nacrt studije energetika bppk hidro

Nacrt Studije elektroenergetskog i termoenergetskog sistema Bosansko-podrinjskog kantona Gorade za period 2008 2028. godina

KONZORCIJ: CETEOR, HEIS, IPSA

strana 1 od 79

.

Nacrt Studije elektroenergetskog i termoenergetskog

sistema Bosansko-podrinjskog kantona Gorade za period 2008 2028. godina

Decembar 2008.



strana 2 od 79

Naziv:

NACRT STUDIJE ELEKTROENERGETSKOG I TERMOENERGETSKOG SISTEMA BOSANSKO-PODRINJSKOG KANTONA GORADE ZA PERIOD 2008 2028. GODINA

Investitor: Vlada BPK Gorade

Jezik: Bosanski

Izvrioci: CETEOR doo Sarajevo Centar za ekonomski, tehnoloki i okolinski razvoj Put ivota bb BA, 71000 Sarajevo Tel: + 387 33 563 580 Fax: +387 33 205 725 E-mail: [email protected]

IPSA Institut d.o.o. Put ivota bb 71 000 Sarajevo Tel:033 276 340; 276 320 Fax: 033 276 355 E-mail: [email protected]

HEIS - Institut za hidrotehniku Graevinskog fakulteta u Sarajevu Stjepana Tomia 1, 71000 Sarajevo Tel: 21 24 66/67 Fax: 20 79 49 E-mail: [email protected]

Obraiva:

Prof. dr. Aleksandar Kneevi

Mr. Nijaz Lukovac

Azrudin Husika, dipl.ing.ma.

Ismar Jamakovi, dipl.ing.ma.

Merima Karabegovi, dipl.ing.ma.

Dalila Jabuar, dipl.ing.gra.

Paali Fuad, dipl.ing.el.

Lihi Hamid, dipl.ing.el.

Sanjin Avdi, teh. saradnik

Vrijeme izrade: Decembar 2008.



strana 3 od 79

SADRAJ

1. Uvod

2. Geografske karakteristike Bosanko podrinjskog kantona Gorade

2.1. Stanovnitvo

2.2. Geografski poloaj i reljef

2.3. Klimatske karakteritsike

2.4. Privredne aktivnosti

3. Energijski potencijali (termo i hidro energija)

3.1. Ugalj

3.2. Nafta

3.3. Prirodni gas

3.4. Hidropotencijali

3.5. Ostali obnovljivi izvori (sunce, vjetar, biomasa....)

3.6. Projekcija strukture proizvedene energije po vrstama

3.7. Kvantitativno dugorona usklaenost potreba i koritenja energije

3.8. Kombinacija najracionalnije mogunosti u aktiviranju i koritenju raspoloivih energijskih izvora

4. Razvoj proizvodnje i potronje energije

4.1. Analiza osnovnih kvantifikacija

4.2. Energijske rezerve

4.3. Izgraeni energetski kapaciteti

4.4. Proizvodnja primarne i sekundarne energije

4.5. Struktura potronje energije

4.6. Bilans izvoza i uvoza energije



strana 4 od 79

4.7. Zaposlenost

4.8. Dostignuti tehnoloki nivo

4.9. Ekonomska efikasnost

4.10. Uticaj na okolinu

5. Energetska infrastruktura kantona i izlazni parametri za potrebe prostornog planiranja (nain proizvodnje energije, kapaciteti, proizvodnja i potronja energije)

6. Energetika i okolina (odrivo planiranje i koritenje energetskih resursa, uvoenje sistema okolinskog upravljanja)

6.1. Osnovni ciljevi u ouvanju okoline

6.2. Odrivo planiranje i koritenje energijskih resursa

6.3. Izlazni parametri uticaja energetike na okolinu i usaglaavanje zahtjeva za koritenje prostora

6.4. Mjere i aktivnosti u realizaciji definisanih ciljeva

7. Pravci razvoja u eksploataciji i koritenju energetskog potencijala (trendovi u koritenju termo i hidro energije, usaglaavanje zahtjeva za koritenje prostora, uvoenje sistema za okolinsko upravljanje)

7.1. Prognoze potronje energije do 2028. godine

7.2. Potronja energije po sektorima koritenja

7.3. Potronja energije po oblicima energije

7.4. Ciljevi razvoja energetike u Bosansko-podrinjskom kantonu i strateka opredjeljenja



strana 5 od 79

1. UVOD

Energija je jedan od osnovnih pokretaa razvoja. Ovo se manifestuje kroz dva osnovna vida:

1. Poizvodnja energije - pretvaranje primarnih (prirodnih) oblika energije u sekundarne, standardizirane oblike koji se iznose na trite (energetika) i

2. Koritenje energije u industriji, poljoprivredi i drugim djelatnostima, ukljuujui i u cilju stvaranja konfora ivota i uslova rada.

U oba ova vida energija stvara dodatnu vrijednost. Energetska postrojenja, bilo na proizvodnoj, bilo na strani koritenja (potronje) su postrojenja ija izgradnja zahtjeva visoke investicije i dug period povrata uloenih sredstava. Stoga razvoj energetike mora da bude odgovarajue usmjeren i dimenzioniran. S druge strane, klasini izvori elektrine energije (termo i hidroelektrane) mogu imati veliki i nepovoljan uticaj na okolinu. Ovo zahtjeva dodatnu panju kod odreivanja naina snabdjevanja energijom, odreivanja lokacije energetskih postrojenja, kao i njihovih kapaciteta i uslova rada. Uticaji na okolinu moraju biti: (i) ogranieni i (ii) drutveno-ekonomski benefit mora da bude vei od gubitka prirodnih resursa. U stvari energija nije nikome potrebna, potrebni su uinci energije (rad, osvjetljenje, ugodnost...), a isti uinci se mogu postii sa razliitim utrokom energije. Stoga danas energetska efikasnost, posebno na strani potronje, dobiva sve vie na znaaju. Industrija i poljoprivreda mogu biti rentabilni samo ako se efikasno koriste. A efikasnost koritenja nije mogua bez adekvatne infrastrukture za podrku uvoenja energetske efikasnosti.

Kod snabdjevanja energijom, po kvalitetu se izdvaja elektrina energija, jer postoje potroai koji mogu da koriste samo elektrinu energiju (motori, rasvjeta itd.). S druge strane toplotnu energiju mogu dati svi izvori energije, ukljuujui i elektrina energija.

Nadlenost u vezi snabjevanja energijom, kao i uslovima koritenja, u Bosni i Hercegovini je u nadlenosti njenih entiteta. U Federaciji BiH ova nadlenost je podjeljena sa kantonima.

Osnovni zahtjevi kod planiranja razvoja energetike i koritenja energije su:

1. ekonominost proizvodnje i koritenja energije,



strana 6 od 79

2. sigurnost u snabdjevanju i

3. zatita okoline.

Neophodno je utvrditi odreena dugorona opredjeljenja za razvoj energetike u kantonu, a tu je osnovni instrument izrada energetskih bilansa. Dugoroni energetski bilansi omoguavaju da se strateki planira supstitucija uvoznih i skupih goriva s lokalnim i bliskim energetskim izvorima, uz optimiranje potrebnih investicija, planova razvoja i zatite okolia, ak i uz uslov da dananji odnos cijena energije ne omoguava odmah ekonomske efekte. To ima poseban znaaj, jer svi elementi razvoja energetike u kantonima moraju da imaju dugoroan karakter. To prije to planiranje razvoja kantona mora da obuhvati 21. stoljee, jer se danas nalazimo u prelaznom periodu energetike, na prelazu iz doba konvencionalnih u doba alternativnih i novih izvora energije.

Izradom energetskih bilansa obezbjeuje se praenje potronje i usmjeravanje strukture potronje u raspoloive okvire, uz najmanje posljedice na normalno odvijanje svih funkcija u kantonu, kao i sigurnije planiranje i obezbjeivanje potrebnih koliina goriva i energije. Pri tome se moraju uzeti u obzir i raspoloivi izvori na podruju kantona, kako konvencionalni tako posebno novi izvori energije.

Specifinost planiranja energije proizilazi iz specifinosti energetike i energetske privrede. Energetika obuhvata kompleks proizvodnje, transporta i potronje primarne i transformisane energije. Kao jedna od najvanijih odlika energetike koja se nikako ne smije zaboraviti prilikom planiranja, jeste univerzalni meusektorski znaaj energetike. Nema sfere ivota i rada, proizvodnje i usluga gdje energija nema svoj udio. Dok se u pojedinim granama u proizvodu, pa i cijeni, nalazi ogranien broj sirovina, a ogranien je broj grana sa zajednikim sirovinama, dotle nema grane u kojoj energija nije sastavni dio proizvoda i cijene tog proizvoda ili usluge.



strana 7 od 79

2. GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE BOSANSKO PODRINJSKOG KANTONA GORADE

2.1. Geografski poloaj i reljef

Bosanko-podrinski kanton Gorade (BPK) obuhvata povrinu od 504,6 km2 i sastoji se od opina:

Gorade Foa - Ustikolina Pale - Praa

BPK se nalazi u istonoj Bosni, u Podrinju. Nadmorska visina u cijelom kantonu je iznad 300 metara. Rijeka Drina protie kroz opine Foa-Ustikolina i Gorade. Teritorija BPK je uglavnom prekrivena umom i preovladavaju brdsko-planinski predjeli.

Najvisoiji planinski vrhovi u BPK su Borovac s nadmorskom visinom od 1750 m, Kacelj sa 1674 m i Mlijenik sa 1637 m nadmorske visine (planina Jahorini). Na slici 1 je prikazana reljefna karta Bosansko-podrinjskog kantona Gorade.

Slika 1. Reljefna karta Bosansko-podrinjskog kantona Gorade



strana 8 od 79

2.2. Klimatske karakteristike

ira oblast grada Gorada i najvei dio Bosansko-podrinjskog kantona Gorade pripada pojasu pretplaninske umjereno kontinentalne klime, dok se dolinom rijeke Drine osjeti snaan uticaj umjereno kontinentalne klime sa sjevera. Zapadni dio kantona pripada planinskoj klimi (dio opine Foa-Ustikolina). Na Slika 2. su prikazani pojasi klimatskih karakteristika u Bosansko-podrinjskom kantonu Gorade1.

Slika 2. Klimatske karakteristike u BPK Gorade

U BPK postoji meteoroloka stanica u Goradu i padavinska stanica u Ustikolini2 (Tabela 1.).

Tabela 1. Poloaj meteorolokih stanica u BPK Gorade2

Meteoroloka stanica

Koordinate Nadmorska visina (m) N E

Gorade 43 40' 18 59' 345

Ustikolina 43 35' 18 48' 384

U tabeli 2.Tabela 2 su date prosjene vrijednosti temperature sa mjerne stanice u Goradu2 u razdoblju od 1961. do 1990. godine.

1 Izvor: Studija ranjivosti prostora FBiH, 2008. 2 Izvor: Klimatoloke karakteristike BPK Gorade, novembar 2008.



strana 9 od 79

Tabela 2. Prosjene vrijednosti temperature2 na meteorlokoj stanici Gorade u periodu 1961 do 1990. godine

Prosjena godinja

temperatura (C)

Srednja temperatura u januaru (C)

Srednja temperatura u

julu (C)

Apsolutna minimalna

temperatura (C)

Apsolutna maksimalna temperatura

(C)

9,8 -1,2 19 -23,5 38,2

Prosjena godinja vrijednost temperature, idui uz padine okolnih planina, opada za 0,6 C na svakih 100 metara nadmorske visine2. Zavisnost pada temperature od nadmorske visine je prikazana na slici 3.

