n. zaalisvili n. iosebasvili - განათლების ხარისხის...
TRANSCRIPT
![Page 2: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/2.jpg)
b i o l o g i a
V I I I k l a s i
n. zaaliSvili n. iosebaSvili
![Page 3: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/3.jpg)
sagamomcemlo saxli `triasi~Tbilisi, robaqiZis gamziri 7.
tel.: +995 32 2 51 52 06mob.: +995 99 56 04 35
+995 79 49 77 99www.triasi.ge
Email: [email protected]
redaqtori: x. klauteqredaqtori: g. CiqviniZemxatvrebi : l. cxondia n. kemularia b. duRaSvilidizaini dakomp. uzrunvelyofa: g. tabliaSvili l. siWinava
![Page 4: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/4.jpg)
I ujredis qimiuri Semadgenloba§1. araorganuli nivTierebebi: wyali da mineraluri marilebi. .......................7araorganuli nivTierebebis mniSvneloba ujredisTvis.organuli nivTierebebi _ naxSirwylebi, lipidebi, cilebi, nukleinis mJavebi. maTi Tvisebebi da mniSvneloba ujredisTvis
II qsovilebi§2. adamianis organizmis qsovilebis agebuleba da funqciebi ...........................15epiTeluri, SemaerTebeli, kunTovani, nervuli qsovili
III sayrden-mamoZravebeli sistema§3. Zvlovani sistema .....................................................................................................................21Zvlis agebulebaadamianis ConCxiZvalTa SeerTebis tipebi§4. kunTovani sistema ...................................................................................................................27ConCxis ganivzoliani kunTis mdebareoba da funqciebigluvi kunTis mdebareoba da funqciebigulis kunTis mdebareoba da funqciebitanadobis darRveva
IV saWmlis momnelebeli sistema§5. saWmlis momnelebeli sistemis daniSnuleba ...........................................................37moneleba piris RruSi
IV saWmlis momnelebeli sistema§6. sakvebis moneleba kuWSi ......................................................................................................43sakvebis moneleba Tormetgoja nawlavSi§7. moneleba da Sewova wvril nawlavSi .............................................................................48msxvili nawlavi, misi funqciebidefekacia
V sisxli da sisxlis mimoqcevis sistema§8. organizmis Sinagani garemo ..............................................................................................53sisxlis Sedgeniloba da funqciebi
V sisxli da sisxlis mimoqcevis sistema§9. gulis agebuleba da muSaoba ..............................................................................................62sisxlis mimoqcevis didi da mcire wresisxlZarRvebis agebulebasisxlis wneva, pulsi
s a r C e v i
![Page 5: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/5.jpg)
VI sasunTqi sistema§10. sunTqva ........................................................................................................................................72sunTqvis mniSvneloba organizmisTvissasunTqi sistemis organoebi da funqciebi§11. gazTa cvla filtvebSi .......................................................................................................76gazTa cvla qsovilebSifiltvebis sasicocxlo tevadoba
VII eqskretoruli sistema§12. eqskrecia. misi mniSvneloba ...........................................................................................84nivTierebaTa cvlis saboloo produqtebi eqskretoruli organoebi
VIII reproduqciuli sistema§13. mamakacis sasqeso organoebi ..........................................................................................91qalis sasqeso organoebiCanasaxis ganviTareba§14. naadrevi qorwineba ..............................................................................................................97§15. sqesobrivi gziT gadamdebi infeqciebi ...................................................................100
IX endokrinuli sistema§16. endokrinuli sistemis moqmedebis principebi ....................................................103hormonebi _ informaciis gadamtani molekulebi
