Đn tÜrevler ĐÇeren yasa di Şi - ankara Üniversitesi
TRANSCRIPT
i
TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ
ANKARA ÜN ĐVERSĐTESĐ
SAĞLIK B ĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ
AMFETAM ĐN TÜREVLER Đ ĐÇEREN YASA DIŞI
ÜRETĐLM ĐŞ TABLETLER ĐN KROMATOGRAF ĐK VE
SPEKTROSKOPĐK YÖNTEMLERLE ANAL ĐZLER Đ
Sevda (SAĐN) DÜLGER
DĐSĐPLĐNLERARASI ADL Đ TIP ANAB ĐLĐM DALI
ADL Đ KĐMYA ve ADL Đ TOKSĐKOLOJ Đ BĐLĐM DALI
DOKTORA TEZ Đ
DANI ŞMAN
Prof. Dr. Gülin GÜVEND ĐK
2008-ANKARA
ii
iii
ĐÇĐNDEKĐLER
KABUL ve ONAY.................................................................................................. ii
ĐÇĐNDEKĐLER ...................................................................................................... iii
ÖNSÖZ .................................................................................................................. vi
SĐMGELER VE KISALTMALAR....................................................................... vii
ŞEKĐLLER ............................................................................................................ ix
ÇĐZELGELER..........................................................................................................x
1. GĐRĐŞ .................................................................................................................1
1.1. Bağımlılık Yapıcı Maddelere Ait Genel Bilgiler ......................................9
1.1.1. Bağımlılık Yapıcı Maddelerin Genel Tanımı .......................................9
1.1.2. Madde Bağımlılığı ................................................................................9
1.1.3. Bağımlılık Çeşitleri.............................................................................10
1.1.3.1. Psikolojik (Psişik) Bağımlılık ................................................10
1.1.3.2. Fiziksel Bağımlılık .................................................................10
1.1.3.3. Yoksunluk Belirtileri..............................................................10
1.1.3.4. Tolerans..................................................................................11
1.1.4.Bağımlılığın Toplum Üzerine Etkileri.................................................11
1.1.5.Madde Bağımlılığı Türleri...................................................................12
1.2. Amfetaminler.....................................................................................14
1.2.1. Amfetaminlerin Tarihçesi ...................................................................16
1.2.2. MDMA (3,4-metilendioksimetamfetamin) (ekstazi)..........................19
1.2.3. MDMA’nın Nörobiyolojik Etkileri ....................................................22
1.2.4. Amfetamin Türevi Maddelerin Üretim Metotları...............................24
1.2.4.1. Metamfetamin Sentezi............................................................26
1.2.4.2. Amfetamin türevi uyarıcı maddelerin sentezi ........................27
1.3. Analiz Teknikleri........................................................................................28
1.3.1. Bağımlılık Yapan Maddelerin Analizleri ...........................................28
1.3.2. Kromatografik Yöntemler ..................................................................29
1.3.3. Kromatografik Uygulamalar...............................................................31
1.3.3.1. Kromatografide Nitel Analiz..................................................31
1.3.3.2. Kromatografide Kantitatif Analiz ..........................................32
1.3.4. Gaz Kromatografi (GC) ......................................................................34
iv
1.3.4.1. Gaz-Katı Kromatografi (GKK) ..............................................35
1.3.4.2. Gaz-Sıvı Kromatografi (GSK) ...............................................35
1.3.4.3. Gaz Kromatografi Uygulamaları............................................39
1.3.5. Gaz Kromatografi ile Spektroskopik Yöntemlerin Birlikte
Kullanımı ..........................................................................................41
1.3.5.1.Gaz Kromatografi-Kütle Spektrometri (GC-MS)....................41
1.3.6. Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi Cihazı (HPLC) ........................43
1.3.6.1. Hareketli faz sistemi................................................................43
1.3.6.2. Pompalama sistemi .................................................................45
1.3.6.3. Numune enjeksiyon sistemi ....................................................45
1.3.6.4. Kolon sistemi ..........................................................................45
1.3.6.5. Dedektörler..............................................................................47
1.3.6.6. HPLC yöntemleri ....................................................................47
1.3.6.7. HPLC’nin uygulanması...........................................................48
2. GEREÇ ve YÖNTEM........................................................................................50
2.1. Gereçler .....................................................................................................50
2.1.1. Kimyasal Maddeler .............................................................................50
2.1.2. Ekipman ..............................................................................................51
2.2. Ön Hazırlık Đşlemleri ................................................................................52
2.2.1. GC-MS ve GC Analizlerinde Kullanılan
Çözeltilerin Hazırlanması....................................................................52
2.2.2. HPLC Analizlerinde Kullanılan Çözeltilerin
Hazırlanması .......................................................................................53
2.3. Analiz ve Yöntemler .................................................................................53
2.3.1. GC-MS Analiz Şartları........................................................................53
2.3.2. GC Analiz Şartları..............................................................................54
2.3.2.1. Sıcaklık Programı Optimizasyonu ..........................................54
2.3.2.2. Çözücü Optimizasyonu ...........................................................55
2.3.3. HPLC Analiz Şartları ..........................................................................55
2.3.3.1. Taşıyıcı Fazın Optimizasyonu ................................................55
2.3.3.2. Dalga Boyu Optimizasyonu ....................................................56
2.3.3.3. Kolon Optimizasyonu .............................................................56
2.3.4. Fiziksel Đnceleme ................................................................................57
v
2.3.5. GC-MS Đle Analizler ...........................................................................57
2.3.6. GC ile Analizler ..................................................................................57
2.3.6.1. GC ile Nitel Analizler .............................................................57
2.3.6.2. GC Analiz Metodu Validasyonu.............................................58
2.3.6.2.1. Doğrusallık.....................................................................58
2.3.6.2.2. Tekrarlanabilirlik ...........................................................58
2.3.6.2.3. Geri Kazanabilirlik.........................................................58
2.3.6.2.4. Hassasiyet.......................................................................59
2.3.7. HPLC ile Analizler..............................................................................59
2.3.7.1. HPLC ile Nitel Analizler.........................................................59
2.3.7.2. HPLC Analiz Metodu Validasyonu ........................................59
2.3.7.2.1. Doğrusallık.....................................................................59
2.3.7.2.2. Tekrarlanabilirlik ...........................................................59
2.3.7.2.3. Geri Kazanabilirlik.........................................................60
2.3.7.2.4. Hassasiyet.......................................................................60
3. BULGULAR......................................................................................................61
3.1. Fiziksel Đncelemeler ..................................................................................61
3.2. GC-MS ile Nitel Analizleri .......................................................................63
3.3. GC Analiz Metodu Geliştirme ve Metot Validasyonu..............................65
3.3.1. Metod Validasyonu .............................................................................70
3.3.2. Hassasiyet............................................................................................72
3.4. HPLC Analiz Metodu Geliştirme ve Metot Validasyonu.........................73
3.4.1. Doğrusallık..........................................................................................73
3.4.2. Metot Validasyonu..............................................................................73
3.4.3. Hassasiyet............................................................................................74
4. TARTIŞMA .......................................................................................................75
5. SONUÇ ve ÖNERĐLER.....................................................................................79
ÖZET......................................................................................................................80
SUMMARY...........................................................................................................81
KAYNAKLAR ......................................................................................................82
ÖZGEÇMĐŞ .................................................................................................87
vi
ÖNSÖZ Uyuşturucu maddelerin üretimi, kullanımı ve madde suiistimali sorunu diğer
ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de gün geçtikçe artmaktadır. Uyuşturucu maddeler
sorunuyla mücadelede önemli etkinliği olan kurumlardan birisi de, bu maddelerin
analizini yapmakla yükümlü olan laboratuvarlardır. Laboratuvarda uyuşturucu
maddelerin saptanması ve tanımlanmasının yapıldığı gibi madde suiistimalinin de
aynı şekilde saptanması ve tanımlanmasının ve olaylar arasında bağlantı kurulması
gerekir. Bu çalışmada da hedeflenen ana amaç ta uyuşturucu ile mücadelede
gösterilen çabalara küçükte olsa bir katkıda bulunmaktır.
Tez çalışmam süresince beni her konuda değerli bilgi, düşünce ve
deneyimleriyle yönlendiren, desteğini esirgemeyen, benden umudunu hiç kesmeyen,
her yönüyle örnek aldığım ve bana Ankara Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü
Laboratuvarlarını açan Ankara Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Müdür Yardımcısı,
Sayın Hocam Prof.Dr. Tülin SÖYLEMEZOĞLU’na,
Çalışmalarıma gösterdiği ilgi, anlayış ve titizliğiyle değerli Hocam Prof. Dr.
Gülin GÜVENDĐK’e ,
Çalışmalarımı yürüttüğüm Erzurum ve Ankara Kriminal Polis Laboratuvarı
Müdürlükleri imkanlarından yaralanmamı sağlayan Sayın Kriminal Polis
Laboratuvarları Dairesi Başkanı Seyit DEMĐRCĐ’ye,
Çalışmamın son zamanlarında yardım ve desteklerini esirgemeyen değerli
arkadaşlarım Emrah DURAL ve Görkem MERGEN’e,
Bana olan inançlarını hiç kaybetmeyen, bu günlere gelmemi sağlayan Canım
Annem ve Canım Babam’a,
Saygı ve sevgilerimi sunarım.
vii
SĐMGELER VE KISALTMALAR
MSS................................................Merkezi Sinir Sistemi ATS ...............................................Amfetamin tipi uyarıcılar GC-MS...........................................Gaz Kromatografisi-Kütle Spektroskopisi GC .................................................Gaz Kromatografisi FTIR ..............................................Fourier Dönüşümlü Đnfrared Spektrofotometresi MDMA........................................... 3,4-metilendioksimetamfetamin ∆9-THC ......................................... 9-tetrahidrokannabinol LSD ...............................................Liserjik asit dietilamid CSA ...............................................Controlled Substances Act DEA ...............................................Drug Enforcement Administration HHS ...............................................The Department of Health and Human Services MDA ............................................. 3,4-metilendioksiamfetamin MDEA............................................ 3,4-metilendioksietilamfetamin P-2-P .............................................. 1-fenil-2-propanon BMK ..............................................Benzil metil keton 3,4-MDP-2-P ................................. 3,4-metilendioksifenilaseton PMK ..............................................Piperonil metil keton HPLC ............................................Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi LOD .............................................. Limit Of Detection (Dedeksiyon Limiti) LOQ .............................................. Limit Of Quantitation (Tayin Limiti) RSD................................................ Relative Standard Deviation (Bağıl Standart
Sapma)
Std Spm..........................................Standart Sapma (Standard Deviation)
viii
UV-Vis ...........................................UltraViolet Detector (Ultraviyole Detektör)
Ort .................................................. Ortalama
Ppb .................................................Parts Per Billion (Milyarda bir parça)
ppm.................................................Parts Per Million (Milyonda bir parça)
ix
ŞEKĐLLER
Sayfa No:
Şekil 1.1. Amfetaminin molekül formülü ............................................................14 Şekil 1.2. Çeşitli logolu ekstazi tabletleri. ...........................................................19 Şekil 1.3. Ekstazinin molekül formülü.................................................................21 Şekil 1.4. Ekstazi üretim şeması. .........................................................................24 Şekil 1.5. Leuckart reaksiyonu ile amfetamin üretimi .........................................25 Şekil 1.6. Hidriodik asit-kırmızı fosfor metodu ile metamfetamin sentezi ..........26 Şekil 1.7. Birch Đndirgemesi metodu ile metamfetamin sentezi...........................26 Şekil 1.8. Heterojen katalitik indirgemesi ile metamfetamin sentezi...................27 Şekil 1.9. Gaz ve sıvı kromatografi teknikleri .......................................................30 Şekil 1.10. Bir gaz kromatografi cihazının şeması ................................................35 Şekil 1.11. HPLC akış diyagramı...........................................................................43 Şekil 3.1. Kloroformda çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi .........................63 Şekil 3.2. Metanolde çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi .............................63 Şekil 3.3. Đzooktanda çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi ............................64 Şekil 3.4. N-hekzanda çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi...........................64 Şekil 3.5. Toluende çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi ..............................64 Şekil 3.6. MDMA alanına göre kalibrasyon eğrisi grafiği ...................................66 Şekil 3.7. 1 mg/mL MDMA standardı GC kromatogramı ...................................68 Şekil 3.8. Kafein alanına göre kalibrasyon eğrisi grafiği .....................................68 Şekil 3.9. 0.8 ug/mL kafein standardı kromatografisi ..........................................69 Şekil 3.10. Tabletlerin HPLC’de nicel analizleri ...................................................72
x
ÇĐZELGELER
Sayfa No:
Çizelge 1.1. 2006 yılında yakalanan ekstazinin yıllara göre dağılımı ................5 Çizelge 3.1. Tabletlerin fiziksel özellikleri ........................................................61 Çizelge 3.2. Alıkonma Süreleri ......................................................................... 65 Çizelge 3.3. MDMA kalibrasyon standartları değerleri .................................... 65 Çizelge 3.4. Tabletlerin nitel ve nicel analizleri................................................ 66 Çizelge 3.5. Kafein kalibrasyon standart değerleri ............................................68 Çizelge 3.6. Tabletlerdeki kafeinin nicel analizi................................................69 Çizelge 3.7. Seçilen tabletlerin GC ile nicel analizleri.......................................70 Çizelge 3.8. Gün içi tekrarlanabilirlik ...............................................................70 Çizelge 3.9. Hassasiyet Çalışmalarından Elde Edilen Veriler ...........................71 Çizelge 3.10. HPLC için MDMA kalibrasyon standart değerleri ........................72 Çizelge 3.11. Seçilen tabletlerin HPLC ile nicel analizleri ..................................73 Çizelge 3.12. Gün içi tekrarlanabilirlik sonuçları................................................73 Çizelge 3.13. Hassasiyet Çalışmalarından Elde Edilen Veriler ...........................74 Çizelge 4.1. GC ve HPLC sonuçlarının değerlendirmesi...................................77 Çizelge 4.2. Her iki teknik için LOD ve LOQ değerleri ....................................77 Çizelge 4.3. Benzer fiziksel ve kimyasal özellikteki tabletler ...........................78
1
1. GĐRĐŞ
Đnsanlar tarih öncesi devirlerden beri davranış, düşünce ve duygularını etkileyen
maddeleri keşfederek kullanmışlardır. Bu maddelerden bilinen en eskileri afyon,
esrar, kokain, meskalindir. Bitkisel kökenli bu maddeler önce dini amaçlarla ruhsal
durumu değiştirme ve savaşlarda cesaret verme amacıyla kullanılmıştır. Modern
bağlamda uyuşturucu madde, kişiden kişiye değişen kavramdır. Bazılarına göre zinde
olmak ve hayatını devam ettirmek, bazılarına göre ise yaşamın zorluklarından ve tek
düzeliğinden kaçmak ve bazı insanlara göre ise, hayatını sonlandırma aracıdır.
Genel olarak uyuşturucu maddeler terimi; doğrudan Merkezi Sinir Sistemini
(MSS) etkileyerek duygu ve davranışlarda değişikliklere yol açan, uzun süreli
kullanımlarda alışkanlık ve bağımlılığa yol açan, bağımlı hale geldikten sonra
alınmaması durumunda psikolojik ve fiziksel tepkilere neden olan maddeler için
kullanılır. Çoğu kez bu terim, etkileri uyuşturucu olmayan uyarıcılar (stimülanlar),
hayal gördürücüler (halusinojenler) ve yatıştırıcılar (depresanlar) maddeler için de
kullanılan genel bir terimdir. Aslında uyuşturucu kavramı suiistimal edilen
maddelerin bir alt kolu olarak tanımlanmalıdır. Bu çalışmada yasal kısıtlılığı olan
uyuşturucu ve suiistimal edilen maddeler yerine “bağımlılık yapıcı madde” terimi
kullanılacaktır.
Bağımlılık yapıcı maddelerin üretimi, kullanımı ve madde suiistimali diğer
ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de gün geçtikçe artmaktadır.
Ülkemiz ise, bulunduğu coğrafi konum itibariyle eroin, afyon, baz morfin,
esrar, kokain ve sentetik uyuşturucu maddeler ile bu bağımlılık yapıcı maddelerin
imalinde kullanılan ara kimyasal maddelerin kaçakçılığından, kullanımından ve
imalinden etkilenmektedir. Ülkemizi etkileyen afyon ve türevi uyuşturucu
maddelerin (eroin, afyon ve baz morfin) kaynağını, 2005 yılında dünya genelindeki
yasa dışı afyon üretiminin %89’unu karşılayan Afganistan oluşturmaktadır.
Birleşmiş Milletler Uyuşturucu Kontrol Programı (UNDCP) tahminlerine
göre dünya üzerinde 180 milyon kişi bağımlılık yapıcı madde kullanmakta; bunların
144 milyonu esrar, 29 milyonu amfetamin tipi uyarıcı, 14 milyonu kokain, 13.5
2
milyonu afyon türevi (bunun 9 milyonu eroin) maddelere bağımlıdır (World Drug
Report, 2000).
ABD'de, her yıl 20.000 Amerikalının ölümüne neden olan bağımlılık yapıcı
maddelerden kurtulmak için, sadece sağlık koruma sistemine harcanan para yıllık 15
Milyar ABD-$’ı kadardır.
Her yıl Đngiltere'de yasadışı bağımlılık yapıcı maddeleri almak için 6 milyar
£ bu tür maddeleri satan satıcılarına verilmektedir (http://www.bbc.co.uk/hi/english
/uk/newsid_1590000/1590827.stm).
Đran'da ise bağımlılık yapıcı maddeleri kullanan yaklaşık 2 milyon kişi bu
maddeler için her yıl 281 milyon 250 bin ABD-$ harcamaktadır
(http://www.ntvmsnbs.com/news/52258.asp).
Dünya üzerinde yasadışı ticaretinden kaynaklanan yıllık 400 milyar ABD-$
bağımlılık yapan maddelerin geliri olduğunu düşünürsek, bu tehdidin ulaştığı
boyutları daha iyi kavrayabiliriz (NY:UNODCCP, 1998).
Bağımlılık yapıcı maddelerin kullanımının ciddi bir problem olduğu ülkeler,
toplumun asli unsuru olan insanı kaybetmekle kalmamakta, toplumsal umutlarını ve
geleceklerini de yitirmektedir.
Bağımlılık yapıcı maddelerin kullanımında hedef kitle 15-25 yaş grubundaki
gençlerdir. ABD'de yapılan bir çalışmada, lise son sınıf öğrencilerinin, %50'si
okuldan mezun olmadan önce en az bir defa yasadışı maddeyi denediğini
söylemektedir. Türkiye'de ise, Yeniden Sağlık ve Eğitim Vakfı'nın yaptığı
"Sigara, Alkol ve Madde Kullanım Yaygınlığı" araştırmasında, bu tür maddeleri
deneme yaşı 13 olarak bulunmuştur (http://www.ntvmsnbc.com/news/141606. asp).
Bağımlılık yapan maddeleri satan tacirler bu kitleyi etkilemek ve bu tür
maddeleri cazip göstermek için her yolu denemektedir. Örneğin; en son
Avustralya'da üstünde süpürgeyle uçan Harry Potter'ın olduğu ekstazi tabletlerin
görüldüğü rapor edilmiştir (http://www.ntvmsnbc.com/news/141606.asp).
3
Kenevir bitkisi hemen hemen her ülkede yetiştirilmektedir. Diğer yasadışı
bağımlılık yapan maddelerin aksine esrar kullanıcıları kendi maddelerini kendileri
üretebildikleri için kenevir bitkisi üretimi çok yaygın ve dağınıktır. Örneğin;
Hollanda kapalı ortamlarda kenevir bitkisi yetiştirme konusunda öncü olmuş ve
günümüzde en az 20 Avrupa ülkesi için çok önemli bir bağımlılık yapıcı maddelerin
kaynağı olmuştur. Doğu Avrupa için Arnavutluk benzer rol oynamaktadır. Ama yine
de bunlara rağmen toz esrar kaçakçılığının en büyük kısmı Avrupa’ya Fas’tan
yapılmaktadır. Afganistan ise, afyon tarlalarının yanında yetiştirdiği kenevir
bitkisiyle dünyada ikinci büyük toz esrar üreticisidir (KOM Raporu, 2006).
Dünya genelinde kokain maddesi Bolivya, Kolombiya ve Peru’da üretilmekte
ve bu ülkelerden tüm ülkelere dağıtımı yapılmaktadır. Dünya üzerinde kokain
üretimi aynı kalmasına rağmen kokain yakalanmaları artmıştır. Potansiyel kokain
üretimi 2005 yılında 910 tona ulaşmıştır.
Amfetamin tipi uyarıcılar (ATS), amfetaminleri (amfetamin, metamfetamin),
ekstazi (MDMA ve türevi maddeler) ve diğer sentetik (metkatinon, fenetilin)
uyarıcıları kapsamaktadır. UNODC’nin dünya genelindeki ATS üretimi için 2004
yılı tahmini yaklaşık 480 tondur. En çok ekstazi üretimi ve yakalaması Avrupa’da
yapılmaktadır. 2005 ve 2006 yıllarında ülkemizde meydana gelen sentetik bağımlılık
yapan madde (kaptagon ve ekstazi toplamı) olayları karşılaştırıldığında; 2006 yılında
yakalanan madde miktarlarında %71,9’luk bir artış meydana gelmiştir. Ülkemizde,
bağımlılık yapıcı maddelerin kaçakçıları tarafından gerçekleştirilen ekstazi
kaçakçılığı, kaptagon kaçakçılığının aksine iç tüketime yönelik olarak
gerçekleştirilmektedir. 2002 yılında ekstazi yakalanan il sayısı 14 iken, 2006 yılında
bu sayı 65’e çıkmıştır. Bu durum ülkemizde ekstazi kullanımı ve kaçakçılığının her
geçen yıl hızlı bir şekilde arttığını göstermektedir (KOM Raporu, 2006).