300

500

700

900

1100

1300

1500

2 3 4 5 6 7 8 9 10

Srednja godinja temperatura (C)

Nad

mor

ska

visi

na (m

)

Slika 3. Vrijednost prosjene godinje temperature u zavisnosti od nadmorske visine u BPK Gorade

Na slici 4. je prikazana prosjena godinja temperatura u BPK Gorade3.

3 Izvor: Studija ranjivosti prostora FBiH, 2008.



strana 10 od 79

Slika 4. Prosjene godinje temperature u Bosansko-podrinjskom kantonu Gorade

Prosjene godinje sume padavina u Bosansko-podrinjskom Kantonu Gorade4 su meu najniim u BiH, oko 800 l/m2. Na slici 5 . su prikazane prosjene sume padavina za BPK Gorade5.

Slika 5. Prosjene sume padavina za BPK Gorade

4 Izvor: Klimatoloke karakteristike BPK Gorade, novembar 2008. 5 Izvor: Studija ranjivosti prostora FBiH, 2008.



strana 11 od 79

2.3. Stanovnitvo

Glavna naseljena mjesta u Bosansko-podrinjskom kantonu su Gorade, Praa, Ustikolina, Vitkovii, Ilovaa, Jabuka, Zupii i Cvilin. U tabeli 3. je dat pregled broja stanovnika i povrina opina koje pripadaju Bosansko podrinjskom kantonu Gorade. Najvea opina je opina Gorade u kojoj ivi 91 % (2007. godine) od ukupnog broja stanovnitva kantona.

Tabela 3. Broj stanovnika i povrine opina u Bosansko podrinjskom kantonu Gorade

Opina Povrina (km2)

Broj stanovnika

19916 20016 20057 20067 20077

Gorade 248,8 32.676 31.534 31.563 30.789 30.743

Pale-Praa 86,4 2.293 1.381 1.097 1.091 1.088

Foa-Ustikolina 169,4 4.982 2.320 1.848 1.837 1.831

Ukupno BPK 504,6 39.951 35.235 34.508 33.717 33.662

Utabeli 4. je prikazana gustina naseljenosti po opinama BPK Gorade.

Tabela 4. Gustina naseljenosti po opinama BPK Gorade

Opina Gustina naseljenosti (st/km2)

1991 2001 2005 2006 2007

Gorade 131,3 126,7 126,9 123,8 123,6

Pale-Praa 26,5 16,0 12,7 12,6 12,6

Foa-Ustikolina 29,4 13,7 10,9 10,8 10,8

Ukupno BPK 79,2 69,8 68,4 66,8 66,7

Iz tabela 3. I 4. je evidentan pad broja stanovnitva u Bosansko-podrinjskom kantonu Gorade. To je prvenstveno rezultat ratnih deavanja od 1992-1995. godine i nepovoljno geografsko-politiko okruenje, kao i nizak procenat zaposlenosti radno sposobnog stanovnitva to je vidljivo iz tabele 5.

6 Izvor: Studija ranjivosti prostora FBiH, 2008. 7 Izvor: Bosansko-podrinjski Kanton u brojkama-Federalni zavod za statistiku, 2008.



strana 12 od 79

Tabela 5. Broj zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika u BPK

Godina

2005 2006 2007

Broj zaposlenih u BPK 4.275 4.192 4.568

Udio zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika BPK

12,4 % 12,4 % 13,6 %

Broj zaposlenih u FBiH8 388.416 389.601 413.676

Udio zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika FBiH 16,7 % 16,8 % 17,8 %

Iz tabele 5. se vidi da je ukupan broj zaposlenih u BPK u odnosu na broj stanovnika mnogo manji nego to je to sluaj u Federaciji BiH. Iz ovog se moe zakljuiti da BPK spada u nerazvijenije kantone u FBiH.

2.4. Privredne aktivnosti

Osnovu privredne aktivnosti Bosansko-podrinjskog kantona ine preraivaka industrija i graevinarstvo. Najvie je zastupljena proizvodnja alata od plastike i obojenih metala, proizvodnja odjee te proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda i municije. U tabeli 6.

su dati vei privredni subjekti na podruju BPK Gorade.

8 Izvor: Federacija u brojkama 2008, 2008.



strana 13 od 79

Tabela 6. Vei privredni subjekti na podruju BPK Gorade

Naziv privrednog subjekta Djelatnost

GINEX d.d. Proizvodnja i promet hemikalija, pripalnih sredstava

POBJEDA RUDET d.d. Proizvodnja rudarskih kapisli, elektrodetonatora i usporaa

POBJEDA SPORT d.d. Proizvodnja sportske, lovake i privredne municije

TVORNICA ALATA d.d. Proizvodnja maina, alata i spojnih elemenata

PREVENT SAFETY Vitkovii Proizvodnja zatitne opreme, amaca i njihovih dijelova

ZLATNA NIT d.o.o. Gorade Proizvodnja odjee

BEKTOPRECIZA d.o.o. Gorade

Proizvodnja alata i dijelova od obojenih metala i plastike

EMKABOSNIA d.o.o. Gorade Proizvodnja alata od plastike i obojenih metala i dijelova od obojenih metala i plastike

MLIN d.d. Ustikolina Proizvodnja brana i pekarskih proizvoda

IN-EH Vitkovii Proizvodnja odjee i zatitne opreme

DRINA d.d. Gorade Graevinska djelatnost

OKAC d.o.o. Gorade Graevinska djelatnost

KAJA KOMPANY d.o.o.Gorade

Graevinska djelatnost

GORADEPUTEVI d.d. Gorade

Graevinska djelatnost

FEKRY d.o.o. Ustikolina Prerada drveta

Djelatnost preraivake industrije zapoljava najvei broj radnika. Bosansko-podrinjski kanton (BPK) je jedan od najmanjih kantona kako povrinski, tako i po broju stanovnika, to rezultira znaajnim udjelom radnika zaposlenih u javnom sektoru. Najmanje 34 % od svih zaposlenih na podruju opine Gorade i BPK je zaposleno u javnoj administraciji. Veliko uee broja zaposlenih u javnoj administraciji ukazuje na nedovoljnu razvijenost privatnog sektora i odsustvo mogunosti zapoljavanja u privatnom sektoru.

Razvoj privatnog sektora i malih i srednjih preduzea nije uspio kompenzirati drastino smanjenje proizvodnje u velikim preduzeima koja su bila nosioci privrednog razvoja u



strana 14 od 79

prijeratnom periodu. To se ogleda i u nekim od glavnih makroekonomskih indikatora kao to su bruto-nacionalni dohodak (GDP) i zaposlenost. Dok je GDP po glavi stanovnika u 1990. godini iznosio oko 7.520 KM, 2004. godine je iznosio 2.598 KM. U istom periodu zaposlenost je smanjena za vie od 50%. U privrednim i drutvenim djelatnostima je 1990. godine bilo zaposleno oko 10.000 radnika, a danas je na podruju Bosansko-podrinjskog kantona broj zaposlenih neto vie od 4.500 radnika. U tabeli 7. i na Slikama 6. i 7. je dat pregled zaposlenih i plaa po djelatnostima u BPK.

Tabela 7. Pregled zaposlenih i prosjene neto plate u BPK

Broj zaposlenih Prosjena neto plaa (KM)

Godina 2004 2005 2006 2007 2004 2005 2006 2007

Poljoprivreda, lov i umarstvo 51 48 43 65 420 438 478 496

Ribarstvo - - - - - - - -

Rudarstvo - - 4 4 - - 292 348

Preraivaka industrija 1.296 1.319 1.289 1.508 410 450 476 507

Snabdijevanje elektrinom energijom, gasom i vodom 150 142 140 140 555 626 703 792

Graevinarstvo 229 225 231 214 392 384 415 465

Trgovina; popravak motornih vozila 491 487 471 533 350 359 385 412

Ugostiteljstvo 199 184 147 178 280 273 297 338

Prijevoz, skladitenje i veze 218 214 221 239 859 877 871 919

Finansijsko/Financijsko posredovanje 58 58 62 62 958 968 955 1009

Poslovanje nekretninama, iznajmljivanje i poslovne usluge 61 55 62 69 399 413 429 484

Javna uprava i odbrana; obavezno soc. osiguranje 694 686 682 693 513 529 591 758

Obrazovanje 393 389 375 384 411 419 487 641

Zdravstvena zatita i socijalna skrb 353 352 349 355 554 546 570 692

Ostale javne, drutvene, socijalne i vlastite uslune djelatnosti 116 116 116 124 383 368 416 488

UKUPNO 4.309 4.275 4.192 4.568 465 484 523 598



strana 15 od 79

Slika 6. Zaposlenost po sektorima u BPK Gorade za 2007. godinu

Slika 7. Prosjena neto plaa (KM) u BPK 2007. godine po sektorima



strana 16 od 79

Za bolji pregled stanja privrednog razvoja na podruju Bosanskopodrinjskog kantona Gorade, napravljeno je poreenje GDP (bruto nacionalni dohodak BND) po glavi stanovnika BPK u 2004. godini sa GDP po glavi stanovnika u FBiH. Iako GDP po glavi stanovnika na podruju kantona kontinuirano raste, jo uvijek je znaajno ispod prosjenog GDP-a po glavi stanovnika FBiH.

Tabela 8. Bruto nacionalni dohodak u BPK i FBiH

GDP za 2004. godinu

FBIH BPK

GDP (KM/st) 3.6259 2.59810

Iz tabele 8. je vidljivo da je veliina GDP u BPK oko 71 % veliine GDP u FBiH.

9 Izvor: Federacija u brojkama 2008.god 10 Izvor: Opina Gorade -Strategija razvoja zasnovana na potivanju ljudskih prava 2008 -2014



strana 17 od 79

3. ENERGIJSKI POTENCIJALI

U BOSANSKO-PODRINJSKOM KANTONU GORADE

3.1. Ugalj

Na podruju BPK nisu utvrena leita uglja, stoga se cjelokupna koliina uglja koja se troi u industriji i za grijanje uvozi uglavnom iz rudnika Kakanj, Banovii i Zenica.

3.2. Nafta

Na podruju BPK nisu utvrena leita nafte i ne postoji rafinerija sirove nafte. Cjelokupna koliina naftnih derivata se uvozi i distribuira preko pet benzinskih pumpi.

3.3. Prirodni gas

Na podruju BPK nisu utvrena leita prirodnog gasa, niti postoji snabdjevanje BPK prirodnim gasom. Prema Stratekom planu i programu razvoja energetike u FBiH postoji plan za dovoenje prirodnog gasa u BPK iz pravca Kantona Sarajevo.

U 2007. godini je izraena Studija gasifikacije Gornjeg Podrinja od strane Sarajevske regionalne razvojne agencije (SERDA), opinskih vlasti 10 opina Regije i opine Pale i preduzea BH-Gas d.o.o. Sarajevo i Sarajevogas a.d. Lukavica. Studijom gasifikacije obuhvaceno je ukupno 10 opina regije Gornjeg Podrinja i opina Pale, odnosno tri opine u Federaciji BiH i osam opina u Republici Srpskoj. To su opine: Pale, Pale/Praa, Gorade, Novo Gorade, Rogatica, Viegrad, Rudo, ajnie, Foa/Ustikolina, Foa i Kalinovik.

Po posljednjem slubenom popisu stanovnitva iz 1991. godine na podruju ovih 11 opina zivjelo je ukupno cca 163.000 stanovnika. Bazirano na raspoloivim statistikim podacima kombiniranim sa podacima sa terena i procjenama na lokalnom nivou, 2002. godine na ovom poduju ivjelo je cca 148.500 stanovnika. Ukupno procijenjeno trzite prirodnog gasa za regiju iznosi 70 miliona m3/god.

