Dini Arqhrmalar, Temmuz - Arahk 2010, Cilt : 13 Say1 :37 ss. 145-157

@N S ~ A ' Y A GORE ZORUNLU VE VARLIK *

GEORGE F. HOURANI

ibn Sina'm zorunlu ve miirnkiin varhk analizi ve bundan dogan & Neden k m b Ortaqajj Arap ve Latin felsefesinde meghur olduw gibi Ortaqajj felsefesinin modem tarihqileri arasmda da epeyce ilgi ve yonunu cezp etmigtir. Fakat bunlar h n Sina'm kendisi tarafindan il& konular iizerinde yazllan biitiin yorumlam igi@ albnda pek az dikkate a h g t n - . Genellikle, Gazali, ibn Riigd, h n Meymih ve Thomas Aquinas gibi Ortaqajj ilahiyatqllan goriiglerini $$a ya da Necdt'm yorurnlan iizerine temellendirirken, modem bilginler kendilerine ulagabilen me- tinlerden yararlamglardir. Gene1 bir anlama iqin bu yontem qok kotii degildir; qiinkii metinler birbirleriyle qeligmemekte ve iqerik aqlsmdan onemli olqiide or- tiigmektedir. Bununla birlikte, yazar tarafindan yap~lan sunumun ba$$mslz bir qabasmn sonucu olarak ve hiqbir surette bagka bir yorumun kopyasi olmadan, her biri, kendinden bir gey eklemektedir. Bu sebeple, ibn Sina'm k a r u t l m daha yakm analizleri ve daha dam elegtirileri iqin, bagbca yorurnlan bir bab dili iqin uygun hale getirmek ve bunlan bir yaymda toplamak arzu edilir bir gey ola- rak goziikmektedir. Biitiin bir koleksiyonun kullmgh olmasma doniik olarak ibn Sina'm zorunlu ve miimlcb konusunu tart~gtI@ birqok pasaj vardir.

ibn Sina'm bu sorular iizerine yo@mlagb@ ve k m t l m siirekli biqimde sunduB dort incelemeden qeviri parqalan seqtirn. Aym konulam daha d a w bir gekilde yer al&jji dijjer iki kitap bulunmaktadrr: el-~gdrdt ve Danigndme-i dl&. el-Igdrdt Franslzcaya qevrildil ve Danigndme 'nin bir h@ce qevirisi bugiider- de yayunland~.~ 4aii;ldaki dort metin ve el-~gdrdt Arapqa, Danigname ise Farsqa olarak ~ayrmlandi.~

Burada metinleri kronolojik bir slrada sunmak iqin hiqbir girigimde bulu- nulmah. AhtIlanan dort kitap arasmda, sadece $$a'~un, Necdt ve Risaletu'l-

* Bu makale George F. Hourani'nin "Ibn Sina on Necessary and Possible Existence", (The Philosophical Forum, v. W, no. I, Boston, 1972, ss.74-86.) adh makalesinin qevirisidir.

** Dr. Islam Felsefesi, bbozkurt2 l@hotmail.com 1 Le Livre des Directives et Remarques, Franslzca qev. A.M. Goichon (Beyrut-Paris, 1951).

2 The Metaphysics of Avicenna, hgilizce qev. P. Morewedge (New York: Columbia Uni- versity Press, 1973).

3 Arapga ve Farsqa baslular ve bavka kaynaklar iqin bkz. A. M. Goichon, "Ibn SkP', New Encyclopaedia of Islam (Leiden, 1960).

ar~ijye'den once yazil&@ru biliyoruz ve bana gore ogretilerde hiqbir degigirn emaresi goriinmemektedir. Uyulan slralama, daha basit ve lasa olandan, daha uzun ve ozenilmig tarhgmalara d o w seyreden pedagojik bir slralamadan ibarettir.

Bu dort qeviri Arapqa yazma niishalara dayanmaktadx. Cevirilerin her birin- den bahsetmeden once soylemek gerekir ki eklenen sayfa referanslan bu niisha- lara verilmigtir. El yazmalanna dazllgdmarmgtu: - bu, ibn Sina'm qahgmalaruun zenginligini gormek iqin daha genig bir girigim olabilirdi. Ban metin diizeltrneleri tahmine dayanarak yaplld~ ve bu yiizden geqici olarak diigiiniilmelidir.

Bu qeviriler her geyin otesinde kesinligi hedeflemigtir. Teknik terimleri qe- virmedeki tutarhhk siirdiiriilmiigtiir. Arapqaya daha yakm olmak gerekti@ yerde &&ce stili feda edilmigtir. Bu yiizden, h e g i n , vacibu'l-viiciid ingilizce'de kulaga hog gelmemesine ramen "varh@ zorunlulu@~~~ (necessary of existence) olarak qevrilmigtir qiinkii "zorunlu olarak var olan" (necessarily existent), "zo- runlu varhkyy (necessary being), "varo1ugu zorunlu olan" (that whose existence is necessary) gibi diger tiim qeviriler ya bir gey ekleme ya da orijinal ifadede yer alan ya da ima edilen bir geyi qlkarma riskini qok daha fazla tagmaktadxlar.m Umudum gu ki, sozlu zarafetteki her kayp, ibn Sina'm mantksal zarafetinin daha parlak bir beyam ile telafi edilecektir.

Metne ait ya da aqlklaycl birkaq not eklenmigtir, fakat ben bu argiirnanlann elegtiri, analiz ve gene1 terciime gorevlerini bagkalan tarafmdan devam ettin'ln&esi iqin bxaluyorum.

1. Uyiinu'l-mesilil, ed. M. Cruz Hernandez, Archives dYHistoire Doctrinale et Littbraire du Moyen Age, 25-26 (1950-1951), ss. 303-323.

Bu hsa inceleme geleneksel olarak Farabi'ye a t fed i i i , fakat bu eserin gim- dilerde genelilde onun stil ve iqerigine degil muhtemelen ibn Sina'nm stil ve iqerigine dayan&@ dugiiniiliiyor. Bkz. F. Rahman, Prophecy in Islam (London, 1958, ss.21-22). Bu eser, h n Sina'ya ait olmasa bile, qa@da verilen uzun paqa-

- lann argiimanlanna iyi bir girig saglar. Ayn~ makalede Cruz, Domingo Gonzalez tarafindan yap~lan Ortaqag Latin qevirisini de diizenlemigtir.

4 Arapqa 'Wcfid" kavrammm karglh@ hgilizcede "existence", "mevcfid" kavrammm karghh ise "existent" olarak yaygm bir biqimde kullmlmakta&. Nitekim Houra- ni de bu makalenin 12. dipnotunda buna igaret etmigtir. Biz ise bu ikisi iqin "varhk" kavramm kullandk. Bu kavram ikisini ifade etmese de baglam iqerisinde hangisi oldu@ anlagdmaktah. Bunun yamnda biz "necessary of existenceme kaQlIdc olarak "zorunlu varhk", "necessity of existenceme kaQhk olarak da "varh@n zorunlulu@" ifadesini; aym gekilde "possible of existence" igin "miimkiin varhk", "possibility of existence" iqin ise c'varh@ imk%u" ifadelerini tercih ettik. Bu ku l l an imlm, Arapqa orijinaline ve Tiirkqe literatiirde yaygm olan k u l l d a r a daha uygun diigmektedir. Bunlara ilaveten qeviriye gerekli olmadkga eklemelerde bulunmadk. Metin iqerisinde sadece bize ait ek ifadeler {) parantezi iqerisinde olanlard~. C.N.