Dünya’da 29 milyon insan amfetamin, 10 milyon insan ekstazi
kullanmaktadır. Europol’un 2000 yılı verilerine göre; Avrupa Birliğine üye ülkelerde
ele geçirilen ekstazi tabletlerde 1999 yılına göre %50’den fazla artış görülmüştür.
Avusturya’da %420, Finlandiya’da %390, Yunanistan’da %1803, Đrlanda’da %163,
Đtalya’da %86, Hollanda’da %50, Đspanya’da %64 ve Đsveç’te %152 olarak anlamlı
bir şekilde artış olmuştur (Gimeno ve ark., 2003).
4
Diğer bağımlılık yapıcı maddelerle karşılaştırıldığında ekstazi kullanımının
bu derece hızlı artmasına ve kullanım yaşının ilköğretim düzeyine kadar düşmesine
sebep olan etkenleri şöyle sıralayabiliriz;
- Kullanım kolaylığı; ekstazi kullanmak için eroinin damar içine enjeksiyonu
uygulamasındaki gibi ne enjektöre ne kaşığa ihtiyaç vardır, az bir sıvı ile
yutulur.
- Taşıma kolaylığı; ağrı kesici, antibiyotik gibi diğer ilaçlarla birlikte rahatça
taşınabilir.
- Kullanıcı dış görünümünde herhangi bir değişiklik olmadığından (oral
yoldan alındığından) dolayı toplum içinde dikkat çekmez.
- Değişik logo, renk ve şekillerle daha masum ve sevimli bir imaj çizilmiştir.
- Zindelik, canlılık, uyku önleyici ve iştah kesici etkilerinin bulunmasıdır.
- Kullanıcıların ekstazinin bağımlılık yapmadığına dair yanlış bir düşünceye
sahip olmasıdır.
2003 yılında Ögel ve arkadaşları tarafından yapılan istatistiki bir araştırmada
“Türkiye’de Ortaöğretim Gençliği Arasında Ekstazi Kullanımı” konusu incelenmiş,
araştırmaya Türkiye’nin farklı coğrafi bölgelerinden seçilen 9 büyük il alınmıştır.
Araştırmada 11.991 lise ikinci sınıf öğrencisine anket uygulanmıştır. Ankete yanıt
verenlerin %2.5’i yaşam boyu en az bir kez ekstazi kullandığını belirtmiştir. Đlk
olarak ekstazi deneme yaşı ortalaması 13.4±1.9 yıldır. En sık kullanma 20 yaş civarı
ve üzerinde rastlanmıştır. Ekstazi kullananların yarısından fazlasının diğer maddeleri
de kullandıkları ve çevrelerinde madde kullanan kişilerin olduğu saptanmıştır.
En sık kullanımına özel okullardaki gençler arasında rastlanmıştır. Yaşamı
boyunca en az bir kez ekstazi kullananların %49.5’i düzenli esrar içmenin, %55.6’sı
hayatta bir kez eroin denemenin zararı olmadığını veya az zararlı olduğunu
düşündüklerini belirtmiştir. Yapılan bu araştırmada, gençler arasında ekstazi
kullanım sıklığının Avrupa ülkelerine oranla daha düşük olmakla birlikte ülkenin
5
daha yüksek sosyoekonomik düzeye sahip ve batı toplumlarına benzeşen
kesimlerinde daha yaygın olduğu gözlenmiştir (Ögel ve ark., 2003).
Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire
Başkanlığının 2006 Yılı Raporuna göre yakalanan ekstazinin illere göre dağılımı
aşağıdaki gibidir.
Çizelge 1.1. 2006 yılında yakalanan ekstazinin yıllara göre dağılımı (KOM Raporu, 2006) .
SIRA NO ĐLLER MADDE M ĐKTARI (ADET) YÜZDE (%)
1 ĐSTANBUL 1177159 80,8
2 ĐZMĐR 77172 5,3
3 ANTALYA 28650 2,0
4 ANKARA 21514 1,5
5 MERSĐN 21334 1,5
6 DÜZCE 15826 1,1
7 BURSA 14521 1,0
8 GAZĐANTEP 13509 0,9
9 KĐLĐS 12981 0,9
10 DĐYARBAKIR 9998 0,7
11 DĐĞER ĐLLER 65034 4,5
Çizelge 1.1.’e göre ekstazinin en çok yakalandığı yerler nüfus yoğunluğunun
fazla olduğu büyük illerle, turizmin yoğun olduğu illerdir (KOM Raporu, 2006).
Bağımlılık yapıcı maddeler sorunu karşısında, ulusal ve uluslararası
kuruluşların, bu tür maddelerin kullanılmalarını durdurmak veya en azından
kısıtlayarak önleyebilmek için çalışmalar yapması gereğini ortaya çıkarmıştır.
Uluslararası düzeydeki çalışmalar günümüzde daha da yoğunluk kazanarak
devam etmektedir. Ülkemizde, tıbbi amaçla kullanılan bağımlılık yapıcı
maddelerin suiistimalinin önlenmesine yönelik kırmızı ve yeşil reçeteler
6
kullanılmaktadır. Uygulanan bu sistem Sağlık Bakanlığı tarafından kontrol
edilmektedir.
Bağımlılık yapıcı maddeler sorunuyla mücadelede önemli etkinliği olan
kurumlardan birisi de, bu maddelerin analizini yapmakla yükümlü olan
laboratuvarlardır. Laboratuvarda bağımlılık yapıcı maddelerin saptanması ve
tanımlanmasının yapıldığı gibi madde suiistimalinin de aynı şekilde saptanması ve
tanımlanmasının yapılması gerekir. Son yıllarda bölgesel laboratuvarlara çok değişik
maddeler gelmekte, bunlar üzerine değişik analiz yöntemleri uygulanmaktadır.
Analizlenen maddeler arasında benzer yapıda olanlar belirlenerek kaynak belirleme
çalışmaları yapılmalıdır. Bu şekilde olaylar arasında bağlantı kurarak maddelerin
çıkış noktalarının (kaynaklarının) belirlenmesi bağımlılık yapıcı maddeler ile
mücadelede gerekmektedir.
Bağımlılık yapıcı maddelerin nitel ve nicel analizlerinin gelişmiş analiz
teknikleriyle yapılması maddeler arasında bağlantı kurma ve menşei tayinini sağlar
ki bu çalışmalar bağımlılık yapıcı maddelerle mücadelede çok önemlidir.
Bu çalışmada; bağımlılık yapıcı maddelerden yasadışı üretilen ve çeşitli
operasyonlarda ele geçirilen amfetamin türevi madde içeren ekstazi tabletler
kullanılacağından bu tür maddelerin çeşitli yöntemlerle nitel ve nicel analizlerine
yönelik literatür çalışmaları yapılmıştır.
Yasadışı üretimlerde üretimden kaynaklı safsızlıklar menşei tayini için çok
önemlidir. 1993 yılında Renton ve arkadaşları MDMA ve adli ilaç analizleri
uygulamalarında ön maddeler, yardımcı ara maddeler, sentez ortamı ve reaksiyon
ürünlerine yönelik bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmaya göre ön ve ara maddelerin
saflığı içerdikleri safsızlıklar, sentezleme ortamının ürüne katkısını tespit etmişlerdir
(Renton ve ark., 1993).
Yine 1997 yılında Lock tarafından yapılan bir çalışma da yasadışı olarak
üretilen ve aramalarda ele geçirilen MDMA ve MDEA’da bulunan safsızlıkların
sentezlenmesi, tanımlanması yapılmıştır.
7
Hong Kong’da “Fing Tau Yuen” olarak bilinen ve “kafa sallama hapı"
manasına gelen yasa dışı, 2002-2004 yılları arasında ele geçirilmiş 89 adet ekstazi
tablet üzerinde yapılan bir çalışmada safsızlık profili çıkarılmıştır. Tabletler alkali
şartlarda dietileterle ekstraksiyon işlemlerinden sonra GC-MS cihazı ile
analizlenmiştir. 19 adet safsızlık saptanmış olup, dimetilamfetamin, piperonal,
ketamin, stearik asit, p-metoksilfenetilamin, 3.4- metilendioksifenikmetanol
bunlardan bir kaçıdır (Cheng ve ark., 2006).
Mitrevski ve Zdravkovski’nin 2004 yılında ele geçirilen ekstazi tabletlerde
amfetamin, metamfetamin (MA), MDMA, 3,4-metilendioksiamfetamin (MDA), 3,4-
metilendioksi-N-etilamfetamin (MDEA) ve N-metil-1- (3,4-metilendioksi fenil)-
2-bütanamin (MBDB)’nin eş zamanlı basit ve hızlı bir metodla, FID dedektörlü GC
cihazı ile belirlenmesine yönelik bir çalışma yapmışlardır. Bu altı maddeyide içeren
tabletler SPB-50 kapiler kolonda difenilamin iç standart olarak kullanılarak 6 dakika
da ayrıldı. Amfetamin ve metaamfetamin ihmal edilebilecek düzeyde kuyrukları
birbirine takılırken, diğer amfetamin grubu maddeler için yüksek derecede simetrik
pikler elde edilmiştir. Duyarlılık nanogram seviyesinde olup, düşük konsantrasyonda
(2,4mg/ml) tekrarlanabilirlik %2,6-%6,6 iken, yüksek konsantrasyonda (70mg/ml)
ise %1,2- % 2,6 aralığındadır. Bu teknik iş yoğunluğu fazla olan laboratuvarlarda
GC-FID dışında başka yöntemlerde de (TLC, IR, HPLC) kullanılabilir (Mitrevski ve
Zdravkovski, 2004).
2005 yılında yapılan başka bir çalışma yakalanan ekstazilerdeki
safsızlıklardan, ekstazinin hangi metotla üretildiğini tespit edilmesini yöneliktir.
Kullanılan sentez yöntemlerinde reaksiyon girdilerinin (ön madde ve katalizör gibi)
farklı olması, ekstazilerdeki safsızlıkların farklı olmasına yol açmaktadır. Bu çalışma
ile menşei tayinine farklı bir bakış açısıyla yardım edilmektedir (Swist ve ark., 2005).
Yine 2005 yılında yapılan bir çalışmada 22 adet amfetamin safsızlığı değişik
çözücü sistemleriyle ve 0, 4, 12, 24, 48 ve 96. saatte yapılan GC-MS ve GC-FID
analizleriyle değerlendirilmiştir. Đzooktan, toluen, etanol, diklormetan, etilasetat ve
8
dietileter çözücü olarak kullanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre safsızlıkları
belirlemede izooktan ve toluen en inert ancak zamana dayalı analizlerde ise kararsız
oldukları tespit edilmiştir (Aalberg ve ark., 2005).
2003’te ise, safsızlıkları tespit etmek için kullanılan ekstraksiyon
yöntemlerini etkileyen parametreler üzerinde çalışılmıştır. Bu çalışmada görülmüştür
ki, pH, çözücü evaporasyon basamağı, ekstraksiyon çözücüsü, çalkalama süresi ve
ekstrakt toplama gibi parametrelerin ekstraksiyonu etkilediği tespit edilmiştir
(Gimeno ve ark., 2003).
MDMA tozları ve tabletlerinin elementel bileşimi ile ilgili bir çalışma Koper
ve arkadaşları tarafından 2006 yılında yapılmıştır. Karşılaştırmalı analizlerde
MDMA sentez metodlarının belirlenmesi ve elementel profil uygulaması objektiftir.
Geliştirilen analitik metodlar indüktif eşleşmiş plazma-kütle spektrometre (ICP-MS)
ve indüktif eşleşmiş plazma-atomik emisyon spektroskopisi (ICP-AES) bir
numunenin kantitatif olarak izlenmesiyle karşılaştırıldı. Örnekler Hollanda’da büyük
operasyonlardan alınan 97 tablet ve 57 ayrı imalathaneden toplanan MDMA
tozlarından oluşmuştur. MDMA üretim metodu 97 tabletten 89’ unda belirlenmiştir.
84 tablet katalizör olarak platinin kullanıldığı redüktiflenmiş aminasyon metodu ile 4
tablet NaBH4’ün kullanıldığı redüktiflenmiş aminasyon metodu ile kalan 1 tablet ise
benzer redükleme ajanları kullanılarak üretilmiştir. MDMA tabletlerinin hiçbiri,
alüminyum amalgam metoduyla üretilmemiştir (Koper ve ark., 2007)
Bağımlılık yapıcı maddelerin üretimi ve kullanımı, ilaçların suiistimalini
önlemek amacıyla Adli Tıp Kurumu, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma Genel
Komutanlığı Laboratuvarları çeşitli bölgelerde hizmet vermektedir.
Bu çalışmada; son beş yıl içerisinde değişik illerde yapılan operasyonlarında ele
geçirilen, yasadışı üretilmiş çeşitli amfetamin grubu madde içeren ekstazi tabletlerin
fiziksel incelemeleri (renk, logo, ağırlık, çap ve kalınlık) ve Gaz Kromatografisi-
Kütle Spektroskopisi (GC-MS), Gaz Kromatografisi (GC) ve Yüksek Basınçlı Sıvı
Kromatografisi (HPLC) cihazları ile karşılaştırmalı nitel ve nicel analizleri yapıldı.
Nitel ve nicel analizler için uygun cihaz seçilerek, en uygun analiz koşulları
belirlendi.
9
1.1. Bağımlılık Yapıcı Maddelere Ait Genel Bilgiler
1.1.1. Bağımlılık Yapıcı Maddelerin Genel Tanımı
Doğrudan MSS etkileyerek duygu ve davranışlarda değişikliklere yol açan, uzun
süreli kullanımlarda alışkanlık ve bağımlılığa yol açan, bağımlı hale geldikten sonra
alınmaması durumunda psikolojik ve fiziksel tepkilere neden olan ve belli dozların
üzerinde alındığında ölüme bile yol açabilen maddelere “bağımlılık yapıcı maddeler”
denir.
1.1.2. Madde Bağımlılığı
Madde bağımlılığı; maddeyi devamlı almak için zorlanma ve gereksinim duyulması,
istenen etkilerin görülebilmesi için dozun arttırılması gereksinimi ile ortaya çıkan
tolerans gelişmesi ile psikolojik ve fiziksel bağımlılığın görülmesi şeklinde
tanımlanabilir. Bazı maddeler kişiler tarafından sürekli kullanılmakla birlikte psişik
durumda ve fizyolojik fonksiyonlarda önemli bir değişiklik oluşturmazlar, bu açıdan
çay ve kahve gibi alışkanlıkların bağımlılık sayılıp sayılmayacağı tartışmalıdır.
Madde bağımlılığı maddenin yapısına, vücuda alınış şekline, miktarına
(dozuna), sıklığına, kullanıcının sağlık durumuna, metabolizmasına bağlı olarak
çeşitli şekillerde ve şiddette ortaya çıkar.
Bağımlılığa yol açan maddeler; genel olarak yaşamı sürdürmek için gerekli
olmadığı halde keyif verici özellikleri nedeniyle tüketilirler ve kullanıcılarda
bedensel, ruhsal ve davranışsal değişikliklere yol açarlar.
Bağımlılığı daha iyi anlamak için bağımlılık yapıcı maddelerin beyin
tarafından salgılanan dopamin, serotonin ve endorfin gibi psikoaktif maddeler
üzerine etkilerini araştırmak gerekir.
Tedavi amaçlı kullanılmayan bir çok madde ve tıpta belli amaçlar ve belli
sınırlılıklar içinde kullanılan kimi ilaçlar, tedavi dışı amaçlarla ve önerilmeyen
miktarlarda kötüye kullanılmak suretiyle bağımlılık maddesi haline gelmektedir.
10
1.1.3. Bağımlılık Çeşitleri
1.1.3.1. Psikolojik (Psişik) Bağımlılık
Kişinin istenmeyen kötü etkilere karşı kendini iyi hissetmek, güçlü olmak, sorunlarla
baş edebilmek için maddeye istek ve gereksinim duyması durumudur. Belirli bir
madde kullanımıyla bu durumun gerçekleşmesi, sonraki kullanımlar için güdülenme
oluşturur. Tekrarlanan madde kullanımının tüm türlerini karakterize eden ortak
nokta, maddenin devamlı kullanımında ortaya çıkan psikolojik bağımlılıktır.
1.1.3.2. Fiziksel Bağımlılık
Maddenin bırakılması ya da miktarının azaltılması halinde ortaya çıkan eksiklik
belirtileri ve şiddetli kriz halidir. MSS’inde bazı nöronların normal fonksiyonlarını
yapabilmeleri için ortamda maddenin bulunması gerektiğinden yeni bir dengenin
oluştuğu düşünülmektedir. Madde alınmaya devam edildiği sürece fiziksel
bağımlılığa ait bir belirti görülmez, madde kesildiği anda yoksunluk belirtileri ortaya
çıkar, madde kesildiğinde yoksunluk belirtileri ortaya çıkmıyorsa fiziksel bağımlılık
söz konusu değildir.
Bağımlılık yapıcı maddeye karşı psikolojik bağımlılık tek başına
görülebildiği halde fiziksel bağımlılık çoğunlukla psikolojik bağımlılıkla birlikte
gelişir. Psikolojik bağımlılıkta ortaya çıkan belirtiler huzursuzluk ve sinirlilik
şeklindedir, bağımlı olunan maddeyi almak için güçlü bir istek duyulur.
1.1.3.3. Yoksunluk Belirtileri
Bağımlı olunan maddenin etkilerinin tersi şeklindedir. Yoksunluk belirtileri
maddenin kesilmesiyle ortaya çıkar. Yoksunluk belirtilerinin derecesi fiziksel
bağımlılığının derecesi ile orantılıdır. Kesilen maddenin ya da farmakolojik
benzerlerinin verilmesi durumunda yoksunluk belirtileri ortadan kalkar.
11
1.1.3.4. Tolerans
Bazı maddeler uzun süre devamlı alındıklarında başlangıçta alınan dozun etkisinin
gittikçe azaldığı görülür. Bu duruma tolerans adı verilir. Alınan maddeye karşı birkaç
dozla ya da kısa bir süre içinde tolerans gelişiyorsa bu akut tolerans olarak
adlandırılır. Kronik toleransta ise, tekrarlanan dozlarda, uzun bir sürede örneğin
haftalar, aylar boyu alındıktan sonra tolerans oluşur.
1.1.4. Bağımlılığın Toplum Üzerine Etkileri
Bağımlılık yapıcı maddeler; sadece kullanan kişiyi değil, ailesini, çevresindeki
insanları ve toplumu etkilemektedir. Toplum düzenini etkilediğinden bu tür
maddelerin kontrol altına alınması gereği doğmuştur. Kullanıcının kullandığı
maddeyle, kendisine fiziksel ve ruhsal verdiği zararlar yanında, maddeyi tedarik
etmek için suça karışması ya da maddenin etkisiyle bilinci yerinde olmayarak suç
işlemesi kaçınılmazdır. Bu nedenle bir bağımlılık türünün zararları
değerlendirilirken, bu zararların tümü birden göz önüne alınmalıdır. Bağımlılık
yapıcı maddelerin maliyeti yüksek olup, kullanan kişi elindeki para kaynaklarını gün
gelecek tükenecek, para bulmak için hırsızlık, fuhuş, cinayet gibi bireysel suçlar
işleyecek ya da maddeye ulaşmak için terör örgütlerinin istediklerini yapar hale gelen
suç makinesi haline gelecektir. Dolayısıyla kişi sadece kendine değil çevresine ve
topluma en büyük zararları verir hale gelecektir.
Madde kullanımının kişinin sağlığına zararlı etkileri; uzun süre kullanım
sonucu ortaya çıkan kronik toksik etkiler, yüksek dozlarda alınma sonucu ölümcül
olabilen akut zehirlenmeler yanında, maddeyi enjeksiyonla kullanma sonucu sarılık,
AĐDS gibi bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkması, bağımlının düzensiz hayat koşulları
nedeniyle diğer hastalıklara da direncinin azalması şeklinde özetlenebilir.
12
1.1.5. Madde Bağımlılığı Türleri
Ülkemizde de Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’nün kullandığı terminoloji kullanılarak
uyuşturucu bağımlılığı yerine madde bağımlılığı terimi kullanılmaktadır.
Dünya Sağlık Örgütünce gruplandırılan madde bağımlılığı türleri şunlardır;
- Opiyat (Morfin) Tipi Bağımlılık
- Alkol Tipi Bağımlılık
- Barbitürat Tipi Bağımlılık
- Esrar Tipi Bağımlılık
- Kokain Tipi Bağımlılık
- Amfetamin Tipi Bağımlılık
- Hallusinojen Tipi Bağımlılık
- Solunan Çözücü Tipi Bağımlılık
- Tütün Tipi Bağımlılık
Başka bir sınıflama şekli de CSA (Controlled Substances Act) merkezlerinde
çalışan uzmanlar tarafından yapılmış olup, 1970’den beri yasal ve yasa dışı olarak
üretilen bütün bu maddeler özelliklerine göre 5 ayrı listede gruplandırılmış ve
kanunlarla kullanımları ya tamamen yasaklanmış ya da kontrol altına alınmıştır. Bu
listeler hazırlanırken maddelerin bağımlılık potansiyeli, tıpta kullanımı, vücuda
verdiği zararlar gibi çok özellik dikkate alınmıştır. Listelerden herhangi bir maddenin
(veya ilacın) çıkarılması, değiştirilmesi ya da yeni bir ilacın eklenmesi ise DEA
(Drug Enforcement Administration) ve HHS (The Department of Health and Human
Services) kuruluşlarının görevidir.