Na Slici 8. je prikazano procijenjeno trite potronje gasa po sektorima i opinama.



strana 18 od 79

Slika 8. Prikazano procijenjeno trite potronje gasa po sektorima i opinama

Ekonomsko finansijska analiza projekta gasifikacije regije Gornje Podrinje rezultirala je zakljukom da se ovaj projekat u postojeim okolnostima razvoja trita ne moe ocijeniti kao ekonomski opravdan. Situacija se moe bitno promijeniti razvojem industrijskog sektora odnosno poveanjem potronje prirodnog gasa u industriji ime se ne poveava samo ukupan obim potronje gasa, nego se bitno poboljava i struktura iste. U segmentima javne potronje i stanovanja ne oekuje se znaajniji rast potreba za prirodnim gasom od predvienih u ovoj Studiji.

3.4. Hidropotencijali

3.4.1. Osnovne energetske pretpostavke

Kao osnova za preliminarne energijske proraune koriteni su podaci o srednjem protoku, te raspoloive linija trajanja protoka (za odreivanje iskoristivog protoka). Srednji protok Qsr odreen je na bazi obrasca:

Qsr = qspFsl Gdje je:

qsp- specifino otjecanje

Fsl -e povrina sliva (povrina sa koje se oborine slijevaju prema rijeci do nekog profila od interesa)



strana 19 od 79

Dalje je na osnovu povrine sliva do nekog profila i gornje ovisnosti odreivan srednji viegodinji protok koji je posluio za utvrivanje teorijskog bruto hidroenergijskog potencijala dijela rijeke Drine kao i njenih (energijski) vanijih pritoka.

Kao kriterij za odreivanje nivoa energijske vanosti neke pritoke (vodotoka drugog i treeg ranga u odnosu na Drinu), odnosno odreivanja da li je neki vodotok zavrijedio daljnje hidroenergijske analize ili ne, usvojena je granica od cca. 100 kW. Naime, ovdje se ne misli na bruto potencijal toka od 100 kW ve da li je (na bazi realne preliminarne analize) na nekom vodotoku barem teorijski mogue oekivati postavljanje hidroelektrane koja bi imala (srednju) snagu od 100 kW i vie. Uz ove pretpostavke izvedena je slijedea zavisnost (koja se moe koristiti za manje pritoke u slivu rijeke Drine):

H > 3000 / Fsl Prema tome, ako je raspoloivi pad vodnog toka (H) u metrima (razlika najvie i najnie take sa uzdunog profila) vei od 3000/Fsl (u km2) tada bi na vodotoku, barem teorijski, trebalo biti mogue postavljanje najmanje jedne hidroelektrane snage vee od 100 kW. Za vodotoke gdje ovaj kriterij nije zadovoljen anse za planiranje znaajnije hidroelektrane znatno su smanjene pa se smatralo da je izuavanje njihovih pojedinanih bruto energijskih potencijala nepotrebno.

Po odreivanju bruto hidroenergetskog potencijala i rasporeda specifinog potencijala du toka, uz analize na geodetskim podlogama te konsultiranje dostupnih projekata (1-4) mogue je bilo dati relativno realnu procjenu mogue tehnike iskoristivosti hidropotencijala vodotoka u BPK. Da bi se mogao izraunati tehniki iskoristiv energijski potencijal po odabranim tokovima, neophodno je to realnije procijeniti koliki je udio protoka koji e budue (planirane) hidroelektrane moi iskoristiti u odnosu na teoretski raspoloivi protok. Naime, dio protekle zapremine vode izgubit e se zbog prelijevanja (mo gutanja svih turbina postrojenja bit e uvijek manja od velikih voda profila), dio e se izgubiti zbog potrebe isputanja ekoloki prihvatljivog protoka ili vodoprivrednog minimuma (koji turbine nee moi koristiti zato to je premalen za pokretanje turbine pribranska postrojenja, ili zato to uope nije dostupan na turbinama derivacije) i najzad dio vode izgubit e se zbog nefleksibilnosti tj. nesavrenstva turbina koje obino rade u rasponu od cca. 40% do 100% nazivnog (ili instaliranog) protoka.



strana 20 od 79

Slika 8. Linija trajanja analiza iskoristivog proticaja

Gornja linija trajanja data je samo kao ilustracija (slika 9). Osjenani dio slike predstavlja iskoristive vode pa je jasno vidljivo da je uvijek Qisk



strana 21 od 79

ispod Qmin) ne bi trebala ui u energijski bilans. Za sliv Drine, prema literaturi11, ova koliina iznosi oko 14% od srednjeg protoka.

Ovisno o tipu, turbine rade sa optereenjima od 25 % (ee 40 %) do 100 % pa ne mogu raditi za protoke manje od 25-40 % nazivnog ime se gubi dodatna koliina vode.

Naravno, u sluaju veih akumulacija, dio gore pobrojanih izgubljenih voda moe se sauvati za energijsko koritenje u vjetakom jezeru, kod pribranskih postrojenja isputanje minimuma nije gubitak koliine, ve kvalitete energije, dok kod kaskadnih postrojenja nema isputanja minimuma.

Za potrebe procjene tehniki iskoristivog potencijala tokova u slivu rijeke Drine koriteni su podaci o iskoristivosti iz literature12, ali za dijelove koji su tom literaturom obuhvaeni. Za ostatak potencijala usvojen je iskoristivi proticaj kao 84 % srednjeg odnosno:

Qisk = 0,84Qsr

Za potrebe procjene mogue instalirane snage koriten je koeficijent instalacije 2,0 u odnosu na srednji proticaj (Qi = 2Qsr). Ovo je vie nego u ostalim referencama, ali je na tragu modernih trendova u svijetu. Naravno, za neka postrojenja kasnije studije e se pokazati opravdanost veeg (ili manjeg) stepena instalacije, ali se smatralo da je u cilju dobivanja realne procjene ovaj odnos zadovoljavajui.

Za potrebe prorauna snage i proizvodnje energije predvienih postrojenja potrebno je bilo usvojiti razumne pretpostavke (ali na strani sigurnosti) u pogledu nazivnog i raspoloivog pada postrojenja. Zavisno od tipa postrojenja i da li se rauna snaga ili energija uobiajene su razliite pretpostavke. Uglavnom, pad se gubi na gubicima trenja u dovodnim i odvodnim organima elektrane, zbog osciliranja vode u akumulaciji i/ili uslijed uspora u koritu ili jezeru. Za potrebe ove Studije usvojena je vrijednost od:

Hn = 0,833 Hbr.

Za proraun neto snage koriten je relativno visok ukupni kombinovani koeficijent efikasnosti 0,86 to je na granici ali, s obzirom na stepen pouzdanosti ulaznih podataka (veliki dio postrojenja ranije je analiziran), potpuno opravdano. Drugim rijeima za prorauna snage postrojenja koritena je formula:

P 8,5 w QiHn (kW) a za energiju:

11 Okvirna vodoprivredna osnova Drine i Hercegovine Zavod za Vodoprivredu, Sarajevo 1994. (OVOBiH) 12 Razne Studije hidroenergetskih rjeenja Prae, Osanice i Kolune sa pritokama Energoinvest Higra (1985-2007.) Okvirna vodoprivredna osnova Drine i Hercegovine Zavod za Vodoprivredu, Sarajevo 1994. (OVOBiH) Regionalni prostorni plan Gornja Drina, Studija energetike BPK Gorade, Strategija opinskog razvoja 2008-2013. i drugi dokumenti dobiveni od Naruitelja



strana 22 od 79

E 74,5 w QiskHn (MWh) Za bruto energijski potencijal koritene su formule:

P = 9,81 w QiHbr (kW) E = 85,9 w QsrHbr (MWh)

Kako je ve ranije reeno, gornje pretpostavke pribline ali realne vrijednosti koje nee lano obeavati nepostojee potencijale.

Odnos bruto i neto potencijala:

HbrQsr =

81,9HnQisk 8,5 = 0,606 = 60,6%

Kod velikih pribranskih postrojenja ovaj odnos moe se poveati i na 80% (zbog iskoritavanja ekolokog protoka i boljeg iskoritenja raspoloivog pada).

3.4.2. Procjena bruto hidroenergetskog potencijala

Na bazi gornjih pretpostavki, te spomenutih hidrolokih i geodetskih podloga izvrena je analiza promjene i rasporeda pada, protoka, snage i energije du vodotoka probranih na bazi kriterija H>3000/Fsl. Razmotreni su brojni vodotoci ali su detaljnije razraeni samo oni koji su obeavali to znai da su, pored Drine, izabrane jo i pritoke:

Kolunska r. o Mazlinska r. o Korijen o Ljaljiki p.

Kosovska r. Osanica

o Bahovski p. o Rakovia p.

Starac Ogleevska r. Rusanjski p. Odska r. Podhranjenski p. Spile Praa

o Dragosin o Vinica o emernica

Podebljani (boldirani) vodotoci zadovoljavaju kriterij, dok oni ija su imena ispisana kosim slovima ne ispunjavaju kriterije. S obzirom na mali broj zadovoljavajuih vodotoka



strana 23 od 79

u konane analize uvrteni su i oni iji su parametri bili tek neto nii od usvojenog kriterija, tako da su obuhvaeni i:

- Bahovski potok

- Rakovia potok

- Dragosin potok

Za proraun hidroenergijskog potencijala najprije su odreene stacionae svih izabranih vodotoka i napravljeni uzduni profili. Zatim su odreena karakteristina mjesta znaajnije promjene protoka (npr. ua znaajnijih pritoka).

Za odabrane vodotoke u Prilogu 1. dat je i grafiki prikaz rasporeda najvanijih energijskih parametara du toka. Za svaki vodotok na treem dijagramu dat je i specifini energijski potencijal (MWh/km) dok je na slian nain mogla biti prikazana i specifina snaga toka (dijagram kW/km koji bi izgledao razmjerno isto). Upravo je ovaj dijagram najvaniji da skrene pozornost projektanta na energijski najatraktivnije dionice vodotoka. Ostala dva dijagrama (promjena pada toka i promjena protoka) pomau pri odluci da li je (teorijski) povoljnije derivaciono postrojenje (ako snazi vie doprinosi pad) ili pribransko (ako je doprinos protoka znaajniji). Naravno, sve ovo je samo osnovni pokazatelj koji e u skladu sa ostalima (kao to je stepen izgraenosti na terenu, mogunost postavljanja brane i sl.) pomoi pri prvoj procjeni moguih postrojenja. U ovoj fazi bilo je prerano uzimati u obzir geoloka i hidrogeoloka ogranienja i pretpostavke i to e svakako biti segment za obradu u narednim projektnim fazama za odreene vodotoke ili njihove dionice.

BPK se prostire na povrini neto veoj od 500 km2. Najnia kota je 342 m.n.m. Na osnovu topografskih i hidrolokih podloga ocijenjen je godinji bruto energijski potencijal cijelog BPK (sa pripadajuim vodama bez dotoka iz uzvodnih podruja) ukljuujui i najmanje vodotoke i on priblino iznosi oko:

285 GWh

u srednjoj hidrolokoj godini.