Tecridu risaleti 'd-daavii kalbijye b a g W daha hsa biqimi Resailu Fdrdbi'de yayrmlandl (Haydarabad, 1926). Burada qevrilen parqada, iqerik aqlsmdan farklar kiiqiik olqiidedir.

[308] Biz diyoruz ki, varMar iki qegittir. Bunlardan biri, bir geyin kendisi diigiiniildiigiinde, onun varli@ zorunlu degldir; buy "miimkiin5 varliky' (pos- sible of existence) olarak isimlendirilir. lkincisi ise, bir geyin kendisi du- giiniildiigiinde, onun va&@ zorunludur; bu da zorunlu varhk (necessary of existence) olarak isimlendirilir. Biz miimkiin olan herhangi bir varh@ yok olarak diigiindugiimiizde, bunu takip eden bir imklinslzllk ortaya qkmaz, boylece o, varh@ iqin bir neden olmakslzm bir gey yapamaz. Ve eger o varsa, bagkaslyla zorunlu varhk olur; bu nedenle o daima, kendisiyle miimkin bag- kasl dolayslyla zorunlu varhk olan bir gey olur. Bu imklin, ya ebedi o l m , ya da her zaman degl de bazen var o l m sahibi olan ge~d i r .~

Simdi gu kabul edilemez7 ki, miimkiin geyler bir sonsuz nedenler ve etkiler zinciri veya bir iligki dairesi iqerisinde var olabilir;* onlar zorunlu bir geyde ,

smlanmahlrlar ki o da ilk varl&x. Boylece kendisiyle zorunlu varhm yoklu@ diigiiniildiigiinde bir imkklzhk ortaya qlkar. O'nun varh@ iqin ne- den yoktur ve O'nun varh- bagkaslyla olmasi kabul edilemez. 0, geylerin varh@ iqin ilk nedendir ve bu sebeple O'nun varh@ en oncelikli varl&x. 0 her tiirlu eksiklikten uzakhr; O'nun varh@ bu nedenle miikemmeldir. Dola- yslyla O'nun varh@ en miikemmel v a r W , madde, form, fiil ve erek gibi nedenlerden beridir ve O'nun zorunlu varlik olmaktan bagka bir ozii {mahi- yeti) yokhq bu O'nun za- dogasilr? Bu sebeple O'nun bir cinsi, aylnrm

5 "Miimkh'' tiim bu kisa ifadelerde "mantdcsal miimkiin" ve "kontenjan" anlamma gelir.

6 Dikkat gekilen bu iki s m f Sey, goksellerin ebedi, degi~meyen ~eyleri ve o l u ~ diinyasm var edilen veyleridir. Her ikisi de kullarulda anlamda miimkiindiir, hatta ebedi geyler kontenjan ( v a r b ) , kendi mahiyetleri icabi herhangi bir zorunlulukla var olmazlar, dolaylslyla dgsal sebeplere ihtiyag duyarlar.

7 "Lb Yeciiz" kelime olarak "izin verilrneyen." demektir. 'Yeciiz", ~eriat @ahi kanun) tarafindan izin verilen eylemler smfi igin Islam hukukunda kullarulmakla "ym&h"den (miimkiin olan) daha geniv bir qergeveye sahiptir.

8 Yani sebepler ve etkiler. Iginde aym ozellikteki olgulann, aym sebepsel ili~kilerde tekrar ettigi dongiiler soz konusudur, yoksa iginde sebepler ve etkilerin ikisinin de aym anlamda olmasl gibi, iki ve daha fazla bireysel olgunun birbiriyle bagh oldu@ bir dongii s6z ko- nusu degildir. Bkz. Necbt, ss. 235-236.

9 Quiddity: Mahiyet. individual Nature: &yet.

veya tamm yoktur ve O'nun bir kamk yoktur m a 0 her geyin kamkdlr.1° O'nun kendisiyle olan varh@ sonsuz ya da baglan@qslzdu; herhangi bir yok- sunluk O'na kangrnmgtrr ve O'nun varli@ kuwe halinde de degildir. Bu nedenle 0 , var olarnayacak bir rniimkiin degildir, 0, var l rm siirdiirecek h ip bir geye ihtiyaq duymaz ve 0 bir durumdan bagka bir duruma doniigrnez. 0 , bagka hiqbir geyin sahip ohad@ bir gerqeklik anlammda birdir.

2. Risaletu'l-argijye, Resailu ~ b n Sina iqinde, (Haydarabad, 1935), ss. 2-4.

A. J. Arberry bu boliimleri Avicenna on Theology (London, 1951), sayfa 25-28'de qevirmigtir, fakat b n Sina'nm hernen hemen rasyonel olan kamtuu lay- luyla gostermek iqin tam olarak yeterli de@ldir.

Ceviri:

[2] Birinci Ike: Zorunlu V a r h b 1spatr.

Bilesin ki, her v a r h h varli@ iqin ya bir sebebi" vardx ya da yoktur. Bir var- h@ zihinde varsaydijjmzda gerek var olmadan once (va rhba referansla), gerekse gerqekten var ken, eger bir sebebi varsa o, miimkiin bir geydir; giin- kii varh@ miimkiin o l m v a r h w imkh, onun varhga geqigi12 nedeniyle ortadan kalhlmaz. Eger ne gekilde olursa olsun onun v a r h m bir sebebi yoksa o, zorunlu v a r W .

Eger bu ilke do@ olarak kabul edilirse, ileride ifade e d e c e m iizere, var- lik {diinyasmda) var@ iqin herhangi bir sebep olmayan bir varll@n delili gudur: Bu varl~k'~ ya miirnkiin v a r W ya da zorunlu v a r W . Eger zorunlu

10 Onun k a m m reddi, onun heniiz kazan&& varh&m kamhyla qeligiyor g o h e k t e - dir. Latince terciime fazladan kelimeler iqermektedir: Neque demonstratio super ipsum (ex causa), immo est demonstratio (et causa) omnibus rebus. "Onun (bir sebep olmak balarmndan) kamh yoktur, ancak o, her geyin kamh (ve sebebi)dir." Bu o h a qeligkiyi gidermektedir, qiinkii onceki kamt, geylerin, ilk sebebini etkilemesi gibi bir sonuq dogurmugtur, oysa daha yukan bir sebepten bqlayan ve bir etki olarak ilk sebebe giden bir k m t yoktur. Ya Latin miitercim bir zorlukla kargilagh ve aqMayci kelimeler kullan& ya da onun Uyun ve Tecrid'in Arapqa el yazmasi b i d e eksik olan kelimeleri iqermigtir.

11 Sebep, bu pasajda "illetY'ten aqlk bir gekilde aylrt edilmemektedir. Her ikisi de "cause" (sebeptneden) olarak terciime edilmi~tir. Bkz. A. M. Goichon, Lexique de la Langue Phi- losophique d'Ibn Sinl, (Paris, 1938), boliim W, sebep ve illet.

12 DuhQluhu fi: Bu aym zamanda "inclusion in" (dahil olma) anlammdadrr. Fakat ibn Sina hemen altta miimkiinlerin varhga "dahil oldu@mu/&di@ni/geqtigini" (entering into) soy- lemektedir. Boylece onlar var olmayandan olurlar, slrf varhm bir varhk alarundan degil. Bkz. Risaletu'l-argiyye, s. 4: "varhktan onceki mahiyetin varh& yoktur." Bkz. Fazlur- rahman, "Essence and Existence in Avicenna.", Mediaeval and Renaissance Studies, 4 (Oxford, 1958), ss.1-16, ve A History of Muslim Philosophy iqinde, Wiesbaden, 1963- 1966), I, 484-486; P. Morewedge, The Metaphysics of Avicenna, Yorum; 'cPhilosophical Analysis and Ibn Sinl's 'Essence-Existence' Distinction", Journal of the American Orien- tal Society, 92 (1972), ss. 425-435.