IX endokrinuli sistema§17. farisebri jirkvali. Tiroqsini, misi moqmedebis meqanizmi ......................107farisebraxlo jirkvali. parathormoni, misi moqmedebis meqanizmi§18. kuWqveSa jirkvali. insulini da glukagoni ..........................................................113 maTi moqmedebis meqanizmiTirkmelzeda jirkvali. adrenalini. misi moqmedebis meqanizmi§19 sasqeso hormonebi. androgenebi, estrogenebi .......................................................118maTi moqmedebis meqanizmebihipofizi _ zrdis hormoni. misi moqmedebis meqanizmi
X nervuli sistema§20. nervuli sistemis mniSvneloba ......................................................................................124neironis agebuleba. neironis tipebizurgis tvinis agebuleba da misi funqciebi§21. Tavis tvini ................................................................................................................................134ukana tvini, Sua tvini, wina tvini agebuleba da funqciebi§22.fsiqoaqtiuri nivTierebebi .............................................................................................142
XI grZnobaTa organoebi§23. grZnobaTa organoebis receptorebi ..........................................................................150mxedvelobis organos agebuleba. mxedvelobis receptorebiaxlomxedveloba da Sorsmxedveloba
![Page 6: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/6.jpg)
§24. smenis organo. agebuleba da funqciebi ....................................................................157wonasworobis organo. agebuleba da funqciebi§25.ynosvis organo. ynosvis receptorebi da maTi funqciebi ..............................163 gemovnebis organo. gemovnebis receptorebi da maTi funqciebi
XII kani§26. kanis agebuleba ......................................................................................................................166kanis funqciebi
XIII umaRlesi nervuli moqmedeba§27. pirobiTi refleqsebis warmoqmnis meqanizmi ......................................................171Sekavebis saxeebi da maTi mniSvneloba
![Page 7: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/7.jpg)
p i r o b i T i n i S n e b i
sakiTxebis CamonaTvali, romelzec unda moxdes moswavlis yurad Rebis gamaxvileba
daskvniTi nawili
eqsperimenti, praqtikuli samuSao. tabulebis, cxrilebis, diagramebisa da eqsperimentis Sedegebis analizi.
kiTxvebi
testebi
rTuli kiTxvebi
informaciis moZieba, referatis momzadeba da prezentacia
damatebiTi informacia da zogierTi rCeva paragrafSi ganxilul TemasTan dakavSirebiT
modelis Seqmna
sakvanZo sityvebi internetSi damatebiTi informaciis mosaZieblad, internetmisamarTebi
gakveTilis teqstSi CarTuli kiTxva
gakveTilis teqstSi CarTuli cda
![Page 8: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/8.jpg)
§1
araorganuli nivTierebebi: wyali da mineraluri marilebi. araorganuli nivTierebebis mniSvneloba ujredisTvis.organuli nivTierebebi _ naxSirwylebi, lipidebi, cilebi, nukleinis mJavebi. maTi Tvisebebi da mniSvneloba ujredisTvis
Cvens ujredebs, warmoSobis, formis, zomisa da funqciis miuxedavad, msgavsi qimiuri Sedgeniloba aqvs _ isini araorganul da organul nivTierebebs Seicaven.
organuli nivTierebebi mxolod cocxal organizmebSi warmoiqmneba da swored aqedan warmosdga maTi saxelwodeba. araorganuli nivTierebebi ki gvxvdeba rogorc cocxal, ise aracocxal bunebaSi.
1 daasaxele SenTvis cnobili araorganuli da organuli niv Tierebebi.
ujredis forma da mocu lo ba wylis Semcvelobazea damo ki de buli.
wyali kargi gamxsnelia. uj red Si arsebuli araorganuli niv Tierebebis umetesoba mari lia. wya li maT molekulebs cal keul ionebad Slis da gars ertymis _ marili wyalSi ixsneba. ionebi Tavisuflad moZraoben wyal Si da advilad Sedian qi mi ur re aq ci aSi, amitom qimiur re aq ciaTa um ravlesoba ujredSi wyal xsnarebSi mimdinareobs.
qimiuri gardaqmnebis gareSe ki sicocxle ar arsebobs.marili wyalSi gaxsnisas
ionebad iSleba
1. marilis kristali; 2. wylis molekula; 3. ioni xsnarSi.