13
CSA tarafından yapılan listeler ve listelerde yer alan maddelerden bazıları şöyledir:
Liste-1
• Bağımlılık yapma potansiyeli yüksektir.
• Tıpta kullanımları yoktur. Ancak yasa dışı yollardan üretilmekte ve
kullanılmaktadır.
• Bu listede olan bazı maddeler: Eroin, LSD, Esrar.
Liste-2
• Bağımlılık potansiyeli yüksektir.
• Tıpta kullanılmakla beraber suiistimal edilmemesi için çok sıkı kontrol altındadır.
• Bu listede olan bazı maddeler: Morfin, Kokain, Metamfetamin.
Liste-3
• Liste 1 ve 2’ye göre bağımlılık potansiyeli daha düşüktür.
• Tıpta kullanılmaktadır.
• Bu listeye dahil olan bazı ilaçlar: Doping hapları, Kodein, Hidrokodon ve bazı
Barbitüratlar.
Liste-4
• Liste 3’e göre bağımlılık potansiyeli daha düşüktür.
• Tıpta kullanılmaktadır.
• Uzun süre kullanılmadığı takdirde fiziksel ve psikolojik bağımlılığı oldukça
düşüktür.
• Bu listeye dahil olan bazı ilaçlar: Valium (Diazepam aktif maddesi), Darvon
(Propoksifen aktif maddesi).
14
Liste-5
• Bağımlılık potansiyeli çok düşüktür.
• Tıpta öksürük kesici ilaçlarda kullanılır ve az miktarda kodein içerirler
(Söylemezoğlu, 2001).
1.2. Amfetaminler
Amfetaminler hemen hemen tüm dünyada en yaygın kullanılan sentetik bağımlılık
yapıcı maddelerdir. Genel nüfus içinde bu maddelerin kullanımı genellikle düşük
olmakla beraber, daha genç yaş grupları arasındaki yaygınlık oranları dikkat çekici
derecede daha yüksektir. Amfetaminler ilk olarak astım, uyku bozuklukları ve
hiperaktivite gibi hastalıkların tedavisi amacıyla geliştirilmi ştir. 1920’de efedrin
astım tedavisinde kullanılmıştır (http://faculty.washington.edu/chudler/ amp.html).
Şekil 1.1. Amfetaminin molekül formülü.
Amfetaminler fenetilamin ailesinin bir üyesidir (http://www.emcdda.
europa.eu/html.cfm/index25479EN.html). Yarı uyarıcı-halusinojen ve iştah kesici
özelliktedir. MSS üzerine etkileri oup, beyin tarafından salgılanan dopaminin sinir
hücreleri arasındaki aktivitesini arttırarak etkisini gösterir (http://faculty. washington.
edu/chudler/amp.html). Bu sırada kalp atış hızı ve kan basıncı artmaktadır. Tıpta
değişik kullanım alanları bulunmaktadır. Narkolepsi (uyku hastalığı), obezite (aşırı
şişmanlık), hiperaktivitenin dikkat eksikliği tedavilerinde kullanılmaktadır.
Amfetaminlerle bu hastalıkların tedavisi sırasında baş dönmesi, görüş bulanıklığı, uç
noktada yorgunluk gibi semptomlar nedeniyle araba kullanmak, bir takım
makinalarla tehlikeli olabilmektedir. Bu tedavilerde bir müddet sonra bağımlılık
15
belirtileri görülebilmektedir. Amfetaminler doktor kontrolü ile kullanılmakta ve yine
doktor kontrolünde doz azaltılarak kesilmektedir (http://www.drugs.com/
amphetamine.html).
Metamfetaminler MSS uyarıcılarıdır. Amfetamin Avrupa’da daha yaygın
olarak kullanılmaktadır. Metamfetamin çok çeşitli ağır sağlık sorunlarına sebep
olduğundan, bu uyuşturucunun kullanım seviyelerinin artması tüm dünyada ciddi bir
endişe sebebidir. Avrupa’da metamfetaminin önemli oranda kullanımı Çek
Cumhuriyeti’yle sınırlı görünmektedir (http://ar2006.emcdda.europa.eu).
Ekstaziler de, amfetamin türevi maddelerdir. Ancak etki olarak farklılıklar
göstermektedir. Ekstazinin etken maddesi 3,4-metilenedioksi-metamfetamindir,
(MDMA) ancak ekstazi haplarında ara sıra başka analogları da bulunmaktadır
(MDA, MDEA, vs.). Bu maddelerin ruh halini değiştiren çok belirli etkileri
bulunmaktadır. Bazı zamanlarda daha çok halüsinojenik maddelere özgü olan
etkilere yol açtıkları da olur (Bernhoft ve ark.,2005)
Amfetamin ve ekstazi üretimini rakamlara dökmek zordur çünkü herşey kolay
bulunabilen kimyasallarla ve kolaylıkla gizlenebilen laboratuvarlarda başlar. Yıllık
amfetamin ve ekstazi üretimine dair en son tahmin yaklaşık 520 tondur. Bu
maddelerin tüm dünyada toplam ele geçirilmeleri 2000 yılında 46 tonla doruğa
ulaşmıştır. 2001 ve 2002’deki bir düşüşün akabinde, ele geçirmeler 2003 yılında
tekrar 34 tona çıkmış ve 2004’te ufak bir düşüşle 29 tona inmiştir. 2004’te,
metamfetamin olarak geçen toplam amfetamin ve ekstazi ele geçirmelerinin payı
(2003’te % 66’dan) % 38’e düşerken, ekstazi bunun % 29’unu ve amfetamin de %
20’sini oluşturmaktadır. 2004’te tüm dünyada ele geçirilen 6 ton amfetaminden
yaklaşık % 97’si Avrupa’da, en çok da Batı/Orta Avrupa ve Güneydoğu Avrupa’da
ele geçirilmiştir (http://ar2006.emcdda.europa.eu).
UNODC 2006 yılı raporlarına göre ekstazi imalatı son yıllarda Avrupa’dan
dünyanın başka bölümlerine, yani Kuzey Amerika (Amerika Birleşik Devletleri,
Kanada) ve Doğu ile Güneydoğu Asya’ya (Çin, Endonezya, Hong Kong) yayılsa da,
tüm dünyada ekstazi üretiminin ana merkezi olmaya devam etmektedir. Hollanda
16
2004’te Avrupa ve dünya genelinde ekstazi için başlıca kaynak olmaya devam
etmiştir.
Avrupa’da genellikle, ekstazi olarak satılan hapların %61’i mevcut tek
psikoaktif madde olarak MDMA ya da MDEA, MDA gibi başka tür amfetamin
grupları içermektedir. Ekstazi haplarının MDMA içeriği partiler arasında (aynı
logoya sahip olanlar arasında bile) hem ülkeler dahilinde hem de bir ülkeden diğerine
büyük farklar göstermektedir (http://ar2006.emcdda.europa.eu).
Efedrin ve psödoefedrin metamfetamin için giriş maddeleri olmakla beraber,
1-fenil-2-propanon (P-2-P) da amfetamin imalatında kullanılmaktadır; 3,4-
metilendioksifenil-2-propanon (3,4-MDP-2-P), safrol ve safrol bakımından zengin
yağlar yasadışı MDMA imalatında kullanılmaktayken piperonal da MDA’yı
bireştirmek için kullanılmaktadır. Piperonalın pek çok yasal kullanımı bulunmaktadır
ama bunun yanında 3,4-MDP-2P, MDA veya MDMA imalatında giriş maddesi
olarak da kullanılabilmektedir.
Geleneksel olarak, nüfus araştırmaları, kullanımlarının genel yaygınlığı
esrardan daha düşük olmasına rağmen, amfetamin ve ekstazinin esrarla birlikte en
yaygın olarak kullanılan yasadışı maddeler olduğunu göstermiştir.
AB Üye Devletleri arasında, amfetamin ve ekstazi kullanımı yalnızca birkaç
ülkede nispeten yüksek görünmekte olup bunlar Çek Cumhuriyeti, Estonya ve
Birleşik Krallık'tır (http://ar2006.emcdda.europa.eu).
1.2.1. Amfetaminlerin Tarihçesi
Amfetaminlerin temel yapısını oluşturan fenilizopropilamin molekülü, efedrin
sentezi için G.Alles tarafından 1887 yılında yapılan tez çalışmaları sırasında elde
edilmiş ve daha sonra dekstroamfetamin adını almıştır. Araştırmacı, bu maddenin
uyarıcı ve duygu değişikli ğine neden olan etkilerini hayvanlarda kendi üzerinde
yaptığı denemelerde görmüştür. Daha sonra aynı konuda çalışmalar yapan Ogata
metamfetamini sentezlemiştir. Asıl elde etmek istediği efedrinin sentezini ise 1929
17
yılında yapmıştır. Metamfetamin ABD’de Methedrin adıyla, 1968 yılına kadar
piyasada kalmıştır. 1932’de Fransa’da nazal inhalasyon için benzedrin (DL-
metilfeniletilamin:dlamfetamin) adını taşıyan nazal preparatlar piyasaya çıkarılmıştır.
Bu preparat burundaki konjestiyonu iyileştirirken aynı zamanda yorgunluğa da iyi
geldiği görülmüştür. Bu iki ilacın piyasada bulunması amfetamin bağımlılığının
yaygınlaşmasının etkenlerinden olmuştur.
Amfetamin başlangıçta krizlerin ve şizofreninin tedavisi amacıyla
kullanılmıştır. Ayrıca barbitürat doz aşımı, mutipl skleroz, migren, deniz tutması gibi
birbiriyle bağıntısız birçok hastalığın tedavisinde tavsiye edilmiştir.
1935’de amfetaminin narkolepsinin (uyku hastalığı) tedavisinde denenmesine
izin verilmiş, hastaların uyanık kalmaları ve fonksiyonlarının normale dönmesi
sağlanmıştır ancak 1938’de tedavi edilen narkolepsi hastalarında paranoid psikotik
reaksiyonlar ortaya çıkmıştır. 1937’de reçetelere yazılabilen bir ilaç olarak hiperaktif
çocukların aktivitesinin azaltılmasında kullanılmaya başlanmıştır. 1939’da narkolepsi
hastalarının ilacı aldıkları zaman acıkmadıkları gözlenmiş ve iştah kesici olarak
kliniklerde kullanılmaya başlanmıştır. Yine aynı yıllarda kamyon şoförlerinin uzun
süre uyanık kalmak için kullandıkları görülmüştür. 1939’dan itibaren savaşta Alman
ordusunda dayanıklılığı arttırmak amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. II. Dünya
savaşında Japon ordusunda özellikle kamikaze pilotların tarafından kullanıldı,
savaştan sonra ise stokları tüketmek amacıyla metamfetamin reçetesiz olarak satıldı.
1960’da ise Japon hükümeti amfetamin bağımlılığını ortadan kaldırma çabalarına
başladı. 1940 yılında Freud’un kötü deneyimleri unutularak amfetamin morfin
bağımlılığının tedavisinde tavsiye edilmiştir. 1944’de çok sayıda kişi amfetamin
kullandığından reçeteler kontrol altına alındı, bu durum kullanımı oldukça azalttı,
ancak bağımlılar nedeniyle karaborsada amfetamin alt kültürü doğdu. Đsveç’te
intravenöz olarak kullanılmaya başlandı. 1968’de Đsveç amfetamin ve benzeri
uyarıcıları yasakladı. (Söylemezoğlu, 2001).
1946’ya kadar ABD’de yasadışı amfetamin kullanımı ile ilgili bilgi
bulunmamaktadır, 1960’a kadar amfetaminlerin suiistimali yasal olarak üretilen
18
preparatlarla olmuştur. Eroin bağımlıları eroin bulamadıkları zaman amfetamin
enjeksiyonu yaptıklarından, bazı hekimler, metamfetaminle eroin tedavisi için yasal
bir olanak yaratmayı düşünmüşlerdir, ancak 1965’te uygulanmaya başlayan zararlı
ilaçları kontrol kuralları amfetaminlere de uygulanmıştır. Amfetaminlere yasal
kontrolün uygulanması renk, şekil ve marka olarak benzeyen uyarıcı kafein-efedrin
tabletlerinin piyasaya çıkması yanında, illegal piyasada da fiyatların yükselmesi ile
de sonuçlandı. Ayrıca illegal metamfetamin laboratuarlarını sayısı da arttı. 1989’ da
ABD’de, yeni bir akım olarak “ice” adı verilen metamfetaminin hidroklorür
kristallerinin, sigara şeklinde kullanılması başladı. Bu ürünün ortaya çıkışı ile
toksisite raporlarında artış başladı. ABD’de acil servislere ulaşan amfetamin
zehirlenmesi tüm ilaçlar içinde %1’lik orandadır. DAWN’a göre 1990’da madde ile
ilgili ölümlerin %2’sini oluşturmaktadır. Metamfetamin ağızdan, enjeksiyonla, sigara
şeklinde, burna çekilerek kullanılabilir, “ice” dışındaki formlarda enjeksiyonla ve
oral yolla kullanım tercih edilmektedir.
Metamfetaminin kısa süreli etkileri; dikkat yükselmesi, yorgunluğu azaltma,
aşırı mutluluk, hızlı nefes alma, tansiyon yükselmesidir.
Metamfetaminin uzun süreli etkileri ise; paranoya, halüsinasyonlar, davranış
bozuklukları, kilo kaybı, çarpıntı titremedir.
19
1.2.2. MDMA (3,4-metilendioksimetamfetamin) (ekstazi)
Şekil 1.2. Çeşitli logolu ekstazi tabletleri.
Ekstazi olarak bilinen 3,4 metilendioksimetamfetamin ya da kısa adı ile MDMA
amfetamin türevi hem uyarıcı hem halusinojen etkili bir maddedir. “Adam”, “XTC”,
“E” ve “Doves” diğer adlarıdır. Genelde tablet formundadır. Her bir tablet genelde
grafik dizayn ve ticari logolarla basılmaktadır.
Beynin çok önemli bir kimyasalı olan serotonini tüketir. Bu da yemek yeme,
nefes alma, uyuma gibi vücudun normal işlevlerini değitirerek kişinin ruhsal yapısını
bozar. Düşünme bozuklukları, agresif davranışlara sebep olur. Sıçan ve
maymunlarda yapılan bir çalışmada; iki hafta süreyle ekstazi kullanımı sonucu
beyinde serotonin seviyesinin %90 azaldığı tespit edilmiştir
(http://www.un.org/ga/20special/featur/amphet.htm).
20
MDMA ilk kez Alman kimyacı Anton Köllisch tarafından 1912’de
sentezlenmiştir. 16 Mayıs 1914 tarihinde ilaç firması Merck tarafından Darmstadt’ta
patenti alınmıştır (http://en.wikipedia.org/ wiki/MDMA).
Önceleri iştah kesici özelliğinden yararlanılmış olup, 1970’lerde hastaların
psikoterapi sırasında çekingenliği azaltıp, hissettiklerini paylaşmada rahat olmalarını
sağladığından kullanılmıştır. Bu uygulama, 1986 yılında yapılan hayvan
deneylerinde ekstazinin beyin hücrelerine verdiği zararlar tespit edilince son
bulmuştur (http://faculty. washington.edu/chudler/mdma.html).
Bazı kullanıcılar MDMA aldıktan sonra rahatladıklarını çekingeliklerinin
ortadan kalktığını uykuya dirençlerinin yükseldiğini ve kendilerini aşırı enerjik
hissettiklerini söylerken, bir kısmı da MDMA aldıktan sonra başağrısı, üşüme, göz
seğirmesi, devamlı konuşma isteği, görmede bozukluklar yaşadıklarını
belirtmişlerdir.
MDMA düşük dozlarda halüsinasyon oluşturmazken, bazı dozları ise aşırı su
kaybı ve akabinde ölüme sebep olabilir (http://faculty. washington. edu/
chudler/mdma.html).
Johns Hopkins Üniversitesi nöroloji uzmanlarından Assoc. Dr. George
Ricaurte ekstazi kullanmış insan beyni üzerinde çalışmalar yapmıştır. Beş yıldan
fazla olmak üzere ortalama 200 kez ekstazi kullanmış kişilerin dış görünüm olarak
normal ancak beyin üzerinde yapılan çalışmalarda beyinin ciddi hasar gördüğü tespit
edilmiştir. Ayrıca ekstazi kullanan ve kullanmayan iki grup üzerinde yapılan hafıza
testlerinde ekstazi kulanıcılarının hafıza seviyesinin oldukça düşük olduğu
gözlenmiştir (http://faculty.washington.edu/chudler/mdma.html).
21
Şekil 1.3. Ekstazinin molekül formülü. (C11H15NO2 MA: 193.25 g/mol)
MDMA genel olarak tablet, kapsül ya da toz olarak ağızdan alınmaktadır.
Gastrointestinal sistemden absorblanarak kana geçer. Nadiren burna çekilerek, sigara
gibi içilerek ya da enjekte edilerek te kullanılabilmektedir.
Saf MDMA tuzları beyaz katı kristaller şeklindedir. Tadı acıdır. Bileşen
kimyasal olarak kararlı olup sıcak, hava ve ışıkta bozulmaz. Yarılanma ömrü alınan
doza bağlı olup, 40-125 mg için 6-10 saattir. Optimum yetişkin dozu 120-130 mg
(yaklaşık 2mg/kg olarak vücut ağırlığı)’dır (Birleşmiş Milletler, 2006).
Ağızdan alındıktan sonra kullanıcının yaşı, kilosu, sağlık durumu gibi
faktörlere bağlı olarak 20 ile 40 dakika arasında etki görülmeye başlar. 60-90
dakikada en yüksek seviyeye ulaşır. 4-6 saat etkisi devam eder. Yakalanan ekstazi
tabletlerinin yaklaşık %80’i MDMA içermektedir. MDMA bulunduran tabletlerin
%10’u MDA (3,4-metilendioksiamfetamin) ve MDEA (3,4-
metilendioksietilamfetamin), diğer %10’u ise amfetamin ve metamfetamin
içermektedir (Han ve ark.,2006).
Ekstazi tabletlerinin ağırlıkları 150-350 mg arasındadır. 20-120 mg MDMA
içerirler. MDMA genellikle Batı Avrupa’da (Hollanda ve Belçika) yasadışı
laboratuarlarda üretilmektedir (Birleşmiş Milletler, 2006).
22
1.2.3. MDMA’nın Nörobiyolojik Etkileri
MDMA’nın sağlık üzerine etkileri amfetamin ve metamfetamin ile hemen hemen
aynıdır. Yapılan çalışmalardan, MDMA’nın beyin üzerinde tahribat yaptığı
kanıtlanmıştır. Dopamin serotonin sistemini etkiler. Serotonin, sistemi hafızayı,
davranışları, saldırganlığı, cinsel davranışları, uykuyu ve acı hissini düzenlemede
doğrudan rol almaktadır. Araştırmalar uzun süre MDMA kullanımının düşünme ve
hafıza sistemini tahrip ettiğini göstermiştir. MDMA kullanıcılarının serotonin
hormonunda düşme meydana gelir ki, bu da görsel ve sözel hafızanın zayıflamasına
neden olur. Uzun süreli kullanımlarda hafıza kaybı ve Parkinson Hastalığına geçiş
başlar.
Maymunlarla yapılan bir çalışmada günde iki kez ve dört gün boyunca ekstazi
verilmiştir. Đlk bölümde hiç ekstazi verilmemiş kontrol grubu maymunlarda serotonin
miktarının çokluğu dikkat çekiyor. Đkinci bölümde ise, iki hafta süreyle ekstazi
verilmiş maymunlarda serotoninin büyük kısmının yok olduğu gözleniyor. Üçüncü
bölümde ise; iki haftalık kullanımdan sonra ve yedi yıl hiç ekstazi verilmemiş
maymunda serotonin düzeyinin ekstazinin alınmadan önceki düzeye ulaşmadığı
görülmektedir. Yani beyin normal haline dönememiştir.
Kısa süreli etkiler;
- Kalp atışında düzensizlik
- Vücut sıcaklığının artması
- Aşırı yorgunluk
- Böbrek fonksiyonlarının bozulması
- Yüksek tansiyon
- Kasların istemsiz kasılması
- Sıvı kaybı
- Zihin bulanıklığı
- Rahatsız, huzursuz davranışlar
- Kullanımdan sonra depresyon, alınganlık
- Hafıza kaybı
23
Uzun süreli etkiler;
- Beynin kimyasının değişmesi sonucu görülen rahatsızlıklar
- Serotonin ve metabolitlerinin azalması
- Serotonin terminallerinin bozulması
- Serotonin taşıyıcılarının azalması
Ekstazinin kişiler üzerindeki etkilerini saptamak amacıyla pek çok çalışmalar
yapılmıştır. 1994 yılında McCann, 30 MDMA kullanıcısı ve 28 kontrol denek
arasında biyolojik ve davranışsal farkları oraya koyan bir çalışma yapmış, ayrıca
serotonin düzeylerini ölçerek ekstazinin nörobiyolojik etkilerini tespit etmiştir
(McCann ve Ricaurte, 1993).
Öfori ve empati beklenen etkileridir, ancak akut olarak endişe, uykusuzluk,
depresyon, paranoya, konfüzyon, panik ataklar ve psikoza da neden olur. Bu etkilerin
beyinde serotonerjik nöronlarda yaptığı hasara bağlı olduğu düşünülmektedir.