13 el-MevcBd, existent olarak okunur; matbu olamda: el-vucQd, existence olarak okunur.

varhk ise bununla ilgili problemimiz hemen sonuqlarm. Eger rniimkiin varllk ise miimkiin varlik, ancak onun varh- yoklugUna tercih eden bir sebepten dolayi varhga gelir14* Diger yandan eger onun sebebi de miimkiin var& ise ve aym gekilde birbirine b a r n olan pir] miimkiider [serisi] soz konusu olur ki, bu dururnda kesinlikle hiqbir varhk olmayacakhr; qiinkii [3] varsay-

bu ~arlIk'~*, kendinden once bir sonsuz varM~Iar'~* [serisi] olma- d&qa var olmaz, bu ise kukilns~zh. Bu yiizden miidcider bir tiir zorunlg varhga daymlar.

lkinci k e : $am Yiice Olan'm Teklig

~qiincii k e : O'nun Sebeplerinin Reddi.

Bu, birinci ilkenin bir sonucudur. Bil ki, zorunlu varll&n hiqbir gekilde sebe- bi yoktur. Sebeplerin dort qegidi va rh : Bir ~ e y h varh@.nm kendishden ol- d ~ @ [varhga geIdifji] etkin sebep; bir geyin u@ma varhk kazan&& ereksel ve tamamlayici sebep; bir geyin kendisinde varhk kazan&@ maddi sebep; ve bir geyin v a r l l m kendisinde olugtu@ formel sebep.. . . [4] dyleyse goyle deriz: O'nun fail sebebinin olma&@nm -bir aqk- k t i gudur ki; gayet 0, varh@ iqin bir sebebe sahip olmw olsayd yaratihg bir var&I7 olurdu, hllbuki o sebep zorunlu v a r W . Boylece O'nun fail sebebi- nin olma&@ ortaya konduysa, bu bizi gunu dQiinmeye gotiiriir: O'nun mahi- yeti O'nun bireysel dogaslh yani O'nun varh@&, ve 0 ne cevherdir ne de a r azh ve v a r M a birbirinden alan, bir yonden zorunlu varllk, bir yonden de miimkiin varhk olan (bu gekilde) iki varhk da olmas~ kabul edilemez.

O'nun mahiyetinin Kendisinden ayn olmaylp O'nun varh@ ile O'nun ger- qekli@inl* aym oldu@nun bir k t ~ gudur: O'nun vmh@ O'nun gerqeklig- nin aymsl olmasay&, O'nun varh@ O'nun ge rqek l iw bir ilintisiig olurdu. Ancak, ilintili olan her gey sebeplidir ve sebebi olan her gey de bir sebebe

14 1 1. dipnot. bakuuz.

15 12. dipnota bakuuz.

16 12. dipnota bakuuz.

17 Bdis-en; nomalde var edilmig (generated) anlammdadu, fakat bu ibn Sina'nm tiim koz- molojisiyle qeligmektedir. Onun kozmolojisinde var edilenlerin yam sua sebepler de ebedi geylere ihtiyaq duyar: h e k olarak bkz. Uyunu'l-mesail, s. 2, ktte, 5. not. oyleyse "hi%- dis-en" burada daha genig bir anlamda yani b q h bir yerde "el-hudh ez-zab' "essential origination" olarak isimlendirilmig olan geyi iqeren anlamda kutlamhg olmahdx.

18 Himself z3tih.i (kendisi). Zi%t aym zamanda "essence" (6z) anlamma da gelir. Reality: H*t.

19 Araz olarak ok&ur. Haydarabad niishaslnda nefs "self' vardx ki ciirnleyi kendisiyle geligir yapmaktadu. Takip eden ciimle, "ilintisel her gey" burada araz'm uygun dQM@ne ipucu vermektedir. ibn Sina diger geylerde varlrk bir ilintidir demek isternektedir. Fakat ilinti burada 6zel bir anlamda anlq~lmalldu, var olan maddelerin ilintileri olarak degil.

muhtaqtu; ve bu sebep ise ya O'nun mahiyetinin d~gmdadr ya da O'nun mahiyetiyle am&. Eger dlgmda ise, 0 , zorunlu varhk olamaz ve bir etkin sebepten ba&mrz olamaz. Eger sebep, mahiyet ise sebebin tam olarak var olmas~ gerekir ki bagka bir geyin varh@ onunla var olabilsin, fakat v a r W onceki mahiyet, varhga sahip de@ldir, ve eger o {mahiyet), boyle bir once- likli varhga sahip olsay&, ikinci bir varllga ihtiyaq duyrnazh. Bundan dolay~ soru, tekrar bu [onceki] varlrMa ilgili hususa gelip dayam: Eger var& mahi- yete ilinti olmugsa, bu nereden gelmig ve nasd ona ba~llanrmgtu?

Boylece zorunlu varhk 01- bireysel dogasm O'nun mahiyeti o l d u h O'nun herhangi bir etkin sebebinin olma&@ ve mahiyet diger geyler iqin ne ise varhm zorunlulumun da O'nun iqin o oldu@ ortaya konmq oldu. Buradan gu d u r n aqlkqa ortaya q ~ h g t u ki, zorunlu varhk hiqbir gekilde diger varMara benzemez, qiinkii O'nun dIgmdaki tiim geylerin varh@, (ken- dilerinin) mahiyetlerinden bqkadr?'

3. el-Necdt, ed. M. S. Kurdi, 2. ed. (Kahire, 1938), ss. 224-227,235.

Bu metinlerin boliimleri, A. M. Goichon tarafindan tam olarak Fransucaya qevrildi: Ld Distinction de 1 'essence et de 1 'existence d'aprh fin Sind (Avicenna), (Paris, 1938), ss. 159-163, 166-167. Tam bir Latince terciimesi N. Carame tara- findan yap11dI: Avicennae Metaphysices Compendium, (Rome, 1926), ss. 66-70, 91-93.

Boliim: Zorunlu ve Miimkiin Kavramlarmn Aqlldanmas~.

Zorunlu varlrk, bir imkhsrzhk soz konusu olmakslzln yoklu@ dQiiniileme- yen v a r b . Miimkiin varhk ise bir imkhsulik soz konusu olrnakslzln var- h@ ya da yoklu@ dibiiniilebilen v a r W . Zorunlu varllk varolwu gerektirir. Miimkiin varlrk, varl~k ya da onun yoklu@ gibi bir tiir gereklilige sahip ol- mayandr. (Bu bizim bu baglamda "miimkiin varIrh:;'la kast etti- geydir; buna karghk miimkiin varlrMa "potansiyel halde olan" da kastedilebilir ve -daha once "mantdc~~ boliimiinde ayrvlth olarak verildigi gibi- "miimkiinyy gerqekte var olan her geye y~klenir.)?~

Sonra, zorunlu varlrk, kendisiyle {zatxyla) veya kendisiyle olmadan zorunlu olabilir. Kendisiyle zorunlu varhk olan ken,disi dolaylsiyla olancl~, b q k a s ~

20 "Mahiyeti(hi)" geklinde okunur. Haydarabad niishaslnda "mahiyeti" geklindedir. 21 Yani Sifa'mn. Nec2t7m man& iizerine biiliimii yoktur. [Ancak bugiin elimiz.de bu-

lunan Nec2t'm man& biiliimii vardur. Bkz. ibn Sina, Nec;it, Negretu'l-Mektebeti'l- '

Murtadaviyye, Tahmn, Tarihsiz, s. 3-96; aynca bkz. Hayrani Altmtq, ibn Sina Metafizigi, Elis yay., Ankara, 2008, s. 27. C.N.]

dolayslyla degildir, yani o oyle bir geydir ki, yoklu@nun varsayilmasmdan bir imkhslzhk ortaya q h . Diger yandan, kendisiyle zorunlu olmayan var- hk, kendinden bagka bir gey on $art konursa, zorunlu varhk olur. brne*, 4, kendisiyle zorunlu varhk degildir, fakat 2+2'nin f m ediliginde zorunludur, ve yanma, kendisiyle zorunlu varhk degildir, ancak dogal aktif bir giiciin, dogal pasif bir giiq ile temas~, yani yakan ile yaldanrn temas~ fan; edildiade zorunludur.