1
2
3
+
+
+ +
+
++
Na+
Na+
Na+
Cl-
Cl- Cl-
I ujredis qimiuri Sedgeniloba
araorganuli nivTierebebi
7
![Page 9: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/9.jpg)
K+
F
Na+
sakvebi produqtebis umrav le soba natriums mcire raodenobiT Se icavs, amitom sakvebs sufris ma rils vuma tebT.
ici, ratom girCeven mSoblebi da JinebiT vaSlis Wamas?
vaSlSi bevri rkinaa, rome lic eriT rocitSi arsebuli hemo glo bi nis SenebaSi monawi leobs. hemo g lo bini Jangbads ikavSirebs fil t veb Si da eriTrocitebs is yvela or ganosTan miaqvs.
kaTionebidan organizmisTvis gansakuTrebuli mniSvneloba Na+s, K+s, Mg++sa da Fe++s aqvs.
Na+isa da K+is araTanabari ganawileba neironis (nervuli uj re dis) membranis gareT da SigniT nervuli impulsis warmoqmnis sa fuZ velia. es ki Cveni nervuli sistemisa da kunTebis normalur muSaobas uzrunvelyofs.
ici, ratom iyeneben sakvebSi iodizebul marils?
iodi, Tumca, mcire raodenobiT, magram mainc sWirdeba Cvens organizms. misi nakleboba bavSvebSi zrdis SeCerebasa da gonebriv CamorCenilobas iwvevs.
ftori kbi lis mi nanqris Sedgeni lobaSi Sedis. minanqari mtkice nivTierebaa, ro melic kbils meqanikuri da zi anebisa da baqteriebisgan icavs.
hemoglobini rkinas Seicavs.
kbilis sigrZivi Wrili
minanqari
Na+isa da K+is gadanawileba neironis membranis gareT da SigniT
Fe++
eriTrocitebi
8
![Page 10: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/10.jpg)
2 kbilis pastebis Se Ze nisas, romel maT gans mia ni Web upiratesobas?
kalciumis uxsnadi mariliT, kalciumis fosfa tiT aris agebuli Cveni ConCxi. es marili Zvlis qsovilis SedgenilobaSi Sedis da mas simtkices aniWebs.
gsmenia raqitis Sesaxeb?am daavadebis dros ZvalSi kalciumis fos fatis
raodenoba mcirdeba, amitom is simagres kargavs da mruddeba.
Ca++ Sedis Zvlebis SedgenilobaSi.
Sedis Zvlebis Sedis Zvlebis
Ca3(PO4
)2
Seni kvebis racionis Sedgenisas, gaiTva liswine mineraluri mari lebis Semcveloba sxvadasxva produqtSi.
Ca
FeI
K
banani
yveli
zRvis produqtebi
xorci barda lobio
kartofili
rZe
gargari
araqisi
9
![Page 11: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/11.jpg)
naxSirwylebs Saqrebsac uwodeben. es sityva sitkbos asociacias iwvevs da Sen, albaT, sakvebi Saqari da Tafli gagaxsenda.
Tafli, marTlac, ori martivi naxSirwylis _ glukozisa da fruqtozis narevs warmoadgens.
sakvebi Saqari ki glukozisa da fruqtozis naerTia, romelsac saqaroza hqvia.
3 rogor ggonia, ratom daarqves nivTierebas fruqtoza? daasaxele produqtebi, romlebic, Seni azriT, fruqtozas Seicaven.
gacilebiT rTulia naxSirwylebis _ saxameblis, glikogenisa da ce lulozis aRnagoba. isini polimerebs warmoadgenen. `poli~ mravals niSnavs, `meros~ _ erTeuls.
glikogeni da saxa me beli cito plazmaSi ma ragdeba: gli kogeni cxo velur uj redSi, xo lo sa xamebeli mce nareulSi. ma Ti da niS nuleba uj re dis ener giiT uzrun velyofaa. ener gia am niv Tierebebis wvis Se degad gamoiyofa.
naxSirwylebis wvis dros gamoyofili energia organizmis zrdas, gamravlebas, moZraobasa da sxva mraval sasicocxlo process xmardeba.
naxSirwyali + O2 CO2 + H2O +
glukoza fruqtoza saqaroza
saxamebeli
celulozis fibrilebi
saxameblis CanarTebi ujredSi
energia
organuli nivTierebebi
ujredSi am naxSirwylebis rolic gansxvavebulia.