Kada se ukljue dotoci sa uzvodnih podruja potencijal samog toka rijeke Drine u BPK iznosi oko 894 GWh godinje dok se ta vrijednost poveava kada se ukljue samo znaajnije, gore pobrojane pritoke (za 146 GWh), tako da bruto energijski potencijal toka rijeke Drine i njenih najznaajnijih pritoka u BPK iznosi:

1040 GWh

Ovo znai da je najznaajniji doprinos hidroenergetskom potencijalu u BPK od prispjelih voda Drine (kao to je i oekivano). Drugim rijeima BPK je u izvjesnom smislu hidroenergetski dobitnik Doprinos glavnih pritoka iznosi oko 146 GWh to znai da na beznaajne potoie otpada ukupno oko 50% direktnog potencijala BPK. Glavni tok Drine, prema tome nosi 86% potencijala glavnih vodotoka. Od ostalih vodotoka u



strana 24 od 79

kantonu, najznaajnije su Koluna, Osanica i Praa koje sa 117 GWh pokrivaju 80% preostalog bruto potencijala ili 11,25% ukupnog. Odavde slijedi da na preostale glavne vodotoke otpada ispod 3% preostalog bruto potencijala (ne raunajui, ve ranije iskljuene mikro vodotoke, na kojima se, barem na dananjem nivou, ne isplati planirati izgradnja hidroelektrana). Raspored hidroenergije po vodotocima je dat u tabeli 9.

Tabela 9. Teoretski bruto hidroenergijski potencijal u BPK

U kantonu Napomena

Snaga Energija MW GWh

Drina 102.08 894.19

Ukupno Kolunska*Kolunska rijeka 2.06 18.08 6.33 55.45Mazalinska rijeka 0.24 2.12 0.24 2.12Korijen 0.42 3.67 0.42 3.67Ljaljiki potok 0.35 3.06 0.35 3.06Ukupno Kolunska 3.07 26.93 7.34 64.30

Kosovska rijeka 0.92 8.07

Osanica 4.01 35.09

Bahovski potok 0.20 1.74 ispod kriterija Rakovia potok 0.39 3.45 ispod kriterija Ukupno Osanica 4.60 40.28

Odeska 1.13 9.90

Pothranjenski potok 1.12 9.78

Spile 0.23 2.05

Praa 4.44 38.91

emernica 1.10 9.66

Dragosin potok 0.15 1.30 ispod kriterija Ukupno Praa 5.69 49.88

Sveukupno 118.85 1041.08

* Ukupan tok rijeke Kolunske



strana 25 od 79

3.4.3. Prorauni teorijskog bruto potencijala

U Prilogu 1. su date tabele sa proraunima teorijskog bruto hidropotencijala koji je posluio kao osnova za podatke u Tabeli 9.

U dijagramima 1-14 u Prilogu 1. su date energijske karakteristike vodenih tokova u BPK iz kojih se jasno vide hidroenergijski najatraktivnije dionice pojedinih vodotoka. Moe se zakljuiti slijedee:

Drina ; atraktivan je cijeli raspoloivi potez (uz voenje rauna o ogranienjima uslijed izgraenosti prostora i sl.). Ipak, najznaajnija je dionica uzvodno od Gorada (cca. 12-26 km uzvodno od granice Kantona)

Praa ; cijeli potez je povoljan, ali maksimalna koncentracija hidropotencijala je u najnizvodnijih 10 km toka

- emernica ; (pritoka Prae) ima koncentraciju potencijala na nizvodnih 3-4 km to i odgovara potezu koji bi se koristio planiranom MHE emernica

- Dragosin potok :, kako se moglo pretpostaviti i na osnovu prethodnog kriterija (H >3000/ Fsl) koji nije bio zadovoljen, izraunati bruto potencijal praktiki je bez znaaja na cijelom toku potoka. To ne znai da u nekoj (daljoj) budunosti, s porastom cijena energenata, ne bi mogao postati zanimljiv

Kolunska rijeka ; je zanimljiva na cijelom, 30 km dugom, potezu kroz Kanton - Mazlinska r. : mogla bi biti zanimljiva na potezu 750 m od

ua, ali je upitno kolika bi bila isplativost takvog pothvata u dananje vrijeme

- Korijen ima energetski zanimljiv tok u nizvodnih 1,5 km

- Ljaljiki p. zanimljiv je na nizvodnoj dionici od cca. 3,5 km Osanica ; je zanimljiva na toku od preko 16 km od ua u Drinu, to potvruje

i stupanj njene dosadanje istraenosti i izgraenosti

- Bahovski p. : ima koncentraciju potencijala na potezu od 1,5 km od ua u Osanicu, ali (kao to se na bazi kriterija moglo i pretpostaviti) taj potencijal nije pretjerano atraktivan za urgentno koritenje

- Rakovia p. zanimljiv je za koritenje u svom nizvodnom toku od cca. 1 km

Kosovska r. ; je zanimljiva na nizvodnih 5 km u kome se krije bruto potencijal od preko 7,5 GWh na godinu



strana 26 od 79

Odska ; ima bruto potencijal od cca 10 GWh od ega je najvei dio u nizvodnih 7,5 km

Podhranjenski p. ; takoer ima bruto potencijal od cca 10 GWh od ega je najvei dio u nizvodnih 5 km, pa je zbog koncentracije snage jo zanimljiviji od Odske

Spile sa potencijalom manjim od 2 GWh ne predstavljaju jako energetski zanimljiv vodotok, ali je panje vrijedan potez od cca 1800 m mjereno od izlaza iz Kantona prema uzvodno.

Legenda:

; Energetski znaajni vodotoci : Beznaajni vodotoci Ostali vodotoci (koji mogu biti atraktivni za hidroenergetsko koritenje)

3.4.3. Procjena tehniki iskoristivog potencijala

Za procjenu tehniki iskoristivog potencijala razmotrene su od ranije dostupne varijante moguih rasporeda hidroelektrana du glavnih tokova. Iz ovoga su povuene paralele sa vodotocima koji nisu detaljnije obraeni, da bi se na bazi njihovog bruto potencijala i realno oekivanih parametara iskoristivosti, utvrdio i njihov tehniki iskoristiv hidropotencijal.



strana 27 od 79

Slika 10. ematski prikaz BPK sa planiranim HE i MHE

Prema ranijim studijama predviena su slijedea postrojenja (u tabeli su dati nazivi s planiranom instaliranom snagom u MW i planiranom godinjom proizvodnjom struje u GWh:



strana 28 od 79

Tabela 10. Pregled planiranih HE i MHE

Instalirana snaga (MW) Proizvodnja (GWh/godinje)Vodotok raspoloivo Energoinvest OVO94 Elektroprivreda BiH raspoloivo Energoinvest OVO94 Elektroprivreda BiH bruto var. 1 var. 2 bruto bruto var. 1 var. 2 Drina 102.08 MW 894.19 GWhUstikolina 103 379.5 Gorade 81 301.4 Ukupno 184 680.9

iskoristivo 180% 76.1% Praa 5.69 MW 49.88 GWhPraa 0.626 0.626 - 0.568 2.92 2.92 - - Kaljani 1.677 1.677 - 1.212 7.73 7.73 - - Banja stijena 1.293 2.844 6 1.3 5.9 11.67 40 - Vraalica 0.396 0.396 - 0.4 1.32 1.32 - - emernica 0.71 0.809 - 0.5 3.45 3.97 - - Ukupno 4.702 6.352 6 3.98 21.32 27.61 40 - iskoristivo 82.6% 111.6% 105.4% 69.9% 42.7% 55.4% 80.2% Osanica 4.6 MW 40.28 GWh

1 0.994 -

4

M

H

E

0.512 4.75 -

4

M

H

E

- 2 0.743 - 0.742 2.26 - - 3 0.65 - 0.65 2.34 - - 4 0.488 - 0.488 2.39 - - 5 - - - 0.254 - -

Ukupno 2.875 2.14 2.646 11.74 8.23 - iskoristivo 62.5% 46.5% 57.5% 29.1% 20.4% Koluna 3.07 MW 26.93 GWh

1 Tahuljii 0.133

5

M

H

E

1.248 0.43

5

M

H

E

- 2 Raii 0.125 1.624 0.59 - 3 Modro polje 0.330 0.612 1.54 - 4 Jabuka 0.540 0.519 2.63 - 5 Kiseljak "A" 0.434 0.196 2.15 - 6 Ustikolina 0.609 2.85 -

Korijen 0.113 0.30 - Miloeviev p. 0.205 0.67 - Mazlinska rijeka 0.171 0.54 - Ljaljaka rijeka 0.235 0.80 - Ukupno 2.895 4.12 4.199 12.50 16.29 - iskoristivo 94.3% 134.2% 136.8% 46.4% 60.5%


Prema tome, iskoritenost po razmotrenim slivovima bila bi od 20,4% za Osanicu po OVO94 do 80,2% za Prau po istom rjeenju. Uzimajui u obzir podatke iz gornje tabele moe se potvrditi ve ranije utvreni realni odnos iskoristivosti od 60,6% kao (ipak) optimistina pretpostavka. Za vodotoke na kojima nisu raene detaljne studije koritenja vodnih snaga, uputnije bi bilo pretpostaviti tehniku iskoristivost od 30-50% bruto potencijala.

Tabela 11. Tehniki iskoristiv hidropotencijal procjena

Vodotok

Bruto stepen Tehniki Energija iskoristivosti Energija

GWh % GWh

Drina 894.19 76 679.58

Kolunska 18.08 57.5 10.39 Mazlinska 2.12 35 0.74 Korijen 3.67 20 0.73 Ljaljiki 3.06 30 0.92 Ukupno Kolunska 26.93 47% 12.79

Kosovska 8.07 30 2.42

Osanica 35.09 30 10.53

Bahovski 1.74 30 0.52 Rakovia 3.45 30 1.04 Ukupno Osanica 40.28 30% 12.09

Odska 9.90 30 2.97

Pothranjenski p. 9.78 30 2.93

Spile 2.05 30 0.62

Praa 38.91 45 17.51 emernica 9.66 40 3.87 Dragosin p. 1.30 30 0.39 Ukupno Praa 49.88 44% 21.77

Sveukupno 1041.08 71% 735.17

Prema tome, tehniki je, u prosjenoj hidrolokoj godini, iskoristivo:

735 do 1040 GWh

ili

71%

od bruto energijskog godinjeg potencijala, prvenstveno zahvaljujui dvije velike elektrane na rijeci Drini. Prevedeno u snagu ovo iznosi 84 MW ili u vidu instalirane snage povremeno dostupne elektroenergetskom sistemu (uz prosjenu veliinu izgradnje od cca 2, tj. Qi = 2Qsr):

do max. 168 MW

Ovisno o eljenom stepenu iskoritenja snaga bi mogla biti od 85-170 MW.

Nacrt Studije elektroenergetskog i termoenergetskog sistema Bosansko-podrinjskog kantona Gorade za

period 2008 2028. godina


strana 30 od 79

3.5. Obnovljivi izvori energije

Obnovljivim izvorima energije se smatraju oni izvori energije koji se samoobnavljaju u relativno kratkom vremenskom intervalu. Obnovljivim izvorima energije se smatraju:

Biomasa Energija vodnih tokova Solarna energija Energija vjetra

Energija vodnih tokova, zbog svog znaaja u BPK, opisana je u prethodnom poglavlju posebno. Potencijal ostalih obnvovljivih izvora energije je dat u nastavku. Osnovni vidovi koritenja obnovljivih izvora energije su dobijanje toplotne i elektrine energije.

3.5.1. Biomasa

Biomasa se smatra obnovljivim izvorom energije. Njen izvor su otpad u:

umartsvu i poljoprivredi.

Pored toga moe nastajati i kao namjenski uzgojena biomasa.

Otpad iz umarstva se odnosi na odreeni procenat granja koje ostaje u umi nakon sjee, te otpad koji nastaje u toku obrade: okorci, sjeka i piljevina. Otpad iz poljoprivrede se odnosi na:

ostatke iz poljoprivredne proizvodnje kao to je slama i kukuruzovina, ostaci od rezidbe vonjaka i biogas iz stonog izmeta.