Ayrıca sıvı dengesini bozduğu, ölümlere, renal ve hepatik yetmezlere neden olduğu
da bildirilmiştir.
24
1.2.4. Amfetamin Türevi Maddelerin Üretim Metotları
SENTEZ AYIRMA TUZ HALĐNE VAKUMLA
Hammade üretimi GETĐRME AYIRMA
yapılacaksa
Şekil 1.4. Ekstazi üretim şeması.
Amfetamin türevi uyarıcı maddelerin sentezlenmesi için, Leuckart reaksiyonu ve
indirgenmiş aminasyon metodu (Katalitik metal indirgemesi olmak üzere iki farklı
yöntem kullanılır. Bütün amfetamin sentezleme reaksiyonları 1-fenil-2-propanon (P-
2-P, benzil metil keton (BMK), fenil aseton)’un katalitik olarak amonyak ya da
metilamin varlığında indirgenmesine dayanmaktadır (Birleşmiş milletler, 2006).
a-) Leuckart reaksiyonu (metalsiz indirgeme)
Yasadışı amfetamin üretiminde en yaygın kullanılan sentetik yoldur. Literatürde bir
çok özel safsızlık belirlenmiş ve tanımlanmıştır. Bunlar ön madde (BMK ve
izosafrol), yardımcı maddeler (formik asit) ile sentezleme ve saflaştırma
aşamalarından gelen safsızlıklarıdır. Diğer sentezlerden elde edilen amfetaminlerde
Leuckart sentezinde olan bu safsızlıklar olmaz. Leuckart sentezi üç basamaklı bir
non-metal indirgeme reaksiyonudur (Birleşmiş Milletler, 2006).
KURUTMA
GRANÜL HALE GETĐRME
KARIŞTIRMA TABLET YAPMA
PĐYASA
25
OH2N HCOOH
NH
O
O
NH
O
HClNH
2
Şekil 1.5. Leuckart reaksiyonu ile amfetamin üretimi.
b-) Đndirgenmiş aminasyon metodu (Katalitik metal indirgemesi, katalitik
hidrojenasyon)
Đndirgenmiş aminasyon, amonyak ya da primer ve sekonder aminlerin varlığında
aldehit ve ketonların kimyasal ya da katalitik olarak indirgenmesi prosesidir.
Đndirgenmiş aminasyon metodu ile amfetamin sentezinde ilk madde olarak P-2-P ve
seçilecek bir katalizör kullanılır. Đndirgeme türüne bağlı olarak üç farklı metot
sıklıkla kullanılır (Birleşmiş milletler, 2006).
1- Katalizör olarak platinyumoksit, paladyum ya da Raney Nikeli ile düşük
basınçlı, düşük ısılı özel bir sistem olan “Parr Basınç Reaksiyon” cihazı
kullanılarak heterojen katalitik indirgemesi.
2- Alüminyum, çinko ve magnezyum amalgamları kullanılarak çözülmüş
metal indirgemesi.
3- Lityum alüminyum hidrit (LiAlH4), sodyumborohidrit (NaBH4) ya da
nadiren sodyumsiyanoborohidrit kullanarak indirgemesi (Birleşmiş
milletler, 2006).
P-2-P
+
FORMAMĐD
N-FORMĐLAMFETAM ĐN
N-FORMĐLAMFETAM ĐN
AMFETAMĐN
26
1.2.4.1. Metamfetamin Sentezi
Yukarda geçen metotlarda metilaminle amonyağın yer değiştirmesi ile
sentezlenebilir. Ancak ön madde olarak P-2-P yerine efedrin ya da psedoefedrin
kullanılarak daha popüler metamfetamin sentezleme metotları vardır (Birleşmiş
milletler, 2006).
a-) Metalsiz indirgeme gibi hidriodik asit-kırmızı fosfor metodu
OH
NHHIP (red)
NH
Efedrin ya da psedoefedrin Metamfetamin
Şekil 1.6. Hidriodik asit-kırmızı fosfor metodu ile metamfetamin sentezi.
b-) Çözülmüş metal indirgemesi gibi “Birch Đndirgemesi ” metodu
OH
NH NHNH3
Li or Na metal
Efedrin ya da psedoefedrin Metamfetamin
Şekil 1.7. Birch Đndirgemesi metodu ile metamfetamin sentezi.
27
c-) Tionilklorür ve paladyum ya da platinyum oksit katalizör olarak
kullanıldı ğı heterojen katalitik indirgemesi (“Emde” metodu).
OH
NH NHSOCl2, orPOCl3
Cl
Pd/H2
NH
Efedrin ya da Psedoefedrin klorefedrin metamfetamin
Şekil 1.8. Heterojen katalitik indirgemesi ile metamfetamin sentezi.
1.2.4.2. Amfetamin türevi uyarıcı maddelerin sentezi
En yaygın kullanılan metilendioksi-tipi amfetamin türevi uyarıcı maddeler; MDMA,
MDEA (3,4-metilen-N-etil amfetamin) ve MDA’dır. Genelde diğer metilendioksi
analogları küçük farklılıklarla MDMA sentezi için kullanılmaktadır.
MDMA safrolden (3,4-metilendioksi alilbenzen) sentezlenmektedir. Safrolun
izomerizasyonundan izosafrol elde edilir.
MDMA sentezi için 3,4-MDP-2-P (3,4-metilendioksifenilaseton), PMK
(piperonil metil keton) ön madde olarak kullanılır. 3,4-MDP-2-P’un platinyum
katalizörü ve hidrojen gazı altında metilaminle indirgenmiş aminasyonudur
(http://en.wikipedia.org/wiki/MDMA#Ecstasy_pills)
Ekstazi tabletler MDMA dışında kafein, şeker, MDA ve MDEA gibi
maddelerde içerir. Özellikle maliyeti yükseltmek için diğer bağımlılık yapıcı
maddelerde olduğu gibi ekstazi tabletlerde pek çok safsızlık içermektedir. Bazen bu
tabletlerde MDMA hiç bulunmazken onun yerine asetominofen, ibuprofen ya da
sadece kafein de olabilmektedir. Safsızlıklar, sadece ticari kazanç düşünüldüğünden
değil üretim sırasında oluşan yan ürünlerden de gelebilmektedir. Laboratuvar
28
ortamında safsızlıkların tespit edilmesi çeşitli uyuşturucu operasyonlarında ele
geçirilen ekstazi tabletler arasında bağlantı kurmakta faydalı olacaktır.
1.3. Analiz Teknikleri
1.3.1. Bağımlılık Yapan Maddelerin Analizleri
Bağımlılık yapan maddelerin nitel ve nicel analizlerine yönelik pek çok değişik
analiz yöntemi uygulanabilir.
-Kimyasal Reaktiflerle Renk Testleri,
-Anyon Testleri,
-Đnce Tabaka Kromatografisi (ĐTK),
-Gaz Kromatografisi/Kütle Spektrometresi (GC-MS),
-Sıvı Kromatografisi/Kütle Spektrometresi (LC-MS),
-Fourier Dönüşümlü Đnfrared Spektroskopisi (FTIR),
-Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi (HPLC),
-Gaz Kromatografisi (GC) gibi teknikleri sayabiliriz.
Spektroskopik metodlar, bağımlılık yapan maddelerin tanımlanmasına
yöneliktir, kromatografik metodlar ayırma teknikleridir, Kimyasal Reaktiflerle Renk
Testleri ise; maddeler hakkında ön fikir verir.
Bilindiği gibi hiçbir metot tek başına bir maddenin %100 tanımlanabilmesi
için yeterli değildir. Literatürlerde GC’de incelenen maddenin daha sonra, herhangi
bir spektroskopik yöntemle analizinin yapılması önerilmektedir.
29
Bu çalışmada, kromatografik ve spektroskopik sistemler kullanıldığından, bu
sistemlerle ilgili kısa bilgi verilecektir.
1.3.2. Kromatografik Yöntemler
Kromatografi, bilimin bütün dallarında uygulaması bulunan güçlü bir ayırma
yöntemidir. Kromatografi yirmi birinci yüzyılın başlarında Rus botanikçi Mikhail
Tswett tarafından bulunmuş ve onun tarafından isimlendirilmiştir (Skoog ve ark.,
1998).
Kromatografi, kimyasal bir karışımı oluşturan farklı yapıdaki maddelerin
birbirleriyle karışmayan iki faz arasındaki dağılım dengelerine dayanarak
ayrılmalarını sağlayan ve aynı zamanda bu maddelerin nitel, nicel analizlerini
gerçekleştiren temel bir ayırma yöntemidir. Bu ayırmaların çoğu başka yöntemlerle
yapılamamaktadır. Bütün bu ayırmalarda numune gaz, sıvı ya da süper kritik bir
akışkanı olan bir hareketli faz ile taşınır. Bu hareketli faz bir kolonda ya da bir
yüzeyde sabitleştirilmi ş kendisi ile karışmayan bir durgun faz içinden geçmeye
zorlanır. Bu iki faz numune bileşenlerinin hareketli ve durgun fazlarda farklı
oranlarda dağılacağı şekilde seçilir (Skoog ve ark., 1998).
Durgun faz tarafından kuvvetli tutulan numune bileşenleri, hareketli fazın
akışıyla çok yavaş hareket ederler. Buna karşın durgun faz tarafından zayıfça tutulan
bileşenler ise daha hızlı hareket edecektir. Bu hareket hızlarının farklılığı sonucu,
numune bileşenleri birbirlerinden nitel ve nicel olarak analizlenebilen farklı bantlar
ya da bölgeler şeklinde ayrılırlar (Skoog ve ark., 1998).
Kromatografi, uygulama biçimine göre kağıt, kolon, ince tabaka, gaz, sıvı,
süper kritik ve iyon kromatografisi olarak sınıflandırılmaktadır.
30
Gaz-sıvı kromatografisi
(Durgun faz: sıvı)
Gaz kromatografisi
Gaz-katı kromatografisi
Kromatografi (Durgun faz: katı)
Sıvı kromatografi
Adsorpsiyon Partitisyon Đyon Değişimi Jel filtrasyon
kromatografi kromatografi kromatografi kromatografi
(sıvı-katı) (sıvı-katı)
Şekil 1.9. Gaz ve sıvı kromatografi teknikleri
Bir kantitatif analiz tekniği olan kromatografide amaç, anlamlı bir süre içinde
iyi bir ayırma yapmaktır. Ayırmayı etkileyen parametreler aşağıdaki gibi
özetlenebilir:
Kolon ile ilgili parametreler
• Türü
• Boyutları
Hareketli faz ile ilgili parametreler
• Türü
• Bileşimi
• Akış hızı
Ölçüm ile ilgili parametreler
• Dalga boyu
• Dedektör türü
31
• Gaz Kromatografi için sıcaklık ya da Sıvı Kromatografi için hareketli
faz bileşiminin programı (gradient)
Örnek ile ilgili parametreler
• Örnek derişimi
• Örnek hacmi
1.3.3. Kromatografik Uygulamalar
Kromatografi, birbirine yakın özellikte kimyasal türlerin ayrılmasında başlıca
yöntem olmuştur. Buna ek olarak ayrılan türlerin nitel olarak tanımlanmasında ve
nicel olarak belirlenmesinde kullanılabilir (Novotny, 1989). Bu bölümde bir
tanımlama yöntemi olarak kromatografinin genel özellikleri incelenmektedir.
1.3.3.1. Kromatografide Nitel Analiz
Bir kromatogram, bir numunedeki her bir tür hakkında nitel olarak sadece çok az
bilgi sağlar. Örneğin bir bileşenin alıkonma süresi ya da elüsyon süresinden sonra
durgun fazdaki konumu gibi. Şüphesiz değişik hareketli ve durgun ve farklı elüsyon
sıcaklıkları içeren kromatogramlardan daha fazla bilgi elde edilebilir. Bununla
birlikte kromatografiden elde edilebilecek bilgi miktarı tek bir IR (Đnfrared), NMR
(Nükleer Manyetik Rezonans) ya da kütle spektrumunun sağlayabileceği miktarla
kıyaslandığında daha azdır. Ayrıca spektral dalga boyu veya frekans bilgileri
kendilerinin kromatografik eşleniklerine (tR) oranlarına daha yüksek kesinlikle tayin
edilebilir (Skoog ve ark., 1998).
Yukarıda sözü edilenler, kromatografinin önemli nitel uygulamalardan
yoksun olduğu şekilde yorumlanmamalıdır. Aslında bu yöntem ne oldukları bilinen
sınırlı sayıdaki olası maddeleri içeren karışımların bileşenlerinin olup olmadığını
belirlemede sıklıkla kullanılan bir araçtır. Karmaşık bir numune için ön
kromatografik ayırma olmadan normalde pozitif spektroskopik tanıma imkansızdır.
32
Bu nedenle kromatografi genellikle nitel spektroskopik analizler için çok önemli bir
ön işlemdir (Skoog ve ark., 1998).
1.3.3.2. Kromatografide Kantitatif Analiz
Kantitatif kolon kromatografi, analit pikinin yüksekliğinin ya da alanının bir ya da
daha fazla standardınki ile kıyaslanmasına dayanır. Koşullar düzgün bir şekilde
kontrol edilebilirse, bu parametreler derişimle doğrusal olarak değişir.
-Pik Yüksekliğine Dayalı Analizler; bir kromatografi pikinin yüksekliği,
pikin her iki tarafındaki taban çizgilerinin düz bir çizgi ile birleştirilmesi ve bu
çizgiden pik tepesine dikey mesafenin ölçülmesi ile elde edilir. Bu ölçüm genelde
yüksek kesinlikle yapılabilmektedir. Bununla beraber pik yüksekliklerinin pik
genişlikleriyle ters orantılı olduğuna dikkat etmek gerekir. Bu nedenle pik
yükseklikleri kullanılarak doğru sonuçlar ancak kolon koşullarındaki değişikliklerin,
numunenin ve standartların kromatogramlarını elde etmek için gerekli olan sürede
pik genişliklerini değiştirmediği durumda elde edilir. Yakından kontrol edilmesi
gereken değişiklikler kolon sıcaklığı, eluent akış hızı ve numune enjeksiyon hızıdır.
Ayrıca kolonun aşırı yüklenmemesine dikkat edilmelidir. Numune enjeksiyon hızı
özellikle kromatogramın ilk pikleri için önemlidir. Bu nedenle şırınga ile yapılan
enjeksiyonlarda, %5-%10 bağıl hata normal kabul edilir (Skoog ve ark., 1998).
-Pik Alanına Dayalı Analizler; pik alanları yukarıda sözü edilen
değişkenlere bağlı olan bant genişleme etkilerinden bağımsızdır. Bu bakış açısına
göre, alanlar pik yüksekliklerine göre daha tatmin edici bir analitik değişkendir.
Diğer yandan pik yükseklikleri daha kolay ölçülür. Dar pikler için daha doğru şekilde
tayin edilebilir.
Modern kromatografi cihazlarının çoğu pik alanlarının kesin olarak
bulunmasına olanak sağlayan dijital elektronik integral hesabı yapan cihazlarla
donatılmıştır. Böyle bir donanım yoksa elle hesap yapılmalıdır. Uygun genişlikleri
olan simetrik pikler için iyi sonuç veren basit bir yöntem pik yüksekliğini, pik
33
yüksekliğinin yarısındaki pik genişliği ile çarpmaktadır. Pik alanı hesaplamak için
kesip tartma ve planimetre kullanılmasıdır (Smith ve Boca Raton, 1990).
Kalibrasyon ve Standartlar
Kantitatif kromatografik analizler için en basit yöntem, bilinmeyenin bileşimine
benzeyen bir seri standart çözelti hazırlanmasını içerir. Bundan sonra standartların
kromatogramları alınır ve pik yükseklikleri ya da alanları derişimin bir fonksiyonu
olarak grafiğe geçirilir. Verilerin grafiği, orijinden geçen düz bir doğru vermelidir.
Analizler bu grafiğe dayandırılır. En yüksek doğruluk için sık sık yeniden
kalibrasyon yapılması gereklidir.
Bahsedilen yöntemle yapılan analizlerde en önemli hata kaynağı, genellikle
numune hacmindeki belirsizliktir; bazen enjeksiyon hızı da bir faktör olmaktadır.
Genellikle numuneler küçüktür.(~1 µL) ve mikro şırınga ile bu miktardaki hacmin
enjeksiyonunda yapılan belirsizlik yüzde birkaç bağıl hata getirir. Bu hata,
numunenin ısıtılmış numune bölgesine enjekte edilmesinin gerekli olduğu gaz-sıvı
kromatografide daha fazladır. Burada iğne ucundan olan buharlaşma enjekte edilen
hacimlerde büyük farklılıklara neden olabilir. Numune hacmindeki bağıl hatalar,
dönen numune vanası kullanılarak %1 ile %2’ye düşürülebilir (Skoog ve ark., 1998).
Đç Standart Yöntemi
Nicel kromatografi için en yüksek kesinlik iç standart kullanılarak elde edilir, çünkü
numune enjeksiyonundan kaynaklanan belirsizlikler önlenmiştir. Bu yöntemle iç
standart maddesinden dikkatle ölçülmüş miktarlar her bir standarda ve numuneye
konur ve analit pikinin iç standart pik alanlarına (ya da yüksekliklerine) oranı analitik
parametre görevi görür. Bu yöntemin başarılı olması için iç standart pikinin
numunenin diğer bileşenlerinin piklerinden iyi ayrılması (RS >1,25) gerekir; diğer
taraftan standart piki analit pikine yakın çıkmalıdır. Uygun bir iç standartla genellikle
%1’den daha iyi bir kesinlik elde edilebilir (Skoog ve ark., 1998).
34
Cst AMDMA/tetrakosan
% MDMA= x x100
CMDMA Ast/tetrakosan
Alan Normalizasyon Yöntemi
Numune enjeksiyonundan kaynaklanan belirsizlikleri ortadan kaldıracak bir başka
yaklaşım, alan normalizasyon yöntemidir. Numunenin tüm bileşenlerinin tam olarak
elue edilmesi gereklidir. Normalizasyon yönteminde elue olmuş tüm piklerin alanları
hesaplanır; farklı bileşik türlerine karşı dedektör cevabındaki farklılıklara göre, bu
alanlar düzeltildikten sonra, analit derişimi, analit pik alanının tüm piklerin toplam
alanına oranından bulunur (Skoog ve ark., 1998).
1.3.4. Gaz Kromatografi (GC)
Gaz kromatografide (GC), numune buharlaştırılarak kolonun girişine enjekte edilir.
Đnert bir hareketli gaz faz ile elüsyon yapılır. Diğer kromatografik yöntemlerin aksine
gaz faz analitin molekülleri ile etkileşmez; gazın tek işlevi, analiti kolon boyunca
taşımaktır.
Đki tür gaz kromatografi vardır;
o Gaz-katı kromatografi (GSC)
o Gaz-sıvı kromatografi (GLC)
Gaz-sıvı kromatografi birçok alanda yaygın olarak kullanıldığı için adı
genelde kısaltılır ve gaz kromatografi terimi kullanılır. Bu yapılırken, gaz-katı
kromatografinin, az da kullanılsa var olduğu gerçeği ihmal edilmiş olmaktadır
(Skoog ve ark.,1997).
35
1.3.4.1. Gaz-Katı Kromatografi (GKK)
Katı bir durgun faz üzerinde fiziksel adsorpsiyon sonucu analitlerin alıkonmasını
temel alır. Gaz-katı kromatografi iki nedenle sınırlı uygulama alanı bulur; polar
moleküllerin kalıcı denebilecek ölçüde alıkonma problemi ve adsorpsiyon olayının
doğrusal olmayışı nedeniyle kuyruklanmanın aşırı oranda meydana gelmesidir. Bu
nedenlerle yöntem küçük mol kütleli moleküllerin ayrılmasının dışında fazla bir
uygulama alanı bulamamıştır (Skoog ve ark.,1997) .
1.3.4.2. Gaz-Sıvı Kromatografi (GSK)
Analitin gaz halindeki hareketli faz ile bir katının yüzeyine tutturulmuş durgun sıvı
faz arasında dağılımı üzerine kurulmuştur.
Taşıyıcı Gaz
Tüpü
Kolon fırını
Şekil 1.10. Bir gaz kromatografi cihazının şeması.
Taşıyıcı Gaz
Đnert olması gereken taşıyıcı gaz; genelde helyum, hidrojen ya da azottur. Gaz seçimi
genelde kullanılan dedektör tipine bağlıdır. Taşıyıcı tüpüne bağlı basınç ayarlayıcılar,
kolon
Kaydedici
Elektrometre
Veri sistemi
dedektör enjektör
Akış bölücü
36
göstergeler ve akış sayaçları bulunur. Bunlara ek olarak, su ya da diğer safsızlıkları
gidermek için gaz sisteminde çoğu zaman moleküler elek bulunur.
Akış hızı kontrolü, normal olarak gaz silindirine bağlı iki basamaklı basınç
regülatörleri ve kromatografiye bağlı akış regülatörleri ile yapılır. Genel olarak giriş
basıncının sabit kalması halinde akış hızının değişmeyeceği varsayılır. Modern ticari
kromatografiler akış hızını istenilen değerlere ayarlayabilen ve kontrol eden
elektronik cihazlarla donatılmıştır (Skoog ve ark.,1997) .