10
![Page 12: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/12.jpg)
lipidebi wyalSi uxsnadi nivTierebebia. SenTvis cnobili cximebic lipidebs miekuTvneba.
lipidebs ujredSi mravali daniSnuleba aqvs. maTi erTerTi mTavari roli ujredis energiiT uzrunvelyofaa. maTi wvisas, ujredis naxSirwylebis wvasTan SedarebiT, gacilebiT meti energia gamoiyofa. amitom cocxali organizmebi lipidebs xSirad imarageben.
cilebs proteinebsac uwodeben, rac berZnulad pirvels niSnavs. es makromolekulebi (makro _ didi) marTlac pirvelebi arian im mxriv, rom bunebam maT organizmSi bevri funqcia daakisra.
cilis molekulebi ujredis yvela organoids aSeneben.nebismieri organizmis moZraoba kumSvad cilebzea damokidebuli.cilebis gansakuTrebuli jgufia fermentebi. maT gareSe ujredSi
arc erTi qimiuri gardaqmna ar xdeba. fermentebi aCqareben qimiur gar daqmnebs, ris gamoc reaqciebi Cvens organizmSi myisierad mimdi na reobs.
ujredSi aTasobiT sxvadasxva saxis fermentia aRmoCenili. isini awar moeben daSlis, sinTezis, Jangvisa da sxva saxis reaqciebs.
fermentebis monawileobiT, SesaZloa, naxSirwylebi organizmSi cximebad gardaiqmnas, cximebi ki _ naxSirwylebad.
Cvens organizmSi SeWril ucxo sxe ulebs, antigenebs _ virusebs, baqteriebs, Sxamebs _ cilaantisxeulebi ebrZvian. an tisxeulebi ukavSirdeba antigenebs, boWaven maT da akargvineben aqtivobas.
zogierTi cilis molekulebi uj re dis membranebzea moTavsebuli da uj redSi misul sxvadasxvagvar sig nals aRi qvams. aseT cilebs cilare cep torebi hqvi a.
cilis molekulebs Zalze faqizi agebuleba aqvs. sxvadasxva faq toris zemoqmedebiT isini icvlian struqturas. am Tvisebazea dam yarebuli cilareceptorebis moqmedeba, romlebic grZnobaTa or ga noebSia ganlagebuli. magaliTad, TvalSi arsebuli receptorebi si naT lis moqmedebiT icvlian struqturas, rac sinaTlis aRqmas udevs sa fuZvlad. yurSi ganlagebuli receptorebis struqturaze bgerebi moqmedeben, enis receptorebze _ qimiuri nivTierebebi.
naxSirwyalinaxSirwyali cximi cximifermenti fermenti
antisxeuli antigeni
11
![Page 13: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/13.jpg)
Zlieri fizikuri da qimiuri faqtorebis _ maRali temperaturis, sxvadasxva marilisa da mJavebis moqmedebiT cilis struqtura Rrma cvlilebas ganicdis. irRveva misi bunebrivi struqtura da is funqcias kargavs.
4 ratom aris aucilebeli maRali temperaturis (39οC da meti) dros sicxis damwevi medikamentebis miReba?
energetikuli miznebisTvis cilebis daSlas organizmi mxolod ukiduresi gaWirvebis dros mimarTavs, kerZod, maSin, rodesac sxva orga
dnmis giganturi molekula ganuzomlad didia sxva organuli nivTierebebis mole kulebTan SedarebiT. mas ormagi spiralis forma aqvs da Seicavs monakveTebs _ genebs.