Prema Stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora FBiH, septembar 2008. gustina potencijala biomase Bosansko podrinjskog kantona iznosi 0,68 TJ/km2, odnosno potencijal biomase iznosi 343 TJ i odnosi se energijski potencijal od ostataka biomase iz poljoprivrede i umarstva, to iznosi cca 2 % potencijala biomase FBiH. U tabeli 12. je data gustina i koliina energije iz biomase iz umarstva i poljoprivrede.

Tabela 12. Gustina potencijala i koliina energije iz biomase u BPK za 2007. godinu

Gustina potencijala biomase (TJ/km2)

Povrina kantona (km2)

Energija biomase

(GWh) (TJ) (toe)

0,68 504,60 95,2 343 8.186




strana 31 od 79

Energijski potencijal biogasa iz stoarstva u BPK procjenjen je na osnovu podataka iz Statistikog godinjaka za BPK o broju grla pojedinih vrsta stoke. Struktura stonog fonda u BPK i energijski potencijali biogasa koji se emituje iz ivotinjskog izmeta data je u Tabela 13.

Tabela 13. Struktura stonog fonda u i energijski potencijal biogasa iz stoarstva u BPK

2002 2003 2004 2005 2006 2007

Goveda 698 664 672 663 673 458

Ovce 471 488 522 521 503 544

Svinje 0 0 1 1 10 11

Konji 60 59 56 54 55 53

Perad 35 43 50 43 41 39

Koze 28 33 31 32 29 31

Energijski potencijal

(GWh/a) 11,32 11,27 11,66 11,51 11,48 9,96

(TJ/a) 40,76 40,59 41,99 41,44 41,31 35,85

(toe/a) 972,74 968,66 1002,04 988,97 986,01 855,50

3.5.2. Komunalni otpad

Komunalni otpad obuhvata otpad ije je porijeklo iz domainstava, privrede, ureda i javnih institucija, a kojeg prikuplja opina odnosno neko preduzee u njezino ime. Stvaranje komunalnog otpada po stanovniku je u zemljama zapadne Evrope u porastu, dok je u Istonoj i Centralnoj Evropi u stagnaciji.

Prema Strategiji okoline FBiH procjena stvaranja komunalnog otpada bazirana je produkciji po stanovniku u ruralnim i urbanim podrujima i za Bosansko - podrinjski kanton je data u tabeli 14.

.

Tabela 14. Koliine komunalnog otpada u BPK i FBiH13

Ukupna godinja produkcija komunalnog otpada

(t/a)

Broj stanovnika

Godinja produkcija po

stanovniku (kg/st)

Dnevna produkcija po

stanovniku (kg/st)

BPK 7.440 33.662 221 0,60

FBiH 625.534 2.327.466 269 0,74

Prema ovoj procjeni prosjena godinja produkcija komunalnog otpada u FBiH iznosi 269 kg po stanovniku, a u Bosansko-podrinjskom kantonu 221 kg po stanovniku. Ukupna godinja produkcija u BPK Gorade je 1,2 % u odnosu na ukupnu produkciju otpada u Federaciji BiH.

13 Izvor: Strategija okolia FBiH, 2008.




strana 32 od 79

Energijski ekvivalent koliine otpada u BPK iz Tabele 15. izraunat je pod pretpostavkom da se vri deponovanje komunalnog otpada i koritenje deponijskog gasa koji nastaje na tim deponijama. Razlog za ovakav pristup je strateka odluka na nivou BiH da se ne vri spaljivanje komunalnog otpada ve njegovo odlaganje na regionalne sanitarne deponije. U tabeli 15.. dat je energijski potencijal komunalnog otpada u BPK.

Tabela 15. Potencijalna proizvodnja energije iz komunalnog otpada u BPK

Produkcija otpada

(t/a)

Proizvodnja deponijskog gasa

koji moe biti iskoriten

(mN3/a)

Potencijalna proizvodnja toplotne energije

Potencijalna proizvodnja elektrine energije

(GWh/a) (TJ/a) (toe/a) (GWh/a) (TJ/a) (toe/a)

7.440 297.572 619 2.228 53.183 434 1.562 37.288

Pouzdanost podataka o koliinama nastalog komunalnog otpada treba uzeti sa rezervom, jer se evidencija nastanka otpada u FBiH ne vodi. Sva dosadanja istraivanja bazirana su na podacima iz komunalnih poduzea koja raspolau jedino sa podatkom o broju prijevoza kamiona na odlagalite, njihovoj zapremini, te procjeni obuhvaenosti korisnika njihovom uslugom. Prema izvjetaju pripremljenom za Evropsku agenciju za okolinu, a baziranom na podacima iz izvjetaja projekta Strategija za upravljanje otpadom, EU PHARE, procjena godinje produkcije u FBiH iznosi 450 kg/st. Meutim, oba pokazatelja svrstavaju FBiH u rang zemalja Istone Evrope iji je prosjek 336 kg/st za 2005. godinu. Poljska izvjetava o godinjoj produkciji od 260 kg/st, eka republika 280 kg/st, Slovaka 319 kg/st, a Slovenija 458 kg/st. To je znatno ispod produkcije zemalja Zapadne Evrope koja iznosi 580 kg/st. Nizak stepen produkcije otpada povezan je sa standardom stanovnitva i niskim stepenom potronje.

Na slici 11. data je procentualna zastupljenost pojednih oblika bioenergije u BPK. Kao to se i moglo oekivati najvei potencijal ima energija iz biogasa iz stoarstva. S obzirom da je BPK voarski kraj znaajan potencijal postoji i u umarstvu.

Slika 11. Procentualna zastupljenost potencijala energije iz biomase, biogasa i deponijskog gasa u BPK




strana 33 od 79

3.5.3. Solarna energija

Prema Stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH (SPP), FBiH ima u prosjeku godinje 1.840 sunanih sati godinje, dok taj broj na jugu zemlje dostie vrijednost i do 2.350. Prikaz prosjene godinje sume zraenja na horizontalnu povrinu u BiH dat je na Slika 12.

Teoretski potencijal solarne energije u BiH iznosi 67,2 PWh, to znai da svakog dana u godini na svaki kvadratni metar horizontalne povrine u prosjeku padne energija zraenja od 3,6 kWh14. Ova vrijednost viestruko premauje ukupnu potronju energije u BiH. No, prema sadanjem stanju u BiH, od ukupno raspoloive energije sunevog zraenje preuzima se 3,3 GWh (12 TJ) godinje i to uglavnom za zagrijavanje sanitarne vode.

Teoretski potencijal suneve energije u BPK Gorade izraunat je na osnovu godinje koliine sunevog zraenja koje iznosi 1200 1250 kWh/m2 (vidi kartu sunevog zraenja za BiH). Godinja koliina energije sunevog zraenja koje padne na povrinu BiH i BPK data je u tabeli 16.

Tabela 16. Teoretski potencijal energije sunevog zraenja u BiH i BPK

Solarni potencijal BIH Solarni potencijal BPK

(PWh/a) (TJ/a) (PWh/a) (TJ/a)

67,20 241,92 0,63 2,268

Slika 12. Prosjena godinja suma zraenja na horizontalnu povrinu u Bosni i Hercegovini (kWh/m2a)

14 Izvor: Studija energetike BiH




strana 34 od 79

3.5.4. Vjetar

Ne postoje mjerenja potencijala vjetroenergije na podruju BPK. U periodu 1999. - 2001., napravljena je preliminarna selekcija potencijalnih lokacija za gradnju vjetroelektrana u BiH. Sve ove lokacije se nalaze u junom i jugozapadnom dijelu BiH (izuzev Bjelanice), i dakle niti jedna lokacije se ne nalazi na podruju BPK. Da bi se mogao ocijeniti potencijal vjetroenergije na podruju BPK trebala bi se prethodno izvriti mjerenja potencijala to bi mogao biti jedan od ciljeva razvoja energetike u BPK u narednom periodu.

3.6. Projekcija strukture proizvodnje energije po vrstama

U prethodnom poglavlju dat je pregled potencijala svih izvora energije u BPK. S obzirom da BPK ne raspolae sa rezervama fosilnih goriva, u projekcijama strukture proizvodnje energije, kao domaeg resursa, moe se govoriti iskljuivo o obnovljivim izvorima energije.

S obzirom na potencijale za izgradnju malih hidrocentrala i njihovu ekoniminost, realno je oekivati da e udio hidroenergije u proizvodnji elektrine energije rasti u narednom periodu. Na taj nain e se smanjivati debalans u proizvodnji i potronji elektrine energije.

Ne postoje planovi o izgradnji sistema daljinskog grijanja. Stoga se moe oekivati da e struktura energije za grijanje ostati u narednom periodu ista.

Moe se oekivati koritenje suneve energije za pripremu tople potrone vode. Na taj nain se moe donekle usporiti rast potronje elektrine energije. Pored primjene toplotne energije, dobijene solarnim kolektorima, za grijanje i pripremu sanitarne vode u zgradarstvu, ovaj vid energije je takoer primjenjiv i za hlaenje, procesnu industrijsku toplotu i sl.

Svaka od navedenih primjena je izvjesna, pogotovo priprema za grijanje i pripremu sanitarne vode, u domainstvima BPK Gorade. Intezitet te primjene je direktno zavisan od Vladine politike podsticajnih mjera te od parametara vezanih za projektovanje solanih kolektora (broj lanova domainstva, potreba za toplom potronom vodom, broj sunanih dana itd.). Realno je oekivati da u BPK Gorade, kao i u FBiH, u periodu do 2028. godine nee biti znaajnije primjene solarne energije za proizvodnju elektricne energije, izuzev eventualne pojedinane gradnje PV sistema male snage koje su zanemarive za energetski bilans BPK. Postoji vie ogranienja za to, a osnovni su: nekonkurentnost takvih postrojenja, i potrebna povrina (prostor) za njihovu gradnju. Dakle, ne oekuje se znaajnija gradnja objekata za proizvodnju elektrine energije iz solarne, izuzev pojedinanih PV sistema (nebitnih za energijski bilans BPK Gorade i FBiH). Prema Stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, sugerisano je postavljanje cilja za ugradnju cca. 100.000 m2 solarnih kolektora do 2020. godine. Eventualna primjena ovog prijedloga nee uticati na energijski bilans BPK Gorade jer bi se ista sprovela u regijama sa veim godinjim zraenjem.

Nije realno oekivati znaajnije koritenje biogasa iz stoarstva, s obzirom da su stoarske farme usitnjene. Regionalna deponija otpada je planirana van BPK, stoga se nemoe raunati ni sa koritenjem deponijski gasa. S obzirom da je u BPK razvijeno stoarstvo mogue je koritenje ostataka biomase od rezodbe vonjaka.




strana 35 od 79

3.7. Kvantitativno dugorona usklaenost potreba i koritenja energije

3.8. Kombinacija najracionalnije mogunosti u aktiviranju i koritenju raspoloivih energijskih izvora

S obzirom na prirodne potencijale pojedinih energijskih izvora i tehno-ekonomsku izvodljivost njihovog koritenja, realna je pretpostavka da e najintenzivnije se iskoritavati hidropotencijal.




strana 36 od 79

4. RAZVOJ PROIZVODNJE I POTRONJE ENERGIJE

4.1. ANALIZA OSNOVNIH KVANTIFIKACIJA

4.1.1. DRVO

Osnovni energent za grijanje u BPK je drvo. Nema pouzdanih podataka o potronji energenata za grijanje, ali je procjena da se 70% stanovnitva grije na drvo. Jedan dio potreba za ogrjevnim drvetom se zadovoljava iz sjee na podruju BPK, dok se vei dio uvozi. U tabeli 17. je data struktura i koliine godinje sjee na podruju BPK15.

