tamamlayp izah ettim. Bu yolda grlecek meziyet-ler* istikbale namzet olan bu gen arkadalarndr.Maksadm, memleketin btn madd ve manevfaaliyetlerini yarn ellerine alacak olan genlii dnenisbetle daha yksekgrl, daha geni malmatt vebeynelmilel hayata d&ha kuvvetli intibak etmi, insa-niyet erevesinde mill varla daha olgun sarlm olarakyetitirmektir. Bu eser ve arkasndan gelecek dir karde-leri, gecelerin karanlnda, gen yoldalar iin, velmkien zayf olsa bile, bir k hizmetini grrse, sahibinene mutlu!

Beylerbeyi 22 Birinci Knun , f82


6/113

Sokrattan evvel felsefe1. Fikirlerin tarihi Felsefe, mantk manasnda

olmamak zere, bir ilim, daha dorusu bir ilimler mec-muudur . Bundan maksat, madd olduu kadar manevkinatn izah edilmesidir. Nekadar ok malm vak'alarvarsa, onlar bir kll ve mull mefhum altnda terkipve tevhit etmek sayesinde, felsefe, bu gayesine erie-bilir, tu bu terkiple izah elde etmek iindir ki, felsefeortaya pek byk faraziyeler koymutur.

Binaenaleyh felsefe tarihi yekdieri ard srasncainkiaf eden byk faraziyelerin tarihi demektir. Fikirler,dnceler de, dier mevcudat gibi, bir kalptan die-rine geerler. Onlann da kendilerine mahsus bir douuvardr; evvel pek zayf, dierlerile karm bir suretteifade olunurlar. Sonra inkiaf ederler. Kemallerinin enson haddine kadar ykselirler. Nihayet ihtiyarlarlar.Yani eski kuvvetlerini kaybederler. Ekseriya ifade vemdafaa olunamaz bir hale gelirler. Binaenaleyh, maddivarlklar gibi, onlar da ortadan kalkarlar.

Esaret fikri, kinat riyaz dsturlarla izah fikri,insanlarn hrriyet ve msavatna dair fikirler, bu syle-diimiz tahavvllerden gelip gemilerdir. Binaenaleyh


7/113

fikirlerin d e , onlar douran insan, ve bunun dahil olduucemiyet, bunun] iinde bulunduu nebat ve hayvanhayat, hatt bizzat kinat gibi, kendine mahsus birta r ih i vardr.

2. Felsefe tarihinin faydas Bu tarih, evvel,bizatihi, bakasile alka ve rabtas dnlmese bile,bir fayday haizdir. nk dier bir devre ait dnce-lerin nasl doduunu, ne deiikliklerden gelip getiinigrmek ve pek basit fikirlerin cemiyet dahilinde kabulem a z h a r olmak iin negibi safhalardan getiini ve bu-n un iin nekadar zaman lzm geldiini renmek insandahakkile merak uyandrr. Fakat bu tarih bilhassa diersnf mtalealara yapt hizmetlerle ehemmiyet kazanr. n k mazide geirdii tahavvlleri kaydederek halind a h a kolay anlalmasna vesile olur. stikbali tamamitedeilse bile, byk hatlarile kefetmee imkn verir.Asl tarihe de yardm eder. nk bir devrin fikirlerinibilmek bu zamanda vukua gelen hdiseleri izah etmekiin zarurdir. Cemiyetin sinesinde husule gelen tebed-dllerde fikirler daima nce gelmek gibi bir meziyetihaizdir. Fikirlerin tarihi bir kavmin ve bir asnn edebiya-tm ve dinini de daha kolayca anlatr. Nihayet bu tarihasl felsefe iin de lzumlu bulunur. Eslfmz tarafndankefounmu hakikatlerin mmknatn, vcudu muhalolmyan ihtimaltn toplayp muhafaza eder. Bu misaligz nnde tutmyarak yryeceimiz yollarn bizi nereyegtreceini gstermek suretile, onlarn dtkleri hata-la rdan bizi korumu olur. Yekdieri ard srasmca inkiaf


8/113

etmi mezhepler silsilesinde, insan ruhunun hareketindetbi olduu kanunlar gsterir. Binaenaleyh bir ferdruhta deil, fakat Pascat\X\a dedii gibi, Daima byyenbir tek adam gibi inkiaf eden btn insaniyet dahilindebu kanunlar grm oluruz.

3. Felsefe tarihinin tariki Bunlardan birisi zama-niyat tarikidir. Burada her mezhep zuhur ettii tarih vezamaa itibarile arzohnunr. Onun dier hdisat ile hertrl nisbeti dnlmemi bulunur, tekisi, srf mantktarik, yekdierine benziyen ve denk olan mezhepleri birarada toplar, tarihlerini, ne vakit meydana ktklarn sara-hatte gz nnde tutmakszm, yalnz mantk mnasebet-lerine gre onlan arzeder. Mesel Cousin [2] pekmahiranesurette vcuda getirdii bir tasnifte, felsefenin daimaihsas mezheplerle baladm iddia ediyordu. nkinsanlar, ona gre, ilk zamanlar ancak havasn verdiimalmata inanr. Ondan sonra, evvelkinin muarz olanmezhepler, misalci olanlar inkiaf ededr. Bunlar da,bilkis havasa deil, onun fevkinde ve haricinde olanuurumuzun tagayyrlerine kymet verir. Bu iki mezhebin

[ I ] Pascal Mra : Mustafa Namk, Ahlk. Sah. 80[2] (Victor) Cousin Fransz filozofu ve siyaset adam. Pariste

domu ve (Cannes) da lmtr. (17921S47) Encmeni Danfe azaolmutur, ntihap medresenin reisidir. Hakikat, Gzellik ve HayrisiraE eserin mellifidir. Felsefe tarihine ve XVII inci asr edebiya-t na dair tetebbulara vardr. Descarts'iri, skoya medresesinin veKanfm fikirlerini mezcetmiye abahyarak bir ruhuluk mezhebi mey-d a n a karmaa almtr. Pek rabtal olrmyan mezhebini parlaksurette tevsi etmitir.


9/113

Imcadelesi phecilii uyandrr. nsanlar, iman ihtiyacitersrrlik deryasna derler. Nihayet yeniden ie balyarak,msbet imanlar ve fikirler isterler. Bylece, bunua esasolan, sask tekrar balam olur. Bu ihtaratm kymetiinkr olunamamakla beraber, tarihte,srf mantka pekitimat etmemelidir. Binaenaleyh iki tariki de mezceBaek,devri ve tarihleri gz nnde tutmak, maamafih tabialkalarna gre, ayn devrin nazariyelerini yekdierineyaklatrmak lzmdr.

4. Felsefe tarihinin taksimi Felsefe tarihinin tak-simat insaniyet tarihinin byk taksimatna uygun gelir.

lk felsefe tohumlan ark kavimlerinin dinlerindebulunur. Ondan sonra eski felsefe balar. Bilhassa.Yananda inkiaf etmi ve Roma imperatorhuadanerolunmutur. Yeni felsefe Bacon, Descartes ile XVIIinci asrda balar. Bu iki felsefe arasnda medresecifikveya orta zaman felsefesi bulunur.

S.ark felsefesi Eski Hindin hi olmazsa bykdinlerinin isimlerini tanmak lzmdr. Veda [1] lann veyamukaddes kitaplarn dini pek eskidir. Brehmen [2] cilik

1] Veda Bu ketime Sanskrit saatadandr. lim ve ilhammanasnadr, Hintlilerin mukaddes kitaplarna alem olmutur. BunlarSanskrite yazlmtr. Dualardan, ilhilerden, takdis ve kefaret ifadeeden dsturlardan ibarettir. Bunlar, ananeye gre Brahma tarafndanScbis denilen velilere kitabet surete iml ettirilmiir. Bunlar drtksm olup bakaca tefsirleri de vardr.

[2] Brehmen Hindistanda eski drt irsi tabakadan FS&bansnfnn azasna denir. Btn rahipler bu snfa mensuptur. Fakatb t n btt tabakaya mensup olanlar rahip deildir.


10/113

9vahdet i vcudu kabul eden bir dindir. nsanlarn kaf i-yee yekdierinden farkl birtakm tabakalara aynl-masini ne srer. Bunlann yerine Buda mezhebi kaimolmutur. Bu din, kendinden evvelkilere nispetle slahatyapm, insanlarn msavatn kendine esas ittihaz etmi-tir. efkat ve ihsan bunun en yksek temellerindendir.

Buda veya Sakya - Muni Brehmenlerin faz&a mera-simperest dinine kar yeni bird in ortaya koymu olan birtarih ahsiyettir. Bir hkmdar ailesine mensuptur.Mili-t an alt asr evvel domutur. Yirmi dokuz yana kadarzevk ve sefa iinde hayat srmtr. F akat bir gn bir ihti-yara, bir hastaya, bir cenazeye, bir rahibe tesadf ederek,insanlarn dt sefaletler zerinde derin dnceleredalmtr. Sarayn brakarak Brehmenlerin yanma gidptahsile balamtr. On dan sonra bir orm ana ekilerekalt sene murakabe geirmitir. Sonra Buda yani hekimismini aimitr. errin varlktan ayrlmaz bir keyfiyetolduu neticesine varmtr. Binaenaleyh hals murakabeve ihsan yolile, arzulardan, ihtiraslardan, mal ve mlktenkurtulmakta grmtr. Krk be sene btn H in t tedolap vaiz ve nasihat etmi, hkmdarlar ve haftkendi dinine dndrmtr. Milttan evvel 473 veya 488tarihinde lmtr.

frauda ZerdSt[l] mezhebi inkiaf eylemitir. Bir nevi{1} Zerdt Mecusliin icad kendisine isnat olunan ahsiyet.

Kendisinin hakikaten mevcut olup olmad, yahut isminin afeMde birefsaneden ibaret bulunup bulunmad mehuldr. Aristoya inanmaklzim gdirse milttan yedi asr evvel yaamttir. Avesta*ua ta- etmibyk Allah Ehrnenden telkki etmitir.


11/113

10ikici mezheptir. Yani iki esas kabul eder. Buna gre,dnyada hayr mebdei ile er mebdei devaml bir mca-deleye girimitir. in, hl Konfucius ile Mentius [I]mezheplerinde devam eder. Bunlarn en ziyade dikkateayan ciheti ocaa ibadettir ve aile faziletlerine hrmettir.

Knfacius inin en mehur filozofudur. Ta-maroile ahlk mahiyette bir dinin, olduka yksek birmefkurenin messisidir, (Milttan evvel 479-551) Lu h-kmetinde domu ve mhim memuriyetlerde buJurnn-tu r . Fakat halkn ve i bana geenlerin terbiyesiemegul olmak zere memuriyetten ekilmitir. Mezhebi-nin en aikr mmeyyizesi faydac ve amel bir hissiselim ile insaniyete kar yksek bir muhabbettir. B-tn mezhebi insanlar arasnda karlkl vazifelere istinateder. Bunlar da ksmdr. Hkmdar ie tebaa, babaie evlt, tebaa ile tebaa arasndadr. Ecdada kar mev-cut ibadete yeni bir kymet verir.

Filistinde Yuda memleketinde bir vahdaniyeti dinzuhur etmitir. lem, buna gre, mahlktur. Buda geirdiiistihalelerle hristiyanl vcuda getirmitir. Cenuptaislmiyet, iseviyetin teslisine, baba, oul ve ruhukudstenibaret "esas kabul ediine kar bir vahdet nuriepanldamtr.

[1] Meneius in filozofa. inin mukaddes kitapiana uzunderinletirdikten ve erhettikten sonra, kendisini lmez^r sra -koyan bir ahlk kitab yazmtr. Milttan drt asr evvel


12/113

il

YUNAN F E L S E F E S &Ytraan Felsefesinin taksimi En kuvvetli felsefe

mezhepleri, milttan alt asr evvel Yunanda zuhur et-mitir. Mildn ilk asrlarna kadar devam eden bufelsefe tedrisat devre ayrlr, Bu taksimatta hkimolan Sokrat ile medresesidir.lk devir Sokrat tan evvelki felsefedir. Milttan evvelaltnc ve beinci asrdadr. Felsefe btn Yunan lemindetahsil ve tedris olunmutur. Bu millet, o zaman, Yunanda^yonya denizi adalarnda, Cenub talyada veya bykYananda, Kk Asya sahillerinde olmak zere birokkk devletlere ayrlmt. Bu felsefe pek haristi. Btnkinat anlamak, eyann zatna ve cevherine nfuz et-mek istiyordu. Havasa grndkleri ekilde maddeyay mlhaza etmek suretile bu cevheri bulmak veo kinat izah eylemek sevdasnde bulunuyordu.

kinci devre Sokrat felsefesidir. Milttan evvel besincive drdnc asrdadr. Yunanda hkim ve galip birmevki ihraz eden bir ehirde, Atinada merkezlenmitir.h t imal pek ihtiyatl olan bu felsefe, madd ve tabihdiselerle kinatn izahn redediyor. Hereyden evvelinsan ruhunun mtaleasna kymet veriyordu. Bu felsefe,evvelkilerine nispetle, daha ahlk ve daha misali birvasf hizdir. nk afaktan, haric lemden ziyade,emfse, dern hayata ehemmiyet verir.

nc devre Sokrat ten sonra olandr. Bu, zeval


13/113

12devridir. Milttan sonra 529 tarihinde son Atina medre-sesinin kapatlmasna kadar devam eder. Eski lemde, taiyada ve bilhassa Msrda, skenderiyede felsefe yeni-d en intiar ediyor. Bu felsefe, phepilk ile sirrflfmterakkisUe mevsuftur.