Boliim: Kendisiyle Zorunlu Olan Bagka Bir Seyle Zorunlu Olamaz. Bqka Bir Seyle Zorunlu Olan, Miimkiindiir.

Bir geyin aym zarnanda hem kendisiyle zorunlu hem de bqka bir geyden dolay zorunlu olmasi kabul edilemez. (&dcii eger diger gey kaldmhsa ya da varhg dikkate a h a z s a , giiphesiz ya 0 n u 2 ~ varh&m zorunlulu& etkilen- rnemig olarak k a l a c w ve bu yiizden onun varh- zorunlulu& bagka bir geyden dolayi olmayacaklx, ya da onun v a r h m zorunlulu& kalmayacak ve bu yiizden onun v a r h m z o d u l u & kendisiyle olmayacaktrr.

Bqka bir geyden dolayl zorunlu varhk olan her gey, kendisiyle miimkiin var- W, qiinkii bagka bir geyden dolay zorunlu varllk olanlam v a r m m zorunlulu& ban baglanb ve iligkilere dayam ve baglanb ve iligkinin ele alullg~, bag1ant.l ve iligkiye sahip olan tiim geylerin ele alullgmdan farkhdx. Sonra, varhjjm zorunlulu& ancak bu baglantmn ele aluvgi ile kurulur. Bu yiizden bir geyin tek bqma ele aluvgi, v a r h b zorunlulu@mu ya da var- hjjm imkikm ve yahut da varhjjm i m k i h l z h m gerebe l id i r . Ancak varhjjm imkans~zh@m gerektirmesi kabul edilemez, qiinkii varh@ kendi- siyle inddmlz olan her gey bqka bir geyden dolayl bile olsa var olmaz. ... [226]. . . .23 {Aym gekilde) varhjjm (kendisiyle)" zorunlulu@nu gerektiren bir varhg da gerektiremez, qihkii daha once soyledi$miz iizere, eger bir geyin varhg kendisiyle zorunlu ise onun v a r h m zorunlulu& bagkasmdan dolay olamaz. Bu yiizden geriye, kendisinin goz oniine aluunas~yla onun miinrkiin varhk olmasi kalmaktadx. Buna kargddc, bu bqkasi (denen) gey- le iligkisinin eklenmesinin goz oniinde bulundurulmasiyla, o zorunlu varhk olur, bu bagkas~ (denen) geyle iligkisinin kesilmesinin goz oniine a h s l y l a o imkihlz varW olur, fakat kendisi, kendisiyle dQiiniildii@inde, koplsuz olarak, m i . varhk olur.

Boliim: Zorunlu Olmayan, Var Olmaz

22 Yani ilk geyin. 23 225. sayfami son sabnndaki "ve 11 en yekiinel'den 226. sayfanm ikinci sabnndaki "fi

haddiha9'ya kadiuki yer editiir tarafindan, bqka bir diizenli karut iqinde ilgisiz ve kanglk bir ilave olarak, parantez i~erisine a h g t l r . Bu satm atlayarak onu izlemig 01du.m.

24 Anlarmn tam olmasl iqin '%i zatihi" ifadesi eklenmelidir.

Bu yiizden aqlktrr ki, bagka bir geyden dolayl zorunlu olan her varllk, kendi- siyle miimkiin varhbr. Bunun tersi de soylenebilir, bundan dolayi kendisiy- le miimkiin elan her varllk, eger varh@ meydana gelmigse, bagka bir geyden dolayl z o d u varhktr; qiinkii giiphesiz bu {varlik), ya gerqekten gerqek bir I

varhga sahip ohah& ya da gerqekten gerqek bir varhga sahip olmamahdu - fakat buy gerqekten gerqek bir varhga sahip olarnaz qiinkii bu durumda o, imkhslz varhk OIW-;~ bu yiizden geriye onun gerqekten gerqek bir varhga sahip ohas1 kah. Ve bu durumda onun varh@ ya zorunludur ya da zorunlu degildir. Fakat varh@ zorunlu olmayan, hrill [sadece] miimkiin v a r W ve onun varh@ yoklu@ndan aylrt edilemez; ve onun bu durumu ile ilk durumu araslnda hiqbir fark yoktur, qiinkii o, varh@ndan once de miimkiin v a r w ve gimdi 0, onceki durumu ile aym durumdadu. Bu yiizden, gimdi eger onun yeniden yapll&@ varsaylhsa, bu [yenilenme] d w u ile ilgili yerinde bir soru sorulabilir: Bu, miimkiin var& m& yoksa zorunlu varlik rmdu? Eger miimkiin varhk olsay&, ve bu dunun onceden de geyin [slrfl imkamnda ol- say&, gimdi yeni hiqbir durum do@naz&. Fakat eger onun varh@ zorunluysa ve oncel bir geyden dolayl zorunlulqtmhyorsa, lyeni] durumun va.rh&, bu oncel geyden dolay1 zorunludur ve bu durum g e y i ~ ~ ~ varhga qhgmdan bagka bir gey degildiq bu yiizden onun varhga qhgl zorunludur.

Aynca, her m- varhk ya kendisiyle var olur ya da birtakun sebepler ykiinden var olur. Eger kendisiyle var olmqsa, o miimkiin varhk dejjil, zorunlu v a r W . Egeibir sebepten dolayl var o l q s a , ya onun varh@ o sebebin var oldugu her m a n zorunludur ya da sebebin varhbdan onceki halinde kah, fakat bu imkhsudu. Bu sebeple onun varh@ sebep var olduw miiddetqe zorunludur.

[227] Bu *den& ki kendisiyle miimkiin varlik olan her gey, ancak bqka bir geyden dolayl zorunlu v a r W .

[235] Boliim: Zorunlu Varhw Ispa13

Hiq giiphe yok ki varWd7* vardu ve her ~ a r l i k ~ ~ * ya zorunludur ya da miimkiindiir. Eger o, zorunluysa, zorunlunun varh@ aranan sonuq olarak bir

25 0, veyin meydana gelmig varli- varsaydmasl ile gerqekte var olmamasl arasmda bir qeligE;inin olduwu kast ebedikqe, gerqekte varbk sahibi olmayan geyin niqin miimkiin ~arWr olamayaca@ bana gcire aqlk degildir. Bu noktada Ibn Sina'ya yonelik daha f d a elegtiri iqin b h . Goichon, Distinction, S. 163.

26 Yani etkinin.

27 12. dipnota b-.

28 12. dipnota b-.

kerede dognilamr. Eger o, miimkiinse, miimkiiniin varh- zorunlu v a r W bitti@ni gosterece@z. bncelikle, agagya baa onciilleri kuracam.

