Nabi Memlehateyni Tuzlak

Predstavnik tuzlanskog kraja u književnosti Bosne i Hercegovine na perzijskome jeziku

Piše: doc. dr. sc. Elvir Musić

Nabi ibn Salih Memlehateyni1 Tuzlak, rođen u Tuzli krajem 16. ili početkom 17. stoljeća,

pisao je poeziju na turskom i perzijskom jeziku. Riječ je o veoma interesantnom Tuzlaku o čijem

liku i djelu se zna tako malo, a ipak plijeni sve veću pažnju bosanskohercegovačkih orijentalista,

jer je jedan od rijetkih pjesnika koji su pjevali tako uspjelu i kvalitetnu poeziju na turskom i

perzijskom a da ne postoje pouzdani podaci da je ikada boravio u tada velikim obrazovnim i

kulturnim centrima osmanskoga carstva. Među dvadeset i sedam pjesnika

bosanskohercegovačkoga gena koji su pjevali na perzijskom jeziku pretpostavlja se da su samo

Mehmed Rešid i Nabi Tuzlak perzijski jezik naučili tako kvalitetno i temeljito da su mogli

pjevati pjesma kakve se mogu porediti s poezijom velikih osmanskih pjesnika perzijskoga

izričaja. Za razliku od Mehmeda Rešida o čijem životu i djelu je ostalo traga u pisanim

dokumentima, Nabi se ne spominje u spomenicama pjesnicima koje danas predstavljaju primarne

izvore u istraživanju književnosti pisane na orijentalnim jezicima.

Veoma je zanimljiv podatak da Nabija Memlehatejnija Tuzlaka ne spominje Hazim

Šabanović, što znači da u periodu nastanka djela Književnost muslimana Bosne i Hercegovine na

orijentalnim jezicima ovaj pjesnik uopšte nije bio poznat bosanskohercegovačkoj stručnoj

javnosti i da rukopisi njegove zbirke pjesama isu čuvani u bibliotekama koje čuvaju rukopisne

1 Tuzlanski kadiluk u okviru Zvorničkog sandžaka osnovan je posle 1572. A prije 1634. I zvanično je nazivan Memlehateyn, što doslovno znači „dvije solane, dvije Soli“, dakle Gornja i Donja Tuzla. Vidi: Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo: Svjetlost, 1982, str. 201.Značenje lekseme memleha u turskom jeziku: 1- Bazeni duž obale mora ili jezera koji se zovu jame odakle se sol vadi a zatim suši; 2. u narodnom jeziku označava mjesto gdje se ovcama daje sol; 3. hridi i stjenovita mjesta. Prema: TÜRKÇE- TÜRKÇE SÖZLÜK- Prof. dr. Hasan Eren, Turk Dil Kurum, Ankara, 1988.

zbirke u svijetu, a na čijim katalozima rukopisa je Šabanović, između ostaloga, temeljio svoje

istraživanje.

Prvi put se Nabijevo ime jasnije spominje kod Nametka u radu „Nekoliko novih podataka o

književnosti Muslimana na orijentalnim jezicima“ objavljenom u 34. broju Priloga za orijentalnu

filologiju 1984. godine, s tim što i Nametak na 84. stranici napominje da je Nabi Tuzlak jedan od

manje poznatih Bošnjaka koji su pisali na orijentalnim jezicima, da je u različitim rukopisnim

zbirkama sačuvano tek nekoliko njegovih pjesama na turskom i perzijskom jeziku, da o samom

autoru nema pouzdanih podataka iz primarnih izvora dok se u suvremenim izvorima o njemu

navodi tek nekoliko uopćenih informacija2. Nametak je skoro identične podatke ponovio i u

knjizi „Pregled književnog stvaranja bosanskohercegovačkih muslimana na turskom jeziku“ pet

godina kasnije.3

Osim toga, već godinama se samo za perzijske stihove potpisane pjesničkim pseudonimom

i topografskom odrednicom Nabija Memlehateynija može sa sigurnošću tvrditi da su plod

poetskog dara našeg sugrađanina, dok se proces utvrđivanja autentičnosti njegovih turskih

stihova odvija znatno sporije zbog činjenice da su na turskom jeziku pjevala barem još dvojica

pjesnika s pseudonimom Nabi. Jedan je poznati turski pjesnik Jusuf ibn Abdullah Ruhavi (u.