7. So krat t an evvelki fesefe lk medrese yonyaf 1]-llanndir. Bunlar arasnda Thals[2}, Heraclite, ApokmyahDiogne{$], Anaximne[4\ zikrolunabir. Bunlann hepsi dehdiseleri bir madd mihanizma Ue, su, toprak, hava,ate gibi bir madd cevherle izah ederler. BunlardanHeraclite Ayashkta domutur. Milttan evvel (480- 526).Madden i n ilk unsuru, buna gre, atetir. Bunun mte-madi ve ayn zamanda ak, yani madd olmad kadarmanev bir tahavvle tbi olduunu kabul eder. Havas-sn bize verdii malmattan pheye balar ve yenifelsefeleri hazrlam olur.

[1] yonla Eski kk Asya emleketlerindendir. zmir krezileMendelya arasnda ve Adalar denizi sahilindedir. Doryallar tarafndanbugnk Yanandan kovulup Asya sahiline gelen, orada ve adalardamstemlekeler vetda getiren yonya kabilesinden kendi ismini almtr.Bu n l a n n Karadentede ve byk Yunanda birok mstetnlekekri vard.Bunlar medeniyet, edebiyat ve sanat tarihinde pek mhim mevki igaletmilerdir. Trkede kullanlan Yunan kelimesi de buradan itikakeder. lk Yunan felsefesi burada zuhur etmitir.

[2] Thaes Milet te domutur. Milttan evvel (548- 640). Mez-hebinde en mhim hizmeti su grr. Yedi hekimden en raehnro ve eneskisi bu zattr.

[3] Diogene Milttan evvel besinci asrda yaamtr. Eyannmebdei, buna gre, havadr.[4] Anaximene Milttan evvel, 480 tarihlerine doru lnir.lemin mebdeini havada grr. Gne basitasm icat ettii rivayet olunur.


14/113

talya medresesi veya Fiagraduk, Ft&g&fve Philolas ile{2] talyade Taran t ve Fekyum ehir-lerinde inkirf eder. Fiagorcuar birtakm ahlk mezhep

1er de retiyorlar. Bunlardan en malm olan mallardaitirak ite ervahn tenashdr Bunlar riyaz ilimlerinehemmiyetini anlyorlar ve btn mevcudat adetlerleizafe etmek istiyorlar.

Messus [3] , Elea [4] h Zenon [5] , Parmnide [6 |,Xfiophane, Eleal filozoflardandr. Bunlar kinatmieesrret mebdelerle, dncenin mantk kananlarnamahsus ifadelerle izah ediyorlar. Heryerde vahdetlehateketsizlikten baka birey kabul etmek istemiyorlar.Adet ile hareketi inkr ediyorlar. Bunlar, onlarn gzle-rinde zavahirden ibarettir. eniyetlerden, hakayiktanibaret deildir.

Empdocle Filozof ve tabipt ir. Milttan beasr evvel yaamtr. Felsefede, musikde, rde,

| J F i^ or Mra: Mustafa Natuk. Yunan terbiyeeiieri. Sah.|2] Philoas Mra: Mustafa Namk, Yunan teibyeciteri Safa33(3) MelissHs Milttan evvel 442 de Stsaawia domu YuaatfiozBadur.(4) lea Eski talyada eski Yananlerin msiem3fceefjd[a bi-ridtf. Zenon ile Panaenide'in vatandr.(# ) Zenon Milttan evvel 4S5 v > 490 arasnda donutar. Me-h u r ttaa ok, Achille, kaplumbaa delilleri bunundur. Bunlarla feare&e-tia, d a h a dorusu Meknn afak hakikatini, haricen meycHdiyen(6) Parmenide Yanan filozofa. le medresesBa Sessisidir.

Milttan evvel altnc asrn sonlarna doru dontlr. Eyan'n mahi-yeti isimli manzumenin muharriridir. Bundan baz parala? zanjawmjzakadar gelmitir. Parmnide'in astaddr.


15/113

14t p t a , tabiiyatta pek geni malmat vard. Bu va-ziyet, muasrlar tarafndan, kendisinin sihirbaz telkkiedilmesine sebep olmutur. Felsefesi nhlann tenashneistinat eder. Alt unsur kabul ediyor. Bunun drdmadddir: Su, toprak, hava, atetir. kisi manevdir:Muhabbet ve husumett ir. Bu unsurlan ilk ve tek birmebdeden karmak lzmdr.

Anaxagere, Milttan 428 sene evvel .lmtr. Tabi-biati hava, su, ate gibi unsurlara irca etmez. Her mu-ayyen cismin muhtelif nispette muhtelit eylerden m-rekkep olduunu iddia eder. Aslan eyann btn czleriyekdierine karmt. Onlan yekdierinden tefrik vetemyiz eden hareket, lemin hakik muharriki olan, hik-m e t i ihiyeden zuhur etmitir. Vahdeti ulya olan aklnzat sfatlan marifet ve harekettir. Ahlk, ye grn-yor ki, tabiat kanunlanna tamamile tevekklden, onfnnahkmna nzadan ibarettir. Kendisine felsef hadin,Allah inkrn messisi gibi baklr. tinada ilk defa birfelsefe medresesi aan odur. Priclsin Euripen,h a t t Sokrat m on dan ders grd rivayet olunur.

Nihayet Leucippe\l] ile Abder [2] iDmocnte maddeninesasm blnmez, taksim olunamaz zerrelerde gryor,ve halnn, boluun vcudunu kabul ediyordu. AhlktaEpktea mbeiridir. Bir hurafeye gre, insanlarndeliliine kar daima gler bir surette tasvir olunur.

(1) Leacippe Zerreci medresesinin messisidir. Dmocrite'indostu ve ihtimal staddr. Milttan evvel altnc asrda yaamtr.

(2) Abdre Eski Trakyada Adalar denizi sahilinde bir ehirdir.Dmocr i te ' in , Anaxagore'in, Protagoias'jn vatandr.


16/113

mHraelite'in muarz saylr. nk bu filozof, ayni vaz-yetin karsnda alar olarak tasvir edir. Bu hurafedeh a t a n zihninde iki filozofa ait bir timsalden baka bireyyoktur. Birisi, ikincisi, eyada ancak fecaat ve ac olanciheti grr. Dieri, birincisi, lemde iyi olarak ne varsao n a kavumak ister. O n u n kmil ve mkemmel olmama-sndan pek ikyet etmez. Bu filozoflar, yonyc&nnihtibarc temayllerile Fiagorculazm ve Elehlaxm misaleinazariyelerini mez ve tevhit eder grnyorlar.

Sofctallerden, Caicles, Prodicus[l], Gorgias{2],Protagorasf], Polus, Yunan ehirlerinde terfoif eibedeniyeden ve musikiden] siyasiyat ile felsefeye kadarhereyi tedris ediyorlar. Bunlar bilhassa insan ile onunihtisaslar ve ihtiyalarile megul oluyorlar. Fakat bun-d an evvelki filozoflarn mabadettabi byk yaplarnphe ile karlyorlar. Eyann mutlak hakikatini bizimtanyamyacamz dnyorlar. nk bize tbi olanfikirleriniz daima insan/iin dncesine muzaitr. Binaen-aleyh mutlak bir mahiyeti ifade edemezler. nsan, Pro-togoros diyor ki, btn eyann lsdr. Sofistafer,Sokrat medresesinin daha misalei olan, zihne daha okhisse ayran felsefesile ruh taharriyatm hazrlamoldular.

(1) Protics Yunan sofistasi. Milttan evvel, beinci asrdaadalarda domutur. Hemerileri tarafndan Atinaya eli gnderilmive ProtagGas'm talebesi olup pek ziyade muvaffakiyet kazman birmedrese amtr.f?) Oorcias Mra: Mustafa Namk, Yunan terbiyecileri. Safa.28-

( i) Protageras


17/113


18/113

Sokrati felsefe

SOKRAT, ARSTO, EFLTUN


19/113


20/113

Sokrat8. Sokratn Hayat Sofistaler insana ve cemiyete

dair mtalealarm faydasn iaret etmilerdi. Fakat bumtalealar bilvasta ve ferd menfaat endiesile ml-haza ediyorlard. Onlarda hkim olan nokta, nazardanziyade ameldi. Sokrat bu mtalealar tamim etti vekendilerine bir ilm vasf verdi. Bu mehur ahsiyet bizebizzat kendi eserlerile malm deildir. Ancak talebesi-nin yazlarile tanlmtr. Bunlar Xnophon ile Ejltun[l],ve nihayet bilvasta Aristo[2]dur.

Sokrat, Milttan 469 sene evvel dodu ve 399 seneevvel vefat etti. Babas Sophronisque bir heykeltrat.Validesi Phnart bir ebe kadnd. Aslen olduka aabir tabakaya mensuptu. Btn hayat fukaralk iindegeti. Fakat zamannn en byk ahsiyetlerile mnase-bette bulundu, bir mddet babas gibi heykeltralkyapt, vatandalk vazifelerini hakkile ve tamamile grd.

(1) Efltun Mra: Mustafa N amk. Yunan terbiyecileri. S.61- 78ve 8188

(2) Aristo 93- 102


21/113

2 0

Potyde (1), Delium (2), Amphipplis (3) te pek iyi hareketet t i . Arginus (4) adalarnda malp olan meray halkhuz urunda mdafaa etti. Bunlar, frtna sebebile, harptelm askerlerin cesetlerini gmmemekle ittihamolunmulard.

Maamafih filozof hayatn yalnz umum ve siyasilere hasretmedi. Rivayete gre de Delphe(5)hatii ve kendimeleki tarafndan ilham ve tevdi olunan bir hizmetegirdi. Bu melek ona bizzat kendi nefsini bilmesini, yalancilmin yznden perdesini indirerek, gerek kendisini, vegerek dierlerini kemale erdirmesini nasihat ediyordu.Bu mertebeye ermek iin, hakik bir mektep amaksznheryerde konuuyor ve ders veriyordu. Bu dersleri,iddetli tenkitleri, H ikmet hakknda iddialar, kendisinepek ok dmanlar davet etti. Aristophan{6) tarafndanistihzaya alnd. Medineye, Atinaya yeni aliheler ithal

(1) Potide Atinanm tahakkmne kar isyan etmi (Milt-tan evvel 432) bir Makedonya ehridir.

(2) Delium Eski Yunann Bdie de ehirlerinden biridir.Burada Thebe'lilerle Atinallar arasnda harp olmu ve Sokrat, Xe-nophane ' lmden kurtarmtr.(3) Amphipolis Eski Makedonya ehirlerindendir. Atinanmm stemlekesidir.

(4) Arginus Adalar denizi a rallan ndan dr Atinallar buradaLkedemonyallara galebe ettiler. ehre dnerken galip ceneralar,lerini gmmeyip meydanda braktklarndan idama mahkm olmulard.

(5) Delphe Parnasse da eteinde olmak zere, eski Yunanehirlerinden biridir. Burada Apollon'un bir mabedi vard ve Ppre'inaztle kayptan haber verirdi.

()AristophanMra: Mustafa Namk. Yunan terbiyecileri, sah.25


22/113

2 ietmek, genliin ahlkn ifsat eylemekle ittiham olundu.H a l k Mahkemesi onun kendisini mdafaa etmeyi reddinden,b u n d a gsterdii gururdan hiddetlenerek filozofu lmem a h k m et t i .

Otuz gn zindanda yatt, Efltunun Criton isimlimuhaveresinde naklettii zere, oradan firar tekliflerinive kolaylklarn kabul etmedi ve 399 senesinde pekbyk bir ecaat gstererek Baldran zehiri imek sure-tile ld. Son dakikalar ve lm, Efltunun Phdonisimli bir dier muhaveresinde pek byk bir belgatlehikye olunmutur.

9. Felsefesinin mevzuu Sokratm felsefesi, ilk Yu-n an filozoflarnn felsefesinden vazhan farkldr. Onlargibi eyann mahiyetini tanmak gibi mkl bir iinarkasnda komaz. Ona gre, bu aratrmada, mspetbir netice karmak imknszdr ve faydaszdr, hatt bubir kfrdr. O da, sofistaler gibi, insan mtalea eder,fakat daha kll ve daha mull bir gr takip eder. n s a n olan hereyi mtalea eder. Umumiyetle insan ha-yatnn nazariyesini kurmak emelinde bulunur. Felsefe-sinin maksad, Delphe mabedinin cephesinde yazlolan mehur dstur ile ifade olunmutur; Kendini bil.te madde, haric lem felsefesinden bu ruh mtaleaya,bu enfs lemine geiine, Sokrat inklb derler.