Bunlardan biri gudur ki, kendisiyle miimkiin olan her geyin, aym zamanda kendisiyle miimkiin s m s u miktardaki sebeplerinin olmasi i r nkbudr . Bu, onlann hepsinin, ya beraber var olmalanndan ya da beraber var olmama- lanndan dolayik. Eger bunlar, aym zamanda sonsuz miktarda beraber var degillerse, fakat geqici bir seride var oluyorlarsa -bunun tartigmasm sonraya bxakacaw. Eger beraber var oluyorlarsa ve aralannda herhangi bir zorunlu varhk da yoksa, giiphesiz bu toplam, boyle bir toplam olarak, ister sonlu ister sonsuz olsun, ya kendisiyle zorunlu v a r b ya da miimkiin v a r b . Oyley- se eger o, kendisiyle zorunlu varhk olup fakat ogelerinin her biri miimkiin ise, zorunlu varhk miimkiin varwann birlegimi olur ki bu saqrnadr. Eger o, kendisiyle miimkiin v a r k a , toplam, varolug iqin varhli;l b&edecek bir geye ihtiyaq duyar. Bu da toplama ya Qgtan ya da iqten o l a c h . Eger iqten- se, ya bir oge zorunlu varhk o l a c h , hilbuki onlann her biri miimkih idi [varsayld~], oyleyse bu saqmadx. Ya da bu oge rnijmkiin varhk olacak ve t o p l m varh@ iqin bir sebep olacak, halbuki toplamm sebebi, bagta onun parqalarmn -ki kendisi de bu ogelerden biridir- varhB iqin bir sebep olur, bu durumda bu oge kendi v a r l ~ m sebebi o l a c h . Bu imkbsuh; fakat bu doiju olsayh bile, bir yonden istenilen sonuq olurdu; qiinlcii kendini var etmeye yeten her gey zorunlu var&, -hilbuki o zorunlu varhk degildi [var- sayhyordu]- bu da saqrnadr. Bundan soma geriye kalan, toplama (varhk verenin) Qgsal olmasldr ve bunun miimkiin bir sebep olmasi i m k b u d r , q W biz bu toplamda biitiin nedenleri, miimkiin va rMm bir araya getirdik; bu yiizden bu (sebep) ona Qgsaldr ve kendisiyle zorunlu v a r b . Bundan dolay, biitiin m W e r , bir sebepte, zorunlu v a r W sonlandullh ve hiqbir miimkiin varl~@ s m s u saylda miimkiin sebepleri yoktur.

4. $$a: liahiyat, ed. G. C. Anawati ve digerleri (Kahire, 1960), c. I, ss. 37-39, Birinci Risale, Altmci Boliim.

Bu pasaj A. H p a n n tarafindan (A. Hymann ve J. J. Walsh, eds., Philosophy in the Middle Ages, New York, 1967, ss. 240-242) dikkatli bir gekilde terciime edilmigtir. Yeni bir qevirinin temel amaci, bu ve onceki pasajlar araslnda kelime uyumu sa&uxdctr. Biqok yerde benim terciimem, Hymann'nikinden kelimele- rin otesinde f a r k l ~ l q ~ .

[34] Boliim: Zorunlu Varhk ve Miimkiin Varhk ~zer ine Olan Aqlklamaya Giriv; Zorunlu Varh@ Sebebi Yoktur; Miimkiin Varhk Sebeplidir, Zorunlu Var& VarhB BBalumrndan Kendisi Digmdaki Seylere Denk Degildir ve Bu Varhk Hususunda Bqka Seylerle figkili Degdir.

Daha onceki konumuza donerek deriz ki: Zorunlu varhk ve miimkiin varligm her birinin kendilerine ozgii ozellikleri vardlr. Dolayisiyla goyle deriz: Varhk a l m a d6hil olan geyler, akli bir aymmla iki hsma aynlabilirler. Bunlardan

I

ilk, kendisi dikkate a h d l m d a varhmda zorunlu olmayandr. Onun varh- &un imkanslz olmadlgl da aq*, aksi taktirde varhga dahil olamazdl. Bu [hsm] qey, imkh sahasmdah. Diger h s m ise kendisi dikkate a h Q W d a varhgl zorunlu olandlr.

Oyleyse deriz ki: Kendisiyle zorunlu varhm sebebi yoktur, buna kargillk kendisiyle miimkiin varlIW sebebi vardr. Kendisiyle zorunlu varlk, butiin yonlerinden zorunlu v a r W . Zorunlu varhgm varhjjmn bqka varma denk olmasi, boylece ikisinden her birinin varlrldannrn zorunlulu@nda digeriyle egit olmas~ ve birbirlerini gerektirmeleri mihnkiin degildir.29 Onun {zorun- lu) varlI& herhangi bir qokluii;u bmdmnasi kabul edilemez. Yme zorunlu varkga ait olan gerqekligin herhangi bir gekilde paylagilmasi kabul edilemez. Boylece bizim bu iddialanrmzdan gu sonuq ortaya q l k , zorunlu varllk gore- li, deggebilir, qoklu dewdir, ya da kendine ozgii olan varhk piqimiyle] ilgili bir p a y l q m soz konusu dealdir.

[38] Zorunlu varli@ sebebinin olmadIgl a q h . (Xddi zorunlu varhjjm, varhgl iqin bir sebebi olsaydl, varhgl bu sebepten dolayl olurdu. Fakat her ne zaman bir geyin varhg~ bagka bir geyden dolayysa, o, bqka bir qey degl de kendisi balurmndan diigiiniiliirse, varllk onun iqin zorunlu olmaz; ve her ne zarnan bir gey, bagka bir geyden degl de kendisi bakmmdan dugiiniiliirse, varhk onun iqin zorunlu olmaz, o kendisiyle zorunlu varhk deBldir. Bundan dolayi, gu a q h ki, kendisiyle zorunlu varh& bir sebebi olsaydl, o, kendi- siyle zorunlu varhk olmazd~. Boylece zorunlu varhm sebebinin olmadlgl q i k h olmugtur.

Ve bundan gu aqkqa ortaya q~krmgtx ki; bir qeyin hem kendisiyle z o d u varWi olmas~ hem de bagka bir gey dolay~siyla zorunlu varhk olmasi kabul edilemez. (XdG varlIB ba~kasi dolaysiyla zorunlu olsaydl, diger gey ol- makslzm var olmasi uygun olmazdl ve her ne zaman bqka bir gey olmaks~zm var olmas~ uygun degilse, varh@m kendisiyle zorunlu olmasl imkhilzdtr. [Bunun tersine], eger o, kendisiyle zorunlu ise, o var ol-d0 ve bqka

29 'Yeteliizemk''. Bhz. Goichon, Lexique, s.v. 'Telrizeme". "Zoruniu olarak birbirine e~ l ik eden" de@l (Hyman).

30 Hasala Kendisiyle zorunlu o1an~11 ebedi oldugu hususunda, zamanda var etmeye y6nelik bir ima yoktur.

(var1iii;m) zorunlu hhgi, onun varh@ iizerinde herhangi bir etkide bulun- marmgtr; [oysaI3' bir geyin varh@ iizerinde, bagka bir geyin etkisi oldu& z&an, onun [soma gelenin] varl~@ kendisiyle zorunlu olamaz.

