1

NALDI (Naldo) VOLATERRAIS (1828 vers)

AD ILLUSTRISSIMUM DUCEM FEDERICUM URBINATEM

LIBER I

V_1 v.1 Quam bonus et bello fuerit Federicus et armis

2 Urbinas clarus, quamvis describere quisquam

3 non queat insigni divinus carmine vates,

4 haud tamen obmittam - faveat modo Phoebus Apollo -

5 quae Volaterranam nuper bene gessit ad urbem

6 dicere : nam quis eris, valeat qui cuncta referre

7 facta viri, aut tantum possit qui ferre laborem ?

8 Quo magis, o Divae, precor, aspirate canenti

Pour en savoir plus sur le substrat historique de cette épopée, vous

pouvez aller sur Wikipedia et taper « République de Volterra ».

2

9 e multis aliquam partem quae gesserit heros !

10 Omnia namque meis complecti versibus acta

11 nec volo nec possum : sed, si mihi dicere carmen

12 vos piget, at, Musae, cultori dicite vestro :

13 dignatus summo nam vos Federicus honore

14 usque suas vobis sedes jubet esse patentes.

15 Est urbs, Etruscis quae pulchrior exstat in oris,

16 Sullanus primae cui miles originis auctor

17 quamque tenent orti Romano a sanguine Patres.

18 Ex re nomen habet : nam cum modo floreat illa,

19 felix prole virum atque opibus ditata supremis,

20 omnibus est proprio Florentia nomine dicta,

21 Arnus quam medius vitreis interluit undis,

22 ex illa pariter qui manat origine qua tu

23 Tybri, fluis, mansit cui jam vetus Albula nomen.

24 Talibus hanc igitur prisci posuisse feruntur

25 Romulidae fatis, ut, cum volventibus annis

26 progenies Medicum moderandi frena Leonis

27 sumeret Etrusci, seu cum caput urbis honestum

28 illa quidem fieret patrio cupiente Senatu,

29 tunc fore ne quis eam valeat laesisse tyrannus,

30 audeat aut Tuscos armis violare Penates,

31 ast, ubi venissent haec tempora, cum novus acri

32 consilio patriam regeret sapientior urbem

33 usque Petri Medicis natus, Florentia late

34 proferat imperium et populis dominetur abactis,

35 protinus et multos quos possidet illa per annos

36 proroget ulterius fines, si Juppiter altus

37 id sinat aut stabili firment si numina Parcae !

38 Nec dubiis ea signa dedit Laurentius heros

39 adventasse dies quibus aurea saecula condat :

40 nam queat ut melius patrios bonus ille Penates

41 reddere felices, primum virtutibus ut sit

42 curat in urbe locus, vitiis procul inde fugatis.

43 Sic, patria veluti templis in sede dicatis,

44 praecipue Virtus colitur fulgentibus armis

45 et Pax et socios Victoria parta per agros.

46 Talia dum Medici fatorum e sorte geruntur,

47 invidia infelix, certamine victa supremo

48 de te, Laurenti, Sullana cessit ab urbe,

49 inde quidem duplici graviter confecta dolore,

50 et quod victori parere coacta fuisset

51 et quod laetantem populum liquisset Etruscum.

52 Est locus inferni qui fert Acherontis ad undas,

53 arboribus vacuus, tum sulfure plenus adusto,

54 qui vomit ardentes infestus ad aethera flammas,

55 nec procul urbe manens illa quam montibus altis

56 conditor Etruscis Lydus posuisset in oris.

57 Huc iter arripiens, fuscis se contulit alis ;

58 invisit nigrosque lacus Stygiamque paludem,

59 expetat horribiles Plutonis ut inde puellas,

60 e quibus hanc, reliquis quae saevior una duabus,

61 talibus exacuit stimulans Dea livida dictis :

62 "Hanc mihi da veniam, Cocytia virgo, roganti

63 mortalis quisquam ne temnere numina nostra

64 audeat atque tuos pariter ridere furores.

3

65 Effice ne cives concordi pace fruantur

66 usque Fluentini, sed tristibus undique pugnis

67 inter se certent : odiis fera corda tumescant,

68 ut pater, ut populus rabidas consurgat in iras.

69 Nam genus hoc Medicum (tanta est fiducia facti)

70 saepius inde tuas jactat pepulisse sorores

71 teque simul, cuperes cum tu nova condere bella

72 inter Sullanas agitanda furoribus urbes.

73 Quin et Mercurii telis et Gorgone saeva

74 Palladis armatus nuper velut agmine facto

75 me Tusca Medices Laurentius expulit urbe !