10. Felsefenin tariki Sokratm tariki, hakikate eri-mek iin takip ettii yol, cedeldir, kelmdr. Cz' rey-lerden kll mefhumlar, klliyat karmak iin zarurolan bir mnakaadr. Bir konuma yoludur. Bu tarikin


23/113

2 2muarz reyleri reddetmekten ibaret bir Tenkit ksm, te-hekkm vardr. Bu da muarzlarn bizzat kendi kenderiletenakuza drmektir. Bir de hakikati keif ve ifadeetmek iin mspet ksm vardr. Buna da dourtmausul diyoruz. Validesinin zanaatinden kinaye olarak, filo-zofun dedii gibi, ruhlar dourtmak san'atidir. Btninsanlar, diyor ki, hakikati bizzat hmildir. Onlara bunuhis ve ifade ettirmek lzmdr. Nasl anas kadnlardourtursa, o da, bylece, genlerin zaten haiz olduk-lar hakikatleri kendilerine konumak suretile onlarnzihinlerine dourtturdu. Sokratm mspet tariknda bir deistikra nutuklar vardr. Bu da cz' vakalardan klli-yata derece derece zihinleri sevketmekten ibarettir. Ni-hayet kll tarifler gelir. Bu da o kll mefhumlarn,klliyatn hulsa ve ifadesidir.11. Sokratm mezhebi Bu mezhepte ne tabiiyatave ne de ilahiyata ait meseleler yoktur. Bu, bilhassaahlkdir. Bu da insann kendi kendine katlanabileceive giriebilecei, takip edebilecei gayelerin aratrlma-sdr. Bu gayeler ilim olarak tekil ve binaenaleyh ted-ris olunabilir, ve faziletle amel ve hareket etmek iinilmin vcudu zarurdir. En balca fazilet, cisman tez-zetere kar, bunlara nispetle, ruhun istikllidir. En esaslitima fazilet muhabbetten ibarettir: Siyas fazilet ada-lettir. Bu da yalnz kanunlara hrmetten ibaret deildir.Belki ve bilhassa manev adalete hrmettir. Gnllerleminin insanlk huzurunda yakt yksek uleninhuzurunda iilmektir. Nihayet lemin mebdei yalnz madddedir. Alemin tertip ve nizam iin bir dnceye, birhikmete ihtiya vardr.


24/113

Efltun12. Efltunun hayat Efltun Sokratn talebesindenen mehurudur. Milttan evvel, 429 tarihinde Atinada

dodu. Zengin ve asl bir aileye mensuptur. BabasAriston, anas Priction, Atina siyasetini idare etmi olanCritias(\) ile Chartnide (2)in akrabas bulunuyordu. Onsene Sokratm derslerini takip et t i . Onun vefatndansonra, ftalyada, Sicilyada, Msrda seyahat etti . Atmayaavdetinde, mehur bir felsefe medresesi tesis et t i . Aca-demosin bahelerinde kurulduundan Academia isminiald.

13.Efitunun muhavereleri 8u noktada stadndanpek farkldr. Pek ok eserler yazmtr. Bunlardanbilhassa muhaverelerine malikiz. Bunlar 46 adett ir. Muh-telif suret te tasnif olunmutur. Bazlar mevsukiyetlerini,dierleri de zamaniyatlann, zaman, itibarile telif tarih-

(1) Critias Mra: Mustafa Namk. Yunan terbiyecileri, Sah.52. Efltunun muhaverelerinden birisinin de ismidir ki Cumhuriyetile Timehiin mabadi grnr ve tamamlanmamtr. Filozof, buradaAtlantide*! tasvir eder.

(2) Charmides Atmal filozof, Milttan evvel yaamtr. Ef-ltun Mtond hakknda muhaveresini bu isme balamtr.


25/113

2 4

lerini gz nnde tutmutur. Bahsettikleri mevzularagre snfa ayrlrlar: 1. Sokratx muhavereler, bunlarSokratm hayatn, lmn beyan eder. Sokratm. methi.Criton{\) ve Phedon(2) bunlardandr. 2. Mnakaa muhave-releri, bunlar, Sokrat medresesinin Corcias(2) ve Proto-goras gibi sofisatalere kar mnakaalarn ihtiva eder.3. Akide muhavereleri, bunlar Efltunun nazariyelerinigsterir. Phdre(4), birinci Alabiade, Mnon, Ziyafet(5),

(1) Criton Atinann zenginlerindendir ve Sokratu talebesin-dendir. Efltunun muhaverelerinden birisinin de ismidir. Burada filozofkendisini firar ettirmek iin talebesinin tekliflerini reddediyor. H a t t zulm bile olsa, kanuna kar riayet ve hrmette bulunmak lzmgeldiini sylyor.

(2) Phdon Yunan filozofudur. Sokratm dostu ve talebesidir.Yardm ett ii stadnn vefatndan sonra Elis medresesini amtr.Efltunun en gzel muhaverelerinden birinin ismidir. Lisanmza ter-cme olunmutur. Sokratn dostlar arasnda lmn tasvir eder. n s a n a heyecan veren bir hakik faciadr. Ulv bir vaka ile nihayet-lenir. stat kendilerini teselli eder. Yksek bir surette ruhun bakasnispat ederek, herbirine baka kuvvet ve baka cesaret verir. Bedenlezzetlerinin fevknda bir ahlkn zaruretini gsterir.

(3) G orcias Mra. Mustafa Namk, Yunan terbiyecileri. Sah.28(4) Phdre Efltunun muhaverelerindendir. G zdlikten . ak-tan nihayet belgatten bahseder. Muharririnin genlik devrine ait par-lak ve airane bir eserdir.

(5) Ziyafet Efltunun muhaverelerinden biridir. gattou dost-larna bir ziyafet veriyor. Aktan ve gzellik ilminden bahsolunuyor.Filozof burada pek derin bir bedi mezhep arzeder. Muhavere edenlerdenherbirisinin , bilhassa Sokratn canl bir tasvirini vcuda getirir. Btneser letafet ve iir ile doludur. Bu muhavere de trlfeye tercmeolunmutur.


26/113

2 5

Time(l), Thtete(2) kezalik Cumhuriyet (3) ile kanunlar-d an ibaret iki siyas muhavere bunlardandr.

14. Efltunun tariki Felsefenin mevzuu gene maba-dettabiiyedir. Bizzat vcuda, eyann cevherine taallkeder. Btn kuvvetlerimiz bu mertebeye eriemez. hsas,maarada zincire bal mahpuslarn grdkleri glgelerebenziyen zavahirden bakasn gstermez. stidlal, hen-des hakikatleri tanmaa yarar; son mertebede aklbulunur. Bu da misalleri, eyann bizzat cevherini tantmaamsaittir. B yksek bilgi bizim kendi insan hayatmznmahsul deildir. Bu, eski bir hayatn, ruhun iindeeyann mebdelerini grd bir sabk hayatn hatrlan-masdr, onun hatrasdr. H er eyin bais olduu vesileile pek kll bir mefhumu tasarhyan terkip, bu kllidn tli ksmlara ayran ve onlara sarahat verentefrik, yani tahlil vastasile cedtel, cevheri bilmekimknn veren misali elde etmek mertebesine vsl olur.

(1) Time Yunan filozofu. Fiagorculardandr. Efltunun d-ncesi zerinde en ok tesir etmi ahsiyetlerden biri ve belki de bi-rincisi grnr. Filozof muhaverelerinden birisine bu ismi vermitir.Misaller nazariyesi burada bilhassa izah olunmutur.

(2) Thtte Efltunun muhaverelerinden bindir. limden veesasndan bahseder. lim, buna gre, ne ihsasta, ne istidlalde, ne detarif veya tahlilde aratnlmamahdir. Belki misaller leminde aranmaldr.,

(3) Cumhuriyet Efltunun muhaverelerindendir. On iki kitaptanmrekkeptir. En iyi hkmet ekline dair bir talimi eserdir. Hayranlkuyandran grlerle hlyalarn, garip nazariyelerin bir nevi imtizacdr.Filozof esareti ipka eder. Erkeklerle kadnlar ayni terbiyeye ve aynim-kellefiyete tbi klar. Birnevi itirakilik vcuda getirmek ister.


27/113

2 615. Mabadettabiiye Misaller, yalnz bilginin mebde-

leri delildir. Kezalik mevcudatn da mebdeleridir. lk Yunanfilozoflarna imtisalen, Ejltun tasavvurlarmza bir akmahiyet veriyor, onlar haric mevcudat gibi mlhazaediyor. Sokratm tavsif ettii bu klliyat, bu tarifleri,h er cz' vcudun varln izah eden mabadettabi cev-herler haline kalbediyor.

Tasavvurat, Misaller, klliyetleri derecesine gre,yekdierinin fevkindedir ve bir sisilei meratip tekileder. En yksek hadde, en li mertebede hayr misalibuh nur . Akl leminin hakik gnei budur. Nihayet buklliyat, cz' eyann mek edindikleri numunelerdir,misallerdir, onlar bunlara gre teekkl etmitir.

16. Ahlk nsann ruhu mrekkeptir, basit deildir.O n u n cz' vardr. Bunlar deta muhtelif nefisgibidir. Birincisi ruhtur Nefsi melekdir.(l)Bunun merkezibatadr. kincisi Nefsi sebudir. ecaat kalptedir.ncs Nefsi behimdir. ehvet, insann kanundadr.ecaat ortada olup ruh ve ehvet ile ittihat eder. Bina-enaleyh insanda iki esas cz var demektir. Dierinidnmeksizin, bunlardan yalnz birine tamamile itaateimkn yoktur. Birisinin daima dierile irtibat vardr.Btn hayatn sefil ihtiraslara, adi arzulara tbi olmasnistiyen ehvetperestlik pek kabadr. Akldan tecavzeder, mahremat, mekruhat tenavl eder. Fevahi vekabayihten telezzz klar. Lezzetler arasnda mevcut

( I ) Mutariza iinde yazl cmleler Knal zade Ali elebininAhlkndan alnmtr.


28/113

2 7

farklar nazar itibare almam olur: Kezalik srfakla, yalnz onun emirlerine itaat edecek riyazet tetatbik olunamaz, zerinden yrnlemez bir yoldur.Bilklliye terki ehvettir. Ya helaki bedene veyainkraz nesle badi olur. Binaenaleyh insan idare edenyksek mebdelerle aa ve madun mebdeleri hakimanebir hayat iinde mezcederek onlara bir salam ahenkvermelidir.Bu ahenk ancak ruhun unsurlarn ilim vastasilebilmek suretile elde olunabilir. Fazilet, bu itibarla, birilimden, rezilet bir cehaletten veya dalletten ibarettir,bir bilmemezlik ve yoldan sapmadr. Hibir kimsekendi iradesile kt deildir. Asl faziletler drttr. r u h u n kuvvetine mukabildir. R uhun faziletihikmettir. G azabn, Nefsi sebunin itidal zere tasarrufuecaat tir. Nefsi behim nin, ehvetin itidali iffettir.Nihayet; drdnc fazilet, adalet, kuvvetin mecmuunatatbik olunur. Hikmet, iffet ve ecaatin itimamdan,hsl olur. Hatalar, ifrat ve tefritler, birer hastalk tekileder. Bunlar eskilerin Emraz nefsaniye dedikleridir.Buniara Mualecat cismaniye ve mualecat ruhaniyegerektir.

17. Siyasiyat Ahlk siyasiyat il,e tamamlanr. Budaaym mebdeleri tatbik eder. Devlet te ruh gibi ksmaayrlr. 1. Hkimlerdir. Bunlar hkmeti idare edip akltemsil ederler. 2. Muhariplerdir. ecaatin mukabili bulu-n u r . 3. Sanayi ashab ehveti temsil eder. Siyasettenmaksat, bu muhtelif snf arasnda bir vahdet veahenk hsl etmektir.


29/113

2 8

Bu neticeye varmak iin, evvl vatandalar arasndaihtilflarn sebeplerini (Yani mlkiyet ile aileyi) kaldr-maldr. Ejltun, bu suretle, emvalde itirakilii tesiseder. ocuklarn pederleri tefrik edilmeksizin mterekolarak terbiye grmeleri emelinde bulunur.

Nihayet vahdet tam ve mkemmel bir silsilei meratipleve terbiye ile teesss eder. Bu mefkrev hal, Efltunhikye ediyor ki, vaktile Atlantidede tahakkuk etmi,kuvveden fiile karlmtr. Bu adada sakin ahali, kendikusurlarile, bu mkemmel hkmet eklini muhafazaedememiler, aalk hkmetlerin boyunduruuna d-mlerdir. En iyilerin, akl tarafndan idarenin yerinesaadetilik veya muharipler, ecaat ile idare kaim olmu-tur . Nihayet bizzat halkn idare ettii, ehvetin mmessilibir idare ileri ele almtr. Bundan da halklk vezulm ortaya kmtr.

Bunlar, vakayi ve tarihi gz nnde tutmuyan, tama-mile nazar birtakm siyas dnlerdir.


30/113


31/113

3 0derlerdi. nk yryerek ders vermek deti bulunu-yordu. ske/ derin vefatnda Makedonya dman frka ken-disi aleyhinde takibatta bulundu ve filozofu ittiham e t t i .Bu da A-, iboz adasna ekildi ve orada vefat et t i .

19. Aristonun eserleri Arisfonun pek geni birzeks vard. Yazlarnda ilmin btn mevzular dahildir.1. Felsef yazlarnda sekiz kitaptan ibaret tabiiyat (1) ileon kitaptan teekkl eden Afatedettabiiyat (2) vardr.2. lm eserlerinde, gk kitab (3), hayvanlarn tarihi (4),lem, hayvanlarn hareketleri tarihi, harikulade vak'alarmecmuas (Acayibat), ..lh... mevcuttur. 3. Ruhiyata daireserlerinden en mhimmi kitabnnefsidir. ksmdr.4. Mantka dair yazlar edebiyatlar tarafndan alet (5)

(1) Tabiiyat Filosofun en esasl eserlerindendir. Buradahareket ve tebeddle dair nazariyelerini ortaya koymu v bunlarkendisini lemi harekete getirsn bir allah nazariyesine sevk etmitir.