Aynca herhangi bir gey, kendisi dolayslyla dQiiniildiimde o, miirnkiin . v a r W , onun varh@ da yoklu& da bir sebepten dolayidu-. (Sinkii eger o

var oluyorsa, varhk ona yokluktan ayngmg olarak gelmigtir, ve eger o var olmuyorsa, yokluk ona v a r b apgmg olarak gelmigtir. Bu durumda ka- qmlmaz gekilde bu iki d ~ r u m d a n ~ ~ her biri, ona ya bagkaslndan gelir ya da bagkaslndan gelmez. Fakat eger bagkaslndan gelirse, o bagka gey sebeptir, buna kargihk eger bagka geyden gelmiyorsa (bu kendisiyle zorunlu v a r W , tahmin ettigimiz gibi kendisiyle miimkiin varhk de@ldi~-.)~~ Boylece ortaya qhuaktadu- ki; var olmarmg ve soma var olan her gey, kendisi &gmda kabul edilebilir bir gey tara-findan belirlen~nigtir.~~ Ve yokluk iqin de d m am&.

(hkii bu belirlenim iqin ya o geyin mahiyeti yeterlidir ya da yetersizdir. Eger onun mahiyeti iki dur~mdan~~ ' herhangi birisi iqin yeterli ise, o da [39] gerqeklegiyorsa, o gey kendisiyle mahiyetinde zorunludur, oysa onun zorunlu olma&@ varsayhgh ki bu saqmadu-. Eger onun mahiyetinin v a r l ~ @ ~ ~ o gey iqin yetersiz, ama [o] kendisinin varh@m eklen~Ii@~~ bir gey ise bu durumda onun varh@, kendisi degil bagka bir geyin varl&ndan dolay olmahdu- ki bu gey onun sebebidir, bundan dolay onun bir nedeni vardir. 0yleyse ozetle, iki durumdan biri, kendisi yiiztinden degil fakat bir sebepten dolayi onun

Sayfa 38% 8. ve 9. saQr1mda metin s h b h & . Kahire niishasmda gunlar vardur: Velev wecebe bi-zatihi, 11 hasala. Ve 11 te'sire li-icabi'l-gayri fi viicudihi'l-led yu'essiru gayrehu fi viicudihi.. . asgati olasl deggiklikle manay tamamlarnak iqin p~ okuma ve harekeleme onerilir: Velev wecebe bi-zatihi, 11 hasala, ve 11 te'sire li-icabi'l-gayri fi viicudihi. (Ve)'l- lezi yuYessiru(hu) gayrehu fi viicudihi.. . Ben bu varsayma gore terciime ettim.

Yani var 014 (existence) ve var olmay~glyokluk (non-existence).

Miiteakip tandaki bir ciimle kamt~ tamamlarnaya muhtaqtr: (fe huve vficibu'l-vuciidi bi- d th i , gayru mumkini'l-vuciidi bi-zatihi kema ferednahu)

Tahassasa bi emrin c%zh bi-gayrihi. C%zh, (admissible=kabul edilebilir) kelimesi, uy- gun degl gibi giiriiniiyor. Hiirkin, (external+$) daha uygun ve yaam oiarak daha yakm olmaktadlr.

26. dipnota bakuuz.

Metinde vuciid "existence" var. Fakat mahiyetin varha qeyin varha iqin yetersizdir de- mek yanl~gtu. Viiciid yerine, "doga" (natura) veya hususiyet (character) rnanasmdaki bir kelimeye ihtiyaq duyulmaktadu.

Be1 emrun @fu ileyhi vuciidu dtihi. Et, "kendi" (self) veya '82" (essence) anlamma gelir. 62 (essence) de burada manay tamamlar, fakat bu pasajda d t diizenli olarak "ken- dim (self) anlammda kullmhgtr.

iqin zorunludur. Bildigin iizere varhk unsuru,3* bir sebep edinmektedir ki buy varh&.n sebebidir, diger yandan yokluk unsuru da bir sebep edinmektedir ki bu, varhk unsuru iqin sebebin var olmamasidx.

Biz deriz ki; [mbkiiniin] bir sebeple ve o sebeple baglanbh olarak zorunlu olmasi gerekir. Ciinkii eger o z o d u olmazsa, sebebin varha durumunda ve o sebeple baglana olmas~ durummda, o heniiz [sadece] miimkiin olur, ve onun iki durumdan biriyle belirlenmig ohadan hem var hem yok oldu- & kabul edilebilirdi. Ve batta] sebep var oldu@.mda, o, yeni bagtan uqiincu bir geyin v a r h b a ihtiyaq duyar, bu uqiincu geyle onun iqin yokluk yerine var& veya varhk yerine yokluk belirlenirdi; oyle ki bu gey, bwka bir sebep olur; ve bu kamt sonsuza dek siiriip giderdi. Fakat sonsuza dek siiriip gitse [bile], bu {siiriip gitmeye) ramen, onun varh@ kendisi iqin asla belirlenmez ve oyle ki onun iqin varllk asla soz konusu olmazh. Bu da imkbs~z&, bu imkhlzhgm nedeni yalmzca sebepler zincirinin sonsuza dek siimesi degil, (qiinkii bu qerqevede, boyle bir siiriip gitrnenin imkhslz olup olma&@ gup- helidir.) daha qok kendisiyle belirlenebildigi herhangi bir siiriip gitmenin var olmamasi&, oysa onun mevcut oldu@ var sayrlrmgh. Dolayls~yla, bu durum doijularnaktadx ki, varh& mmiimkiin olan her Vey, sebebiyle iligkili olarak zorunlu olmaddcqa var olmaz.

38 el-Ma'na'l-vucfidi. Ma'na, ( W d e a , kavram=concept) kelimesinin klasik anlarm burada uygun degildir, qiinkii b n Sina, bii sebebi olmak anlaaunda gerqek varhga gBndermede bulunmakhdr. "Attribute-=aitelik" (Hyman) daha uygundur, fakat varllb araz olup iize eklendim ima etmektedir. ' P a c t o ~ u r " be1irsi.z bir kavramdrr ve tiyleyse qo@nIukla ma'na demektir, 6zellikle de ortaqag felsefi kullan~mrnda.

Did Araghrmalar, Eyliil-Aralk 2009, Cilt: 12, s. 35, ss. 7-29 da yaylmlanan Ab- dulvahit & M M o G L u - Y ~ ~ ~ ~ ~ CELIK' e ait "Evlilik Hayatmda &skanghk - Dindarhk bqkisine PsikolojikYaMqm" adh makalenin kaynakqasi baslu hatasi neticesinde ya- ymlanmarmgtu: Soz konusu hatadan dolayl oziir diliyor ve kaynakqayl ~irndi y a p -

Iiyoruz.