76 Quod te per Furiasque rogo nomenque Sororum

77 Tartareosque lacus, Stygiae per stagna paludis,

78 lurida perque Canem Plutonis regna tenentem,

79 si quando gessi morem tibi, Diva venenis

80 inficiens mala corda meis, quae deinde furori

81 sunt magis apta tuo atque atris magis apta colubris,

82 hanc mihi des operam, ne gloria nostra feratur

83 fracta nimis, Medici penitus superata quod uni

84 hostiles cogar vel inulta relinquere sedes.

85 Quod si fata obstant nostris conatibus, aut haec

86 irrita vota facit nobis Saturnia Juno,

87 nec fas Sullanos ulli violare Penates,

88 at licet horribili populos, sata nocte, propinquos

89 protinus exagites Furiali accincta flagello.

90 Et Volaterranos accendere Marte feroces

91 jam licet et Furiis socialia rumpere jura,

92 tu modo, saeva, tuis erectos crinibus angues

93 verberibus stimules : nam tu tibi mille nocendi

94 sumis, acerba, modos, artes tibi mille supersunt

95 tu quibus in fraudem contra sua viscera patres

96 infestos natis rapias, modo tristia bella

97 quae, Dea, corde geris populis inferre superbis

98 ne dubites saevasque faces jactare per alta

99 atria perque domos et culmina sacra deorum,

100 donec in id veniant raptis ut protinus armis

101 defecisse velint violataque foedera rumpant."

102 Talibus Invidiae dictis, consurgit Erinnys,

103 horribiles tollens oculos, atque ora resolvit :

104 "Quam mihi sit gratum de me quodcumque petisti

105 hinc tu nosse potes : tenebris et nocte profunda

106 cum sata sim, superas patiar tamen ire per auras

107 luminis invisi - tanta est injuria facti

108 tu velut enarras quae nos grave tangit utrasque !

109 Ibimus hinc igitur Tyrrheni ad moenia Lydi,

110 ac Volaterranos bis jam mea vota secutos

111 aeternis versabo odiis, et foedera rumpam

112 quae sibi Sullanis constant cum civibus, omni

113 religione patrum multos sancita per annos.

114 Sic nos perpetuam pacem turbabimus urbe

115 quae viget in Tusca ; prohibent nam cetera Parcae

116 quae petis ut faciam : nam, dum moderanda Leonis

117 frena quidem Tusci Medicum domus una tenebit,

118 desperanda gravi tibi sit discordia motu.

119 Ast erit hoc aliquid nobis turbasse quietem

120 hostibus invisis longam, dum bella repente

4

121 inde Fluentinus populus geret acer in illos

122 qui temnent pia jura viros, ne nostra feratur

123 fama levis, praeter solitum si cesserit uni

124 sic impune viro tam magna potentia nostra."

125 Haec ubi dicta dedit, squamosi pelle draconis

126 currum dira tegit pro pulchris illa tapetis

127 frondeque pro festa volucrum dea saeva rotarum

128 involvit radios nigris funesta colubris,

129 ut caput innumerum quemdam velut ordine facto

130 omnibus exstaret - spectacula grata furenti

131 dumtaxat Divae, reliquis horrenda, vel ipsi

132 Tartareas poenis animas qui torquet acerbis.

133 Hunc Dea conscendens, surgentibus undique monstris

134 per caput infestum nigroque infecta veneno

135 pectora, cum rabidos gerat haec pro crinibus angues,

136 protinus Invidiam dira comitante caterva

137 ad se corripuit tristique in sede locavit.

138 Omnibus inde quidem Fraus innectenda volentem

139 prosequitur dominam, Scelus, et Discordia demens

140 et Bellona furens, et Crimina noxia currum

141 et Dolor infelix atque aspera Bella sequuntur.

142 Nec mora : digreditur diris comitata ministris,

143 ora modis cui tot surgunt horrentia miris

144 ut, cum per manes iter efficit illa profundos,

145 avertat vultum facies tremefacta Sororum

146 atque Charon tristi demittat lumina vultu.

147 Ast, ubi perveniunt illuc, Dea livida sedes

148 unde prius Ditis sese demisit ad imas,

149 tollunt se celeres per apertos semper hiatus

150 noctes atque dies. Tum visae lucis Erinnys

151 ingemit aspectum graviter visamque perodit.

152 Nec tamen abstinuit (tanta est sibi cura nocendi)

153 quominus invisas tristissima Diva per auras

154 sese proripiat Tyrrheni ad moenia Lydi,

155 quominus et populum nigris suffecta venenis

156 cogat in horrendos actum gravis ira furores.