(2) Mabadttabiiyat, hl kymetini muhafaza eden kitaplardanbiridir. Bu bilginin temelidir. Orta zamanlarda itiraz gtrmez birsulta kazanmt. Vcudu srf olarak Allah, maddesiz suret nazariyesiburada zikrolunmutur.

(3) Gk (Kitabssema), Yunanllarn an lad manada olarak,mesleki leme dair bir hulsadr.(4) Hayvanlarn tarihi. Eskilerin hayvaniyata dair malmatn

ihtiva eder. Byk filozof hayvanlarn hareketlerine, czlerine, y-rylerine dair dier eserlerini de ilve ederek bunlar tamamlamtr.

(5) Alet. Aristonun mantka dair eserlerinin necmuudur. Bi-rincisi: makulttr. Eyann mtaleasmda muhtelit grleri gsterir.Tefsir, kaziyelerin; ilk tahliller, kyasn; mevazi cedel burhann m-taleasdr. Bir de son tahlillerle bizzat burhan ile sofistalern reddivardr. Mantkin bu abidesi orta zamanlara hkim olmutur.


32/113

31ismi altnda toplanmtr. ark mantk kitaplarnda meveut rAleti kanuniye tabiri Aristo ile picure'den gelir. Buyaztier alt kitaptr. Makult, tefsir, tahlili kyas veyailk tahliller, tahlili burhan, veya ikinci tahliller, mevazi,sofistalerin reddi. 5. Edeb meseleler hakknda Aristobediiyat (1) ile belgati (2) yazmtr. Bunlardan ancakbaz czler vardr. 6. N ihayet balca ahlk eserleriNicomaque ahlk, Eudme ahlk, byk ahlk, tedbirimenzil, siyasiyattr(3).

2O.MantkAristo, hakik hdiselerin haricinde olarakklli ve mcerret mefhumlarda ilmi aradndan Efltuna.tariz eder. Mefhumlarn, klliyatn, misalin cz' mevcudat,mahhasat haricnde varl ispat olunamaz ve faydasjzbir faraziyedir. Mahssat haricinde deil, belki nahssatdahilinde kanun aratrlmaldr. Burhan, istikra vekyastan ibaret iki eklile, bir taraftan klliyatn ve diertaraftan cz'iyatm bir arada toplanmasna ve birindendierine intikale msaittir.

2 1. M abadet t abiiye Hakik ve kmil vct, ikin o k t a d a n tetkik olunabilir. Madde, heyula veya kuvve.(1) Bediiyat. Burada iirden, faciadan, destandan bahsolmur.

M r a : Mustafa Namk. Aristo.(2) Belagat. stat, bu eserinde, bireyi ispat etmek san'atini

insanlarn infiallerine marifet esasna dayayarak, belgati btn saf-sata inceliklerinden kurtarmaa almtr.

(3) Siyaset. Eskilerin bu mevzuda olarak ilk deia yazdklarilm eserdir. Mellif burada balca mevcut olan hkmet tarznistibdad, zadegnl ve halkl pek derin suret te mnakaa ede-rek mutedil halklkta karar klar.


33/113

3 2Bu, alelade mphem bir imkn halinde olan, henznaks vcuttun Suret, veya fiil, kemale ermi ve taayynetmi haldir. Birinden dierine intikal hareketle vakioh t r , kemali evvel, kuvvet ile fiilin itimamdan teekkletmi vcudu kmildir.

22. Ahlk Aristo, evvel stad Eflatamn peknazar olan ahlkm kabul etmez. Mutlak hayn, lizatihihayr deil, belki her vcuda has olan hayn aratrr. Bucz hayr da, vcudun inkiafndan, tam ve kmil filindenibarettir. Binaenaleyh hassaten insan olan hayr, hassateninsan olan, kendisini dier hayvanlardan temyiz eden,zihn failiyettir, Murakabedir. Bu asl faziletin tahtnda,tli faziletler vardr ki, ruhun bu inkiafna msait artlarhazriarlar. Bu faziletlerden herbirisi, insanda ihtiyarile itiyadn vcudunu iktiza eder. Yani fiilinde muztarkimsenin bu fiili hayr deildir. Kezalik tek bir fiil ilehayr teekkl etmez. Bu fazilertlerden her birisi iki hatarasnda bir vasat dilden ibarettir. Bu fezaili erbaa kiitidaldir. Herbirinin iki taraf rezilettir. Adalet; hikmet,iffet ve ecaatin terkibinden hadis olur, o fezailinkemali ve tamamdr. Bu tal faziletler arasnda enmhimler i , itima faziletlerdir. Adalet ile onu tamamhyanmuhabbettir. Her trl sadakat ve ihsan dediklerimizbu son isim tahtnda toplanr.

3.Siyasiyat Siyasiyat da Efltunun eserinden dahasarihtir, tarih vak'alan gz nnde tutar. Eserini yaz-m a d a n evvel Yunanl olan ve olmyan yz adettekilt esasiyeyi tetkik ettiini hikye eder.


34/113

3 3Devletin mebdei ailedir. Bu da tabi vak'adr. nk

insan tab'an medendir. Ailede insan, koca, baba, esirlerenisbetle mevla ve nihayet mlk sahibi olarak mlhazaolunur. Bu meselelerden herbiri hakknda Aristo pekziyade alka uyandran reyler dermeyan eder. Kezalikiktisada dair meselelerin mnakaasna giriir.

H km etin salhiyeti bizzat cemiyetten gelir, nkon a kendisini idare iin veklet vermitir. Vatandanvasf mmeyyizi, mecmu ilere itirak etmektir. Hkimi-yetini gstermektir. Hkmetin idare ekli hakkndahkm vermek vatandalarn mecmuuna aittir. Binaenaleyhdevlet Bir mutedil Cumhuriyet olmaldr. Hrriyetinmutiak esasn, servet ve meziyet gibi dier unsurlarndilne surette mezcile itidale sevketmelidir.


35/113

Eski felsefenin nihayetiEpicureciler

24.Epicureciliinve ruvakln meneiSokratmzamannda mevcut olup bunun parlak inkiafile husufaurayan kk felsefe medreseleri, Arisloram vefatndansonra, kyafetlerini deitirerek tekrar zuhur ettiler.Leucippeile Democnte'in Zerreci medresesi, Aristppe'inKirvan(l)medresesini, Epicurecilii;kelb medreseRavak-l; kk lis(2) rethrie (3), medreseleri de Pyrrhonculuu vcuda getirdiler.

25. Epicure'n hayat Milttan 340 sene evvelAtinada dodu ve 270 de ld. Babas edebiyat okutu-

(1) Krvan (Cyrne) Msrn garbnda olarak, Afrikann i-malinde Yunanlerin kurduklar mstemlekelerden biridir. Bir zamanbu isimde bir hkmetin merkezi olmutur. Bugn Berke isminialmtr.

(2) Elis Eski Yunan sehirlerindendir. Elide'in merkezidir.M o ram n garp tarafmdadir. Pne ay zerindedir. Pyrrhon ile Ph-don 'un vatandr.(3) Erethrie Ariboz adasnn sehirlerindendir. Bugnkismi Paleakastrodur.


36/113

35yordu; olu bu mesleinde kendisine yardm et t i . Validesibyclk yapyordu. Dinlere ve hurafelere kar pekderin olan istikrah, ihtimal onu grmesinden hslolmutur. Pek erkenden felsef taharriyat ile meguloldu. Midilli ile Lpsekide ders verdikten sonra, Atinadabir mehur medrese kuat et t i . smine bal olan kthrete ramen stadn talebesi pek sert ve sakin birhayat iinde yaamtr. Onlara pek sk bir muhabbetile yekdierine kar byk bir sadakat dersi veriyordu.

26. Mantk lim yalnz mahss tecrbeden doar. n s a n d a bilgi pnar vardr. hsas, heyecan, sebkat.Bu sonuncusu tecrbelerin tekrarndan hsl olmak zere,t a m a m e n mahsus, yani hislerin mahsul olan bir tamimdenibarettu.

27. Mabadettabiiye picure, yeniden Democnte'm.eski zerreciliini ele alr, btn mevcudatn teekklntaksim olunamaz madd kk unsurlarn, zerrelerintesadfile izah eder. Bu mezhebe iki yeni mefhum ilveeder. De/ nocrite't gre hibir mahss hassay haizolmyan zerreler, onun mezhebinde, hali mekn dahilindeha t t mtekim zere kendilerini sukut ettiren bir skletihaizdir. Zerreler, daima mtenazr istikametler takipederek seyir ve hareket etselerdi, asla yekdierinetesadf etmiyeceklerdi. picure lemin teekklnmucip olan tesadf izah iin, baz zerrelerin kendiyollarndan inhiraf etmesini farzediyor, meyil denilen buinhiraf, yekdierine engellenen zerrelerin msademesiniin ta ediyor. Bu zerrelerin imtizac, ancak tesadfn


37/113

3 6

sevkile oluyor ve onlarn asrlar zarfnda tekerrrndennihayet devaml bir kinat husule geliyor.28.AhlkFilozof, hayr ly saadette, btn zihayatmevcudatn tavan aratrdklar lezzette gryor. Fakatlezzetleri ayrmak lzmdr. Gelip geici, hareket halindebulunan lezzetlerden saknmaldr. Deimez ve devamllezzetleri aratrmaldr. Epicure, drt ba mamur, kemalzere devaml bir tek lezzet tahayyl ediyor. Bu daelemin yokluudur. Bunun iin ahlknn gayesi eklinideitirerek elemden korkuya ve kamaya varyor.Elemden korunmak iin, her trl faaliyeti, her trlduygulan reddetmek, bir hissizlik, bir teessrszlk, birvurdum duymazlk iinde yaamak lzmdr. Filozofuntasarlad mahiyette olarak, Allahlar bile, bu hakimmefkuresinin arzettii zere, hareketsiz ve hissizdir.


38/113

Ruvakler29. Zenon'un hayat Bu filozof, Fenikede Citun

kasabasmdandir. Milttan evvel (263 - 360) senelerindeyaamtr. Kendisine Ruvak medresesinin messisi gibibaklr, hayatna dair malmat pek karktr. Buna gre,evvel ticaretle megul olmutur, servetini bir denizkazasnda kaybetmitir ve kelb felsefede kendisine birteselli aramtr. Bu mezhebi kaba bulduundan, Aristo-dan baz esaslar ithal ederek, onu slah etmitir. Eskidenairlere mahsus olan bir divanhane methalinde ders vermi-tir. Kendisinin ve talebesinin evin n, ehneini manasnagelen ruvaka nisbet edilmesi bundan ileri gelir. Bunlarnarasnda da Chrysippe(l), Clanthe(2) Perse mehurdur.

30. Ruvaklerin mantki Bilgi yalnz mahssattanibaret deildir. Zihnin bir fiilini, bir cehdini de iktizaeder. Ruhun sarfettii bu cehdin mahiyetine gre, zanve yakini, kzip ve sadk kaziyeleri temyiz eder.

dl.MabadettabiiyeAlem yalnz maddiyattan mrek-kep deildir. Bir zihayat vcuda mabihtir, onun btn

(1) Chrysippe Mra: Mustafa Namk, AhJk, Sah. 106(2) Clanthe Milttan evvel nc aslda yaamtr. Ze-non 'un talebesidir. Vefatnda onun medresesinin bana gemitir.


39/113

38czleri yekdierine tbidir. Kendisi bir kuvvet, bir ruhile canldr. Nebat ve hatt hayvanda nefsine uurdanmahrum olan bu akl, insanda kendini tanmak vekendine hkmetmek mertebesine ykselir. Bu akl,Allahta akl kl haline inklp eder, hibir ey onunilmi haricinde kalmaz. Btn kinatta tesadf denileney yoktur. Orada btn hdisat, bir batn mantk ile,kinatn zmnnda mevcut bir mantk ile tayin olunmutur.

32.Ahlk Her vcut iin en mkemmel hayr, kendimahiyetini tekil eden, akl klln kendinde mevcut olanbu czn inkiaf ettirmekten ibarettir. Binaenaleyh ahlknzptesi udur: nsan akla ve ayni zamanda tabiate greyaamaldr. Yalnz akla itaat etmi olmak iin, kil ken-dinde nekadar ihtisaslar, ihtiraslar varsa, onlar kaldrmal-dr. Onun hikmeti sabr ile imsaktir. Hakim, bu suretle,zihnini teviten kurtarr, azade olur. Epicurecerin hissiz-lii elemlerin yokluudur; ruvaklerin heyecanszl, akltevi eden ne varsa onun kaldrlmasdr. nsan hereykarsnda kendisini lakayt brakan bu mertebeye erimedenhikmete sahip olmaz. Ondan sonra btn hatalar siyyanve msavi olur. Bu yksek, fakat marur ve hotkmahlk, insandan her trl faaliyeti kaldrr; Ve hayatnteevvlerinden kendinini kurtarmak iin bizzat intiharbile tavsiye eder.


40/113

Son Yunan Felsefe Medreseleri33. Pyrrhonculuk Yunanllar, daima insan dn-

cesinin kudretine itimat gstermilerdir. Fakat Pyrrhon(\)muhtelif mezheplerin tenakuzlarn tetkik ederek, hakikatevarabilmekte pheye dyor. nsann hakikate erie-bileceini inkr ediyor. Tabiatte btn mteazz mev-cudat, ona gre, mtemmadi bir teceddde, ard, araskesilmiyen bir yenilemeye tbidir. Binaenaleyh insaniin ancak zavahiri tanmak imkn vardr. nsanlar ara-snda, her admda hatalara, tenakuzlara tesadf olunur.Hassalarn vehimleri grlr. Hakikatin aratrlmas,bu cihetle, salam bir temele dayanmaz. Her kaziyeye,kezalik imkn dahilinde olan bir zt kaziye mukabilolarak konulabilir. Binaenaleyh hakim olan kii hkmdebulunmamaldr.H er meselede ne kan iki zt icap ve tasdikte te-vakkuf etmelidir. Bunlardan ne birini tasdik ve ne dedierini inkr etmemelidir. Binaenaleyh onun mezhebimutlak ve kll bir phedir. Ahlkta bir nevi menfi sa-

(i) Pyrrhon Milttan evvel drdnc asrda yayan. bykYunan phecilerinin birincisidir. Elis'te domutur.