Aktosun, Yasemin Yalqi (2009), Evli misiniz Egli misiniz?, 3. Bash, Timag Yaymlan, 1s- tanbul. Ankan, N., Y. Giilderen ve T. Giilsevin (2000), Golden Dichonary, Alhn Kitaplar Yayievi, Istanbul. Arslantiirk, Zeki (1997), Araghrma Metod ve Teknikleri, 3. Bash, &AV, Istanbul. Atkinson, R.,A. Richard, S. Edvard, B. Daryl ve H. Susan (2008), Psikolojiye Girig, Cev., Yavuz, Alagon, A.rkadag Yay, Ankara. Baymur, Feriha (1994), Gene1 Psikoloji, 12. Bash, hk115~ Yaymevi, Istanbul. Blevis, Marcianne (2010), fiskanq& Cev., Igil A y k Sel Yaymclhk, Istanbul. Carrel, Alexis (1997), b a n Denen Meqhul, Hayat Yaymlan, Istanbul. Cuceloglu, Dogan (2008), b a n ve Davramgl, 17. Bash, Remzi Kitabevi, Istanbul. Celik, Ydmaz (2010), Genq ve Yetigkin Evlilerde &skanqh@n Din Psikolojik Tahlili, Ba- sllmarmg Yiiksek Lisans Tezi, Sakarya Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisu. De-, Andaq (2006), "Yakm Qgkilerde fiskanqhk: Bireysel, iligkisel ve Durumsal De- gigkenler", Tiirk Psikiyatri Dergisi, Yll 17, Say1 3, s. 18 1-191. . ____-_ , Andaq (2008), "Duygusal ve Cinsel K~skanqhk Aqls~ndan Temel Cisiyet Far&- IMan: Evrimsel Yaklaglm ve Siiregelen Tarhgmalar", Tiirk Psikiyatri Dergisi, Y11 19, Say1 3, s.300-3009. Dogan, D. Mehmet (1996), Biiyiik Tiirkqe Sozliik, kz Yaymclhk, Istanbul. Erol, Zebra ve Sa&r Gudiicii, Funda (2006), Talanhh hklar, Timq Yaymlan, Istanbul. Goka, Sema ve Goka, Erol(2008), Kaddar, Erkekler, &lklar, Timq Yaymlan, Istanbul. Hayta, Akif (2002), 'ibadetler ve Ruh Sagha', Editor: Hokelekli, Hayati, Genqlik Din ve Degerler Psikolojisi, Ankara Okulu Yaydan, Ankara. Holm, G. Nils (2004), Din Psikolojisine Girig, Cev., Abdiikerim Bahah, b a n Yay, is- tanbul. Hokelekli, Hayati (2002), 'Xlskanqhk", Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, Tiirkiye Diyanet V& Yaymlan, C.XXV, Ankara. -- ___--_ , Hayati (2005), Din Psikolojisi, 6. Bash, Tiirkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, Ankara. . _____ ___ , Hayati (2008), Psikolojiye Girig, Diigiince Kitabevi Yaymlan, Istanbul.

Karasar, Niyazi(2003), Bilimsel M h r m a Yontemi, Nobel Yaymlan, Ankara. Kimter, Nurten (2002), "Dini hang, ibadet ve D u r n Umutla Qgkisi UzeMe", Ed.: H. Ho- kelekli, Din ve Degerler Psikolojisi, Ankara Okulu Yaymlan, Ankara. Koq, Mustafa (2002), Ergenlik Doneminde Dua ve ibadet Psikolojisinin Ruh Sagh@ UzeM- deki Etkileri, Basilmamg Yiiksek Lisans Tezi, Uludag hi. Sosyal Bilimler Emtitiisii. Koylii, Mustafa (2004), YetigkhUc Donemi Dm E$timi, DEM Yaydan, istanbul. Koknel, O., 0. Kurban ve B. Giiler (2007), Psikoloji, Alhn Kitaplar, Istanbul. Kula, Naci (2001), Kimlik ve Din, Ay~g~gl Yayinlan, Istanbul.

Merkle, Rolf (2006), Iskanplrk , Cev., Cigdem Gok, SagU Yaymlan, ~stanbul. Olega, Yuri (2007), &skanp& Cev., Sabri Giirses, Merkez Kitaplar, Istanbul. Onur, Bekir (2006), Geligim Psikolojisi, imge Kitabevi, Istanbul. Osho, (Bhajwan Shree Rajneesh)(2008), Duygular, Cev. A.Sangeet, Ganj Yay., Istanbul. Peker, Hiiseyin (2000), Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaasl, Samsun. Pines, Ayala Malach (2003), Agk ve &skanp& Cev., Canan Yonsel, Okyanus Yaymlan, 1stanbul. Sayar, Kemal(2008), Ruh Hali, 4. Bash, Tim3 Yaymlan, Istanbul. Selpuk, Ziya (2005), Geligim ve O@enme, 13. Bash, Nobel Yaym, Ankara. Sungur, Mehmet Z. (2009), Sen, Ben ve Ararmzdaki Her Sey, Goa Y a p , Istanbul. Sentepe, Ayge (2009), Y a g W Doneminde Temel Problernler ve Dini Baga Cikma, B a s h a - rmg Yiiksek Lisans Tezi, Marmara ~niversitesi Sosyal Bilimler EnstiKisii. Sentiirk, Habil(2008), ibadet Psikolojisi, 2. Bash, k Yaymcihk, Istanbul. Tarhan, Nevzat (2009a), Kadm Psikolojisi, 45. Bash, Nesil Yaymlan, Istanbul. ----- , Nevzat (2009b), E v W Psikolojisi, 6. Bash, Tiinag Yaymlan, Istanbul. ---- , Nevzat (2009c), b p Psikolojisi, Timag Yaymlan, Istanbul.

Uysal, Veysel(2006), Tiirkiye'de DindarWrr ve Kadm, Dem Yaymlan, Istanbul. Yavuz, Kerim (1986), 'Din Psikolojisinde Metot Meselesi ve Yeni Geligmeler", Atatiirk u.~.F.D, Sayl:7, Erzurum, 1986, s.153-185. Yawzer, Haluk (2002), Cocuk Psikolojisi, 22. Bash, Remzi Kitabevi, ~stanbul. Yoriikoglu, Atalay (2007), Genplik CaB, 13. Bash, Ozgiir Yaymlan, 1stanbul. ---- , Atalay (2008), Cocuk Ruh Saghgt, 29. Bash, Ozgiir Yaymlan, htanbul.

Internet KaynaWan: Deniz, Nuti, "kisilik bozukluklari kaca ayrilir", http://www.turkcebilgi.net~cesitlilkisiselgeli- sim~7308.htmI,31.03.2010. Kaya, Nihat, "esler araslnda kiskanclik" http://www.panik-atak.com/ 15.03.2010. Y a m , Mehmet, "kiskancligin esas sebebi ne?", http:l/ www.mahmure.ekolay.net Iiliskiha- talaril7754016128.01.2011. http://www.masalca.comlbayanlara-ozel~l31747-kiskanclik.html, 17.09.2010.

Dini Ara$mnalar, Mayls-ABstos 2009, c:12 S:34, ss. 97-1 14 de Hasan Aslan ait "Din Psikolojisi Aqlsindan hsanda Yarahci Dii$iince" adh makalenin kaynakqas~ baslu ha ta s~ neticesinde yaymlanrnarmgtu: Soz konusu hatadan dolayl oziir diliyor ve kaynakqayl gimdi yaymhyoruz.

Adler, Alfred, (1983), Kigilik Bozukluklan Ve Toplumsal Biitiinlegme, Cev.: B. Corakgl, Say Yay.: Istanbul. Adler, Alfred, (1977), ham Tanuna Sanati, Degah Yay.: Istanbul. Akyiiz, Vecdi (1994), Biitiin Ycnleriyle Asr-I Saadette Islam, Beyan Yay.: Istanbul. Alexander, Robert. J (1964), &sad2 ~ a h m Esaslan, Cev.: A.T. Payashoglu, Tiirkiye M.G.T.Yay.: Ankara. Arat, Melih (2006), Slra Dqi Yagama Becerileri, Varhk Yay.: Istanbul. Argyle, Michel And Hallahmi, Benjamin Beit. (1975), The Social Psychology Of Religion, Routledge: Boston. Ank, I. Alev (1990), Yarabcddc, Kiiltiir BakanlrB Yay.: Ankara. Ankan, Semra (2004), Girigimcilik, Siyasal Kitabevi: Ankara. Arslan, Hasan (2008), Ekonomik Kakmmada Dinsel Tutum ve Davramglann Cift Yonlii Rolii, Dokuz Eyliil hi. S. B. Enstitiisii, basllmmg doktora tezi. Aslan, Cengiz (2008), Tiirk Yurdu Der. Haziran, Cilt: 28, Say. 250. Ayeri, Burhan (2009), Zaman Tuneli, *am Gazetesi (Pazar Eki), 6 AraIk. Baden, Margaret A. (1994), Dimensions Of Creativity, The Mit Pres. Baymur, Feriha (1994), Gene1 Psikoloji, h i a p Yay.: Istanbul. Bergson, H. (1997), Giilme, M.E.B.Yay.: Istanbul. Bilim Ve Teknoloji Ansiklopedisi, Copyright @1991, Milliyet Yay.: htanbul. Binbagioglu, Cavit (1982), EEiJtim Psikolojisi, Binbqioglu Yay.: Ankara. Buscagha, Leo 1985, Yagamak, Sevmek Ve Ogenmek, Cev: Kasap, Nesrin, inbil;ip Kitabe- vi: Istanbul. Celayir, Sacit (Tarihsiz), &m Onciileri, An Baslmevi, Konya. Ciiceloglu, Dogan (2002), 1gimizdeki Biz, Remzi Kitabevi, Istanbul.