Tabela 17. Struktura i koliine godinje sjee na podruju Bosansko-podrsinjskog kantona za 2007.

Proizvodnja (m3) Prodaja (m3)

2003 2004 2005 2006 2007 2003 2004 2005 2006 2007

Trupci etinara 84 195 642 898 17 84 195 642 898 17

Jamsko drvo etinara 142 144 71 112 12 142 144 71 112 12

Ostalo dugo drvo etinara 2 232 4 50 18 2 232 4 50 18

Prostorno drvo etinara - - - 14 184 - - - 14 184

Trupci lisiara 3173 5.359 3.954 11.137 8.877 3.173 5.359 3.954 11.137 8.877

Jamsko drvo lisiara 12 - 1 2 2 12 - 1 2 2

Ostalo dugo drvo lisiara 3 3 - 3 2 3 3 - 3 2

Prostorno drvo lisiara 417 - - - 572 417 - - - 572

Ogrjevno drvo lisiara 3 - - - 156 3 - - - 156

Ogrjevno drvo etinara 17.352 17.563 11.442 18.893 19.409 17.352 17.563 11.442 18.893 19.409

Ostalo grubo obraeno drvo1) - - - - - - - - - -

UKUPNO 21.188 23.496 16.114 31.109 29.249 21.188 23.496 16.114 31.109 29.249

1) Ukljuuje sitno tehniko drvo, cijepane drvene motke i kolje

Potronja drveta za grijanje je procjenje na osnovu prosjene godinje potrebne koliine za grijanje jednog domainstva. Pretpostavljeno je da jedno domainstvo troi 10 m3 drveta godinje. Prema procjenama, od ukupno 10.410 domainstava 70 % koristi ogrjevno drvo kao gorivo za grijanje stambenih povrina.

Prema Tabeli 17. godinja sjea ogrjevnog drveta na podruju BPK iznosi oko 20.000 m3/a, to predstavlja energijski ekvivalent od 240 TJ/a. 15 Izvor: Bosansko-podrinjski kanton u brojkama 2008.




strana 37 od 79

Za zadovoljavanje 70% potreba za grijanjem potrebna koliina ogrjevnog drveta je 77.000 m3. Treba naglasiti da se jedan dio ovih koliina odnosi i na potrebe za spremanjem hrane tokom itave godine, ne samo tokom sezone grijanja. S obzirom na sjeu u 2007, moe se zakljuiti da se oko 75 % (energijski ekvivalent 960 TJ) ogrjevnog drveta uvozi iz Republike Srpske i iz ostalih kantona FBiH.

4.1.2. UGALJ

Ugalj se u BPK koristi:

1. za grijanje u domainstvima

2. kao izvor energije u industriji.

Ugalj se uvozi uglavnom iz rudnika Kakanj, Zenica i Banovii. Procjenjena je potronja uglja za grijanje na osnovu pretpostavke da se 30% stambenog fonda grije na ugalj, dok se ostatak grije na biomasu. Pretpostavljeno je da je potronja uglja za grijanje po domainstvu 5 tona godinje. Za grijanje oko 3.300 domainstava potrebno je 16.500 tona godinje. Prosjena toplotna vrijednost ugljeva iz navedenih rudnika je cca. 15.000 kJ/kg. Dakle, enegijski ekvivalent uvezenog uglja iznosi 247,5 TJ.

Podaci o potronji uglja u industriji nisu dostupni.

4.1.3. TENA GORIVA

Teno gorivo u BPK se koristi u:

o saobraaju, o kotlovnicama za zagrijavanje javnih ustanova, o poljoprivredi i o industriji. Broj registrovanih automobila po optinama u BPK je prikazan u Tabeli 18.




strana 38 od 79

Tabela 18. Broj registrovanih automobila po optinama u BPK

Optina Broj registrovanih automobila Broj registrovanih automobila (%)

2005 2006 2007 2005 2006 2007

Gorade 4.459 5.217 4.840 97,08 93,33 91,96

Foa - Ustikolina 30 265 288 0,65 4,74 5,47

Pale - Praa 104 108 135 2,26 1,93 2,57

BPK ukupno 4.593 5.590 5.263 100 100 100

U 2007. godini broj stanovnika po broju registrovanih vozila je iznosio 6,39 dok je ovaj broj u FBiH 5,00.

Potronja tenih goriva u saobraaju i poljoprivredi je procjenjena na osnovu broja benzinskih pumpi na podruju BPK i prosjene prodaje naftnih derivata na benzisnkim pumpama u FBiH, koja prema SPP-u iznosi 1.300 tona godinje. Na podruju BPK postoji 5 benziskih pumpi. Koliina prodanih naftnih derivata iznosi 6.500 t/a uzimajui u obzir prosjenu vrijednost u FBiH, te procjenjujui da je ista potroena u ovom kantonu.

Tabela 19. Broj pumpi, prodaja i potronja tenog goriva u BPK za 2007. godinu

Broj pumpi 5

Prodaja goriva [t/a] 6.500

Potronja goriva [TJ/a] 242

[GWh/a] 67

Dio tenih goriva se potroi u poljoprivredi. Na osnovu podataka iz BPK u brojkama za 2008. godinu, o zasijanim povrinama, procjenjena je potronja tenog goriva u poljoprivredi na osnovu tabele 20.

Tabela 20. Zasijane povrine u BPK za 2007. godinu

Zasijanja povrina 2007. (ha)

Penica 42 Ra 5 Jeam 24 Zob 4 Kukuruz - zrno 37




strana 39 od 79

Prema podacima iz litetarature16 potronja goriva za oranje jednog hektara iznosi oko 30 litara goriva. Poto se podaci odnose na Slavoniju pretpostavljeno je da je ta potronja za 20 30 % vea u uslovima u BPK. Dodatnih 10 litara po hektaru je potrebno za etvu. Dakle, procjenjena potronja goriva po obraenom hektaru iznosi 50 litara. Procjenjena potronja tenih goriva u poljoprivredi iznosi oko 710 t/a.

Podaci o potronji tenog goriva u industriji nisu bili na raspolaganju.

Teno gorivo (lo ulje) se koristi u 14 kotlovnica za zagrijavanje prostora javnih ustanova. Potronja lo ulja je data u tabeli 21.

Tabela 21. Potronja lo ulja za grijanje javnih ustanova u BPK

Naziv kotlovnice Povrina koja

se grije (m2)

Potronja (l/a)

Energija (GWh/a)

Spec. potronja energije

(KWh/m2a)

JU Centar za kulturu Gorade 7.540 100.000 0,91 120,74

O.. Husein ef. ozo Gorade 5.270 65.000 0,59 112,29

Upravna zgrada BPK-a 1.960 22.000 0,2 102,19

JU Kantonalna sluba za zapoljavanje 1.742 18.000 0,16 94,07

Ministarstvo za finansije BPK-a 1.800 13.000 0,12 65,75

ST Hasib Hadovi Gorade 3.140 21.000 0,2 60,89

MUP BPK 2.400 20.000 0,2 75,87

SS Demal Bijedi Gorade 1.546 14.000 0,13 82,44

O.. Mehmedalija Mak Dizdar Sadba 800 7.000 0,06 79,66

O..Ustikolina Ustikolina 1.700 14.000 0,13 74,97

O.. Mehmedalija Mak Dizdar Vitkovii 2.700 16.000 0,14 53,95

Policijska stanica Ustikolina 380 3.500 0,03 83,85

O.. Fadil Fako ozo Praa 1.579 14.000 0,13 80,72

Policijska stanica Praa 1.702 16.000 0,14 85,58

UKUPNO 34.259 343.500 3,13 91,28

Pregled potronje tenih goriva po sektorima dat je u tabeli 22.

.

16 Usporedba oranja standardnim i navarenim lemeima na pjeskovito -glinastom tlu, asopis Agronomski glasnik




strana 40 od 79

Tabela 22. Potronja tenih goriva u BPK po sektorima za 2007. godinu

Sektor Koliina (t/a) Energija

(TJ/a) Procentualno

uee (%)

Saobraaj 5.790 212 84

Poljoprivreda 710 30,2 12

Grijanje 275 11 4

Industrija 01 - -

Ukupno 6.775 253,2 100 1podaci nedostupni

4.1.4. ELEKTRINA ENERGIJA

Izvor elektrine energije na podruju BPK je MHE Osanica 1, snage 2x640 kVA, uz izlazni napon 0,4 kV. MHE Osanica je projektovana za rad bez posade i potpuno je automatizirana. Proizvedena elektrina energija se predaje u 10 kV mreu. Krajem 2007. u pogon je putena i MHE Osanica 4.

Tabela 23. . Proizvodnja MHE Osanica 1 u periodu 2003-2007. godine

Period

Proizvodnja (GWh) 2003 2004 2005 2006 2007

Januar 656,27 349,73 385,35 537,25 529,87 Februar 553,44 389,61 262,59 387,50 414,92 Mart 625,17 390,71 442,49 551,81 578,47 April 446,67 578,35 658,49 651,12 451,09 Maj 218,69 643,24 707,78 414,22 245,10 Juni 125,36 391,63 322,18 294,52 126,63 Juli 5,67 164,22 109,58 104,29 0 August 0 96,96 98,62 17,65 0 Septembar 0 23,63 184,32 112,59 0 Oktobar 56,19 100,21 305,77 21,64 84,63 Novembar 172,83 312,84 212,20 57,29 417,18 Decembar 183,62 578,84 544,04 210,09 519,79 Ukupno 3.043,96 4.020,01 4.233,46 3.360,01 3.367,71

Elektrodistribucija Sarajevo PJ Gorade obuhvata povrinu od 620 km2 sa 34.865 stanovnika 1999. godine. Broj elektrificiranih domainstava krajem 2007. godine je 10.410. Vrna snaga cijelog konzuma tokom 1990. i 1991. godine iznosila je cca 15 MW. Instalisana snaga u u TS 110/35 kV Gorade 1 je bila 2x20 MVA, a u TS 110/35/20 kV Gorade 2 je bila 1x20 MVA.

Podruje BPK se trenutno napaja po 35 kV i 10 kV mree iz 110/35/10(20) kV Gorade 1. Napajanje BPK po 10 kV dalekovodu Gorade Grebak Bjelanica u duini od 76 km ima znaaj samo za sluaj kada nije raspoloivo napajanje iz 110 kV prenosne mree, zbog vrlo niske




strana 41 od 79

prenosne moi ovog dalekovoda. Aktuelni nain napajanja konzuma BPK (ema distributivne mree naponskog nivoa 10 i 35 kV) je prikazan na Slici 13.

Slika 13. ema napajanja Bosansko podrinjskog kantona

Potronja elektrine energije u periodu 2000-2007. Potronja elektrine energije po strukturi u periodu 1990., 2000 2007. na podruju BPK (Elektrodistribucija Sarajevo PJ Gorade) je data u Tabeli 24.




strana 42 od 79

Tabela 24. Potronja elektrine energije po strukturi na podruju BPK

Kategorija potronje Jedinica 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

35 kV GWh - 3,33 3,25 1,067 0,18 - - - -

Uee u neto distr. potr. % 9,7 9,3 3,1 0,5 0 0 0 0

Industrija (10 kV) GWh 8,03 2,35 2,91 3,07 3,87 3,02 6,06 7,03 7,93

Uee industrije (10 kV) u neto distr.potr. % % 15,4 6,9 8,4 8,6 10,5 8,4 15,43 17,04 18,27

Domainstva GWh 35,03 19,63 19,75 20,52 20,90 21,60 22,84 22,53 23,51

Uee domainstava u neto distr. potr. % 67,1 57,2 56,6 58,5 56,6 60,01 58,15 54,64 54,15

Ostala potronja (manji privredni subjekti i javna potronja)

GWh

8,73 8,54 8,45 9,97 11,31 10,58 9,59 10,80 10,98

Uee ostale potronja u neto distr.potr.