Numune Enjeksiyon Sistemi
Kolon verimi, numunenin uygun miktarda ve buhar halinde “bir defada verilmesini
gerektirir. Yavaş enjeksiyon veya daha fazla miktarda numune verilmesi, pik
genişlemesine ve düşük ayırma gücüne neden olur. Sıvı veya gaz numune
enjeksiyonunda, yaygın yöntem olarak kullanılan yöntemlerden biri sızdırmaz
enjektörle manuel enjeksiyondur. Enjeksiyon bir silikon lastik diyaframdan ya da bir
septumdan yapılır. Septumun hemen arkasında kolon giriş ucunda hızlı buharlaştırıcı
bir bölme bulunur. Normal analitik amaçlar için enjeksiyon hacmi 0,1-20 µL
arasında olabilir. Kılcal kolonlarda daha küçük hacimlerde (10-3µL) enjeksiyon
yapılır. Bunun için kolon girişine bir bölücü yerleştirilir. Bölücü, enjekte edilen
numunenin bir kısmını kolona verirken, kalan kısmı da dışarı atılır.
Nicel analizlerde daha tekrarlanabilir miktarlarda gaz veya sıvı numunelerinin
cihaza verilebilmesi için döner numune vanaları kullanılır. Bu vanalarla, numune
enjeksiyonundan kaynaklanan bağıl hatalar %0.5-%2 civarına düşürülebilir. Ancak
günümüzde otomatik enjeksiyon sistemleri kullanılarak, enjeksiyondan kaynaklanan
hatalar en aza indirilmiştir. Numune istenilen hacimde ve çok hızlı verilir (Skoog ve
ark.,1997) .
37
Kolon
Gaz kromatografide iki tür kolon kullanılır; dolgulu kolon ve kapiler kolon. Son
zamanlarda yapılan çalışmalardan da görüleceği üzere dolgulu kolon giderek yerini
daha verimli ve daha hızlı kapiler kolona bırakmıştır.
En az hata ile çalışabilmek için, 0,10C duyarlıkla kontrol edilmesi gereken bir
başka önemli parametre kolon sıcaklığıdır. Bu nedenle kolon, sıcaklığı kontrol
edilebilen bir bölmeye yerleştirilir. Optimum kolon sıcaklığı numunenin kaynama
sıcaklığına ve istenen ayırma verimine bağlıdır. Kabaca numunenin ortalama
sıcaklığının biraz üstünde bir sıcaklıktaki kolonda maddelerin elüsyon zamanı 2-
30 dakika arasında değişebilir. Çok geniş kaynama noktası aralığında bulunan
numuneler için sıcaklık programlaması yapmak gerekir. Sıcaklık programlanmasında
kromatografik ayırım devam ederken kolon sıcaklığı sürekli veya basamaklar halinde
arttırılır (Skoog ve ark.,1997).
Dedeksiyon Sistemleri
Gaz kromatografide kullanılan ideal dedektörler aşağıdaki özelliklerde olmalıdır.
- Yeterli duyarlılık nicel olarak tanımlanamaz. Genel olarak bugünün
dedektörlerinin duyarlıkları 10-8-10-15 g madde/s arasında değişmektir.
- Đyi bir kararlılık ve tekrarlanabilirlik, geniş bir doğrusal çalışma aralığı,
4000C’ ye kadar varan sıcaklık aralığı olması istenir.
- Numuneyi parçalamamalıdır.
- Her türden analite benzer cevap alınmalı veya belirli sınıf maddelere karşı
tahmini kolay ve seçici cevap verme özelliği olmalıdır.
38
Alev Đyonlaşma Dedektörü (Flame Ionization Dedector, FID)
Gaz kromatografide en yaygın biçimde kullanılan dedektördür. Kolondan gelen gaz,
hidrojen ve hava ile karıştırılıp tutuşturularak alev meydana gelir. Hidrojen /hava
alevinde organik bileşiklerin birçoğu iyon ve elektronlar meydana getirir. Bunlar
alevden elektrik akımının geçmesine yardımcı olurlar. Bekin ucu üzerinde bulunan
toplayıcı elektroda birkaç yüz voltluk potansiyel uygulanırsa 10-12 Amper kadar akım
oluşur. Bu akım bir işlemsel yükselticiye ölçüm için gönderilir. Alev iyonlaşma
dedektörü, dedektöre birim zamanda giren karbon sayısına cevap verdiği, yani
dedektör sinyali, aleve giren maddenin derişimi ile değil, verdiği C atomları sayısı ile
orantılı olduğu için, kütle duyarlı dedektördür.
Karbonil, alkol, halojen ve amin gibi fonksiyonel gruplar alevde hiç iyon
vermez ya da çok az iyon verirler. Ayrıca yanmayan H2O, CO2, SO2 ve NO2 gibi
gazlara da duyarlı değildir. Bu özellikler alev iyonlaşma dedektörünü, su, azot veya
kükürt gazları ile kirlenmiş birçok organik maddenin tayininde çok uygun bir
dedektör haline getirmektedir. Dedektörün duyarlılığı çok yüksektir (10-13 g/s),
doğrusal çalışma aralığı çok geniştir. (∼107) ve gürültüsü azdır. Alev iyonlaşma
dedektörünün bir sakıncası ise numuneyi parçalamasıdır (Skoog ve ark.,1997).
Termal Đletkenlik Dedektörü (TCD)
Gaz kromatografide ilk kullanılan ve halen kullanılmakta olan bu dedektör, kolondan
geçmekte olan gazın, içinde analit molekülleri bulunması halinde ısı iletkenliğinde
meydana gelen değişime dayanmaktadır. Dedektörün diğer bir adı katarometredir.
Termal iletkenlik dedektörünün üstünlükleri arasında basitliği, geniş bir
doğrusal bölge (105), organik ve inorganik maddelere cevap vermesi, numuneyi
parçalamaması sayılabilir. Termal iletkenlik dedektörünün gözlenebilme sınırı
düşüktür. Diğer dedektörlerin duyarlıkları 104-107 kez daha fazladır. Çok numune
enjekte etmek gerektiğinden dolgulu kolonlar kullanılmaktadır (Skoog ve ark.,1997).
39
Kükürt Kemilüminesans Dedektörü (SCD)
Son zamanlarda geliştirilen bir dedektördür. Dedektörün temeli, bazı kükürt
bileşikleri ile ozonun verdiği reaksiyona dayanır. Reaksiyon sonrası oluşan ışının
şiddeti kükürt derişimi ile orantılıdır. Dedektör daha çok kükürt içeren kirleticilerin,
merkaptanların tayininde kullanılmaktadır (Skoog ve ark.,1997).
Elektron Yakalama Dedektörü (ECD)
Halojen içeren maddelerin seçimli dedeksiyonuna imkan verdiği için elektron
yakalama dedektörü çevre numunelerinin tayininde çok yaygın olarak kullanılan bir
dedektördür. Özellikle pestisitlerin, poliklorobifenillerin tayininde kullanılmaktadır.
Bu tür dedektörler X-ışınlarının ölçümünde kullanılan orantılı sayaçlara benzer
biçimde çalışırlar (Skoog ve ark.,1997).
1.3.4.3. Gaz Kromatografi Uygulamaları
Yöntem ayırma amacıyla kullanılmaktadır. Bu anlamda kendisi ya da bir türevi
buharlaşabilen maddelerden oluşmuş kompleks organik sistemlerin, metal-organik
maddelerin ve biyokimyasal sistemlerin ayırımında büyük ölçüde yararlıdır. Đkinci
önemli rol ise bu yöntemin ayrılan maddelerin tayinini sağlamasıdır. Kalitatif analiz
için alıkonma zamanları veya hacimleri kullanılır. Pik yükseklikleri ve alanları ise
nicel amaçla değerlendirilir. GC ile teşhis imkanı spektroskopik yöntemlere göre çok
sınırlıdır. Bunun sonucu olarak da madde teşhisinde yüksek potansiyele sahip kütle,
infrared, NMR spektrometreleri gibi cihazların GC ile beraber kullanılması eğilimi
ağırlık kazanmaktadır (Skoog ve ark.,1997).
40
Nitel Analiz
Gaz kromatogramlarının yaygın kullanımları organik maddelerin miktarsal
bileşimlerini belirlemededir. Eğer numunede safsızlıklar varsa, bunlar
kromatogramda pik olarak gözlenir. Bu piklerin altındaki alanlar ise, safsızlık
derecesinin bir ölçüsüdür. Yöntem aynı zamanda saflaştırma işlemlerinin etkinliğini
değerlendirmede kullanılır.
Teorik olarak alıkonma zamanları, karışımdaki maddelerin tanınmasında
kullanılır. Ancak, bu imkan sınırlıdır. Çünkü tekrarlanabilir verilerin bulunması için
çok sayıda parametrenin kontrol edilmesi gerekir. Bütün bunlara rağmen gaz
kromatografi (kuşkusuz, güvenilir bir standart olması halinde) herhangi bir maddenin
numune içinde olup olmadığını anlamada yararlı bir yoldur. Standardın eklenmesi ile
şüphe edilen maddenin pikinde büyüme gözlenir. Bu olayın iki ayrı kolonda farklı
sıcaklıklarda tekrarlanması halinde daha kesin sonuçlar elde edilecektir.
Bir gaz-sıvı kromatografik kolondan elde edilen dedektör sinyalinin nicel ve
yarı nicel analizde büyük yararı vardır. Dikkatle kontrol edilmiş koşullarda %1’lik
bağıl doğruluk elde edilebilir. Birçok analitik yöntemde olduğu gibi güvenirlik,
parametrelerin kontrolüne bağlıdır (Skoog ve ark.,1997).
Nicel analiz
Elde edilen kromatogramdaki piklerin alanı ya da yüksekliği, madde derişiminin
doğrusal bir fonksiyonudur. Pik alanı ya da yüksekliğinden yararlanmak suretiyle
miktar belirlemesi yapılır.
Doğrudan kalibrasyon yönteminde, pik alanı ya da yüksekliği standart bir seri
çözelti için grafiğe geçirilir, bilinmeyen alan ya da yüksekliğine karşı gelen derişim
41
grafikten okunur. Bu yöntemin kullanılabilmesi için, enjeksiyonların hatasız
yapılması ve dedektörün bütün çözeltiye cevap vermesi gerekmektedir.
Đç standart yönteminde ise; tanımlanacak maddeye belli miktarda, yapısı
örneğe benzeyen bir standart madde eklenir. Önce eşit miktarda örnek ve standart
birlikte enjekte edilir ve alanların oranı saptanır. Daha sonra bilinen miktarda
standart ile bilinmeyen miktarda örnek birlikte enjekte edilir ve alanların oranı
saptanır.
Pik alanlarını ölçmek için; kesip tartma, üçgene tamamlama, planimetre ile
ölçme, elektronik integratörler gibi değişik yöntemlerden yararlanılır. Bu yöntemler
artık yerini bilgisayar destekli programlara bırakmıştır (Skoog ve ark.,1997).
1.3.5. Gaz Kromatografi ile Spektroskopik Yöntemlerin Birlikte Kullanımı
Gaz kromatografi çoğu zaman seçici spektroskopik ve elektrokimyasal tekniklerle
bağlantılı olarak kullanılır. Böylece ikili yöntemler adı verilen bu sistemler,
kompleks karışımların analizinde güçlü bir araç olarak kullanılır.
1.3.5.1. Gaz Kromatografi-Kütle Spektrometri (GC-MS)
Kılcal borulardan gelen eluatın akış hızı genellikle küçük olduğu için, madde
doğrudan kütle spektrometrenin iyonlaşma bölgesine verilir. Gaz kromatografları ile
kullanılan en basit kütle dedektörü iyon-tuzak dedektörüdür (ITD). Bu dedektörde,
kolondan gelen gaz, elektron bombardımanı veya kimyasal iyonlaşma ile
iyonlaştırılır ve radyo frekans manyetik alanında depolanır. Tutulan iyonlar daha
sonra elektron çoğaltıcı dedektöre sevk edilir. Bu sevk, kütle/yük oranının
taramasının yapılabilmesi için kontrollü gerçekleşir. Đyon tuzak dedektörü, kuadrupol
cihazlara göre daha derli toplu ve daha ucuz bir sistemdir (Skoog ve ark.,1997).
42
Ekstazi tabletlerinin içeriğini belirlemede en sık başvurulan analiz tekniğidir.
Aynı zamanda safsızlıkların belirlenmesinde de kullanılmaktadır ki, bu da tabletler
arasında ilişki kurularak menşei tayinine yardımcı olur. Hong Kong’da “Fing Tau
Yuen” olarak bilinen ve “kafa sallama hapı" manasına gelen yasa dışı, 2002-2004
yılları arasında ele geçirilmiş 89 adet ekstazi tablet üzerinde yapılan bir çalışmada
safsızlık profili çıkarılmıştır. Tabletler alkali şartlarda dietileterle ekstraksiyon
işlemlerinden sonra GC-MS cihazı ile analizlenmiştir. 19 adet safsızlık saptanmış
olup, dimetilamfetamin, piperonal, ketamin, stearik asit, p-metoksilfenetilamin, 3.4-
metilendioksifenikmetanol bunlardan bir kaçıdır (Cheng ve ark., 2006).
Yasadışı üretimlerde üretimden kaynaklı safsızlıkları belirlemek menşei
tayini için gerektiğinden, bu konuda birçok çalışma mevcuttur. 1993 yılında Renton
ve arkadaşları MDMA ve adli ilaç analizleri uygulamalarında ön maddeler, yardımcı
ara maddeler, sentez ortamı ve reaksiyon ürünlerine yönelik bir çalışma yapmışlardır.
Bu çalışmaya göre ön ve ara maddelerin saflığı içerdikleri safsızlıklar,
sentezleme ortamının ürüne katkısını tespit etmişlerdir (Renton ve ark., 1993) .
Kütle spektrometrik dedektörler genellikle iki tip sinyal görüntüsü
verebilirler;
- Anında sinyal görüntüleri
- Bilgisayarda yeniden biçimlendirilmiş sinyal görüntüleri.
Gaz kromatografi-kütle spektrometri sistemi, biyolojik veya doğal
sistemlerdeki yüzlerce maddeyi aynı anda tanımak amacıyla kullanılmaktadır.
Örneğin; gıdalardaki tat ve koku veren maddelerin, su kirleticilerin tayininde, ilaç ve
uyuşturucu madde analizlerinde kullanılmaktadır (Skoog ve ark.,1997).
43
1.3.6. Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi Cihazı (HPLC)
Şekil 1.11. HPLC akış diyagramı.
HPLC cihazı; çözücü (hareketli faz) deposu, pompalama sistemi, örnek enjeksiyon
sistemi, ayırmanın oluştuğu kolon, her madde için farklı sinyal veren dedektör ve
dedektör sinyallerinin kaydedildiği bir yazıcıdan oluşmaktadır.
1.3.6.1. Hareketli faz sistemi
HPLC’de hareketli faz sisteminde çözünmüş gazlar (genellikle oksijen ve azot)
bulunmamalıdır. Bunlar daha sonra dedektör sisteminde kabarcık oluşturarak analize
etkimektedir. Gaz gidericiler (degasserlar) bu çözünmüş gazları uzaklaştırmaktadırlar
(Skoog ve Leary, 1992).
Hareketli faz taneciksiz olmalıdır. Bu nedenle filtreler kullanılmaktadir.
Ucunda çelik ya da teflon bir filtre içeren teflon pompa giriş hortumu çözücü içine
MOBĐL FAZ
POMPA
ENJEKTÖR
numune
dedektör
data
Kons.
zaman
Toplama kabı
kolon
kromatogram
44
daldırılır. Filtre, pompaya hava gitmemesi için çalışma boyunca sıvının içine
tamamen daldırılmış durumda olmalıdır. Ayrıca çözücü vakum altında milipore
filtreden geçirilir (Skoog ve Leary 1992).
Ayırma, sabit bileşimli tek çözücü ile yapılıyorsa buna izokratik işletim denir.
Ayırma süresini kısaltmak için polaritesi farklı, birbiri ile karışmayan, eşit
viskozitede, sabit fazla etkileşmeyen çözücülerin analiz süresince bileşimleri
oranının basamaklı ya da sürekli değiştirilmesi de çözücü programlaması (gradient
işletim) dır. Gaz kromatografideki sıcaklık programlamasına benzemektedir.
Đki ya da daha fazla çözücü deposunun kullanıldığı HPLC cihazlarında
çözücülerin karıştırılma oranlarını ayarlayan karıştırma bölmesi de bulunmaktadır
(Skoog ve Leary 1992).
Klasik açık-kolon kromatografisinde (flash chromatografi) faz graviteye bağlı
olarak kolonun içinden akarak geçer. Bu, partikül büyüklüğü fazla olan stasyoner
fazlar için (Partikül yarıçapı 50 - 100 mikron civarı olan) iyi işleyen, ancak ayrılma
zamanı çok uzun olan bir uygulamadır. Bu süreyi azaltmak ve daha küçük
partikülleri olan stasyoner fazlarda, mobil fazı kolondan geçirmek için basınç
uygulamak gerekir. Bu, pompanın görevidir. Bu sisteme “solvent dağıtıcı sistem”
denir. HPLC içinde mobil fazın sabit akışı, kolon malzemesine (stasyoner faz) karşı
olan rezistansı ile sağlanır (Brown, 1989; Gibert, 1987).
Ters faz (reverse phase) mobil fazları genellikle su temelli, iyonik tampon ve
organik çözücü karışımlarından oluşmaktadır. Ters faz kromatografisinde kullanılan
polar zayıf çözücü sudur. Kuvvetli çözücü olarak da en çok metanol, asetonitril ve
tetrahidrofuran kullanılır (Bakes, 2000).
Bir HPLC sistemi yılda yaklaşık 100 – 300 l çözücü tüketir. Bu nedenle çözücü
fiyatları da dikkate alınmalıdır (Gray, 2000).Son yıllarda metot geliştirmede su bazlı
mobil faz tercihi veya tampon kullanımı, kolon materyaline vereceği zarar da dikkate
alınarak tercih edilmektedir.
45
1.3.6.2. Pompalama sistemi
HPLC’nde yararlanılacak pompanın seçiminde en önemli etken, yüksek basıncın
sağlanmasıdır. Pompalarda aranan diğer özelikler ise, değişmeyen bir akış
verebilmesidir. Kullanılan çözücülere karşı da dayanıklı olmalıdır.
1.3.6.3. Numune enjeksiyon sistemi
HPLC’nde örnek verilirken akış devam etmeli, basınç kaldırılmamalıdır. Örnek
verme işlemi tekrarlanabilir olmalıdır. Đki tip enjeksiyon vardır.
Arka arkaya çalışılacaksa manuel enjeksiyonda septum mutlaka
değiştirilmelidir. Septum enjeksiyonda, sistem açılarak akış durdurulur, madde
kolona verilir. Sonra sistem kapanır, çözücü akışı başlatılır. Bu kapatıp, açma
sırasında denge bozulur (Skoog ve Leary 1992).
Son yıllarda enjeksiyon işlemi, otomatik (otosampler) yapılmaktadır. Enjektör
vialden istenilen miktarda örnek çekip bunu direkt lupa girmeden akış hattına
bağlanarak sisteme vermektedir. Her enjeksiyondan önce ve sonra enjektör ucu
yıkanabilmektedir. Bu da gelişmiş pompa sistemi sayesinde olmaktadır.
1.3.6.4. Kolon sistemi
Çözücü enjeksiyon sisteminden geçtikten sonra HPLC sisteminin ayırma birim olan
kolona gelir. HPLC kolonları paslanmaz çelik ve camdan yapılmış düz kolonlardır.
Kolonlar analitik ya da preparatif amaçlı olabilirler.
Analitik kolonlar
Analitik yani nicel analiz amaçlı olan kolonlardır. Đç çapı 4 ile 10 mm olup
mikropartiküler ya da pelliküler dolgu içeren kolonlardır. Mikropartiküler dolgunun
46
tümü, ayırmayı yapacak olan dolgu iken, pelliküler dolguda ayırmayı yapacak
malzeme bir destek katısının yüzeyinde belli kalınlıkta kaplanan bir dilimi oluşturur.
Analitik kolonlar birinci tip dolgu içerdiğinde 10-30 cm, ikinci tip dolgu içerdiğinde
ise 50-100 cm uzunluktadır.
En uygun çalışma mekanizmasını ve kolon tipini seçmek için maddenin yapısı
hakkında detaylı bilgilere sahip olmak gerekmektedir. Madde hakkında çok fazla
bilgimiz yoksa ve maddemiz suda çözünüyorsa ilk tercih edeceğimiz mekanizma ters
faz kromatografisi, iyonik maddeler için iyon çifti veya iyon değiştirme
mekanizması, eğer maddemizin izomerleri var ise veya suda çözünürlüğü olmayıp
polaritesi düşük çözücülerde çözünüyorsa normal faz tercih edilmelidir (Weston,
1998).
Preparatif kolonlar
Karışım içindeki istenen bileşenleri ayırarak elde etmeye yönelik olan preparatif
kolonlar, genellikle 6 mm çaplı 25-100 cm uzunluğunda kolonlardır.
Koruyucu kolonlar
Bir analitik kolonun ömrü, ön kolon kullanmak suretiyle uzatılır. Ön kolonlar 2,1
mm çap ve 10 cm uzunlukta olup, pelliküler madde ile doldurulmuştur. Ön kolon
kullanmak analiz sırasında basınç değişikli ği yapmaz. Kirli örnekle çalışıldığında ön
kolon kullanılmazsa analitik kolonun verimi hızla azalır (Erdik ve ark., 1991) .
Kolon Termostatları
Đşletim sırasında genellikle kolon sıcaklığının kontrolü önemli değildir. Fakat kolon
sıcaklığının sabit tutulmasıyla daha iyi kromatogram elde edilebilmektedir. Bazı
47
analizlerde kolonu ısıtmak gerekmektedir. Bu durumda su ceketi ile sabit sıcaklık
sağlanmaktadır (Skoog ve Leary 1992).