1124./1712.)4, a drugi je Nabi Čelebi iz Tekfurdaga (1145./1732). Nabi Ruhavi je pjevao i na

turskom i na perzijskom jeziku i njegov Divan je sačuvan u nekoliko rukopisa u Qomu, Kairu i

Turskoj5, dok je drugi pjevao na turskom osmanskom jeziku6. Da je kojim slučajem sačuvan

Divan Nabija Memleheteynija, istraživači ne bi bili suočeni s postojećim preprekama, dočim je u

situaciji kada se njegove pjesme pojavljuju tek u raznim medžmuama vrlo moguća zamjena

pjesama potpisanih pjesničkim pseudonimom Nabi s poezijom drugih pjesnika koji su pjevali

pod istim pseudonimom. Takva zamjena poezije dogodila se, na primjer, kod našeg Husrefa

Sokolovića kojemu je tokom cijela tri stoljeća pripisivan gazel Hosroa Dehlavija.7

2 O tome vidjeti: Fehim Nametak, „Nekoliko novih podataka o književnosti Muslimana na orijentalnim jezicima“, Prilozi za orijentalnu filologiju, XXXIV, Sarajevo, 1984, str. 80.3 O tome vidjeti: Fehim Nametak, Pregled književnog stvaranja bosanskohercegovačkih Muslimana na turskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 132-133.4 Jusuf ibn Abdullah Ruhavi Nabi je rodom iz Urfe, a u Istanbul je došao u doba vladavine Mehmeda IV. Vidi: Esra Dogan, Ba „Tohfet al Harameyn“ dar safar-e hağğ, tarğomeye Sağğād Esfahānī, Aīneye pažoheš, avgust/septembar 2004, br. 87, str. 81-84.5 Ali Mohades, Taxmis-e šah gazali az Hafez – sorudeye Nabi šaer-e šahir-e tork, Motaleat-e eslami, jesen/zima 1999, br. 41/42, str. 419-424.6 Frāšerī, Šems al Dīn Sāmī, Qāmūs al ʻAlām, tom VI, Istanbul: 1889.

Nabi je bio učenik Behram-begove medrese?

S obzirom na vrlo lijepe i kvalitetne pjesme koje je pjevao Nabi Tuzlak, a koje, sudeći po

njegovom pjesničkom pseudonimu i prisustvu toponima specifičnih za tuzlanski kraj,

nesumnjivo predstavljaju plod njegova poetskoga dara, nakon samoga saznanja o činjenici da je

pjevao na perzijskom jeziku možemo se osmjeliti i krenuti korak dalje pa se zapitati gdje je Nabi,

s obzirom da se ne spominje u spomenicama pjesnicima koje su pisane po književnim i

kulturnim centrima osmanskoga carstva ili Sarajevu i Mostaru kao tadašnjim književnim

centrima u Bosni i Hercegovini, mogao tako kvalitetno naučiti perzijski jezik?

Prema popisima mekteba i sačuvanim rukopisima koji govore o nastavnim programima u

mektebi-sibjanima u periodu od 1800. do 1878. godine i potom u doba austro-ugarske okupacije,

perzijski jezik se, pored Kur'ana, tedžvida, ilmihala, ilmi ahlaka, fikha, hadisa i krasnopisa učio u

Husrev-begovom mektebu, a u Buzadži-zade Hadži Hasanovom mektebu su ga učenici učili

zajedno s Kuránom, ilmihalom, fikhom i krasnopisom.8 Proučavanje perzijskog jezika bilo je

obavezan predmet u mnogim medresama u BiH9 gdje su proučavana perzijska djela poput

Pandname Attara Nišaburija i Golestan Sa'dija Sirazija. U redovnoj nastavi u medresama su

korišteni i riječnici "Subhai Sibjan"(arapsko-perzijsko-turski rječnik u stihu od Muhameda Er

Rumija, rodom iz Bosne), "Tuhfei Šahidi"(arapsko-perzijsko-turski riječnik u stihu od turskog

pjesnika Ibrahim dede Šahidije), "Logati Osmani" (arapsko-perzijsko-turski riječnik) i "Tuhfei

Vehbi"(perzijsko-turski riječnik u stihu od turskog pjesnika Sumbulzade Vehbije).10 U BiH je,

prema Ćuriću, do 1936. bilo aktivno oko stotinu medresa.11

Perzijski jezik je, posle reforme obrazovanja koja je na području Osmanskog carstva provedena

sredinom 19. stoljeća, uvršten i u nastavni program ruždija - prvih državnih, svjetovnih, škola u

Bosni i Hercegovini - kao zaseban predmet. U sarajevskoj ruždiji, perzijski jezik je u nastavni

program bio uvršten zajedno s arapskim jezikom, zemljopisom, istorijom, računom i pisanjem, a