%

16,7 24,9 24,2 28,4 30,6 29,39 24,41 26,19 25,30

Javna rasvjeta GWh 0,424 0,446 0,527 0,508 0,669 0,790 0,786 0,870 0,986

Uee u neto distr. potr. % % 0,8 1,3 1,5 1,4 1,8 2,19 2 2,1 2,27

Ukupna distributivna neto potronja GWh 52,22 34,30 34,89 35,10 36,94 35,99 39,29 41,24 43,42

Iz Tabele 24. se vidi da je najvei udio u ukupnoj potronji imaju domainstava i on se u cijelom periodu 2000 2007 kretao iznad 50 %. Uee na 35 kV opada od 9,7 % u 2000 godini, 0,5 % u 2003 godine, pa do 0 % od 2004. godine. Udio kupaca na 10 kV je 8-9 %, da bi u 2007. godini dostigao iznos od 18,27 % (od 2005. god. 35 kV kupac Bazna hemija ima status kupca na 10 kV), dok je uee ostale potronje znatno vee (iznad 25 %). Najmanji je udio javne rasvjete oko 2%. Ostala potronja i javna rasvjeta su jedine dvije kategorije u kojima je premaena prijertna potronja.




strana 43 od 79

Slika 14. Potronja elektrine energije po strukturi na podruju BPK

U tabelama 25. do 27. je prikazana distributivna potronja elektrine energije BPK po optinama za godine 1990., 2001. i 2007. godinu. U tabeli 28. je prikazan procentualni porast potronje elektrine energije po godinama

Tabela 25. Distributivna potronje elektrine energije BPK 1990. godine (MWh)

Opina 110 kV 35 kV Industrija (10 kV) VN

ukupno Doma instva

Ostala potro.

Javna rasvj.

Distributivna potronja

neto

Gorade - - 8.034 8.034 28.658 7.140 347 44.179

Pale - Praa

- - - - 2.011 501 24 2.536

Foa -Ustikolina

- - - - 4.369 1.089 53 5.511

UKUPNO - - - 8.034 35.038 8.730 424 52.226




strana 44 od 79



ukupno Doma instva

Ostala potro.

Javna rasvj.


neto

Gorade - 3.252 2.910 6.162 17.679 7.564 472 31.877

Pale - Praa

- - - - 774 331 21 1.126

Foa -Ustikolina

- - - - 1.301 557 35 1.892

UKUPNO - 3.252 2.910 6.162 19.754 8.452 527 34.895



ukupno Doma instva

Ostala potro.

Javna rasvj.


neto

Gorade - - 7.934 7.934 21.477 10.034 900 40.346

Pale - Praa

- - - - 760 355 32 1.147

Foa -Ustikolina

- - - - 1.279 598 54 1.930

UKUPNO - - 7.934 7.934 23.516 10.987 986 43.423

Tabela 28. Procentualni porast potronje elektrine energije po godinama u BPK

Kategorija potronje

% 2001/2000

% 2002/2001

% 2003/2002

% 2004/2003

% 2005/2004

% 2006/2005

% 2007/2006

35 kV -2,4% -67,2% -82,6% - - - -

10 kV 23,8% 4% 27,9% -22% 100,6% 15,9% 12,8%

Domainstva 0,6% 3,9% 1,8% 3,3% 5,7% -1,4% 4,3%

Ostala potronja -1% 18% 13,4% -6,5% -9,3% 12,6% 1,7%

Javna rasvjeta 18,2% -3,6% 31,7% 18% -0,5% 10,7% 13,3%

UKUPNO 1,7% 0,6% 5,2% -2,6% 9,2% 4,9% 5,3%

Iz tabele 28. se vidi da potronja elektrine energije u svim kategorijama varira, kod kupca iz kategorije domainstva biljeen je porast sve do 2006. godine, kada je zabiljeen blago smanjenje je ostvaren u kategoriji kupca 10 kV.

Analiza potronje elektrine energije po strukturi u 2007. godini data je u tabeli 29.




strana 45 od 79

Tabela 29. Struktura neto distributivne potronje elektrine energije u 2007. godini

Kategorija potronje 35 KV 10 KV Domainstva

Ostala potronja

Javna rasvjeta Ukupno

7.934 23.516 10.987 986 43.423

Uee u neto distr.

potr. % 0 18,27 54,15 25,3 2,27 100

Porast (%) 2007/2006 0 12,85 4,34 1,7 13,3 5,29

Omjer (%) 2007/1990 0 98,75 67,11 125,85 232,54 83,14

U 2007. god. Dolo je do porasta neto distributivne potronje u odnosu na 2006. god. Za 5,299 %. Ukupna distributivna neto potronja iznosi 83,14 % potronje 1990. god. na istom podruju. Kupci na 35 kV od 2004. god. imaju status kupca na 10 kV. Porast potronje u odnosu na 2006. god. je zabiljeen u svim kategorijama. Najvei porast potronje u odnosu na 2006. god. ostvaren je u kategoriji javne rasvjete u iznosu od 13,3% te u kategoriji kupca na 10 kV naponskom nivou u iznosu od 12,85 %.

VN kupci (10 kV) su u 2007. god. uestvovali u neto distributivnoj potronji sa 18,27 % to nije zanemarljiv procenat. Potronja kupca 10 kV iznosi 98,75 % potronje iz 1990. god. U1990. god. Fabrika azotnih jedinjenja je imala status direktnog potroaa sa 34,2 GWh, od 2004. god. ima status kupca na 10 kV koji je registrovan kao Fabrika vode, Unis Ginex dd Gorade, JP BH Telecom Direkcija Gorade, te od 2006. god. i Bekto Precisa.

NN potronja: Domainstva imaju uee 54,15 % u neto distributivnoj potronji. Potronja u domainstvima iznosi 67,11 % potronje iz 1990. god. Javna rasvjeta ima uee 2,27%, a ostala potronja 25,3%.

Ostala potronja i javna rasvjeta su jedine kategorije u kojima je premaena prijeratna potronja.

Pregled broja kupaca elektrine energije na podruju BPK po kategorijama potronje na dan 31.12. 2005., 2006. i 2007. god. kao i procentualno poveanje su dati u tabeli 30.




strana 46 od 79

Tabela 30. Pregled broja kupaca elektrine enrgije u protekle tri godine

Potronja Broj kupaca (31.12.2005.)

Broj kupaca (31.12.2006.)

Broj kupaca (31.12.2007.)

% 2006/2005

% 2007/2006

Na 35 kV 0 0 0 0 0 Na 10 kV 3 4 4 33,3 0

Visoki napon 3 4 4 33,3 0 Domainstva 10.061 10.214 10.410 1,5 1,91

Dom. I grupa 5.496 5.555 5.645 1,07 1,62 Dom. II grupa 4.565 4.659 4.765 2,05 2,27 Jav. rasvjeta 75 82 90 9,33 9,75 Ost.0,4 kV 609 579 771 -4,92 33,16 Ost. 0,4 kV- I gr. 10 7 7 - 30 0 Ost. 0,4 kV- II gr. 599 572 764 -4,5 33,5 N.N 0,4 kV 10.745 10.875 11.271 1,2 3,64 UKUPNO 10.748 10.879 11.275 1,2 3,64

Iz tabele 30. oito je da je najvei broj kupaca, u kategoriji domainstava (preko 90%), dok broj kupaca u ostalima kategorijama ini ispod 10 % ukupnog broja.

U 2006. god. broj kupaca na visokom naponu je povean za jednog kupca (Bekto Precisa), a na niskom naponu broj kupaca konstantno raste. Ako se posmatra procentualno poveanje, onda je najvei rast broja kupaca u kategoriji javna rasvjeta i kategoriji ostala potronja (Iitarifna grupa). Ako se posmatra poveanje u apsolutnom broju, onda je porast najvei u kategoriji domainstava. (za tri godine poveanje od 349 kupca).

Grafiki pregled broja kupaca u kategoriji domainstava i ostalim kategorijama za godine 2005., 2006. i 2007. dat je na Slici 15.

Slika 15. Broj kupaca elektrine energije na podruju BPK




strana 47 od 79

Gubici elektrine energije

Prema Operativnom planu za smanjenje gubitaka poduzet je niz mjera i aktivnosti u Poslovnoj jedinici Gorade te je dolo do smanjenja gubitaka i oni su svedeni u okvire svjetske prakse. Podaci o gubicima, odnosno preuzetoj i fakturisanoj elektrinoj energiji na podruju Bosansko-podrinjskog kantona u periodu 1999 2007. su dati u tabeli 31. I na slici 16.

Tabela 31. Pregled gubitaka elektriene energije u BPK

Godina Preuzeta energija (kWh) Fakturisana

energija (kWh)

Gubici (kWh)

Procenat gubitaka

(%) 1999 37.245.460 33.130.437 4.115.023 11,05 2000 37.796.161 34.302.474 3.493.687 9,24 2001 38.082.353 34.895.571 3.186.782 8,37 2002 38.147.768 35.043.233 3.104.535 8,14 2003 40.296.150 36.970.621 3.325.529 8,25 2004 39.329.868 36.031.535 3.298.333 8,39 2005 42.272.307 38.774.926 3.497.381 8,27 2006 44.752.819 41.271.306 3.481.513 7,78 2007 46.900.963 43.271.813 3.435.150 7,32

Slika 16. Gubici (kWh) u Elektrodisribuciji Gorade u periodu 1999-2007.




strana 48 od 79

4.1.5. UKUPNA POTRONJA ENERGIJE U BPK

Potronja energije po stanovniku u BPK za 2007. i poreenje sa BiH data je u tabeli 32.

Tabela 32. Potronja energije po stanovniku u BPK za 2007. i poreenje sa BiH

. BiH (2004) BPK (2007) odstupanje %

GDP [,000 USD$] 3,2 2,3 28

Proizvodnja energije [Mtoe] 3,25 0,0335 -*

Potronja energije [Mtoe] 4,7 0,0370 -*

Potronja energije po stanovniku [toe/stan.] 1,24 1,16 6

Potronja elektrine energije [TWh] 8,52 0,0433 -*

Potronja el energije po stanovniku [kWh/stan.] 2.180 1.352 38

Emisija CO2 [Mt] 16,28 0,0876 -*

[tCO2/toe] 3,46 2,37 32

[tCO2/stan.] 4,17 2,74 34

*Nije relevantno porediti

4.2. ENERGIJSKE REZERVE

Na podruju BPK ne postoje utvrene rezerve fosilnih goriva. Najznaajni potencijal predstavlja hidroenergija sa potencijalom od 1040 GWh godinje (vidi poglavlje 2). Pored toga, dio godinjeg prirodnog prirasta ume na podruju BPK predstavlja energijsku rezervu. Povrina BPK koja je pokrivena umom iznosi 24.974 ha. Po jednom hektaru ima oko 200 do 300 m3 (BiH standard) drveta, to znai da ukupna koliina ume u BPK iznosi oko 6.250.000 m3 drveta. Prosjean godinji prirast uma u BiH iznosi oko 6 %. Od godinjeg prirasta treba planirati maksimalno 80 % sjee ume, to znai da su energijske rezerve u obliku drveta 312.500 m3/a ili oko 1000 GWh/a. Iz ovog se zakljuuje da BPK ima ukupnu godinju energijsku rezervu (hidro i drvo) od oko:

2000 GWh/a




strana 49 od 79

4.3. IZGRAENI ENERGETSKI KAPACITETI

Od izgraenih kapaciteta za proizvodnju elektrine energije na podruju BPK postoje dvije male hidroelektrane na rijeci Osanici koje su prikazane u tabeli 33.