1.3.6.5. Dedektörler
HPLC’de kolonda birbirinden ayrılan maddeler taşıyıcı faz ile birlikte ölçüm birimi
olan dedektöre gelirler. Belli zaman aralıkları ile kolondan geçen maddelerin fiziksel
ve kimyasal yöntemlerle belirlenmesini sağlayan sıvı kromatografinin bir bölümüdür.
Dedektör maddenin derişimi ile orantılı bir özeliğini ölçmelidir.
Ultraviyole absorbans, infrared absorbans, floresans, kırılma indisi,
elektrokimyasal dedektörler yaygın olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda çalışmalar
PDAD üzerine yoğunlaşmıştır (Skoog ve Leary 1992).
1.3.6.6. HPLC yöntemleri
Ayrılma mekanizmalarına, çözücü ve dolgu maddelerinin çeşitlerine göre HPLC’nin
pratikte uygulanan 6 türü vardır;
1. Sıvı-katı adsorpsiyon kromatografisi
2. Sıvı-sıvı partitisyon kromatografisi
3. Đyon değiştirme kromatografisi
4. Moleküler eleme kromatografisi
5. Đyon çifti kromatografisi
6. Preparatif-sıvı kromatografisi
48
1.3.6.7. HPLC’nin uygulanması
Analiz için gerekli olan HPLC yönteminin seçilmesinde yapılacak ilk işlem,
problemin tanımının yani nasıl bir analiz istendiğinin belirtilmesidir. Örnek
bileşenlerin molekül ağırlığı, çözünürlüğü, polaritesi, iyonlaşma derecesi gibi
özeliklerinin saptanmasıyla en uygun HPLC tipinin seçilmesi sağlanır.
Dolgu maddesi olarak Corasil ve Corasilli olanların ilk olarak kullanılması
önerilir. Çünkü bunlarn pelliküler maddeler olduklarından çok çabuk dengelenme
olanakları vardır. Eğer yüksek verim ve hızlı bir analiz isteniyorsa tamamen
gözenekli, tanecik büyüklüğü küçük olanlar (u porasil, u Bondapak) kullanılır.
Preparatif çalışmalarda ise, Porasil ve Porasilli dolgu maddelerinden yararlanılır.
Örnek ya doğrudan doğruya ya da çok iyi absorpsiyon veren türevleri
hazırlandıktan sonra HPLC’ye uygulanır.
1. Örnek Özellikleri
Örnek bileşenlerinin molekül ağırlığı, çözünürlüğü, polaritesi, iyonlaşma derecesi
gibi özelikleri göz önüne alınarak ayrılma mekanizması seçilir.
2. Molekül ağırlı ğı
Molekül ağırlığı 2000’den fazla olanların moleküler eleme kromatografisi ile
analizleri yapılırken, molekül ağırlığı 2000’den az olanların ise çeşitli özelikleri göz
önüne alınarak diğer HPLC yöntemleri ile analizleri yapılmaktadır.
3. Çözünürlük
HPLC ile analiz yapılırken maddenin kullanılan çözücü sisteminde tamamen
çözünmesi ve çözelti halinde bulunması gerekir. Eğer madde kısmen çözünüyorsa
kuyruklu pikler oluşur.
49
Polarite
Örnek bileşenlerinin polaritelerine göre, farklı çözücüler ve dolgu maddeleri
seçilerek ayırma yöntemi saptanır.
Đyonlaşma Derecesi
Örnek bileşenlerinin iyonlaşma derecelerine göre karışımın analizi, ya iyon
değiştirme kromatografisi ya da iyon çifti kromatografisi ile yapılır.
HPLC’nde ayrılan piklerin tanınması, GC’de olduğu gibidir. Her madde için
bağıl alıkonma süreleri saptanır. Bilinen bir maddenin bağıl alıkonma süresi ile
karşılaştırılır. Her madde belli bir akış hızında, belli bir bağıl alıkonma süresine
sahiptir. Son yıllarda gelişen bilgisayar teknolojisiyle nitel analizler bilgisayar
kütüphanelerinden yararlanılarak kolaylıkla yapılmaktadır. Nitel analizde
yararlanılan diğer bir yöntemde; standart ekleme yöntemidir. Eğer bilinmeyen madde
tahmin ediliyorsa, bu yöntemden yararlanmak suretiyle maddeyi doğrulayabiliriz.
50
2. GEREÇ ve YÖNTEM
2.1. GEREÇLER
2.1.1. Kimyasal Maddeler
- Kloroform MERCK
- Metanol MERCK
- Đzooktan MERCK
- n-hekzan MERCK
- Toluen MERCK
- Tetrakosan EASTMAN KODAK
- Asetonitril RIEDEL - DE HAEN
- Ortofosforik asit MERCK
- Potasyum Dihidrojen Fosfat MERCK
- NaOH MERCK
- Dietileter RIEDEL - DE HAEN
- MDMA ve kafein standartları Birleşmiş Milletler tarafından Kriminal Polis
Laboratuvarları Dairesi Başkanlığına uyuşturucu ile mücadele kapsamında
gönderilen standartlardan sağlanmıştır.
- Đncelemeye alınan 36 adet ekstazi tablet numunesi son beş yılda yapılan
uyuşturucu operasyonlarında ele geçirilerek çeşitli Bölge Kriminal Polis
Laboratuvarlarına gelen tabletlerden deney numunesi olarak alınan
numunelerden arta kalan numunelerdir.
51
2.1.2. Ekipman
-Kalınlık ve çap ölçümleri Electronic Digital Caliper
-Tartım - AND GR-200 marka analitik terazi
- SCHIMADZU LIBROR marka analitik terazi
* GC-MS Cihazı Agilent 5973 Network Mass Selective Dedector,
6890 N Network GC System
- Otomatik Enjektör Agilent 7683 Series Đnjector
- Kolon Agilent 19091S-433 model HP-5MS
(0,25mmx30mx0,25µm)
* GC Cihazı Agilent 6890N Network Gas Chromatography
- Otomatik Enjektör Agilent Technologies 7683 Series Đnjector
- Hidrojen Jenaratörü Dominick Hunter
- Kolon Agilent 1235032 DB-5 kapiler kolon
(30,0mx320µmx0,25mm)
* HPLC Cihazı HP AGILENT 1100 Series
- Pompa G 1310 A Isopump
- Detektör G 1314 A VWD
- Enjektör G 13 28 A, RHEODYNE 20µl
- HPLC Kolon WATERS C18 3,5µm, 3.9x 150mm
52
- Enjektörler - HAMILTON 50 µl
- HAMILTON 100 µl
- Mikro Filtre AGILENT 0,45µm Por Çaplı
- Ultrasonik Banyo BANDELIN SONOREKS TK100H
- Vakum Pompası NEUBERGER D - 79112
- Manyetik Karıştırıcı MIRAK THERMOLYNE SP72720 - 26
ve Isıtıcı
- pH Metre METLER TOLEDO SEVEN MULTI
2.2. ÖN HAZIRLIK ĐŞLEMLER Đ
2.2.1. GC-MS ve GC Analizlerinde Kullanılan Çözeltilerin Hazırlanması
- Stok Tetrakosan (Đç Standart) Çözeltisi: 5 mg tetrakosan tartılarak 250 mL
metanol : kloroform (50:50) karışımında çözüldü. Tetrakosan metanolde,
MDMA da kloroformda iyi çözündüğü için bu bileşimin daha uygun olduğu
tespit edilmiştir. Kullanım dışında çözelti 00C’de saklanmalıdır. Ancak
kullanım sırasında oda sıcaklığında olmalıdır.
- Stok MDMA Çözeltisi (GC ve GC-MS için): 4 mg MDMA tartılarak 50
mL metanol: kloroform (50:50) karışımında çözüldü.
- MDMA Kalibrasyon standart çözeltileri (GC için): 6, 8, 10, 12, 14, 18, 20
µg/mL aralığında hazırlanmıştır.
- Stok Kafein Çözeltisi: 2 mg kafein tartılarak 100 mL metanol: kloroform
(50:50) karışımında çözüldü.
- Kafein Kalibrasyon standart çözeltileri (GC için): 1, 6, 8, 10, 14, 16
µg/mL aralığında hazırlanmıştır.
53
- Tabletlerin Analiz Đçin Hazırlanması: Tabletlerin her biri ayrı ayrı toz
haline getirilerek homojen bir karışım sağlandı. 0,3-1,2 µg/mL arasında
değişen derişimlerde numuneler hazırlandı. Numuneler 15dk ultrasonik
banyoda tutulmuştur.
2.2.2. HPLC Analizlerinde Kullanılan Çözeltilerin Hazırlanması
- Tampon Çözeltilerin Hazırlanması: 0,0624 M Potasyum Dihidrojen
Fosfat (KH2PO4) çözeltisi için 0,5971 g KH2PO4 tartılarak 1000 mL
suda çözülmüştür.
- pH Ayarlamak Đçin:
0,1 M’lık Ortofosforik asit (H3PO4) çözeltisi için, 0,9799 g H3PO4 tartılarak
100 mL suda çözülmüştür. 1 M’lık Sodyum Hidroksit (NaOH) çözeltisi için,
4 g NaOH tartılarak 100 mL suda çözülmüştür.
- Stok MDMA Çözeltisi: 2 mg MDMA tartılarak 100 mL metanolde
çözülmüştür.
- MDMA kalibrasyon standart çözeltileri: 0,5; 1; 2,5; 5; 10; 15; 20 µg/mL
aralığında hazırlanmıştır
2.3. ANALĐZ VE YÖNTEMLER
2.3.1. GC-MS Analiz Şartları
* Kolon maksimum sıcaklığı 3500C,
* MS Source sıcaklığı 2300C, MS Quadrupol sıcaklığı 1500C,
* Enjeksiyon hacmi 1µL,
54
* Split oranı 20:1’dir. Split akış hızı 30mL/dk,
* Đnlet sıcaklığı 2300C,
* Đnlet basıncı 19,6 psi,
* Toplam akış hızı 34,3 mL/dk,
* Helyum akış hızı 1,5mL/dk,
* Genel Sıcaklık Programı 500C’den başlar. 2 dk bu sıcaklıkta kaldıktan
sonra dakikada 100C artarak 2900C’ye çıkar ve bu sıcaklıkta 5 dk
kalmaktadır.
* MDMA Sıcaklık Programı 1500C’den başlar, 4dk bu sıcaklıkta kaldıktan
sonra dakikada 180C artarak 2500C’ye çıkar ve bu sıcaklıkta da 3dk kalır.
2.3.2. GC Analiz Şartları
• Kolon basıncı 10,53 psi,
• Kolon akış hızı 1,7 mL/dk,
• Enjeksiyon hacmi 1µL,
• Split oranı 20:1,
• Split akış hızı 30 mL/dk,
• Đnlet sıcaklığı 2500C,
• Toplam akış hızı 38 mL/dk,
• Dedektör sıcaklığı 3000C,
• H2 akış hızı 30 mL/dk,
• Kuru hava akış hızı 300 mL/dk,
• Sıcaklık programı 1300C’den başlar, 2 dk bu sıcaklıkta kaldıktan sonra
dakikada 250C artarak 2900C’ye çıkar ve bu sıcaklıkta da 3 dk kalır.
2.3.2.1. Sıcaklık Programı Optimizasyonu
MDMA ve kafein stok çözeltilerinden (1:1 oranında) hazırlanan numune kullanılarak
yapılan analizlerde, MDMA sıcaklık programı ile MDMA, kafein ve tetrakosan
55
kuyruklanma yapmadan, keskin pikler halinde birbirinden ayrıldı. Ancak bu program
tam olarak içeriği bilinmeyen tabletler için çok kısadır. Yüksek sıcaklıktan başlayıp
kolonda kalma süresi kısa olan başka bileşenler ile daha düşük sıcaklıkta sona eren
bir program olduğundan ağır bileşenler için yeterli olmadığı düşünülmüştür. Bu
nedenle daha düşük sıcaklıkta başlayıp yüksek sıcaklığa daha yavaş çıkan genel bir
sıcaklık programı oluşturuldu.
2.3.2.2. Çözücü Optimizasyonu
Literatürdeki çözücülerden çalışmaya uygun çözücüyü belirlemek için; tabletler aynı
miktarlarda tartılarak, metanol, toluen, izooktan, kloroform ve n-hekzanda çözeltileri
hazırlandı. GC-MS’in genel sıcaklık programı ile analizleri yapıldı. Ancak
kloroformla ve metanolde hazırlanan tabletlerin yapılan analizlerinde çözünmenin
daha iyi olduğu görüldü.
2.3.3. HPLC Analiz Şartları
• Kolon Sıcaklığı: Oda sıcaklığı,
• Akış Hızı 1mL/dk,
• Enjeksiyon Hacmi 20µL,
• Dedektör Sistemi: UV Vis Dedektör,
• Dedeksiyon Çalışma Dalga Boyu 200nm,
• Taşıyıcı Faz %10 Asetonitril:%90 Fosfat tamponu çözeltisi,
• Taşıyıcı Faz pH’ı 4,2,
2.3.3.1. Taşıyıcı Fazın Optimizasyonu
Birleşmiş Milletlerin 1987 yılı “Amfetamin ve Metamfetamin Đçin Önerilen Test
Metodları” raporunda kullanılan taşıyıcı faz (%70 Metanol:%30 Su- bileşimli, 1M
56
KH2PO4 tampon çözeltisi, pH=3,6) ile analizlere başlandı. Maddelere ait pikler
görülmedi. Ancak yapılan metot geliştirme çalışmaları sırasında validasyonunun
verimi göz önüne alınarak taşıyıcı faz, pH’sı ve karışım oranı değiştirilmi ştir
[Sadeghipour ve ark, 1996]. %10Asetonitril:%90fosfat tampon çözeltisi için 100 ml
asetonitril ile 900 ml fosfat tampon çözeltisi 1000 ml’lik beherde önce manyetik
karıştırıcı ile karıştırılmış ve taşıyıcı fazın pH’sı 0,1 M’lık ortofosforik asitle oda
sıcaklığında 4,2’ye ayarlanmıştır. Çözelti vakum pompası yardımıyla mikro filtreden
geçirilmiştir. Filtre edilen çözelti ultrasonik banyoda 15 dakika bekletilerek degaze
işlemi yapılmış, sonrasında yeniden pH ayarı yapılarak +4°C’de stoklanmıştır. Her
kullanım öncesi taşıyıcı fazın oda sıcaklığına ulaşması beklenmiş, pH’sı gözden
geçirilerek degaze işlemi tekrarlanmıştır. Pompa izokratik olup tek yönlü akış
sağlamaktadır.
2.3.3.2. Dalga Boyu Optimizasyonu
Stok standartları metanol içerisinde hazırlanmış olan standart MDMA çözeltileri,
çalışmada kullanılacak olan dalga boyunun belirlenmek amacıyla, 200, 220, 250 nm
dalga boyu aralığında cihaza enjekte edilmiştir. 200 nm dalga boyunda
kromatogramlarda piklerin düzgün çıktığı görülmüştür.
2.3.3.3. Kolon Optimizasyonu
Aynı dolgu materyalli C18 kolon 250 mm ve 150 mm olmak üzere iki farklı kolonda
çalışılarak aynı derişimde elde edilen pik alanları incelendi. Çalışmada her iki kolon
için 3’er enjeksiyon yapıldı. 150 mm uzunluğunda 4 µm çap ve 3,9 mm kalınlığında,
dolgu materyali silika bazlı C18 NovaPak Waters marka kolon kullanılmıştır.
Küresel yapılı olan kolon dolgu materyalinin por genişliği 60 Å, yaklaşık yüzey alanı
120 m2/g, yaklaşık por miktarı da 0,3 ml/g’dır.
57
2.3.4. Fiziksel Đnceleme
Tabletlerin renk, logo, ağırlık, çap, kalınlık gibi fiziksel özellikleri kaydedildi.
2.3.5. GC-MS Đle Analizler
36 adet tabletler 0,3-1,2 mg/mL aralığında kloroformda çözülerek hazırlandı.
Enjektör süzgeci yardımıyla süzüldü. GC-MS’nde genel sıcaklık programı ile nitel
analizleri yapıldı.
Standart stok MDMA ve kafein çözeltilerinin konsantrasyon doğruluğunun ve
farklı konsantrasyonlar arasındaki ilişkiyi gözlemek amacıyla her konsantrasyon için
3’er enjeksiyon yapılarak standart MDMA, kafein ve tetrakosan stoklarının
doğruluğu ve kolonda kalma süreleri (Rf) belirlendi.
Đç standartın (tetrakosanın) çalışmada kullanılacak olan uygun
konsantrasyonun belirlenmesi için farklı konsantrasyonlarda enjeksiyon denemeleri
yapılmıştır.
2.3.6. GC ile Analizler
2.3.6.1. GC ile Nitel Analizler
GC cihazı ile nitel analiz yapmak için standart MDMA ve kafein çözeltileri 5 kez
enjekte edildi. Ortalama MDMA, kafein ve alıkonma süreleri tespit edilip,
tabletlerinde analizleri yapılarak MDMA ve kafein pikleri tespit edildi.
58
2.3.6.2. GC Analiz Metodu Validasyonu
2.3.6.2.1. Doğrusallık
Doğrusallık için 6, 8, 10, 12, 14, 18, 20 µg/mL konsantrasyon aralığında hazırlanan
MDMA standart çözeltileri 3’er kez enjekte edilerek, konsantrasyona karşılık
ortalama MDMA alanları grafiğe geçirildi. MDMA kalibrasyon eğrisi çizildi ve
korelasyon katsayısı hesaplandı.
Aynı analizler kafein için tekrarlandı. Kafein için konsantrasyon aralığı 1, 6,
8, 10, 14, 16 µg/mL aralığındadır. Kafein alanları ve standart kafein
konsantrasyonları kullanılarak kalibrasyon eğrisi çizilmiş ve korelasyon katsayısı
hesaplandı.
Tabletlerin stok tetrakosan (iç standart) kullanılarak 0,5mg/mL derişimli
çözeltileri hazırlandı. GC analizleri yapıldı ve tabletlerdeki MDMA ve kafein
miktarları hesaplandı.
2.3.6.2.2. Tekrarlanabilirlik
Metot ve cihaz tekrarlanabilirliği gün içi analizler için incelendi. Gün içi metot
tekrarlanabilirliği için, µg/mL konsantrasyon aralığında hazırlanan MDMA standart
çözeltileri aynı gün içinde 3’er kez enjekte edilerek ortalamaları, standart sapmaları,
CV ve % RSD’leri hesaplandı.
2.3.6.2.3. Geri Kazanabilirlik
MDMA için yapılan enjeksiyon işlemlerinin verimini hesaplamak için 10 adet tablet
seçilerek her bir tablet için 3 ayrı tartımla hazırlanan 3 numune ve her bir numunenin
3 kez enjekte edildi. Bu uygulama arasında elde edilen veri farkından yararlanılarak
% verimi hesaplandı.
59
2.3.6.2.4. Hassasiyet
Ön çalışmalardan elde edilen verilerden faydalanarak, çalışılacak derişimler
belirlenmiştir, 10 µg/ml derişimde 6’şar kez enjeksiyon yapılmıştır. Sonuçların
standart sapmasının 3,3 katı LOD ve 10 katı LOQ olarak hesaplanmıştır.
2.3.7. HPLC ile Analizler
2.3.7.1. HPLC ile Nitel Analizler
HPLC cihazı ile nitel analiz yapmak için standart MDMA çözeltisi 5 kez enjekte
edildi. Ortalama MDMA alıkonma süresi tespit edilip, tabletlerinde analizleri
yapılarak MDMA piki tespit edildi. HPLC analizlerinde daha önce yapılan GC-MS
ve GC analizlerinden tespit edilen yapısal ve bileşim olarak farklılık gösteren 10
tablet seçilmiş olup, sadece çözme işlemi yapıldığından HPLC analizlerinde Đç
Standart kullanılmaya ihtiyaç duyulmamıştır.
2.3.7.2. HPLC Analiz Metodu Validasyonu
2.3.7.2.1. Doğrusallık
Doğrusallık için 0,5; 1; 2,5; 5; 10; 15; 20 µg/mL konsantrasyon aralığında hazırlanan
MDMA standart çözeltileri 3’er kez enjekte edilerek, konsatrasyona karşılık ortalama
MDMA alanları grafiğe geçirilerek MDMA kalibrasyon eğrisi çizilmiş ve korelasyon
katsayısı hesaplanmıştır. 10 µg/mL olarak hazırlanan 10 tabletdeki MDMA değerleri
belirlenmiştir.
2.3.7.2.2. Tekrarlanabilirlik
Metot ve Cihaz tekrarlanabilirliği gün içi analizler için incelenmiştir. Gün içi metot
tekrarlanabilirliği için, 0,5; 1; 2,5; 5; 10; 15; 20 µg/mL konsantrasyon aralığında
60
hazırlanan MDMA standart çözeltileri aynı gün içinde 3’er kez enjekte edilerek
ortalamaları, standart sapmaları, CV ve % RSD’leri hesaplanmıştır.
2.3.7.2.3. Geri Kazanabilirlik
MDMA için yapılan enjeksiyon işlemlerinin verimini hesaplamak için 10 adet tablet
seçilerek her bir tablet için 3 ayrı tartımla hazırlanan 3 numune ve her bir numunenin
3 kez enjekte edilmiştir. Bu uygulama arasında elde edilen veri farkından
yararlanılarak % verimi hesaplandı.