7 Elvir Musić, Istraživanje o historiji pjesnika perzijskog izražaja u Bosni i Hercegovini, neobjavljena doktorska disertacija, Univerzitet Teheran, januar 2006, str. 155-156.8 Ćurić, Hajrudin; Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine; Sarajevo:Veselin Masleša, 1983., p.49.Handžić, Mehmed; Dva popisa sarajevskih mekteba; El-Hidaje; br.5; Sarajevo:1943.,p.121-123.9 Mehmed, Handžić; Teme iz književne historije; izabrana djela; knjiga 1.;Sarajevo: Izdavačka kuća Ogledalo, 1999., p.381.Jahić, Dževad; Bošnjački narod i njegov jezik; Trilogija o bosanskom jeziku; Sarajevo: Ljiljan, 1999., p.21.10 Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine; p.122-124. 11 ibidem 26.

u banjalučkoj s arapskim i turskim jezikom, logikom, Kur'anom, dogmatikom i obredoslovljem.12

Iz dokumenta koji govori da je glamočkoj ruždiji, osnovanoj 1869. godine, Ministarstvo

prosvjete poslalo po 50 komada 16 raznih udžbenika iz oblasti arapskog, turskog i perzijskog

jezika, logike, dogmatike, obredoslovlja, računa, geometrije, zemljopisa, istorije i morala13, vidi

se da je perzijski jezik bio sastavni dio nastavnog programa i drugih bosanskohercegovačkih

ruždija u tom periodu. To potvrđuju podatci o prisustvu perzijskog jezika u nastavnom programu

i mostarske ruždije osnovane 1866., te maglajske koja je s radom počela 1873. godine, a doktor

Ćurić ističe da je naročita pažnja u ruždijama posvećivana učenju turskog, arapskog i perzijskog

jezika.14 Perzijski jezik je uvršten i u predmete viših škola koje se u Sarajevu osnivaju u drugoj

polovini 19. stoljeća i pred kraj osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini. Ovaj jezik je bio

nastavnim predmetom u činovničkoj školi „Sabah mektebi“, a za prijem kandidata u učiteljsku

školu "Dar-ul-muallimin" je bilo, između ostalog, neophodno čitanje i razumijevanje Attarove

Pandname, a perzijski jezik je izučavan kao poseban predmet. Perzijski jezik je bio dio

nastavnog programa i u pripravnim vojnim školama "Mektebi Idadijje".15

S obzirom da je u doba osmanske vlasti arapski jezik smatran jezikom nauke, turski

jezikom administracije, a perzijski jezikom poezije i književnosti16, te uobziravajući već iznesene

podatke o prisustvu perzijskog jezika kao nastavnog predmeta u mektebima, medresama,

ruždijama i višim školama u BiH, nije teško prihvatiti mogućnost da je ovaj jezik, među ostalim

predmetima, izučavan i u Behram – begovoj medresi u Tuzli koja je utemeljena baš u doba

Nabijeva stasavanja – dakle, prije 1626.17 – gdje ga je ovaj pjesnik mogao naučiti u dovoljnoj

mjeri da na njemu može pisati poeziju.

Važnost Nabijeve poezije

12 Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine; p.143-144.13ibidem 146. 14ibidem.153. 15ibidem p.156-166. 16 Na perzijskom jeziku su poeziju pisali i osmanski sultani, prinčevi i veziri, a najpoznatiji među njima su Mehmed I, Sultan Džem i Mahmud – paša. 17 Senaid Hadžić i Azem Kožar, Obrazovne prilike tuzlanskog kraja u zadnjoj deceniji osmanske uprave (1868 – 1878.), Zbornik radova Filozofskog fakulteta, br. 7, Tuzla.Medresa u Tuzli je zasigurno postojala u oktobru 1674. Godine. O tome vidjeti: Hajrudin Ćurić, Školstvo u sjeveroistočnoj Bosni posljednjih decenija turske vladavine, Članci i građa za kulturnu istoriju Istočne Bosne, Zavičajni muzej u Tuzli, knjiga II, Tuzla: 1958, str. 176.