TiToeul genSi Cawerilia brZaneba ama Tu im cilis sinTezis Sesaxeb. cilebi ki or ganizmis sxvadasxva Tvisebas gana pirobebs.
rnmis molekulebi dnmis molekulas brZanebis sisruleSi moyvanaSi exmarebian. dnm is mo lekulebi Taobidan Taobas gada ece ma. swored amitom emsgavsebian Svilebi mSob lebs.
wyals gadamwyveti roli aqvs ujredis Tvisebebis Ca mo yalibebaSi. ujredSi qimiuri reaqciebis umrav lesoba wyal Si mimdinareobs.naxSirwylebi monawileoben ujredis garsis Sene baSi. naxSirwylebs organizmi sawvavad iyenebs.lipidebi wyalSi uxsnadi qimiuri nivTierebebia. li pi debis wvisas gacilebiT meti energia gamoiyofa, nax Sir wylebis wvasTan SedarebiT.cilebs proteinebs _ pirvelebs uwodeben, ujredSi maTi mravalgvari daniSnulebis gamo.nukleinis mJavebi informaciuli molekulebia.
nuli nivTierebebis maragi praqti kulad amowurulia.
5 ifiqre, ratom `ver imetebs~ organizmi cilebs dasawvavad?
nukleinis mJavebs dezoqsiri bonukleinis mJava _ dnm da ribonukleinis mJAava _ rnm miekuTvneba.
dnmis molekulis modeli
geni
12
![Page 14: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/14.jpg)
wylis Semcveloba gansxvavebulia sxva da sxva asakis adami anis organizmSi.
a. daasaxele bavSvisa da xandazmuli adamianis kans Soris gansxvavebis erTerTi mizezi.
b. ramden kilograms iwoni? gamoiangariSe ramdeni ki lo gra mi wyalia Sens organizmSi da Seadare is Seni ojaxis wev rebis monacemebs.
1. ifiqre, ra Sedegebi SeiZleba mohyves rkinis naklebobas or ga nizmSi?
2. cnobilia, rom adamiani sa kve bis gareSe gacile biT metxans Zlebs, vidre wylis gareSe. ra ze mi u TiTebs es faqti?
3. romeli grZnoba gvai Zu lebs, ga mudmebiT Se vivsoT wylis de fi citi?
wylis procentuli Semcveloba sxvadasxva asakis adamianis organizmSi
Cana
saxi
90
%
axal
So
bil
i 8
0 %
bavS
vi
70 %
zr
das
ru
li
60-6
5 %
moxu
ci
55 %
13
![Page 15: n. zaaliSvili n. iosebaSvili - განათლების ხარისხის ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/...VI sasunTqi sistema 10. sunTqva](https://reader034.vdocuments.net/reader034/viewer/2022052122/5b1c6b487f8b9a46258fce39/html5/thumbnails/15.jpg)
5. ratom urCeven gaxdomis msurvelebs, SezRudon tkbili pro duqtebis miReba?
6. ratom ikleben wonaSi adamianebi xangrZlivi SimSDilis Sede gad?
mcenaris gamtari qsovili gulis kunTovani qovili
4. davuSvaT, Seni amocanaa uj redSi glikogenis aRmoCena. ilus traciaze mocemul ro mel obieqts SearCevdi gamosakvlevad? daasabuTe Seni mo sazreba.
ipove araswori wyvili:
geni _ nukleinis mJavafermenti _ cilasaxamebeli _ naxSirwyaliglukoza _ lipidi
naxSirwylebi _ carbohydratesglukoza _ glocosefruqtoza _ fructosesaxamebeli _ starchlipidebi _ lipidscila _ proteincximi _ fatnukleinis mJavebi _ nucleic acidsfermentebi _ ensyms
14