2.3.7.2.4. Hassasiyet
Ön çalışmalardan elde edilen verilerden faydalanarak, çalışılacak derişimler
belirlenmiştir. 5 ve 20 µg/ml derişimde 6’şar kez enjeksiyon yapılmıştır. Sonuçların
standart sapmasının 3,3 katı LOD ve 10 katı LOQ olarak hesaplanmıştır.
61
3. BULGULAR
3.1. Fiziksel Đncelemeler
Ekstazi tabletlerin renk, logo, ağırlık, çap ve kalınlık gibi fiziksel özellikleri
belirlendi. Tabletlerin ele geçirildiği il, üzerinde basılı olan logolar, renkleri ile
ağırlık, çap, kalınlık gibi ölçümleri Çizelge 3.1.’de verilmiştir.
Çizelge 3.1. Tabletlerin fiziksel özellikleri.
TABLET NO
YAKALAN-DIĞI YER
LOGO RENK AĞIRLIK
(g) ÇAP (mm)
KALINLIK (mm)
1 Ankara Kabartma
yıldız Beyaz 0,17 6,68 4,83
2 Ankara Altı köşeli
yıldız Beyaz 0,24 8,05 4,28
3 Đzmir Kanguru
Beyaz 0,24 8,05 3,61
4 Adana Gülen Yüz
(Asit) Beyaz 0,23 8,03 4,03
5 Ankara V harfi Sarı 0,26 8,30 4,15
6 Đzmir Köpekbalığı Beyaz 0,28 8,80 4,04
7 Đstanbul Kiraz Beyaz 0,27 9,02 3,46
8 Ankara O.K. Beyaz 0,28 8,08 4,72
9 Đzmir Gülen Yüz
(Asit) Beyaz 0,24 8,03 4,03
10 Erzurum Kanguru Beyaz 0,24 8,05 4,03
11 Ankara X işaretli
üçgen Beyaz 0,31
Bir kenarı 10,54
4,41
12 Đstanbul Mitsubishi Pembe 0,29 8,04 4,47
13 Đstanbul Mitsubishi Beyaz 0,30 8,04 4,51
14 Adana Mitsubishi Pembe 0,29 8,04 4,47
62
TABLET NO
YAKALAN-DIĞI YER
LOGO RENK AĞIRLIK
(g) ÇAP (mm)
KALINLIK (mm)
15 Ankara Mitsubishi Pembe 0,29 8,04 4,47
16 Erzurum Kalp Şekilli Yeşil 0,23 - 4,62
17 Đzmir Mickey Mouse
Pembe 0,25 6,63 4,94
18 Đzmir Mickey Mouse
Beyaz 0,25 6,63 4,94
19 Đzmir Kanguru Pembe 0,30 8,10 4,72
20 Ankara Mitsubishi Beyaz 0,30 8,04 4,51
21 Ankara X işaretli
üçgen Beyaz 0,30 10,54 4,41
22 Đstanbul Köpekbalığı Beyaz 0,28 9,05 3,98
23 Ankara Altı Köşeli
Yıldız Mavi 0,24 8,05 4,28
24 Đstanbul Kanguru Pembe 0,28 8,17 4,72
25 Adana Eşkenar Dörtgen Şekilli
Krem 0,32 - 4,81
26 Đstanbul Logosuz Beyaz 0,21 8,05 3,60
27 Ankara O.K. Beyaz 0,28 8,12 4,67
28 Ankara m% Beyaz 0,23 8,15 3,86
29 Đzmir Altı Köşeli
Yıldız Beyaz 0,30 8,08 4,84
30 Ankara Kukla Beyaz 0,24 8,06 3,95
31 Ankara Kukla Beyaz 0,24 8,06 3,95
32 Adana Logosuz Beyaz 0,48 11,27 3,67
33 Ankara Kukla Beyaz 0,27 8,06 4,56
34 Ankara Kiraz Sarı 0,27 8,47 3,93
35 Đzmir Yarasa Sarı 0,19 6,69 3,90
36 Đzmir Donald Duck Beyaz 0,24 8,16 4,14
63
3.2. GC-MS ile Nitel Analizleri
Çözücü seçimi için çalışmalar yapıldı. Literatürde geçen çözücülerden metanol,
toluen, izooktan, kloroform ve n-hekzanda aynı tabletten (Tablet-6) alınan eşit
miktardaki homojen tablet tozu çözüldü. Çözünmenin tam olabilmesi için 15 dk
ultrasonik banyoda tutuldu. Süzülüp GC-MS’e enjekte edildikten sonra elde edilen
sonuçlardan en iyi çözünmenin kloroform ve metanolde olduğu tespit edildi. (Şekil
3.1.-3.5.)
Şekil 3.1. Kloroformda çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi.
Şekil 3.2. Metanolde çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi.
MD
MA
pip
eraz
in
kafe
in
fen
ob
arb
ital
MD
MA
pip
eraz
in
kafe
in fen
ob
arb
ital
64
Şekil 3.3. Đzooktanda çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi.
Şekil 3.4. N-hekzanda çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi.
Şekil 3.5. Toluende çözünmüş Tablet-6’nın GC-MS analizi.
MD
MA
pip
eraz
in
kafe
in
fen
ob
arb
ital
MD
MA
pip
eraz
in ka
fein
fen
ob
arb
ital
MD
MA
pip
eraz
in
kafe
in
fen
ob
arb
ital
65
36 adet tabletin GC-MS analizleri yapıldı. 2, 4, 6, 9, 23, 24, 34 numaralı tabletlerde
MDMA+Kafein tespit edildi. 5 numaralı tablette ise sadece kafein bulundu. 6
numaralı tablette MDMA+Kafein yine yasal kısıtlılığı bulunan 1-(4-klorofenil
piperazin) tespit edildi. Ayrıca tabletler içerisinde fenobarbital, 3,4 metilendioksi-N-
etilamfetamin (MDEA) gibi maddelerinde bulunduğu gözlendi.
3.3. GC Analiz Metodu Geliştirme ve Metot Validasyonu
GC-MS’te kullanılan analiz koşullarına benzer koşullar kullanıldı. MDMA, kafein ve
tetrakosan için alıkonma süreleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Çizelge 3.2. Alıkonma Süreleri
Ortalama MDMA
Alıkonma Süresi (Rf,dk)
Ortalama Kafein
Alıkonma Süresi (Rf,dk)
Ortalama Tetrakosan
Alıkonma Süresi (Rf,dk)
5,46 6,59 9,68
GC cihazında GC-MS cihazında kullanılan sıcaklık programının benzeri kullanıldı.
MDMA ve kafein standart numuneleriyle çizilen kalibrasyon eğrisi ile miktarsal
analizler yapıldı.
Çizelge 3.3. MDMA kalibrasyon standartları değerleri.
ST. MDMA KONSANTRASYONU (m g/mL) 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,9 1
ORTALAMA MDMA ALANI 102 142,2 191 216 253 307 354
66
MDMA KAL ĐBRASYON EĞRĐSĐ
y = 345,28x + 6,5652
R2 = 0,9926
0
50
100
150
200
250
300
350
400
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2
MDMA KONSANTRASYONU(ug/mL)
MD
MA
ALA
NI
ORTALAMA MDMA ALANI
Doğrusal (ORTALAMAMDMA ALANI)
Şekil 3.6. MDMA alanına göre kalibrasyon eğrisi grafiği.
Çizelge 3.4. Tabletlerin nitel ve nicel analizleri.
TABLET NO
LOGO MDMA ALANI
MDMA N ĐCEL ANAL ĐZĐ (%)
NĐTEL ANAL ĐZ
1* Kabartma yıldız 256,2 58 MDMA
2* Altı köşeli
yıldız 113,6 30
MDMA+ Kafein
3 Kanguru 128,5 35 MDMA
4* Gülen Yüz
(Asit) 119,1 28
MDMA+ Kafein
5 V harfi - - Kafein
6 Köpekbalığı 7,90 3 MDMA+Fenobarbital+
Kafein+Piperazin
7 Kiraz 102,6 21 MDMA
8* O.K. 105,5 25 MDMA
9* Gülen Yüz
(Asit) 81,7 16
MDMA+ Kafein
10 Kanguru 126,5 35 MDMA
11 X işaretli üçgen 112,5 22 MDMA
12 Mitsubishi 56,9 12 MDMA
13 Mitsubishi 52,3 11 MDMA+ MDEA
67
TABLET
NO LOGO
MDMA ALANI
MDMA N ĐCEL ANAL ĐZĐ (%)
NĐTEL ANAL ĐZ
14 Mitsubishi 63,4 15 MDMA
15 Mitsubishi 54,2 12 MDMA
16* Kalp Şekilli 112,5 27 MDMA
17 Mickey Mouse 208 52 MDMA
18 Mickey Mouse 144,1 45 MDMA
19 Kanguru 150,6 36 MDMA
20 Mitsubishi 120,3 23 MDMA+ MDEA
21 X işaretli üçgen 38,4 9 MDMA
22 Köpekbalığı 59,6 13 Piperazin+ MDMA
23* Altı Köşeli
Yıldız 27,8 13 MDMA+ Kafein
24* Kanguru 61,3 27 MDMA+ Kafein
25 Eşkenar
Dörtgen Şek. 116,3 36 MDMA
26 Logosuz 142,3 31 MDMA
27 O.K. 196,3 43 MDMA
28 m% 118,6 38 MDMA
29 Altı Köşeli
Yıldız 135,2 29 MDMA
30 Kukla 124,3 33 MDMA
31 Kukla 150,3 37 MDMA
32 Logosuz 134,6 34 MDMA
33* Kukla 186,5 41 MDMA
34* Kiraz 165,3 22 MDMA+ Kafein
35 Yarasa 175,4 37 MDMA
36 Donald Duck 123,5 26 MDMA
*Tabletler HPLC ve GC analiz yöntemleri validasyonu için seçilmiştir.
68
Şekil 3.7. %100’lik MDMA standardı GC kromatogramı. Çizelge 3.5. Kafein kalibrasyon standart değerleri.
ST. KAFE ĐN KONSANTRASYONU (µg/mL) 0,3 0,4 0,5 0,7 0,8
ORTALAMA KAFE ĐN ALANI 90,3 126,3 156 204 227,8
KAFEĐN KALĐBRASYONU
y = 269,03x + 15,601
R2 = 0,9929
0
50
100
150
200
250
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1
kafein konst.(ug/mL)
kafe
inin
ala
nı
Şekil 3.8. Kafein alanına göre kalibrasyon eğrisi grafiği.
MD
MA
tetr
ako
san
69
Çizelge 3.6. Tabletlerdeki kafeinin nicel analizi.
TABLET NO LOGO KAFE ĐN ALANI
KAFE ĐN NĐCEL
ANAL ĐZĐ (%) NĐTEL ANAL ĐZ
2 Altı köşeli yıldız 6,4 2,3 MDMA+ Kafein
4 Gülen Yüz (Asit) 3,5 1,2 MDMA+ Kafein
5 V Harfi 86,7 30,4 Kafein
6 Köpekbalığı 4,1 1,3 MDMA+
Fenobarbital+ Kafein+Piperazin
9 Gülen Yüz (Asit) 1,2 0,4 MDMA+ Kafein
23 Altı Köşeli
Yıldız 27,8 9,3 MDMA+ Kafein
24 Kanguru 8,8 3,3 MDMA+ Kafein
34 Kiraz 0,59 0,20 MDMA+ Kafein
Şekil 3.9. %80’lik kafein standardı kromatografisi.
70
3.3.1. Metod Validasyonu
1, 2, 4, 8, 9, 16, 23, 24, 33 ve 34 no’lu tabletler seçildi. Validasyon işleminde bu
tabletler kullanıldı.
Çizelge 3.7. Seçilen tabletlerin GC ile nicel analizleri
TABLET NO
Hazırlanan MDMA
konsantrasyonu (µg/mL)
ORTALAMA MDMA ALANI
Bulunan MDMA Konsantrasyonu
(µg/mL)
MDMA NĐCEL
ANAL ĐZĐ
1 0,7 256,2 0,406 %58
2 1 113,6 0,307 %30
4 1 119,1 0,325 %28
8 1,1 105,5 0,286 %25
9 1,3 81,7 0,217 %16
16 1,1 112,5 0,306 %27
23 0,5 27,8 0,061 %13
24 0,6 61,3 0,158 %27
33 1,3 186,5 0,521 %41
34 2,0 165,3 0,459 %22 Çizelge 3.8. Gün içi tekrarlanabilirlik
MDMA DERĐŞĐMĐ (ug/mL)
MDMA ALANI y = 345,28x + 6,5652
Mean (Ortalama)
Standart Sapma CV
1.ENJ. 0,3 102 0,097306 0,097306 0,010385 10,672726 2.ENJ. 0,3 100 0,087404 3.ENJ. 0,3 104 0,107208 4.ENJ. 0,3 99 0,082453 5.ENJ. 0,3 103 0,102257 6.ENJ. 0,3 104 0,107208 1.ENJ. 0,6 216 0,661718 0,661718 0,015017 2,269404 2.ENJ. 0,6 218 0,671620 3.ENJ. 0,6 213 0,646866 4.ENJ. 0,6 220 0,681522 5.ENJ. 0,6 212 0,641915 6.ENJ. 0,6 217 0,666669 1.ENJ. 1 354 1,344954 1,344954 0,027117 2,016250 2.ENJ. 1 348 1,315249 3.ENJ. 1 362 1,384562 4.ENJ. 1 359 1,369709 5.ENJ. 1 350 1,325151 6.ENJ. 1 351 1,330101
71
3.3.2. Hassasiyet
0,6 µg/ml derişimde hazırlanan 10 ayrı numunenin analizleri sonucunda sonuçların
standart sapmasının 3,3 katı alınarak hesaplanan LOD ve 10 katı alınarak hesaplanan
LOQ değerleri aşağıda gösterilmektedir.
Çizelge 3.9. Hassasiyet Çalışmalarından Elde Edilen Veriler
HAZIRLANAN MDMA DERĐŞĐM Đ 0,6 µg/ml MDMA ALANI
ANAL ĐZ SONUNDA BULUNAN MDMA KONS. ( µg/ml)
1. Enj 216 0,661718
2. Enj 218 0,671620
3. Enj 213 0,646866
4. Enj 220 0,681522
5. Enj 212 0,641915
6. Enj 217 0,666669
7. Enj 213 0,646866
8. Enj 219 0,676571
9. Enj 211 0,636964
10. Enj 214 0,651817
Ortalama 215 0,671621
Std. Sapma 3,12872 0,014206
RSD 1,455219 2,115219
LOD 0,029903 0,000136
LOQ 0,090614 0,000411
Analizler sonunda RSD değerlerinin yaklaşık 2,11 çıkması kullanılan
konsantrasyon seçimlerinin doğru olduğunu ve tekrarlanabilirliğinin iyi derecede
olduğunu göstermektedir.
72
3.4. HPLC Analiz Metodu Geliştirme ve Metot Validasyonu Taşıyıcı faz, akış hızı ve UV dedektörü için optimum koşullar belirlendi. Uygun
kolon seçimi yapıldı. MDMA pikinin keskin, kuyruklanmadan çıktığı koşullar analiz
koşulları olarak alınıp standart MDMA enjekte edilerek ortalama MDMA alıkonma
süresi (Rf) 6,98 dk olarak tespit edilmiştir.
ORTALAMA MDMA ALIKONMA SÜRES Đ (Rf)
6,98 dk 3.4.1. Doğrusallık 0,5-20 µg/mL aralığında hazırlanan MDMA kalibrasyon standart çözeltileri 3’er kez
analizlendi. Ortalama MDMA alanı değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Çizelge 3.10. HPLC için MDMA kalibrasyon standart değerleri ST. MDMA KONSANTRASYONU (µg/mL)
0,5 1,0 2,5 5,0 10,0 15,0 20,0
ORTALAMA MDMA ALANI 123,70 168,50 688,00 1112,53 2187,90 3199,80 4002,80
y = 201,98x + 82,346
R2 = 0,9959
0,00
500,00
1000,00
1500,00
2000,00
2500,00
3000,00
3500,00
4000,00
4500,00
0 5 10 15 20 25
Seri 1
Doğrusal (Seri
1)
Şekil 3.10. Tabletlerin HPLC’de nicel analizleri.
73
Çizelge 3.11. Seçilen tabletlerin HPLC ile nicel analizleri
TABLET NO
Hazırlanan MDMA
konsantrasyonu (µg/mL)
ORTALAMA MDMA ALANI
Bulunan MDMA Konsantrasyonu
(µg/mL)
MDMA NĐCEL
ANAL ĐZĐ
1 11 1304,32 6,05 %55 2 10 647,89 2,80 %28 4 11 660,08 2,86 %26 8 10 567,09 2,4 %24 9 10 385,32 1,5 %15 16 11 593,35 2,53 %23 23 10 284,33 1,0 %10 24 11 615,57 2,64 %24 33 12 1051,85 4,48 %40 34 10 486,31 2,0 %20
3.4.2. Metot Validasyonu Gün içi metot tekrarlanabilirliği için, 0,5; 5; 20 µg/mL’lik MDMA
konsantrasyonlarının her biri için altışar enjeksiyon yapılarak ortalamaları, standart
sapmaları, CV ve % RSD’leri hesaplanmıştır.
Çizelge 3.12. Gün içi tekrarlanabilirlik sonuçları.
HAZIR-LANAN MDMA KONST.
(ug/mL) MDMA
ALANI
BULUNAN MDMA KONST. (ug/mL)
y = 201,98x + 82,346
Ortalama (Mean)
Standart Sapma RSD CV
1.ENJ. 0,5 201 0,587454203 0,526392 0,045340 0,086134 8,613447 2.ENJ. 0,5 197 0,567650262 3.ENJ. 0,5 178 0,473581543 4.ENJ. 0,5 186 0,513189425 5.ENJ. 0,5 180 0,483483513 6.ENJ. 0,5 190 0,532993366 1.ENJ. 5 1289,3 5,975611447 5,430590 0,422802 0,077858 7,7855795 2.ENJ. 5 1283,7 5,947885929 3.ENJ. 5 1145,9 5,265640162 4.ENJ. 5 1104 5,058193881 5.ENJ. 5 1149 5,280988217 6.ENJ. 5 1103,4 5,055223289 1.ENJ. 20 3928,3 19,04126151 20,045733 0,565490 0,028210 2,8210011 2.ENJ. 20 4061,5 19,70073275 3.ENJ. 20 4216,7 20,46912566 4.ENJ. 20 4202,8 20,40030696 5.ENJ. 20 4181,6 20,29534607 6.ENJ. 20 4196,2 20,36763046
74
3.4.3. Hassasiyet
5 µg/ml derişimde hazırlanan 10 ayrı numunenin analizleri sonucunda sonuçların
standart sapmasının 3,3 katı alınarak hesaplanan LOD ve 10 katı alınarak hesaplanan
LOQ değerleri aşağıda gösterilmektedir.
Çizelge 3.13. Hassasiyet Çalışmalarından Elde Edilen Veriler
HAZIRLANAN MDMA DERĐŞĐM Đ 5 µg/mL
MDMA ALANI ANAL ĐZ SONUNDA BULUNAN
MDMA KONS. ( µg/mL)
1. Enj 1289,3 5,975611
2. Enj 1283,7 5,947885
3. Enj 1145,9 5,265640
4. Enj 1104 5,058193
5. Enj 1149 5,280988
6. Enj 1103,4 5,055223
7. Enj 1197 5,532548
8. Enj 1158 5,379785
9. Enj 1285,5 5,879063
10. Enj 1245,5 5,765189
Ortalama 1193,2 5,514012
Std. Sapma 30,971277 0,148790
RSD 2,595634 2,698412873
LOD 0,00690078 0,506017
LOQ 0,020932911 1,533383
Analizler sonunda RSD değerlerinin yaklaşık 2,6 çıkması kullanılan
konsantrasyon seçimlerinin doğru olduğunu ve tekrarlanabilirliğinin iyi derecede
olduğunu göstermektedir.
75
4. TARTI ŞMA
Bu çalışmada; ülkemizde son beş yıl içerisinde değişik illerde yapılan uyuşturucu
operasyonlarında ele geçirilen, yasadışı üretilmiş çeşitli amfetamin grubu madde
içeren 36 adet ekstazi tabletin fiziksel, spektroskopik ve kromatografik
incelemelerinin yapıldı. Đş yoğunluğu fazla olan laboratuvarlara yönelik GC-MS, GC
ve HPLC cihazlarında uygulanmak üzere hızlı, pratik ve hassasiyeti yüksek üç farklı
yöntem geliştirildi. Bu yöntemlerin validasyonları yapılarak karşılaştırıldı.
Öncelikle tabletlerdeki MDMA’yı en yüksek verimle çözmek için çözücü
seçimi yapıldı. Bunun için literatürdeki çözücüler kullanılan GC-MS şartları için
denendi. 2005 yılında yapılan bir çalışmada 22 adet ekstazi tablet değişik çözücü
sistemleriyle ve 0, 4, 12, 24, 48 ve 96. saatte yapılan GC-MS ve GC-FID
analizleriyle değerlendirilmiştir. Đzooktan, toluen, etanol, diklormetan, etilasetat ve
dietileter çözücü olarak kullanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre izooktan ve toluen en
inert ancak zamana dayalı analizlerde ise kararsız oldukları tespit edilmiştir (Aalberg
ve ark., 2005). Yapılan çalışmalardan kloroform ve metanolün kullandığımız GC-
MS, GC ve HPLC yöntemleri için en uygun çözücüler olduğu tespit edildi.