Iako se, kako već rekosmo, malo zna o samom pjesniku, njegove sačuvane pjesme na

perzijskome jeziku predstavljaju važne dokumente u proučavanju kvaliteta književne scene u

Memlehi, odnosno Tuzli u prvoj polovini 16. stoljeća. Bosanskohercegovački pjesnici perzijskog

izražaja pretežno potiču iz književnih centara toga doba, Mostara i Sarajeva, pa Nabi među njima

predstavlja vrlo važnu pojavu koja svjedoči da je perzijski jezik imao svoje poznavaoce i u Tuzli,

te da su i u ovom gradu čitana djela iz riznica perzijske književnosti. Činjenica da je Nabi kasidu

pohvalnicu posvećenu tuzlanskom kadiji i muftiji, a svome ocu, Salihu u vrlo kompliciranoj rimi,

te po uzoru na perzijskog pjesnika kasida Hakanija, također nam govori da u Tuzli svoje

poklonike nisu imali samo popularni Hafiz, Attar, Sa'di i Mevlana, nego i drugi perzijski klasici.

Nabijeve pjesme na perzijskom jeziku su rijedak primjer u kojem pjesnik i njegova poezija

važnost crpe jedno iz drugog, odnosno vrijednost Nabijevog pjesničkog postojanja utemeljena je

u činjenici da je pjevao upravo na perzijskom jeziku, dok njegovo pjesništvo na perzijskom svoju

vrijednost crpi iz činjenice da je pjevana u Tuzli.

Nabijeve pjesme na perzijskom

O Nabiju Tuzlaku se i danas zna relativno malo, s tim što su i postojeći podaci bazirani na

rukopisu Gazi Husrev- begove biblioteke R-4007/8 u kojem su sačuvane njegove dvije pjesme

na perzijskom jeziku:

مملحتين هواي و آب لطافت خوشاشين و نقيصه هر ز ايزد نگاهداردش

است مملحه دو اين به مزين بوسنه ديارزلفين با بلند بــــاال دلبــر مثال

بلد دو اين زآنكه زلفين بگفتم غلطمثـــابةعينين لطيفست ديار درين

بااليش و زير زيباست جنت مثالزين رضوان رشك بجوانان شد كه بس ز

درماز از ; خصوصا لطيفش چشمهاي زحسين پاك روح و حضرتست جان شكور

مفتي‌اش خلق چو فزايست روح هواشثقلين ديدة كحل خطش سواد شد كه

صالح شد زمانه شريفش اسم و نام چومين بي شد دهر حرز او فتاوي همان

عالم او صالح نور به منورستالقمرين ثالث نيست او جز زمانه درين

عمر داد و عدل و است علي فضل و علم به , ذوالنورين حلم به اثنين ثاني صدق به

رشعه و لمعه افضالش ز كنند رجاالبحرين مجمع و مصابيح مطالعان

را بين مصلحت و گوي حكم حكيم او چونذوالقرنين چشم نمي‌ديد نيز بخواب

هنرش و فضيلت و علم همه اين به وليمملحتين چاه بقراط چو اوست معاش

بودي اگر را ماه چنين نبود عجبفرقدين هم جاي و پروين خوشة معاش

نابي اي كمالش بيان است ممكن نهقومين سرآمد فصاحت به شوي وگر

كنان اعتراف خود عجز به كه به هماندين برخود مي‌كنيم او دولت دعاي

زمين زيب مي‌شوند علما تا هميشهزين باشد نجوم با فلك كه تا هميشه

بادا جهان زيور او نافع وجوددارين دولت باب برو باد گشاده

Lijepa li je milina vode i zraka dviju Solana,18

Nek ih čuva Gospod od svih bolja i mahana,

Cijela Bosna ukrašena ovim dvjema Solanama,

Što lijepom momku sliče na dva zulufa raspletena,

Pogriješih ja kad spomenuh dva zulufa, jer te zemlje,

U cijeloj regiji ovoj, poput dva oka su nasmješena,

Slika je lijepog dženneta, kako Donja, tako Gornja,

A momačke oči zbog njih baš ridvana uželjena,

Zbog bistrih im izvora, posebice sa Drmaza,

Zahvalna je duša Hazretu, i duša čista Husejna,19

Zrak im je krepak za dušu, pošto u njim' je muftija,

Čijeg pera tinta posta surmom oči seqaleyna20,

Pošto mu ime i časni znamen u vremenu Salih posta,

Njegove su fetve, svaka, amajlije bez mahana,

Osvijetljen je nurom njegove ispravnosti vas svijet,

U ovome dobu uz njeg' nema trećeg s dva Mlađana,21

Znanjem i vrlinama je Ali, pravdom i pravednošću Omer,

18 Dvije Solane: Donja i Gornja Tuzla19 Hazreti Husejn bin Ali, unuk poslednjeg Božijeg poslanika, šehid Kerbele.20 Hadis u kojem Allahov miljenik, Muhammed (a.s.), preporučuje čuvanje Kur'ana i porodice (u šiitskom shvatanju, Kur'ana i Ehli bejta). 21 Dva Mlada mjeseca koji se, kao mu'džiza, pojaviše u isto vrijeme.