41/113

4 0adete erimee alyor. Bu da zihnin teevvten kur-tulmu olmasdr, lkayddir. nsan ancak byle bir ga-yeye"erimek iddiasnda bulunabilir. Bu, pek tehlikeli birmezheptir. nk mutlak ve tam bir hareketsizlie,faaliyetsizlie varm olur.

34. mkncikk Arce'sasile Orta Akademya Cane-ade ile yeni akademya, bu pheyi azaltyorlar. BirincisiZ e n o n ' u n rakibidir. Milttan evvel 241316 senelerindeyaamtr. Her trl icap ve tasdikten ekmiyordu. Veancak mstak olarak, hakikatin miyar olarak, akl iht i-mali kabul ediyordu. Mezhebinin esas hibir eyi kat'i-yetle kesip atmamakt; kat' hkm vermemekti. kincisiMilitan evvel, 219126 senelerinde yaamtr. Ne e-yann zihinde istihzarlar, brakt suretleri, ne de aklyakini iin bir miyar tekil etmez. Binaenaleyh Hakikatyanalamaz olsa bile, insanlar hi olmazsa ihtimali, imkntemyiz edebiliyorlar ve ihtimallere gre hareket ediyor-lar. htimalcilik mezhebi bundan ibarettir.

35 . phecilik Bu medreselerden sonra, Sextus em-piricus(l) ile, phecilik tekrar zuhur ediyor. Bu filozof,bilhassa felsef fikirlerin tarihine mahsus bir eserde Pyrr-/?0/zculunn muhtelif delillerini hulsa eder. Oenesidemedevir ye teselsl delilini ortaya koyarak ve illiyet meb-deine hcum ederek akln kymetini mnakaa eder.

Bir rey, bir hkm ancak burhan ile ispat olunduutakdirde gerektir, bir hakikat ifade eder. Fakat bunu

(1) Sextus Empiricus Mildn nc asrnda yaamtr^Ayni zamanda mneccim ve lim bir tabiptir. Yunan felsefesine dairen bitaraf mverrihtir.


42/113

41ispat etmek iin de kendisini bir di-er kaziyeye bala-mak, ve bylece onu mukaddeme ve bunu da ona ne-tice yapmak lzmdr. Binaenaleyh bu ikinci kaziye, yaevvelkisinin neticesi olacaktr. O halde bu itsidll birdevri fasittir. Mesel ruhun bekasn gayri cisman ol-makla ve gayri cisman oluunu bekasile ispat gibi. Ya-h u t evvelkisinden tamamile mstakil, fakat bizzat kendiside burhana muhta bir kaziye olur. Bunu elde etmekiin de bir nc, drdnc., il., kaziyelere ihtiyahsl olur. Bylece devir ve teselsle dlm olur.

36. Skenderye medresesi Nihayet skenderiyede,bir son felsefe, yahudi Philonin, Ammonis saccas(l) in,Plot in ' in, Porphyre(2)in, Produs(3)un dahil olduu felsefeinkiaf ediyor- Bu skenderiye medresesi felsefesi, inti-haphkla mevsuftur. nk Yunann byk mezheplerimiarktan gelen dinlerle ve sirrlikle birletiriyor. Eyayistidlal ve burhandan ziyade birtakm ihtisaslarla izahediyor.

(1) Ammonius Saccas Mildn nc asrnda yaam is-kenderiyeli filozoftur. Genliinde san'ati olduundan lkab hamaldr.Yeni Efltunculuun messisidir, Longtnn. Origne'in, Plotin'in.staddr.

(2) Porphyre Suriyede Batancada 232 de domu ve Romada304 te lmtr. Plotin'in talebesidir. Bunun ve Fiagorun hayatmyazmtr. sagocinin, makult nrakaddemesinin ve hristiynlk aley-hinde birok eserlerin mellifidir.

(3) Proclus 412485 senelerinde yaam ve otuz sene yeniEfltunculuun banda bulunmutur. Mezhebi srrie doru sevket-mitir.


43/113

4 2Aslan Yahudi ve irfanen Yunanl olan Philon skende-

liyede milttan evvel domu ve o n d a n sonra 54 tari-h i n d e yetmi drt yanda lmtr. Eseri Efltun ileKitab mukaddesin bir imtizacdr. Fakat hkim olancihet bu kitabn tefsiridir. Yunan felsefesini ona gre,anlay ve anlattr. Mezhebi yeni Efltunler zerindekat' bir nfuz gstermi ve hristiyan edebiyatnda te-sirden geri kalmamtr.

Platin, Msrda yerlemi bir Romal aileye mensup-t u r . Vect ve murakabe yolu ile vcudu hakka ittisali tedrise d e n bir mezhep neretmitir. Mezhebi eski zamann b-t n meslekleri arasnda bir kaynamay ifade eden yk-sek bir grtr. Hristiyanlktan alnm aikr cihet-leri de vardr. Felsefe tarihinde pek byk bir ehem-miyeti haizdir.


44/113

R o m a Felsefesi37. Umum vasf Roma felsefesinin bir zat vasf\ oktur. Onda asalet tamamen mefkuttur. Romallar, yal-

r.rz Yunan filozoflannm mezheplerini tercme ve arzet-nee abalamlardr. Yunan medreselerinin ekserisiR o m a d a mmessiller bulmutur. Bunlardan yalnz Ep-crecileri, Ruvakleri, ntihaplan hatrlatacaz.

38. picureciler Bunun Roma leminde pek bykt h i bir talebesi olmutur. Lucrce Milttan evvel 95 tedomu ve 53 te lmtr. Mezheplerini Eyannmahiyeti isimli eserinde byk bir tehalkle arzetmitir.Burada filozofun duygulan, hurafelerden nefreti, lmkorkusuna kar mcadelesi, lemin, hayvanlarn ve in 7sanlarn tekmlne dair pek ziyade alka uyandrctetkikler vardr. Eyay ve zerreleri izah eder. sturele-rin boluunu gsterir. Maddiyata ve havasa kymetverir. Alemin ilk devirlerini hikaye eder. Tabi hdise-lerin tavsifinde bulunur. slbunda kuvvet, mantk, aynizamanda ihtiras ile parlaklk vardr.

39. Ruvakler Bunlarn Pomada pek ok mmessil-


45/113

4 4

leri olmutur. Dion(l), Arien, mparator pictte(2), MarcAurle (3) bunlardandr. Yunan lisannda telifatta bulunansonuncusu, eserinde Ruvaklerin ahlkn arzetti. N ro n 'u nmrebbisi olan Snque{4) birok eserlerinde ve bilhassaLucilius(5)e olan mektuplarnda Ruvaklerin mezhebinimdafaa et t i . Ltin Ruvakl, Yunan Ruvakhndan da-h a az marur ve daha ok ameldir. Bu filozoflarninsanlar arasnda msavata, esaretin zulm olduuna,ihsan ve efkate dair pek gzel tetkikleri vardr: n-sanlar ayni bedenin azasdr.

40. n tiha p iar Cicron (Kabtelmilt 107-44) (6)intihap filozoflarn en mehurudur. H akik hayrlar,hakik erlerde hayr ldan bahseder. Vazifeler hak-knda muhaverelerinde yumuatlm, Roma ahlk vemizacna uydurulmu bir Ruv-aklik grlr. Akademi-krlarmda, Efltun ile Aristonun en balca felsefemevzuundan, bilgi nazariyesinden bahseder. Meseleyiyeni akademyada ve Ruvakta mnakaa olunduu gibiortaya kor. Ruvakler havasn verdii malmatn doru-luunu iddia ediyorlar. Akademyacilar bunu inkr edi-vorlardi. Tsculanlerinde, picur'xn mezheplerinimnakaa eder. Bazan Ruvaklerin, bazan da Aristonunfikirlerini mdafaa eder. Bilhassa orta ve yeni akademyafilozoflarna yaklar.

(1) Dion Chrysostome Birinci mild asrda yaam mehurYunan belgatisi. Seksen eser birakmtir. Kuvvetli bir belgaeRuvaklii mdafaa etmitir.(2) pictte - Mra : Mustafa Namk. Ahlk. Sah, 106(3) Marc- Aurle Mra : Mustafa Namk. Ahlk. Sah. 106(4) Snque Mra ; Mustafa Namk. Ahlk. Sah. 107(5) Lucilus Eski Romann heccav airlerindendir. (103149)(6) Cicron Mra : Mustafa Namk, Ahlk. 49


46/113

Orta zaman felsefesi41. Kilise babalarnn felsefesi Eski felsefe ileorta zaman felsefesi arasnda hristiyanlm yerlemesine

itirak eden balca tedrisat ve mnakaat ile igalolunmu bir devir vardr. Kilise babalan btn eskifelsefelerin hristiyanlk iinde bir istimsaline, bir terkibinealmlardr. Bunlar kullandklar lisana gre tefrikolunur. Saint- Justin(l), skenderiyeli Ongene, Saint -Clement)2) Yunan kilisesinin; Tertullien(3), Lactance{A),Saint - Augustin Ltin kilisesinin babalanndandr.

i l) Justin (Saint) Hristiyan filozofu ve mdafii. Nablustadomu ve Romada ldrlmtr. Hristiyan mezhebinin methi isimli ki eseri vardr.

(2) Saint Clment Kilisenin mderrislerindendir. 220 tarihinedoru lmtr. Origne'in staddr, III nc asrn en mhim hris-tiyanlk mdafilerinden biridir.

(3) Tertullien Kilise mderrislermdendir. 160240 senelerindeyaamtr. Kudretli bir dehadr. Fakat eserlerinin ounda Montanus'atbi olarak refza sapmtr. Mdafaaname, yahudilere kar, rafizlerekar, marcion'a kar isimli eserlerin sahibidir.

(4) Lactance H ristiyanln mdafilerindendir. slbununsaffetile hristiyan Ciceron ismini almtr. 230- 325 seneleri arasndayaamtr. En balca eseri, insann teekkldr.


47/113

4 6Bunlardan Origne. skenderiyede domu ve Surda

lmtr. (125- 253) Hristiyanlara kar yaplan zulm-lerden ald yaralarla lmtr. Mdafaas pek kuvvetlidirve feyizlidir; fakat ekseriya mbalaldr. Kitab mukad-desin tefsirinde mecaza fazla sapar, Hristiyanlkla Efl-tunculuk arasnda ittihada mail bulunur. Mebadi isimlikitab mezhebinin bir hulsasdr.

Saint-Augustin, Roma Afrikasnda domu ve H ip-ponede lmtr. Frtnal bir genlikten sonra Saint -Amberoisem vazlarile din hayata cezbolunmus, Ltinkilisesinin en mehur babalanndan biri olmutur. (354-430) Allahm beldesi, itiraflar, mafiret., ilh., eserlerilehristiyan akaidinin teekklne yardm etmitir. Bunlar-d a n birincisi Alarie tarafndan Romann yama edilme-sinden sonra yazlmtr; mparatorluun felketlerinieski ibadetin terkedilmesine atfedenlere kar cevaptr.M e c m u u yirmi iki kitaptr. Son on ikisi Putperestlik ileHristiyanlk arasnda mcadeleyi tasvir eder. Bossuetyeumum tarihe dair nutku ilham etmitir. kincisindegenliine ait hatalarm ve Hristiyanla duhuln hikyeeder.

42. M edreseciiik Orta zamanlarda tedris olunanve garp ta Charlemag- ne'in saray, arkta cami etrafndabalam olan felsefeye medresecilik derler. Bunun ikiumum mmeyyizesi, vasf vardr : 1. Bu, bir din felse-fedir. G a rp ta daima hristiyanlm, arkta islmiyetinnaslann, itikatlarn ifade ve mnakaa eder. 2. Bu,asaletten tamamile mahrum bir felsefedir. Eski mezhep-lerin erhlerile, bilhassa Aristonun mantka ait eserlerile,


48/113

4 7

Aleti kanuniye ve buna istinat eden kelm ile iktifaeder Onun hududu haricine kmaz ve kamaz., Medresecihk devre ayrlr. Bunlardan her birifelsefenin ilahiyata nisbetle azok istikllile farklanmtir.

43. Medreseciliin ilk devri Birinci devir IX uncuasrn balangcndan XII inci asrn nihayetine kadaruzanr. Burada felsefe, mutlak bir surette ilahiyatntbiiyeti altndadr. Bu devir, klliyatta ancak basit keli-melerden ibaret olmaktan baka bir mahiyet grmiyenisimcilere (Roselin) kar, klliyat Efltun tarzndahakik mevcudat gibi mlhaza eden hakikatilerin(Saint- Anselme, Guillaume de Chatnpeanx) mcadelesinegeer. Klliyat mefhumlardan, ruhumuza ait dnce-lerden ibaret gren Abailard'm mefhuuiculuu bu ikisiarasndadr.44.Hakikatik(l)Hakikatiler, klliyat, zihnimizinharicinde mevcut hakik varlklar gibi mlhaza ederler.Cz' eyann, mesel herhangi nebatlarn ve madenlerinharicinde olarak, kinatta, sanev cevherle, veya eyadanayrlm klliyat ismini verdikleri bir dier nevi eyakabul ederler. Mesel cz' ve ferden mevcut ahslarnharicinde olarak, kendi zat ve mahiyetini sirr ve anla-lmaz bir surette zmnnda dahil btn fertlere isal edenbinefsihi bir insan, umumiyetle insan dedikleri bir aynnvcuduna kail olurlar.