GC-MS cihazı ile yapılan nitel analizlerde 5 numaralı tablet hariç 35 tabletde
MDMA tespit edildi. Ayrıva MDMA dışında bazı tabletlerde N-Metil-3,4-
metilendioksiamfetamin (MDMA) dışında kafein, fenobarbital, 1-(4-klorofenil
piperazin), 3,4 metilendioksi-N-etilamfetamin (MDEA) gibi maddelerinde
bulunduğu gözlendi.
Bu çalışmada kullanılan GC çalışmasına benzer bir çalışmada Mitrevski ve
Zdravkovski tarafından yapılmıştır. Alev Đyonlaştırma Dedektörlü (FID) GC
kullanılarak ele geçirilen tabletlerdeki amfetamin, MDMA, metamfetamin, 3,4-
metilen dioksi amfetamin (MDA), 3,4-metilen dioksi N-etil amfetamin (MDEA) ve
N metil-1-(3,4-metilendioksifenil)-2-butanaminin (MBDB) eş zamanlı
belirlenmesine yönelik hızlı ve basit bir metot geliştirilmi ştir. Bu altı amfetamin
türevi madde iç standart olarak difenilamin ve SPB-50 kapiler kolon kullanılarak 6
76
dk içinde birbirinden ayrılmıştır. Amfetamin ve metamfetamin piklerinin kuyrukları
ihmal edilebilecek düzeyde birbirine değerken, diğer amfetamin türevi maddelerin
yüksek ölçüde simetrik pikler yapmıştır. Hassasiyet nanogram tüm bileşenler için
nanogram seviyesindedir. Dedeksiyon limiti (LOD) 200mg/mL’dir (Mitrevski ve
Zdravkovski, 2005).
Bu çalışmada ise, FID-GC kullanılarak ele geçirilen tabletlerdeki MDMA ve
kafein miktarı belirledi. Kolon olarak Agilent 1235032 DB-5 kapiler kolon
(30,0mx320µmx0,25mm) kullanıldı. Đnlet sıcaklığı 2500C, dedektör sıcaklığı 3000C,
sıcaklık programı 1300C’den başlar, 2 dk bu sıcaklıkta kaldıktan sonra dakikada
250C artarak 2900C’ye çıkar ve bu sıcaklıkta da 3 dk kalır. 11,4 dk’lık analiz süresi
hızlı, 2,11 RSD değeri ile hassas bir metod geliştirildi.
HPLC analizleri için Sadeghipour ve arkadaşlarının 1996 yılında yapmış
oldukları bir çalışma ile yola çıkıldı. %91 fosfat tamponu:%9 asetonitril bileşimli
pH’ı 3.8 olan çalışmadaki koşullar bizim çalışmamızda optimize edilerek %90 fosfat
tamponu:%10 asetonitril bileşimli pH’ı 4,2 yapıldı. pH arttırıldığında piklerin daha
keskin çıktığı görüldü. Bu farklılık kolon cinsinden kaynaklandı. Çalışmada 150 mm
uzunluğunda 4 µm çap ve 3,9 mm kalınlığında, dolgu materyali silika bazlı C18
NovaPak Waters marka kolon kullanılmıştır. Sadeghipour ve arkadaşları ise, 125 mm
uzunluğunda 5 µm çap ve 4 mm kalınlığında, C18 AB Nucleosil 100 marka kolon
kullanmıştır. Bu da piklerin alıkonma zamanı ve verimi etkileyen bir durumdur.
Yapılan kalibrasyon ve validasyon çalışmalarında yöntemin hassasiyeti
kanıtlanmıştır. HPLC analizler sonunda RSD değerlerinin yaklaşık 2,6 çıkması
kullanılan konsantrasyon seçimlerinin doğru olduğunu ve tekrarlanabilirliğinin iyi
derecede olduğunu göstermektedir.
GC ve HPLC analizlerinde geliştirilen metotlar seçilen tabletlerdeki MDMA
miktarları karşılaştırıldığında paralellik gözlenmiştir.
77
Çizelge 4.1. GC ve HPLC sonuçlarının değerlendirmesi.
Tablet No
GC için Hazırlanan
MDMA konsant. (µg/mL)
GC’de Bulunan MDMA Konsant. (µg/mL)
GC ile MDMA
Nicel Analizi
HPLC için Hazırlanan
MDMA konsant. (µg/mL)
HPLC’deBulunan MDMA Konsant. (µg/mL)
HPLC ile
MDMA Nicel
Analizi
1 0,7 0,406 %58 11 6,05 %55
2 1 0,307 %30
10 2,80 %28
4 1 0,325 %28 11 2,86 %26
8 1,1 0,286 %25 10 2,4 %24
9 1,3 0,217 %16 10 1,5 %15
16 1,1 0,306 %27 11 2,53 %23
23 0,5 0,061 %13 10 1,0 %10
24 0,6 0,158 %27 11 2,64 %24
33 1,3 0,521 %41 12 4,48 %40
34 2,0 0,459 %22 10 2,0 %20
Her iki yöntem için yapılan hassasiyet çalışmalarında;
Çizelge 4.2. Her iki teknik için LOD ve LOQ değerleri.
GC için HPLC için LOD
0,029903 0,00690078
LOQ 0,090614 0,020932911
Yapılan fiziksel ve kimyasal incelemeler farklı yerlerde ele geçirilen bazı
tabletlerin benzer özellikler taşıdığını göstermiştir. Buradan bu tabletlerin aynı yerde
üretilmiş olabileceği söylenebilir.
Bu çalışmada yapılan fiziksel incelemeler, MDMA ve kafein miktarsal
analizleri bu sonuca ihtimal olarak yaklaşılmasını sağlarken, bu tabletler üzerinde
yapılacak daha detaylı analizler kesin sonuçlara ulaştıracaktır.
78
Çizelge 4.3. Benzer fiziksel ve kimyasal özellikteki tabletler.
TABLET NO LOGO RENK YAKALANDI ĞI
YER
ORT. MDMA NĐCEL
ANAL ĐZĐ (%)
2 Altı köşeli yıldız Beyaz Ankara 29
29 Altı Köşeli Yıldız
Beyaz Đzmir 29
3 Kanguru Beyaz Đzmir 35
10 Kanguru Beyaz Erzurum 35
12 Mitsubishi Pembe Đstanbul 12
15 Mitsubishi Pembe Ankara 12
2005 yılında Swist ve arkadaşlarının ekstazilerdeki safsızlıklardan, ekstazinin
hangi metotla üretildiğini tespit edilmesini yönelik yapılan çalışmada; kullanılan
sentez yöntemlerinde reaksiyon girdilerinin (ön madde ve katalizör gibi) farklı
olması, ekstazilerdeki safsızlıkların farklı olmasına neden olarak, menşei tayinine
farklı bir bakış açısıyla yardım edilmiştir.
79
5. SONUÇ ve ÖNERĐLER
Bu çalışmada; öncelikle ülkemizde son beş yıl içerisinde değişik illerde yapılan
uyuşturucu operasyonlarında ele geçirilen, yasadışı üretilmiş çeşitli amfetamin grubu
madde içeren 36 adet ekstazi tabletin fiziksel incelemeleri (renk, logo, ağırlık, çap ve
kalınlık) yapıldı. Gaz Kromatografisi-Kütle Spektroskopisi (GC-MS), Gaz
Kromatografisi (GC) ve Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi (HPLC) cihazları ile
nitel ve nicel analizlerini yapılması amaçlandı. GC-MS cihazı ile nitel analizler
yapıldı. Gaz Kromatografisi (GC) ve Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi (HPLC)
cihazları ile nicel analizler yapıldı. Bu cihazlarla analizlerde kullanılmak üzere 3
farklı yöntem geliştirildi. Geliştirilen yöntemler hassas, hızlı ve pratik olduğu
kanıtlandı.
Bu çalışmada amaç yasadışı üretilen amfetamin türevi madde içeren ekstazi
tabletlerin kromatografik ve spektroskopik analiz yöntemleri ile analizi için yöntem
geliştirmektir. Bu çalışmada kullanılan GC-MS, GC ve HPLC analiz tekniklerine
başka kromatografik ve spektroskopik analiz teknikleri de eklenebilir. Tablet ve
analiz tekniği sayısı arttırılarak bir profil çıkarılabilir. Bu sayede bağımlılık yapıcı
maddelerle mücadele kapsamında ekstazi tabletler arasında ilişki kurularak menşei
belirlemesi yapılabilir.
80
ÖZET
Amfetamin Türevleri Đçeren Yasa Dışı Üretilmi ş Tabletlerin Kromatografik ve
Spektroskopik Yöntemlerle Analizleri
Bu çalışmada; öncelikle son beş yıl içerisinde değişik illerde yapılan uyuşturucu
operasyonlarında ele geçirilen, yasadışı üretilmiş çeşitli amfetamin grubu madde
içeren 36 adet ekstazi tabletin renk, logo, ağırlık, çap ve kalınlık gibi fiziksel
özellikleri belirlendi. Spektroskopik yöntemlerle nitel analizleri ile kromatografik
yöntemlerle nicel analizlerinin yapılabilmesi için metot geliştirildi. Kromatografik
tekniklerin validasyonu yapıldı ve karşılaştırıldı.
Uygun çözücü (kloroform ve metanol) belirlendi. GC-MS için nitel analiz
metodu geliştirildi. Tabletlerde MDMA dışında maddeler gözlendi. GC için nicel
analiz metodu geliştirildi. Kalibrasyon eğrisi çizildi. Ekstazi tabletlerdeki MDMA ve
kafein miktarı tespit edildi. Aynı analizler HPLC içinde yapıldı. LOD ve LOQ
değerleri MDMA’nın belirlenmesi için hassasiyetin iyi olduğunu göstermiştir.
Sonuç olarak GC-MS cihazı ile nitel analizler için, GC ve HPLC cihazları ile
nicel analizler için yöntemler geliştirildi. Bu yöntemler ekstazi tabletlere uygulandı.
Ekstazi tabletler bu metotlarla analizlendi.
Uygulanan metotlar Kriminal Laboratuvarlar için oldukça hızlı, pratik, hassas
ve güvenilirdir.
Anahtar Sözcükler: Ekstazi, MDMA GC/MS, GC ve HPLC .
81
SUMMARY
Analysis of Illicit Drugs Which Includes Amphetamine Derivatives with
Chromatographich and Spectroscopic Methods.
In this study, first off all the 36 ecstasy pills which includes illegal the various
amphetamine group which seized at their narcotic operation which is done at the last
five years determined such as color, logo, weight, size and diameter physical
characteristics. Methods for qualititave analysis of MDMA are developed by using
Gas Chromatography- Mass Spectrometry (GC-MS) and also quantitative analysis of
MDMA was developed by using Gas Chromatography and High Pressure Liquid
Chromatography (HPLC) chromatographic techniques. Each chromatographic
techniques were validated and compared.
Optimum solvent (chloroform and methanol) was determined. Quantitative
analysis methods at GC-MS was developed. Other substances besides MDMA were
determined in the pills. Qualititative analysis methods at GC was developed.
Calibration curve was drawn. Quantities of MDMA and cafein were determined at
ecstasy pills. Same analysis were done in HPLC. LOD and the LOQ values showed a
good sensivity for the determination of MDMA.
Consequently, methods for qualititave analysis of MDMA developed by using
GC-MS and quantitative analysis of MDMA developed by using GC and HPLC.
Ecstasy was analysed by using these methods.
Applied methods were quite fast, practical, sensivitiy and reliable Criminal
Laboratuaries.
Keywords: Ecstasy, MDMA GC/MS, GC ve HPLC .
82
KAYNAKLAR
AALBERG L., ANDERSSON K., BERTLER C., BOREN H., COLE M.D.,
DAHLEN J., FĐNON Y., HUĐZER H., JALAVA K., KAA E., LOCK.,
LOPES A., POORTMAN A.,SĐPPOLA:, (2005). Development of harmonised
method for profilling of amphetamine. Forensic Science International 149
,219,229.
ANON., European Union Situation Report On Drug Production An Drug Trafficking
2000-01, Europol, Hague.
ANONĐM, (2006). Recomended methods for the identification and analysis of
amphetamine, metamphetamine and their ring-substituted analogues in seized
materials, United Nation Office on Drugs on Crime, Newyork.
BAKES, D. (2000). HPLC Optimisation. Principles and Practice of Bioanalysis. Ed.
R. F. Venn, Taylor & Francis.
BERNHOFT, A,I.M., STEENTOFT, A. B, JOHANSEN, S.S. B, KLĐTGAARD,
N.A. C, LARSEN, L.B. D, HANSEN, L.B. (2005). Drugs in injured drivers
in Denmark, Forensic Science International 150, 181–189.
Birleşmiş Milletler Suç Önleme ve Uyuşturucu Kontrol Ofisi (UNODCCP), World
Drug Report 2000, s.70.
BROWN, P.R., HARTWICK, R.A. (1989) High Performance Liquid
Chromatography, New York, Wiley
CHENG J.Y.K., CHAN M F., HUNG M.Y., (2006) Impurity profillig of ecstasy
tablets seized in Hong Kong by gas chromatography-mass spectrometry.
Forensic Science International 162, 87-94.
83
CHUDLER, E.H., Neurosciense for Kids
Erişim: http://faculty.washington.edu/chudler/ehc.html
Erişim Tarihi: 11 Ocak 2008.
Drug Đnformation Online (2008) Amphetamine
Erişim: http://www.drugs.com/search.php.searchterm=amphetamine&is_
main_search=1
Erişim Tarihi: 11 Ocak 2008.
ERDĐK, E., OBALI, M., YÜKSEKIŞIK, N., ÖKTEMER, A., PEKEL, T.,
ĐNSANOĞLU, E., (1991). Denel Organik Kimya A.Ü.Fen Fakültesi
Yayınları, 134, Ankara.
Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire
Başkanlığı, (2006). 2006 Raporu.
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, (2007). Amphetamine
Erişim: http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index25479EN.html
Erişim Tarihi: 11 Ocak 2008.
EURACHEM (1998). The Fitness for Purpose of Analytical Methods: A Labroratory
Guide to Method Validation and Related Topics. Erişim:
http://www.eurachem.ul.pt/
GARCIA, L.G., BARES, I.F., PEHOURCQ, F., JARRY, C. (2003). Simultaneous
Determination of Four Antipsychotic Drugs in Plasma by High Performance
Liquid Chromatography Application to Management of Acute Intoxications.
Journal of Chromatography B., 795,257–264.
GIBERT, M. (1987). High Performance Liquid Chromatography, Bistol, UK,
Wright.
84
GĐMENO P., BESACĐER F., CHAUDRO-THOZET H., (2003). Optimization
extraction parameters for the chemical profilling of 3,4-
methylendioxymetamphetamine (MDMA) tablets. Forensic Science
International 132,182-194.
GĐMENO P., BESACĐER F., CHAUDRO-THOZET H.; GĐRARD J., LAMOTTE
A.,(2002) A contribution to the chemical profilling of 3,4-methylenedioxy
methamphetamine (MDMA) tablets, Forensic Science International.,127,1-
44.
HAN, E.,, PARK, Y., YANG,W., LEE, J., LEE, S., KĐM, E., LĐM,M., CHUNG, H.,
(2006). The study of metabolite-to-parent drug ratios of methamphetamine
and methylenedioxymethamphetamine in hair. Forensic Science International
161, 124–129.
KOPER, C., VAN DEN BOOM, C., WĐARDA, W., SCHRADER, M., JOODE, P.
DE, VAN DER PEĐJL, G., BOLCK, A., (2007) Elemental analysis of 3,4-
methylenedioxymethamphetamine (MDMA): A tool to determine the
synthesis method and trace links. Forensic Science International 171. 171–
179.
MĐTREVSKĐ, B., ZDRAVKOVSKĐ, Z., (2005) Rapid and simple method for direct
determination of several amphetamines in seized tablets by GC–FID.
Forensic Science International 152, 199–203
MCAVOY, Y., COLE, M.D., GUENĐAT, O., (1999). Analysis of amphetamines by
supercritical fluid chromatography, high-performance liquid chromatography,
gas chromatography and capillary zone electrophoresis; a preliminary
comparison. Forensic Science International,102, 13–22.
85
MCCANN UD., RĐDENOUR A., SHAHAM Y., RĐCAURTE GA., (1994).
Serotonin neurotoxicity after (racemic) 3,4-methylenedioxy metamphetamine
(MDMA; ecstasy) (1994). A controlled study in humans,
Neuropsyhcopharmacology, 10(2), 129-138.
MCCANN UD., RĐCAURTE GA. (1993) Reinforcing subjective effects of (plus or
minus) 3,4-methylendioxymetamphetamine (ecstasy) may be separable from
its neurotoxic actions: clinical evidence. Journal Clinic Pharmacology,
1313,214-217.
ÖGEL, K., ÇORAPÇIOĞLU, A., TOT, Ş., DOĞAN, O., SIR, A., BĐLĐCĐ,
M.,TAMAR,D., UĞUZ, Ş.,YENĐLMEZ, Ç.,TAMAR, M., (2003) Ecstasy
Use in Secondary School Students in Turkey. Journal of Dependence. 4: 67-
71.
RENTON R.J., COWĐE M.C.H., (1993). A study of the precursors, intermediates
and reaction by products in the synthesis of MDMA and ıts application to
forensic drug analysis, Forensic Science International., 60. 189-202.
SWĐST M.; WĐLLAMOWSK Đ J., PARCZEWSKĐ A., (2005) Determination of
synthesis metod of ecstasy based on impurities. Forensic Science
International 152, 175-184.
SADEGHĐPOUR, F., GĐROUD, C., RĐVĐER, L., VEUTHEY , J.-L., (1997) Rapid
determination of amphetamines by high-performance liquid chromatography
with UV dedection. Journal of Chromatography A, 761 71-78.
SÖYLEMEZOĞLU T., (2001). Narkotikler ve Analizleri Ders Notları., Ankara
SKOOG, D.A., LEARY, J.J.(1992). Principles of Instrumental Analysis. Saunders
College. Fourth edition, 700, USA.
86
SKOOG, A. D. , HOLLER F. J. , NĐEMAN T. A. (1997) Enstrümental Analiz
Đlkeleri, Bilim Yayıncılık, Özkan Matbaacılık
TANNER-SMĐTH E.E., (2006). Pharmacologial content of tablets sold as “Ecstasy”:
Results from an online testing service. Drug and Alcohol Depence 83, 247-
254.
UZUN, Özcan.,Madde Kullanımı Đle Đlişkili Bozukluklar
Erişim: http://www.psikoweb.com/madde_kullanim_bozukluklari.htmlErişim
Tarihi: 02 Ocak 2008.
UNODCCP Uyuşturucu Suistimali ve Yasadışı Kaçakçılığının Ekonomik ve Sosyal
Sonuçları. (New York, NY:UNODCCP, 1998), s.3
UN General Assembly Special Session on the World Drug Problem, (1998),
Amphetamine-Type Stimulants.
Erişim: http://www.un.org/ga/20special/featur/amphet.htm
Erişim Tarihi: 11 Ocak 2008.
VURAL N., (1996). Toksikoloji. Ankara, Ankara Ün. Ecz. Fak. Yayınları No:73
WESTON, A., BROWN, P.R. (1998). HPLC and CE, Principles and Practice. Anal.
Biochem., 255:164.
87
ÖZGEÇM ĐŞ
I. Bireysel Bilgiler
Adı : Sevda
Soyadı : (SAĐN) DÜLGER
Doğum Yeri ve Tarihi : Ankara – 24.06.1972
Uyruğu : T.C.
Medeni Durumu : Evli
Đletişim Adresi : 70’lik Polis Lojmanları E Blok D:9
Kayakyolu/ERZURUM
Cep Tel : 0 505 543 02 60
II. E ğitimi
2000-… Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü Adli Tıp Anabilim Dalı
Adli Kimya/Adli Toksikoloji Doktora Programı
1996-1999 Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimyasal Teknolojiler
Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
1991-1995 Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Mühendisliği Lisans
Programı
1986-1989 Đstanbul Erenköy Kız Lisesi
1983-1985 Đstanbul Beylerbeyi Lisesi
Yabancı Dili : Đngilizce
III. Ünvanları
1995 Kimya Mühendisi
1999 Kimya Yüksek Mühendisi
88
IV. Mesleki Deneyimi
1996-1997 Emniyet Genel Müdürlüğü Đkmal ve Bakım Daire Başkanlığı
Genel Đdari Hizmetler Sınıfı Memur
1997-2000 Emniyet Genel Müdürlüğü Kriminal Polis Laboratuvarları
Dairesi Başkanlığı Kriminalistik Asistan
2000-2003 Ankara Kriminal Polis Laboratuvarı Müdürlüğünde
Kriminalistik Uzman
2003-… Erzurum Kriminal Polis Laboratuvarı Müdürlüğünde
Kriminalistik Uzman
V. Bilimsel Đlgi Alanları
“Bazı Organik Patlayıcı Maddelerin Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisinde
Đncelenmesi” konulu Yüksek Lisans tezine ait bir yayın ve bir posteri bulunmaktadır.
VI. Di ğer Bilgiler
1991-1995 yılları arasında Lisans Programı süresince Emniyet Genel
Müdürlüğünden hizmet karşılığı eğitim bursu aldı.
1999-2003 yılları arasında Emniyet Genel Müdürlüğünün kılık kıyafet alımlarında
teknik eleman olarak çalıştı. Fonksiyonel (membranlı) kumaşların analizlerine ait
eğitim aldı ve çalışmalar yaptı.
“Olay Yeri Đnceleme ve Delil Toplama”’ya yönelik hizmet içi eğitim kurslarında ders
verdi ve yine aynı konuyla ilgili olarak çeşitli radyo ve televizyon programları ve
konferanslara konuşmacı olarak katıldı.