Tabela 33. Karakteristike izgraenih HE u BPK

HE Vrsta HE Koordinate Instalisana

snaga (MW)

Godinja proizvodnja

(GWh) x y

Osanica 1 Derivaciona 6569881 4830065 0,512 3,4

Osanica 4* Derivaciona 6563197 4838078 0,488 -

Ukupno 1 3,4*

*HE Osanica 4 tek je putena u probni rad 2007. godine

Na slici 17. su prikazane izgraene dvije HE na karti.

Slika 17. Poloaji dvije izgraene HE na rijeci Osanici

U sistemu distribucije elektrine energije na podruju BPK se nalaze visoko naponske trafostanice:

TS 110/35 kV Gorade 1 TS 35/6 kV Azot TS 35/10 kV Pobjeda




strana 50 od 79

i preko 140 ''malih'' trafostanica namijenjenih napajanju domainstava na podruju BPK. Ovi kapaciteti, kao i dalekovodi kojima se BPK napaja elektrinom energijom su prikazani na Slici 18.

Slika 18. Elektroenergetski kapaciteti u BPK

Drugu grupu izgraenih energetskih kapaciteta predstavlja 14 kotlovnica za grijanje javnih ustanova u BPK ukupne instalisane toplotne snage ___ i godinje potronje od preko 3 GWh/a. Domainstva se griju na pojedinane kotlovnice i sobne pei. U ovom kontekstu treba napomenuti da u veini sluajeva gorivo ne odgovara ovim peima.

Podaci o izgraenim energetskim kapacitetima u industriji nisu bili dostupni autorima Studije.

Distribucija naftnih derivata za potrebe saobraaja i poljoprivrede se odvija preko pet benzinskih pumpi.

4.4. Proizvodnja primarne i sekundarne energije

Na Slici 19. je prikazana potronja primarne i sekundarne energije u BPK za 2007. godinu.




strana 51 od 79

Slika 19. Potronja primarne i sekundarne energije u BPK za 2007. godinu

4.5. Struktura potronje energije

Na osnovu prethodnih kvantifikacija mogue je dati pregled strukture izvora energije kao i potronju energije po sektorima. Podaci o potronji energije u industriji se odnose samo na elektrinu energiju, zbog toga je uee industrije u potronji energije svega 3 %. Potronja drugih energenata nije bila dostupna. U Tabeli 34. je prikazana potronje energije u BPK po energentima u 2007. godini, dok je na slici 18. prikazano procentualno energenata uee u potronji energije.

Tabela 35. Potronja energije u BPK po energentima u 2007. godini

Vrsta energenta Potronja energije

[TJ] [GWh] [toe]

el. energija 155,7 43 3.716

ugalj 340 94 8.115

drvo 800 222 19.093

tena goriva 253,2 70 6.043

UKUPNO 1.549 430 36.967




strana 52 od 79

Slika 20. Procentualno uee po energentima u potronji energije u BPK

U tabeli 36.je prikazana potronja energije po sektorima za 2007. godinu dok je na Slici 21. prikazano procentualno uee sektora u potronji energenata.

Tabela 36. Potronje energije po sektorima u BPK

Potronja energije [TJ] [GWh] [toe]

saobraaj 212 59 5.060

domainstvo 1224 340 29.212

industrija 28,6 8 683 poljoprivreda i umarstvo 30,2 8 721

javna potronja 54,1 15 1.291

UKUPNO 1.549 430 36.967

Slika 21. Potronja energije po sektorima u BPK




strana 53 od 79

4.6. Bilans izvoza i uvoza energije

Bilans uvoza i izvoza energije u tonama ekvivalentne nafte u BPK za 2007. godinu dat je u tabeli 37. Iz tabele je vidljivo da je BPK neto uvoznik energije. BPK uvozi sve vrste energenata. Najvei procenat domae energije je u energiji drveta, oko 30%, dok proizvodnja elektrine energije pokriva oko 10 % ukupne potronje. Iz tabele 37. na kojoj je prikazan bilans izvoz i uvoza energije se moe zakljuiti da je BPK veoma zavisan od uvoza energije.

Tabela 37. Energijski bilans BPK za 2007. godinu

[toe] ugalj tenagoriva drvo el.energija UKUPNO

Uvoz 8.115 6.043 13.747 3.427 31.332

Vlastita proizvodnja 0 0 5.346 289 5.635

UKUPNO 8.115 6.043 19.093 3.716 36.967

Potronja po sektorima industrija 0 0 0 683 683

poljoprivreda 0 30 0 0 30

domainstva 8.115 0 19.093 2.005 29.212

ostalo 0 6.043 0 1.029 7.072

Izvoz 0 0 0 0 0

UKUPNO 8.115 6.073 19.093 3.716 36.997

Razlika izvoz - uvoz -8.115 -6.043 -13.747 -3.427 -31.332

Na slici 22. je grafiki predstavljen uvoz i izvoz energenata.

Slika 22. Grafiki prikaz bilansa uvoza i izvoza energije za 2007. godinu




strana 54 od 79

4.7. Zaposlenost

Broj zaposlenih vezanih za proizvodnju, snabdjevanje energijom u BPK, prema podacima iz Statistikog godinjaka u 2007. godini iznosi 140. U odnosu na ukupan broj zaposlenih to iznos oko 3,5 %.

4.8. Dostignuti tehnoloki nivo

Izgraeni energetski kapaciteti za proizvodnju i distribuciju elektrine energije predstavljaju savremena postrojenja, s obzirom da se radi o postrojenjima novijeg datuma. Gubici elektrine energije u mrei od 7,32 % svrstavaju Elektrodistribuciju Gorade u jednu od efikasnijih u FBiH.

Iz indikatora o potronji lo ulja u kotlovnicama javnih zgrada moe se zakljuiti da su kotlovi i oprema u tim kotlovnicama u relativno dobrom stanju, jer specifina potronja toplotne energije nije velika, npr. manja je nego u Kantonu Sarajevo. Ovakav zakljuak treba provjeriti praenjem unutranje temperature u grijanim zgradama.

Ne postoje pouzdani podaci o tehnolokom nivou malih kotlova za individualno grijanje i sobne pei. Meutim, glavni problem u tom kontekstu je ne prilagoenost tih kotlova i pei domaim gorivima. Posljedica je to nepostojanja kontrole uvoza ovakvih koltova i pei u BiH.

Podaci o tehnolokim karakteristikama kotlova u industriji nisu bili dostupni autorima Studije.

4.9. Ekonomska efikasnost

Kljuni indikatori efekata koritenja energije u nekoj zemlji su:

(i) potronja energije po stanovniku, kao mjera razvijenosti nekog podruja ili drave,

(ii) potronja elektrine energije po stanovniku i

(iii) potronja energije za hiljadu US$ ili EUR, proizvedenog bruto drutvenog proizvoda (GDP) energetski intenzitet, kao mjera organizovanosti drutva.

Kako na nivou BiH, tako ni statistika FBiH ne prati osnovne indikatore koritenja energije, date u tabeli 38.

Tabela 38. Indikatori efekata koritenja energije

. EU 25 Svijet BiH BPK (2007)

Potronja energije po stanovniku [toe/stan.] 3,96 1,76 1,24 1,16

Potronja el energije po stanovniku [kWh/stan.] 5.500 3.100 2.180 1.352

Energijska intenzivnost -Potronja energije po GDP [toe/GDP ,000 USD$]

0,18 0,32 0,39 0,5




strana 55 od 79

Iz podataka se vidi da:

(i) BPK troi 3,5 puta manje energije od prosjeka 25 drava Evropske unije i skoro 50 % manje od svjetskog prosjeka;

(ii) BPK koristi 40 % manje elektrine energije od prosjeka BH, dva i po puta manje od prosjeka 25 drava EU i za 30% manje od svjetskog prosjeka i

(iii) BPK, kao i BiH troi mnogo energije po jedinici drutvenog proizvoda, gotovo tri puta vie od 25 drava Evropske unije i skoro 60 % vie od svjetskog prosjeka.

4.9. Uticaj na okolinu

Uticaj energetike na okolinu se ogleda kroz:

Zauzimanje prostora, Emisija u zrak i vodu Uticaj na mikroklimatske parametre Emisija buke Stvaranje otpada.

U prilogu je data karta uticaja na zauzimanje prostora (vidi Prilog 2).

Nakon uticaja koji se ogleda kroz zauzimanje prostora, najznaajniji uticaj energetike u BPK su emisije u zrak. Generalno, najznaajnije zagaujue materije su SO2, vrste estice i NOx. Na globalnom nivou proizvodnja energije u BPK ima uticaj na klimatske promjene preko emisije CO2. Izvori emisije SO2 su:

Kotlovnice javnih institucija Kotlovnice za domainstva i sobne pei.

Godinja emisije SO2 iz kotlovnica javnih institucija procjenjena je na osnovu potronje lo ulja u tim kotlovnicama i dozvoljenog sadraja sumpora u tenim gorivima i iznosi.

Godinja emisija SO2 iz kotlovnica za domainstva i sobne pei je procjenjena na osnovu prosjenog sadraja sumpora u ugljevima iz rudnika Kakanj, Zenica i Banovii (2% maseni udio), procjenjenom potronjom uglja u BPK i koeficijentom emisije (30%).

Emisija CO2 usljed potronje elektrine energije je izraunata na osnovu emisionog faktora elektrine mree u BiH koji iznosi 0,8. To znai da proizvodnja/potronja svakog MWh ima za posljedicu emisiju od 0,8 tCO2.

U tabeli 39. data je procjena emisija SO2 i CO2 kao dvije dominantne zagaujue materije koje se emituju u zrak iz energetike u BPK. Emisija NOx je zanemariva, s obzirom da ne postoje vei takasti izvori emisije, a mala loita ne emituju znaajne koliine ove zagaujue materije. Emisiju vrstih estica nije mogue procjeniti sa raspoloivim podacima, s obzirom da emisija vrstih estica zavisi od niza faktora kao to su: vrsta goriva, tip loita/pei, parametri dimnjaka, nain voenja procesa sagorijevanja i odravanja.




strana 56 od 79

Tabela 39. Emisije zagaujuih materija u zrak iz BPK

Sektor Gorivo CO2 (t/a) SO2 (t/a)

Grijanje domainstava Drvo - -

Ugalj 34.000 200,00

Potronja el. energije* 34.600 -

Grijanje javnih objekata Lo ulje 825 1,65

Saobraaj Teno gorivo 18.165 -

Ukupno 87.590 202

*Odnosi se na emisiju CO2 u mjestu na kojem se proizvodi




strana 57 od 79

5. ENERGETSKA INFRASTRUKTURA KANTONA I IZLAZNI PARAMETRI ZA POTREBE PROSTORNOG PLANIRANJA

Osnovni izvor napajanja elektrinom energijom Bosansko podrinjskog kantona (BPK) je TS 110/35/10 (20) kV, 2x20 MVA Gorade 1 koja je povezana na elektroenergetski sistem JP EP BiH i napajanja se dvostrano, prenosnom mreom 110 kV:

DV 110 kV HE Viegrad TS Gorade 2 TS Gorade 1 (AlFe 240 mm2) DV 110 kV Kv Sarajevo 5 Pale- TS Gorade 1 (Al Fe 120 mm2)

Prenosne mogunosti DV

nacrt studije energetika bppk hidro

Documents