Bu faraziyenin bugn ehemmiyeti yoktur. Bu vcudumefruz cevherler, hibir suretle mulm olamaz, ve bizedaima mehul kalr. Bunlarn varlklar hibir vehile

(1) Mra: Mustafa Namk, Ruhiyat, Sah. 101


49/113

4 8ispat edemez. Bundan baka, bu cevherlerle, hibir eyizah olunamaz. Binaenaleyh kendilerinin ilmen makbulbir hizmeti bulunamaz. stad Efltuna, itiraz edenAristo diyordu ki nsan izah iin onun yannda (cevherolarak) bir ikinci insan farzetmek faydaszdr. Butarzda hareket, halletmeksizin, meseleyi ikilettirir. Birmefhumun klliyet ve mul derecesi ziyadelemekle,o mefhum daha kmil ve daha hakik, yani haricenmevcut bir mahiyet ihraz etmez. Bilkis, gittike daham c e r r e t bir ekil alr; hakikatten, vakiden daha okuzaklar.

4 5. simcilik Bu tedrisatn mukabilinde olmakrzre , bir rakip medrese, isimcilik ortaya kt(l). Rosce-lin (2) ve* daha sonra Guillaume d' ccatn (3) klliyatnmevcudattan ibaret olmadklarn, haricen ve afakanvcut tan mahrum bulunduklarn iddia ettiler. Bu sonuncuzat diyordu ki Zaruret olmadka mevcudatn miktannoaltmamahdr. Muasr birok ruhiyatlar, hassatenT aine (4), bu fikre yaklarlar. Kelimeler, bunlar diyor-lar ki, dncenin bedelleridir ve tamamile onun yerinitu ta r l a r .simcilik mutlak surette dnlrse, pek kolay anla-rfmaz. nk kelime, ancak ifade ettii fikre nisbetle

(1) Mra: Mustafa Namk. Ruhiyat. Sah. 102(2) Rascelin Medrese filozofu. XI inci asrda yaanutr.

simciliin messisidir.(3) Guillaume d'occam Medrese felsefesinin yksek ahsiyet-

lerinden biridir (1270- 1547). Mehur bir mantk kitab brakmtr,(4) Taine Mura: .Mustafa Namk. Yunan terbiyecileri. Sah. 18


50/113

49bir mana beyan eder. ayet yalnz kelimeleri d-nrsek, onlarn haric eyay ve bunlann keyfiyetlerinimlhaza etmiyerek yalnz lfzlar iinde kapanrsak,bir ey dnmemi oluruz. Bu hal, Leibnizn tabirile,papaanlar gibi konuanlarn, bu kular gibi kelimelerinhakik medlulne vkf olmyanlann hali olur. Ruhiyattagrdmz gibi (1) kelimenin pek byk bir vazifesivardr. Fakat kelime tek bana mevcut deildir. Yanltanlmamak lzm gelen dier bir snf ruh hdiselerlepek sk bir surette baldr. Onu bunlarla alka verabtas dahilinde gz nnde tutmaldr.

46. Mefhumculuk Abeard (2) biri ifrat ve di-eri tefrit olan bu iki mezhep arasnda bir mutavasstvaziyet alr. Mefhumculuk, klliyata hem haric mevcudatve hem de kelime haricinde bir hakikat, bir vakiiyetatfeder. Onlar birer mefhum, yani dncemiz dahilindehakikaten mevcut ruh hdiseler suretinde dnr.H a t t bu filozof, onlar pek kaba surette temsil eder. n k baz hayallerin klliyat temsil ettii zannma d-er. Birok filozoflar, hassaten 18 inci asrda Berkeley,hayallerin daima ferd olduunu ve ayni zamanda mte -addit eyaya tatbik olunamyacam iddia ettiler.

(1) Mra : Mustafa Namk. Ruhiyat. Sah. 100(2) Abeilard (Pierre) veya Abailard Fransz medrese filozof-larndan ve ilhiyatlarndandir (1079- 1142). Muhtelif mahallerde ted-

risat ve talebesinden Hlose'e kar akile mehurdur. lahiyat hak-knda cr'et li fikirlerinden iki defa kilisece mahkm olmutur. Mf-humculuun messislerinden biridir. Mra: Ruhiyat. Sah. 103

4


51/113

5047. Medreseciliin ikinci devri Bu devir en

parladr. XII inci asrdan balar ve ksmen XIII ncasr igal eder. D a h a ziyade istikll kazanan felsefe,ilahiyattan ayrlmaa balar. Bu devirde iki temaylba gsterir. Biri tabi ve ilm taharriyat ile muttasftr.Bunun mmessili byk Albert dr. Dieri mantk vemabadettabidir. Bu da Saint Thomas tarafndan temsilolunur. Bu devirde Duns Scot(l), lim bir toplayc olanSaint Bonaventure(2), kezalik Roger Bacon, biraz aklabanmizal mantk Raymond Lue(3) vardr.

Byk Albert, devrin en byk ilhiyatlarndan^filozof ve simyaclarmdandr. Ayni zamanda orta zama-nn en byk limlerinden biridir. Sauabe'de domuve Cologne'de vefat etmitir. Saint-Thomas*m staddr. slamlarn, Rabbanilerin ve bilhassa Aristomn mesai-sinden istifade etmitir. Tabi ilimlerde malmatnn ge-nilii halk nazarnda sihirbazl hretini dourmutur.(1193-1280)

Talebesi, daha yksek mevki kazanmtr. Melek m-(1) Mra : Mustafa Namk, ahlk, S 98.(2) Bonaventure (Saint) Kilise babalarndandr. (1221 - 1273)

Fransisken tarikin a mensuptur. Tarikinin en yksek mertebelerinekadar km ve papann sefiri de olmutur. lahiyat ile felsefeye dairpek ok eserleri vardr. Munazraac ve airdir, her eyden evvel rsrri dr.

(3) Lulle (Raynand) ~ Simyac ve srr ilhiyatlardandtrThpanyaldr. hreti nurlanm mderristir. Byk san'at isimli kitab,medreseciliin en merakl eserlerinden biridir. Bunun esas fikrmantk bir mihanikiyettir.


52/113

5 1derrisi hretini almtr. Garp kilisesinin en byk m-derrisidir. Napolide domutur (1226-1274). Katolik sn-nliinin en mehur ifadeleri saylan lahiyat hulsas,ve vesniyeye kar hulsatlbeyan onun eserlerindendir.Kl krk yaran ince ve bo mnakaalarn dmandr.G a r p medreseciliini btn saffetile temsil eder.Uzun mddet Pariste ilahiyat dersi vermitir. Hulsasbir zamanlar Katolik tedrisatnn mnhasran mevzuuittihaz olunmu ve btn talebeler bu esas zerindeterbiye grmtr. Maamafih yava yava buna rakipmedreselerde meydana kmtr. Duns Scotvm mezhebibunlardandr. Saint- Thomas Akaidinin en mhim ksm-larndan birisi, madde ve suret, ruh ile beden arasndacevheren ittihat, mefhumlarn, klliyatn menei havas ol-mak nazariyeleridir.

Roger Bacon ngilizdir ve Fransisken tarikma men-suptur. (1214- 1294) Orta zamanlarda tecrb ilmin enbyk mmessillerinden ve en mnevver kafalardanbiridir. Simya ile de uram, fakat bunlarn en az hu-rafeye tbi olanlarndan biri bulunmu " ve zamannn enmuhakemeli adamlar arasnda saylmtr. Ziyaiyat bah-snda pek mhim keifleri vardr. Barutun icad kendisineisnat olunur. Bunun kimyev dsturu kitaplarnda mev-c u t t u r . F akat bunu araplardan alm olmas kuvvetlemuhtemeldir.

48- Medreseciliin nc devri Bu devir XIVnc asr doldurur ve XV incinin ortalarna kadar uza-nr. Felsefe ilahiyattan ayrlmaa ve ona kar mcade-


53/113

52leye balar. Guillaume df okkam (1) isimcilii yeniler;Gerson(2) ile sirrlik inkiaf eder.

(1) Okkam ou Okkam (G uillaume d') ngiliz kuakl rahiple-r inden dir. (Bunlar Saint Franois d' assise tarikina mensup olupbellarine bir kuak tutarlar) Medrese felsefelerinden biri saylr. Ken-disine malp olmaz mderris derler. Mehur bir mantk kitabtvardr. (1270 - 1347).

(2) Oerson (Jean de) Darlfnun reislerinden bulunmutur.Asrnn ilhiyatlarndan ve byk mderrislerindendir. Muasrlarkendisine pek hristiyan mderris ismini vermilerdir (1362- 1423).


54/113

Teceddt devri felsefesi49. Tecedddn sebepleri XV inci asnn niha-

yetinden XVI inci asrn nihayetine kadar devam edent eceddt devrinin felsefe hareketi, protestanlk slahatgibi din, barutun, matbaacln, Amerikann kefi gibiilm, Yunan ve Ltin yazma kitaplarnn garba gidenRumlar vastasile Avrupaya dalmas gibi edeb sebep-lerden ileri gelir.

50. Teceddt devrinin sarihleri Bir zmre,hemen medreseciler gibi, eski metinleri erheden filo-zoflardan ibarettir. Bunlar orta zamann pek malm ol-myan felsefelerine merbuttur, yahut bunlar Aristoyaokuyorlarsa, medresecerin mtalea ettikleri tayir olun-mu ve itibar metinler zerinde deil, belki arktangelmi hakik asllar zerinde tetkik ediyorlar. Pompa-nace bylece yeni Aristoya, mtalea ediyor.

Pierre Ramus, Fransz Filozof ve sarfsdr. (1515-1572) Aristoculuun hasmdr. Hakikatin msdak olarakSultann, eskilere ait nfuzun yerine akl hkim klar.Bu suretle Descartesinmbeiri olur. Reformann ilnilekrssn brakarak din teceddde taraftar oldu.


55/113

54efltnnculuu yeniletirmek istedi. Juste Lipse(l) Ruvak-lere, Chrysostome Magnen Epikrcilere baland.51. Teceddt devrinin asil felsefesi Dier birzmrede teceddt devrinin biraz fikir istiklli gsterenmtefekkirlerini buluyoruz. skenderyelilerin talebesi olanJordano bruno evvel Ruhpan snfna mensup bulun-mutur. Bunu terkettikten sonra bir mddet serseriserseri dolam ve Calvin mezhebine girmi ise de,bununla da bozumutur. Hakikatte kendisi Hristiyanlkkarsnda bir tabiat dini kurmak istiyordu. Pariste,sonra ngiltere ve Almanyada ders vermi, medreseci-ligi, Aristo mezhebini yere sermitir. Kendisi oldukakark bir vahdeti vcut mezhebi mdafaa eder. Bununiin Roma engizisyonu tarafndan takibata uryaraktevkif olunmu ve 13 ubat 1600 tarihinde diri diriyaklmtr.

Napolili bir filozof olan Vanini htibarclardan vepicare ilerdendir. lhad, tencim ve sihir ile ittihamolunmu ve zalimane bir azaptan sonra atete yaklmtr(1619). R uhun bakasn inkr ederdi. Vahdeti vcudakaildi.

Catnpanella da Napolilidir Medreseciliin aleyhindehareket etmi, tecrb tarikin mbeiri bulunmutur.Cr'etli fikirleri kendisini yirmi yedi sene zindanda ya-atmtr. Felsefesi htibarchkla srrlii mezcetmek cihet-lerini aratrr grnyor. Gne beldesi isimli bir eser

(1) Lipse (Juste) Belikal dillerciler ve ediplerdendir.(1547- 1606) Birok alimane eserlerin sahibidir.


56/113

55yazyor. Burada Efltununkine mmasil olarak muhtelifsiyas muhalcilikler arzeder.

52. pheci filozoflar Orta zamanlarn kiliseyei n a n a n ve boyun ien asrlarna mehul olan phecilik,fikirlerin ve mezheplerin olduka kark bir devri or-tasnda tekrar zuhur ediyor. 1631 de Cornlius Agrippa(l) lmin yakinsizli- i ve boluu isimli kitabn nerediyor.F a k a t phecilik, bilhassa Montaigne ile kendini gs-teriyor. Lisannn letafeti ve canll ile onu zamannmodas haline getirmee muvaffak oluyor.