-- ..A

Davies, Pkhppa (2007), Evreka! Giindelik Hayatta Yarabci Zeka, Pegasus Yay.: Istanbul. De Bono, E. (1993), Serious Creativity: Using The Pover Of Lateral Thinking To Create New Ideas, Harper Collins, London. Demirel, Siileyman (1991), I s l h Demokrasi Laiklik, Miil&atlar: Giilegyiiz, E h m , Yeni Asya Yay.: Istanbul. Diesner, Rhett (1984), The Creative Child And Adult Quarterly. Vol: 1- No: 1. Dogen, Saban, (1984), Miisliirnan Bilim Onciileri Ansiklopedisi, Yeni Asya Yay.: htanbul. Diikmen, &tiin (1996), fletigim Cabgmalan Ve Empati, Sistem Yay.: Istanbul Ergin. 0, Nuri (2009), Sov Tv. 1 A&stos 19 Ana Haber.

* Ersoy, Mehmet Akif (2006), Safahat, C a w Yay.: Istanbul. Fromm, Erich (1994), Sevginin Ve Siddetin KaynaB, Cev. Y. Salman, N. Igten, Payel Yay.: Istanbul Gegtan, E.,(1999), Varolug ve Psikiyatri, Remzi Kitabevi. Istanbul.

* Giirses, ibrahim (2001), Kolelik Ve Ozgiirliik Araslnda Din, Arasta Yay.: Bursa Hargraves, D. J (1977), "Sex Roles h Divergent Thinking" Journal Of Educational Psycho- \..

logy. Vol: 47.

Harlak, Hacer (2000), Onyarglar Psikososyal Bir bceleme, Sistem Yay.: Istanbul. Haydar, Ali (Tarihsiz), Tiirklerin Deniz Harp Sanatma Hizmetleri Hoffer, Eric (1995), Kesin hanqhlar, hn yay.: Istanbul. Hokelekli, Hayati (2009), 1slhn Psikolojisi Yaz~lan, Dem Yay.: Istanbul. Isaksen, Murdoc (1993), Understanding And Recognizing Creativity, Ablex Publishing Cor. lkbal, Muhammed (1984), Islhnda Did Diigiincenin Yeniden DoBgu, Bir Yay:: ~stanbul. Ipek, Merih (2006), Istatistige Girig h- Olasihk Ve Tiimden Gelimci ~statistik, Be@ Yay.: htanbul. Kaptan Sairn (1989), Bilimsel Aragtnma Ve GBzlem Teknikleri, Rehber Yay.: Ankara. Kayabah, Ismail - Aslanoii;lu, Cemender (1973), Tarihte Tiirk Ordusu, T.KD.,Say: 130,131,132, Ankara. Konrapa, M. Zekai (1980), Peygamberimizin Hayah, Milli Egtim Basmevi, Istanbul. Koknel, 0zcan (1985), Kigilik, Altm Kitap Yay.: Istanbul. Leonard Dorothy, C. Swap Walter, 2005, Kivilc~mlar Uqugurken Ekip Cahgmasmn Bqan Klavuzu, Cev.: I. Bingol, Optimist Yay.: fstanbul. Lipschutz, Seymour (1990), (Schaum's Outlines) Faktoriyel: Olasihk, Cev.: H. Kutluk Oz- giin, Nobel Yay.: Ankara. Mac Kinnon, D.W (1962), "The Nature And Nurture Of Creative Talent" American Psycho- logist. Vol: 17. May, Rollo (1976), The Courage To Create, Bantom Boks. May, Rollo 1998, Yaratma Cesareti, Cev.: Alper Oysal, Metis Yay. Istanbul, S. 67.

Mc Graw, Phillip C. (2004), ~zbenlik, Cev.: Plnar Ocal, Altm Kitaplar Yay.: Istanbul. Nef, J0hn.U (1970), Sanayilegmenin Kiiltiir Temelleri, Cev.: Erol Giingor, M.E.B. Bslmevi: Istanbul. Onen, Levent ve Tiiziin, Burak (2005), Motivasyon, Epsilon Yay.: Istanbul. Ozalanci, Cengiz (2004), Islamda Bilimin Yiikseligi Ve Cokiigu, Otopsi Yay.: Istanbul. Ozcan, Hanifi (1998), MIti8dide Bilgi Problemi, Marmara U. 1. Fak. Vakfi Yay.: Istanbul. Oztuna, Yihaz (1969), Tiirkiye Tarihi, C. 4, Istanbul. Patric, C (1955), What Is Creative Thinking, N. Y, Philosophical Lib. Inc. h a , Enver Tahir (2004), YarabcihD Geligtirme TeknUeri, Birlegik Mat.: hmk. Rokeach, M. (1960), The Open And Closed Mind, Basic Boks: New York. Runco, Mark. A (1993), "Operant Theories Of Insight, Originality And Creativity", Ameri- can Behavioral Scientist, Vo1.37. Schultz, Duane. P ve Schultz, Sydney. E (2002), Modem Psikoloji Tarihi, Cev: Y. Yasemin, Kahiis Yay.: Istanbul. Sevinq, Necdet (1985), Osmanhm Yiikseligi Ve Cokiigii, Hamle Yay.: htanbul. Spock, David (2000), Yarabci Diigiince Giicu, Cev.; E. Yildrz, Golge Yay.: Istanbul. Sungur, Nuray 1992, Yarahcl Diigiince, Ozgiir Yay.: Istanbul. Sapolyo, E. Behnan (1996), Topquluk, T.K.D. Say 46, Ankara. Sirin, M. Ruhi, (2008), Diinyaya Giilen Adam, Kok. Yay.: Ankara. Titiz, Tmaz (2007), 'Yarabclhk" (Konferans), Dokuz Eyliil m. Cahgtay, 10 Mart, Desem. Torrance, E.P. (1962), Guiding Creative Talent, Englewood Cliffs Prentice-Hall, New-York Tiirkeg Giinay, Umay (2002), Tiirk Yurdu, Der. Cilt. 22, Say. 182. Ulutiirk, Veli (1995), Kur'h-I Kerim'de Yaratma Kavram, h a n Yay.: Istanbul. Wallace, 0 (1960), Test Of Creative Thinking And Sales Performance h A Large Depart- ment Store, Minnepolis Center For Continiation Study, Univ. Of Minn. Wllcox, Lynn (2001), Sufizm Ve Psikolojisi, Cev.: 0. Orhan, b a n Yay.: Istanbul. Yanbast~, Giilgun (1996), Ki~ilik Kuramlan, Ege. 0. Edebiyat. Fak. Yay.: h.