Iskrenošću na drugog od dvojice (Ebu Bekra), strpljivošću na Zu-l Nureyna,

Njegova znanja mnoga sniju i svjetlica i zvjezdica,

Oni što zvijezde proučavaju i dva mora spojena.

Poput njega mudraca što hukm govori i razbori,

Ni u snu nije moglo vidjet oko samog Zu-l Qarneyna,

Ali uz sve to znanje, vrline i sve njegove vještine,

Opskrba mu je ko' Hipokratu, jama solju usoljena22,

Ne bi bilo ništa čudno da je hrana tom mjesecu,

Mjesto zvijezde Sjevernjače, pa i mjesto Farqadeyna.23

Nije moguće svu savršenost njegovu opjevati Nabi,

Čak i kad bi govorništvom, predvodio dva plemena,

Bolje ti je da ti odmah svoju nemoć sada priznaš,

Dovu njegovu devletu, učini si dugom svih dana,

Zanavjek dok ullema ukrasom ovog svijeta biva,

Zanavjek dok je nebo ukrašeno svim zvjezdama,

Korisno mu postojanje ukras svijeta neka bude,

Nek otvorena za njeg' budu vrata oba svijeta!24

Nabi u ovoj kasidi spominje toponime specifične za ovaj kraj kao što je lokacija Drmaz u

blizini Gornje Tuzle, bilježi podatak da su na toj lokaciji tekli izvori i da je u to doba bilo

izletištem za ljubitelje prirode.

Na početku gazela na perzijskom jeziku prepisivač je u rukopisu koji smo koristili ovog

pjesnika spomenuo uz atribut „čelebi“ koji je u to doba bio namijenjen isključivo uglednim

znanstvenicima. U ovom gazelu Nabi ovako pjeva:

كنيد جا خرابات به دلبران و يارانكنيد نوا بي دل ياد انكه شرط با

نصيب شد چو را شما باغ گذار و گشتكنيد صال عشرت به است غنيمت فرصت

22 Dvije solane, dva slana bunara.23 Zvijezde Beta i Gama u Malom medvjedu.24 Ova pjesma se nalazi u rukopisu GHB IV-3007/8. Ovu kasidu je preveo i objavio i prof. dr. Namir Karahalilović. Vidi: Namir Karahalilović, Jedna kasida – pohvalnica Nabija Tuzlaka na perzijskom jeziku, Časopis za jezik i književnost Pismo, Vol. 1, br. 1, Sarajevo: 2003, str. 293-299.

بريد خود دلدار بر جان نقد است عيدكنيد رها هم گران بار ز من چو را خود

يار بوس و بوس دست از و من از يادآوريدكنيد مرحبا و مصامحه جوان با چو

بريد اين از بعد بتان هواي از دل ني نيكنيد آشنا حق حضرت بندگي با

من شهيد يار روضة به سحر و شامكنيد دعا آسا دل وخسته زار نابي

Prijatelji, zavodnici, u harabatu se skrasite,

Pod uvjetom da se katkad sirota srca sjetite.

Šetnja i uživanje u bašti pošto vas dopadne,

Prilika je za cijeniti, užitkom se ugrijte.

Praznik je, gotovinu duše Voljenom svom nosite,

Sebe, poput mene, od teška bremena razriješite.

Sjetite se mene i rukoljuba, poljupca prijateljeva,

Pošto s mladom se razgovorite, pošto je poselamite.

Ljubav srca, u želji za ljepoticama, ubuduće pazite,

I s robovanjem hazreti Hakku od sada upoznajte.

U akšam i u zoru, u čast bašte moga prijatelja šehida,

Za Nabija ucviljenog, srca umornog, stalno dovite!

Na kraju ove medžmu'e ostalo je zapisano da je ovaj rukopis prepisan na dan Kurban

bajrama 1038/1628. godine.

Citirani gazel je kritički obradio profesor Karahalilović, primjetivši određene strukturalne

nekonvencionalnosti koje su jedinstvene u formi gazela, a riječ je o pjesnikovom kombiniranju

karakteristika gazela i mesnevije u ovoj pjesmi.25

25 Namir Karahalilović, „O strukturalnoj nekonvencijalnosti jednog gazela Nabija Tuzlaka na perzijskom jeziku“, Pismo – časopis za jezik i književnost, Vol. 5, br. 1, Sarajevo, 2007, str. 199-206.