Kalem tecrubelerile lyemut bir hret kazanmtr.(1533-1592) Boradeaux Parlamentosunda Mavirlik, behirde Belediye mdrl yapm, Almanyada ve n-gilterede seyahatler ederek irfann geniletmitir.Eserindebizzat kendisi ve ayni izamanda btn insaniyeti tasvirealmtr. Mabadettabi hakikatlere, vahyin, ilham rab-bannin yardm olmakszn irimee kabiliyeti olmayanakln tenakuzlarn ortaya koymutur. Ahlkta picureciolmakla beraber Rvak emellerde grnr. Bu eser,okuduklarnn bir hulsas, hatralarnn ve mahedele-rinin bir mecmuas, okuyan ve durmakszn pek derindenhakikati aratran ve mtalea eden bir ruhun ahs inti-b a l a n n d a n hasl hareket halinde bir Panoramadr. Mu-harrir, hayatn ayni zamanda hem ahidi ve hem oyun-cusudur. Ben dediimiz mefhum, onda dalgaldr ve eit

(1) Agrippsa (Cornlius) lim simyaclardan ve filozoflar-dandr. Mehur Charles - Quintin vak'anvisidir. Sihirle ittiham.olunarak hapse girmi ve sefalet iinde lmtr. (1475- 1533)


57/113


58/113

Bacon53. Baconun hayat Prancis Bacon, 1561 deL o n d r a d a domutur; mmtaz bir adliyecinin oludur.

Cambridgede okutulmutur. Fransada sefaret memurusfatile seyahatlerde bulunduktan sonra, 1592 de KraJielbabethin fevkalde meclisinde davavekili, 1653 teavam kamarasnda aza, 1617 de mhrler Nazn (AdliyeVekili) ve ksa bir mddet sonra Bavekil oldu. Venlambaronu unvann ald ve birinci Jacques tan fevkalde tah-sisat kopard. Pek ziyade haris olduundan, kiralntevecchn kazanmak iin, bu maksatla halk ezicibirtakm tedbirler ald. 1621 bidayetinde teekkl edenyeni parlamento kendisini irtia ve irtikp ile ittihametti . Memuriyetleri elinden alnd ve pek ar bir paracezasna arpld. Hkmdar verdii bu cezay kendisineiade etti, hrriyetini verdi, fakat kendisini bir dahahkmet makamna armak cesaretinde bulunmad.Bacon bu suretle hayabn inzivada geirdi; ilm taharrilerve felsef mesai ile megul oldu. 1626 da vefat etti.

54. Baconun eserleri Baz ahlk ve siyast


59/113

58eserler yazd. Bilhassa Sadakat nutuklar veya krallarnsrlan kitabn yazd. Fakat en mhim mesaisi ilimlerdem a n t k a taallk eder. limlerin byk slahatt unvanlbyk bir eser yazmak niyetinde idi. F akat bu kitapikmal olunamadi. Elimizde bundan iki tam ksm ilebaz czler vardr. Bu iki ksmn unvan udur: 1. lim-erin haysiyeti ve terakkiyat ; 2. Yeni alet, yani yenim a n t k . Evvelce de grdk ki Aristomm mantknaalet diyorlard.

55 . limlerin methi ve tasnifi Bu iki eserdenbirincisi ilimlerinin bir methini ihtiva eder. Filozof budevirde ilimlere kar yaplan din veya siyas hcumlaramukabele eder. Ondan son ra ilimlerin bir lvhasmvcuda g- etirerek bunlarn terakkisinde tearuz eden ,yekdierile karlaan sebepler gsterir, sonra ilimlerintasniflerine giriir. Bu tasnif ilimlerin teekklne yardmeden ruh kuvvetlerin taksimine istinat eder. Bylecetar ih (Tabi tarih, siyas tarih) gibi hafza, iir ve gzelsan'tler gibi muhayyile, riyaziyat ve tabiiyat gibi istidlalilimleri kabul eder. Bu tasnif, biliyoruz ki,(l) pek doruolmyan bir gre istinat eder. Bu da ruhun kuvvet"lerinden birinin ilimlerden bir snfta hkim bir hizmetgrd fikridir. Halbuki istidlal tarihte olduu gibi,muhayyile de riyaziyatta mdahale eder. Eserini ilminbize yapt ve mstakbel heyetinin yapaca iyiliklerlenihayete gtrr.

56. limlerin tariki Filozof yeni aletle bu mes'ut(1) M ra: Mustafa Namk, Mantk, S 31


60/113


61/113

69aksettirmeli, tatbik etmelidir. Yani mtala olunmasmatlup olan hdiseyi her suretle mahede olunabilmekiin kendi artlan dahilinde defaat ile husule getirmeli,sonra ortadan kaldrmal, nihayet eitlendirebilmelkiir.Bylece onun ortaya geli ve ortadan kalk artlarnbaka baka cisimlerde vaki tahavvllerini mahede et-melidir. Mantkta grdk ki, bu usul; istikrada enzat ve esas bir hizmet grr(l).57. stikra tariki lim binasn yapan nc ksm,bu vak'alardan tabiatn kll kanunlann karr. Bunlartecrbe haricinde kabl mebdeleri tasdik ile elde olunmaz.Belki vak'alann en karip mebdelerini kefetmek suretilevcuda getirilir. Bunun iin lvha tarikleri kullanr.Huz ur lvhasmda mtalea olunan hdise ile birlikte hazrolan, onun husulne vesile tekil eden vak'alar, gaybo-bet lvhasmda birlikte olarak kaybolan, hdisenin orta-dan kalkna sebep olan ahval, vak'alar; mukayese veyaderece lvhasmda, hdise ile birlikte olarak tahavvl eden,,azalp oalan vak'alar toplanr. Bu suretle yekdierinetbi olan vak'alar ve bunlar idare eden kanunlar kefohnur.

Bacon, bu suretle ilme ve bunun tariklerine dair birmkemmel nazariye vcuda getirmitir. Medresecerinsulta tariklerine mahede ve istikra tarikim mukabilittihaz eylemitir. Bu tariklerin byk limler tarafndanevvelce istimal olunduklar phesizdir; filozof kendibana onlan icat etmemitir. Fakat onlar dtsur haline

(1) Mra : Mustafa Namk, mantk, S 81


62/113

61getirmi ve mdafaa etmitir. Bizzat kendisinin dediijribi, limlerin tellal olmutur.58. Baconun talebeleri Onun talebesi arasndaCudworth(l),Puffendorf(2)vebilhassa Hobbes (1588-1679) izikretmek lzmdr. nk Baconun ihtibar tarikiniahlk ve siyas mtalealara tatbik ediyor. Fayda zerinebir ahlk mezhebi kuruyor ve yekdierine kar mte-madi harp halinde olan insanlarn ancak kendi ilerin-den birine mutlak salhiyet vermek artile bu vaziyettenkurtulabileceini iddia ediyor. Bu suretle istibdat naza-riyesi hotkm ahlka balanm oluyor.

Ruhiyatta ihsasdr. Btn ruh hdiseleri ihsaslarairca eder. Mabaadettabiiyede maddecidir. Btn hdise-lerin, hatt ilmimizin son merhalesinde maddeyi grr.

Tabiat hali, her mevcudun dierine kar mcadele-sidir. Binaenaleyh btn eller ve kuvvetler bir elde vebir kuvvette toplanmaldr.

(1) Cudworth (Ralpeh) ngiliz filozofu v


63/113


64/113

6 3ile, Encmeni Danii idare etmek zere bu memleketegidiyor. Fakat iklimin iddetine mukavemet edemiyerekorada vefat ediyor.

6O.D escartes in eser leri En balca taharriyab lemisimli bir eserinde hulsa olunacakt. Galile (1) nin da-vasn ve mahkmiyetini iitince, onunkine mmasil olan,.

(1) Oulile Mehur talyan riyaziyat, tabiiyat ve heyetlimi. Piesde domu ve Arcetride lmtr. (1564- 1642) talyadatecrb ilmin hakik miiessisidir. Pise ba kilisesinde bir duada hazrbulunurken gzleri yava yava sallanan bir aslm lmbann zerinedikilip kald. G r d ki sallanmalar, yava yava ahlarn, genilikle-rini azaltmakla beraber, daima ayn zaman devam ediyorlard. Bttsuretle bir rakkasm kk sallanmalarnn tesaviyzzaman kanununubuldu. Bununla da asma saatlerin tanziminde istifade etmeyi dnd.Mikyaslharareyi, mvazenei mayiat terazisini icat etti. Siklet kanun-larn buldu. Muasr mebhas kuvvetin mebdelerini koydu. 1609 da,Venedikte, ilk heyet drbnn ina etti, bunun vastasile de, kame-rin raks hareketini kefeyledi. Rasatlar Copernicin mesleki leminekendisini ilhak eyledi. Arzn deil, gnein seyyare lemine merkezolduunu, dier seyyareler o nun ziyasn aksettirdikleri gibi, arzn da-,onun etrafnda dndn iln etti. Bu hakikatin tedrisi medreseci-lerin ve Roma saraynn husumetini mucip oldu ve kendisini ezmekiin Copernic mezhebinin rafzma, saplm bir yol olduuna gidildi.Bu mezhebi artk tedris etmemek mecburiyetinde kalan Galile, n eistenildiye vdetti; fakat Florenceye gelince, mezhebinin hakikatineda>r btn delilleri bir kitapta toplad (1632). Bu gzel eser, engi-zisyona haber verildi. O zaman yetmi yanda (lan lim, b heyeth u z u r u n d a , diz km olarak, rafzn, sapa yolla gittini ikrar ilemezhebini deitirdi (1533). Bununla atee yaklmak cezasndan kur-tulmutu, fakat yar esaret halinde tutuldu ve Engizisyonun lnceyekadar nezareti altnda kald. Kr olarak ld.


65/113

m

kendi nazariyelerini nere cesaret edemedi. Yalnz bueserden karlm paray toplad. Bunlar da Hen-dese, Alimi Cevviye ve nkisar ziya nazariyesidir. Bun-lara da tarika dair nutuk ismile hret bulan mehurmukaddimesini yazd. Muasr felsefe, bu eserle balar.Filozof, burada, btn reylerin, btn fikirlerin pheile karlanarak derhal kabul edilmemek lzm geldiiniortaya kor, hakihate erimek iin hangi yoldan yrmeklzm geldiini gsterir. Kitabn nc ksm ahlktan ,d r d u c ve beinci ksm mabaadettabiiye ile tabiiyattanbahsediyor. Bu eser, garp leminde zihinleri medreseci-liin, orta zaman felsefesinin boyunduruundan kurtarr.Dnyorum, demek ki varm vecizesi buradadr.(1636) birka sene sonra, tarika dair nutkunun balcanoktalarn murakabeler isimli eserinde tevsi et t i . Bunlarmuhtelif filozoflar tarafndan gnderilmi itirazlar vebunlara Descartm cevaplarile intiar et t i .

Filozofun eserleri arasnda bakalar da vardr. Fel-sefe mebdeleri 1644 te nerolunmutur. nsan ve nfialtisimli kitaplar gariz ruhiyata dair ilk eserlerden biridir.

Flsefe mebdelerinde, insan bilgisinin, madd eyann,mahss lemin mebdelerinden bahseder. Ruhun infialleri(1649) bir ahlk tasladr. Filozof bunu kat' eklinde,olarak binaya vakit bulamamtr. Bunda takip ettiiyol, infialleri vazh ve mtemayiz tasavvurlara ircae t m e k t e n ibarettir.

61. Tarik Descart idare eden fikir, onun ilimhakkndaki dnnn mahsuldr. lim, ona gre, her


66/113

6 5eyden evvel vazh olmal ve yakin ifade etmelidir.Bu evsaf bize yalnz riyaziyat arzeder. Her ilim, veh a t t her felsefe riyaziyat numune ittihaz ederek binaolunmaldr.

Hareket noktas olarak, birhats vastasile, pek vazhbirtakm mebdeler kabul olunmaldr, ve bunlardantalil vastasile btn kinat hdiselerinin izah karl-maldr. Bu tarik drt kaide de hulsa olunmutur. Bun-lardan birincisi hatse ve dier de talile aittir (1).

A. Bilbedahe olduu g-ibi tamlmadika bir eyin ger-ek olduunu kabul etmemelidir. Bu mehur kaide,ahs bedahet mebdeini ifade eder ve orta zamannsulta tarikile tearuz eder.

Yani ilimlerde krkrne bir mellifin nekadar limolursa olsun szne dayanmamaldr. Ancak kendi nefsi-mize, daha dorusu kendi aklmza vuzuhla grneneylere itimat etmelidir. Bu kaide, btn medreseciliin,or t a zaman felsefesinin inkrdr. nk o zamanlarancak eski adamlarn, bilhassa Aristoaan sultasna,nfuzuna gre bir eye itikat olunuyordu.

B. Tetkik olunan mklt daha iyi halletmek iinm m k n ve matlup olduu kadar basit czlere ayr-maldr. Bu da tahlil mebdeini ifade eder.C . Azar azar, tedri ile en mrekkep olanlarn tet-kinine ykselmek zere en basit ve tamlmas en kolayolanlardan bahyarak dnceleri tertip ile sevk ve idareetmelidir. Bu da, evvelkine mukabil olarak, terkipmebdeidir.( 1) Mra: Mustafa Namik, Mantk. Sah: 19- 21


67/113

6 6 . Hibir ey unutulmadna emin bulunmak iin,

heryerde czleri tamamile tadat etmeli ve onlar pekmull surette gzden geirmelidir. Buda icmal kaide-sidir. Bilhassa mtevali tallerde faydaldr.

Bu noktada Bacon dan pek farkl olan Fransz filozofuancak talile ait kaideleri tesis ediyor ve tariknda tecribepek mahlut bir yer ayryor.

62. Umum mabadettabiiye Descartes Bilhassariyaziyatn madd aleme tatbikini hakl karma ara-trr. Mabadettabiiyesinin maksad da insan ruhile bminayni halik olduunu ve birine ait kanunlarn dierinetatbik edilebildiini ispat eylemektir. Bunun iindir kivcudu bariye ve bunun lemle mnasebetine dair burhanikame eder.

63. Tariki ek phecilie kar mcadele iin,kat' ve muhakkak bir surette burhan ile ispat olunma-m dnceleri terketmekle ie balar. Buna tarik veyamuvakkat ek denir. Havasn verdii btn malmatpheli grr. nk ihsaslar bizi aldatabilir. Kezalikhafzann hayalleri de byledir. Daima hakikati ryadanfarkedemeyiz. Bizzat istidlallerden, burhanlardan daphe eder.

64. Muvakkat Ahlk Bu suretle yklm olanbtn ilimleri yakin ifade eder esaslar zerine kurmakcihetini beklemekle beraber, ha t t hareketimizi sevk veidare etmek iin baz amel kaidelere riayette bulunmakmecburiyetindeyiz. Bunlar, ilim henz kat' eklini ver-mediinden, muvakkat bir ahlkn kaideleridir. 1. Daima


68/113

6 7

yaanlan memleketin siyas ve din kanunlarnai taat etmek. 2. teebbsleri son haddine kadar daimaihtiyat ile takip etmek. 3. Taliden ziyade daima kendinefsine galip gelmek cihetini aratrmak.

6 5 . Dnyorum, Demek ki varm En muba-lah ekke ramen, yalnz bir ey kalyor. Buda bizzatbu ekkin mevcut oluudur, yani bizim dncemizinvarldr. Dnce mevcuttur ve binaenaleyh biz debizzat mevcuduz vakas, btn Descartes felsefesininhareket noktasdr. Dnyorum, demek ki varm.Yakin ifade eden ilk kaziye budur. Kezalik en bykfelsef slahat olan Sokratm slahat da, kayde ayandr.ki,bizzat nefsimizin mahedesile hsl olmutur. En bykmabadettabi mezheplerin hareket noktas daima ruhiyatbulunmutur.

66. Vcudu Bari Filozof, vcudu mekk olanmadde lemini hesaba katmakszn Allahm varln bur-h an ile ispat etmek istiyor. Onun vcudunu ulhiyetedair bizim haiz olabileceimiz fikirlerden karyor. Vcu-diyat delil, vcdu bariyi Allahm tasavvurundan karr.Bu delil XI uncu asrda evvel Saint- Anselme tara-fndan ne srlmtr. Descartes buna daha vazh birekil vermitir. Buda bizzat mnkirlerin, mlhitlerin,Allahm vcudunu inkr edenlerin ruhunda mevcut olanAllah mefhumundan, hendes bir tarzda tali] ile kar-mak suretile, vcudu bariyi ispattan ibarett ir. Allah,tarifinin iktizas olarak, vcudu kmildir. Zat btn ke-malleri camidir.Varlk ise binefsihi bir kemaldir. Binaen-


69/113

68aleyh ondada bu kemal vardr. Bu kemal, alelade birfikirden, zihinde hsl olan bir dnceden ibaret deildir.H a ric en ve filen mevcut bir hakikattir. Bunun zerinepek ziyade mnakaa olunmutur. Ve bunlar, Kanttaraf ndan, pek mkemmel bir tarzda izah edilmitir.Maamafih basit bir mefhumdan, zihinde hsl bir aditasavvurdan bir varl karmaa imkn yoktur. bizimr u h u m u z d a , Descartes diyor ki, namtenahi ve kemalmefhumlar vardr. Bunlar, ne bizim uur hallerimizininkiafile, nede bizi ihata eden tabiatn mahedesileistihsal olunamaz. Bunlar, ancak kendilerini bize ilhamedecek bir vcudun varhile izah olunabilir. nk ovcut bizzat namtenahidir ve kemale sahiptir. Bu sfatla-rn mahlkuna da isal ile bildirir. Binaenaleyh bu dier ikidelil, zat ilhyi bizim namtenahi ve kemal mefhum-larmzn faili gibi telkki eder.

87. Bedahetin msdak ve miyar Dnyorumdemek ki varm, kaziyesinde olduu gibi, bir tasavvurun,bir fikrin hakka mutabakat vuzuhile tezahr eder.Descartes diyor ki: Vazhan gryoruz ki dnmek iinmevcut olmak lzmdr.

Bu bedahet, imdi de vcudu bar ile meruiyet ka-zanr. Btn tasavvuratmz Allahtan geldiinden, vebu itibarla vazh olduundan, ancak sadk olabilirler.Onlar n sadk olmamalar membalarnn mekkiyetiniistilzam eder. Burada bir devir vardr. nk vcudubaryi vazh tasavvurlarla ve bunlarn da kymetini Allahmsadkyetile, doruluu ile ispat ediyor.


70/113

68. Husus! mabadettabiiye Allah, biri die-r inden farkl olarak, ruh ile bedenden ibaret, iki cevheryaratmtr. Tariki ek ile, ahsmzdan btn cismanve mahsus sfatlar tarhedersek, o halde ruh nedir?Dnceden baka bir ey deildir. Ruh, dnen birvarlktr. Bedenin btn zahir keyfiyetleri, renk, suret ,ses, koku deien ve muvakkat eylerdir: Tek bir vasfdaima lbttr. Bu da tahayyzden ibarettir. Cisim, ancakmtehayyiz olan bir eyden ibarettir. Bu iki cevher, yek-dierinden mutlak surette farkldr. Descartes ruh ilebeden arasnda bir uurum gryor; bu, onlar arasndakarlkl mnasebetleri anlamaa mni olur.

69. Cz' limler Ruh felsefesi bedenden mstakilolarak mlhaza olunmu ruhun ameliyelerini mtaleaeder. Descartesin bu bapta en ziyade alka uyandranmtaleas hkme dair olan nazariyesidir. Bu, srf zihnbir ameliye deildir. cap ve tasdik, iradeye tabidir.Aklenin hududunu tecavz eden bu iradeden hata hslolur. Bunu evvelce grdk.

Tabiiyat, binefsihi mlhaza olunmu cisimlerin mta-leasidir. Descartes tabiiyatinm en ziyade alka uyandranmebdeleri halnn inkr, lemin gayri mahsur tahayyz,m a d d e n i n ataleti, girdaplar nazariyesidir. Tamamen melolan bir lemde, her tahayyz bir cisim olduundan , ha-reket ancak devran olarak vukua gelir. Nihayet btntecrb ruhiyat diyebileceimiz bir tetkik, beden ileruhun mnasebetlerini aratrr. Bilhassa infiallerin mta-leasma taallk eder.


71/113

7 070. Descartesin felsefesi Btn eseri insana ya-

kin ifade edecek bir tabiiyatn ve bilhassa bir riyaztabiiyatn tesisine doru tevecch etmitir. limleri sultat ankndan hals etmi, hdiselerin riyaz izahnda mev-cu t meziyeti gstermitir. Bu izah bugn bile devametmektedir. H a t t denilebilir ki tabiiyatlar ve kimyaclarheryerde kendisinin talebesidir. lm istidlalin mahiyetinigstererek, bize ancak vakalarn mahedesini retenBaconm eserini ikmal eylemitir.


72/113

Descartesin Talebesi71. Descartesin Hasmlar Bu felsefenin pekmhim tesiri olmutur. XVII inci asrn btn felsef m-talealar, onun mezhebine hcum etmek veya onu mda-

faa eylemek zere vcuda gelmitir. Hasmlar arasndaevvel Voetius isminde bir Holandah filozof, sonraHobbes (1588-1649) gibi Bacotan talebesi ngiliz filozof-larn buluyoruz. Nihayet Gassandi (1592-1655) , hernekadar bir papaz ise de, picuremmaddeciliini yenilemekistedi ve Descartesinftr tasavvurlarna, Aristonnn fel-sefesine iddetle hcum etti ve hret kazand. Ortayakoyduu ihsaslk mezhebi, muasr ihtibarcln hareketnoktas ve esasdr.

72. Descartesin bilvasta Talebeleri EvvelH o la n da Darlfnunlarnda, Utrecht de, Leyde de, Oro-ning de inkiaf eden Descartes mezhebi, Fransada, da-rlfnun tedrisatnda deil, ilim ve edebiyata mensupolanlarn mtalea ve muhaverelerinde intiar etti. stadniki snf talebesi oldu. Bir ksm kendisinin mezhebinihibir suretle tadil etmeksizin nerettiler. Dierleri ahs


73/113


74/113

mlhem bir slbu vardr. Mevzalar krs belatiranen yksek abidelerindendir. Hkmdarn oluna mrebbitayin olunmu, onun iin, umum tarihe dair nutkunu,Kitab Mukaddesten karlm siyasiyatm yazmtr.Bu eserinde Hkmdarlarn ilh hukukunu mdafaaetmitir. Vefatnda sonra nerolunan birok eserlerinde,iradei cz'iyesinde, (1710), mantkmda, (1726). Alaha venefse marifetinde (1722) Descartescilii mdafaa eder.Bu son eser, ruh ile bedenin mnasebetlerine dair me-rakl bir tetkiki ihtiva eder. Aristonun en derin dnce-lerini DescartescMvgz balamak cihetini aratrr. Onakarda hayvanlarn dncesini ve uurunu ortaya kor-

Fnlen (1651-1715) (1) lahiyata ait meselelerde hernekadar Bossuetye muarz ise de, felsef mnakaalardaon a yaklar. Vcudu bar isimli eseri Descartesin delil-lerini tekrar eder, fakat onun hazfettii eski ga illetlerdelilini uzun uzadya tevsi ederek, ona ilve eder.73, Malebranche Descartesin uzaklam talebe-sinden ikinci zmrede byk isim vardr. BunlardaMalebranche, Spinoza, Leibniz dir.

, Malebranche, Kardinal brulle tarafndan tesis edil-mi ve ilm tetebblere hayatn hasredecek rahipleremahsus bulunmu aratoire meclisinde rahipt i (1638- 1715)Balca eserleri tarika dair nutkun pek geni surettetevsiinden ibaret olan Hakikatin taharrisi ve mabadet-tabiiyeye dair musahabeler, Hristiyan murakabeler,tabiat ve inayeti rabbaniyedir. Kendisi hristiyan rahibive Descarte'si filozof olduundan vahye iman ile ahs

(1) Mra: Mustafa Namk. Yunan terbiyecilleri, sayfa S2


75/113

7 4

bedahet mebdeini telif etmek cihetini aratrr. Buna var-mak iin, insann akl bizzat vahiy gibi, tamamen Allahtarafndan sevkedilmek, mlhem olmak esasn kabuleder. Hibir mahlkta ne kuvvet ve ne de teebbsvardr. Yalnz Allah messirdir, yalnz hakik illet odur;bizim iradelerimiz ve tabi hdiseler birtakm adi illet-lerden ibarettir, Allahm failiyeti onlarn vesilesile teza-h r eder. Yalnz Allah dnr ve biz Allah ryet et-mek vastasile dnrz. Kendi ihsaslarmz, kendifikirlerimizi kendinde grmee Allah msaade eder.H akika t in taharrisi, muharririn en mhim eseridir.Burada Saint-Augustinn mabadettabiiyesile Descartesmtabiiyatn telif etmee alr; hatalarmzn sebeplerin-d e n , bizi hakikata gtrecek hakik tarikten bahseder.

74. Spinoza Descartesm. bilvasta iki talebesile,Ooelinx ve Clauberg{\) ile balam, Malebrancle ile pekziyade inkiaf etmi olan vahdeti vcut, Spinazanmeserlerinde kat' ifadesini buluyor. Bu filozof, 1632 tari-hinde , Portekizli bir yahudi aileden Amsterdamda do-d u . 1677 de La Hayede ld. Balca eserleri unlardr:lh siyasiyat; vahyolunmu dinlere ve ilah hukuk siya-seti mebdeine kar alm bir byk mnakaadr.Ahlk; burada davay nazariyeler ve lzimeler vastasile,yani Descartesin riyaz tarikini ifrata vardrmak suretle,"Hendeseciler tarzndaw btn felsefeyi mtalea eder.Cevherin, yani Allahm "kendi kendine mevcut olabilir

(1) Clauberg (Jean) Alman filozofu (1622- 1665) Dercartesfelsefesinin Almanyada intiarna al!mtr.


76/113

75ve anlalabilir vcud,, un tarifi, btn mezhebinin meb-deidir. lemin bidayetinde bir ilh kmil vardr. H ertrlnoksandan mnezzeh bir Allah mevcuttur. Kendisi n-m t e n h sfatlarla taayyn etmi bir cevheri vaciptir,lem, talil suretile ve vastasile, bu ilk cevherden kendikendine zuhur eder. Bir netice mukaddemesinden k-ti, onun zarur eseri ve mahsul olduu gfibi, lem deo n d a n ne'et eder. Burada kinat, mantk bir tailde,mukaddeme ile neticeler arasnda mevcut olan, bir kat 'vahdeti haizdir.

Allahin namtenahi sfatlarndan herbiri de bizatihinamtenahid i r , Biz bu sfatlardan ancak ikisini tan-yoruz. Bunlar da tahayyz ile dnceden ibarettir.Sfatlar tavrlara ayrlr. Bunlann da adedi namte-nahidir, fakat bunlardan herbiri mtenahi deildir.Dncenin tavrlar ruhlardan, tahayyzn tavrlarda cisimlerden ibarettir. nsan, bu mezhebe gre,bir dnce tavrile ittihat etmi bir ilh tahayyzdenibarettir. Byle bir mezhepte, her ey hendes vemukadderdir. Kninatta ne gayet, ne de ihtiyarvardr, her ey zaruret tahtnda vakidir

mustafa namik kucuk felsefe tarihi [1933]

Documents