157 Et jam summa tenet vestigia tristis Erinnys

158 urbis et eductas attingit montibus arces

159 cum, sibi conveniens tempus bene nacta nocendi,

160 ingreditur Lydos hac tempestate Penates

161 qua Volaterrana disceptaretur in urbe

162 cuinam praecipue prospectis legibus ipsa

163 effodienda forent aluminis inde metalla.

164 Sic totam cum rem curamque Benuccius auctor

165 sumpsisset primus jussu populique favore,

166 cum quoque legitime quosdam de gente Senensi

167 deque Fluentina socios ascisset honestos,

168 e Volaterranae nimirum civibus urbis

169 eligit inde duos, quorum si nomina quaeras,

170 Ingheramus erat Paulus nec defuit alter

171 qui Riccobalda genitus de stirpe fuisset.

172 Haec ubi facta videt primum Furialis Erichtho,

173 Infernis habitum nuper quem gessit ab oris

174 exuit horribilem nimium ; fit limina templi

175 libertatis anus quae servat : corpore vestes

176 accipit ejusdem, vultus imitata seniles,

5

177 et sua sacratis circumdat tempora vittis.

178 Quin etiam comitem juxta quae forte sedebat

179 admonet ut faciem sumat vultumque virilem

180 scribaque de multis unus quoque fiat, ut omnes

181 hunc, bene dum memorat quae sint facienda, sequantur.

182 Paruit illa Deae, faciem mentita virilem,

183 et sese scribas miscet ruitura per omnes :

184 "Quae vos, o fratres," inquit, "dementia cepit ?

185 An sinitis Paulum, qui vestri nominis hostis

186 perpetuus vobis pulchros invidit honores,

187 suscepisse locum fodiendi aluminis ullum ?

188 Anne suas ut opes, quarum sibi copia summa est,

189 augeat et vobis insultet victor abactis ? "

190 Haec ait, atque suum spiravit in ossa venenum

191 invidia, et tristi replevit pectora tabo,

192 ut Paulo cuperent, odio dum quisque tenetur,

193 intendisse dolos ; auxit Contugius acer

194 jure magistratus, nuper quem forte gerebat,

195 crimen, et infensus Paulo quia protinus esset

196 et quia seditio semper sibi grata fuisset.

197 Parte alia, subito consurgens vertice cano,

198 quae Libertatis vittas sumpsisset Erinnys

199 irruit, atque viros populus quos addidit acer

200 bissenos illis ducta qui sorte priores

201 urbis jura tenent, quibus est data summa potestas

202 quae tractanda forent agerent, male versat, et omnes

203 acribus impellit verbis ut rite tueri

204 libera jura velint, ut qui parere negarint

205 illorum monitis hostes habeantur acerbi

206 et procul a patria longas pellantur in oras.

207 Nam "Modo quae fiunt," ait, "huc spectare videntur

208 ut, Volaterranae fuerat quae protinus urbi

209 libertas curae, penitus sua jura remittat,

210 dum lucri specie Paulus favet hostibus, aut is

211 quem Riccobaldo fertis de sanguine cretum,

212 heu, magnis spolient cum vectigalibus urbem

213 effossis patriam non aequa sorte metallis.

214 Quin etiam, ut quo sint animo, qua mente futuri

215 in vos nimirum per me jam nosse queatis :

216 ex omni numero qui conduxisse feruntur

217 purgandum alumen (prius idem haesere volentes

218 Sullanis patribus quibus est ita magna libido

219 regnandi) exoptant ut copia nulla supersit

220 qua longa vobis e servitute redemptis

221 ad libertatem liceat remeare vetustam ;

222 sed sine divitiis ullis ullisque per artem

223 collectis opibus vestris e finibus, acri

224 pressos pauperie neu vos amor ullus avitae

225 virtutis teneat neu libertatis honores,

226 ut prisci quondam vos nunc sperare queatis.

227 Quare agite, et vestris jam jam decernite verbis,

228 sedibus expulsis ut conductoribus, ad vos

229 haec loca nunc redeant quibus est aluminis ingens

230 copia, qua vestri valeant ditescere cives

231 quave queant acres animos attollere in hostes."

232 Dixerat, atque gravi saevissima corda furore

6

233 complevit se dissimulans Cocytia virgo ;

234 nam, confessa Deam si se manifesta fuisset

235 horribilem, fugerent horrentia colla tumentem

236 sic, quibus a populo fuerat concessa potestas

237 ut facerent placidam spectent quaecumque quietem,

238 civis quisque, nefas ausus committere tantum,

239 decernit subito per vim quotcumque fuissent

240 qui curam caperent fodiendi alumnis ullam

241 pellantur, durisque furens agrestibus arma

242 porrigit atque viros quibus haec loca jure fuissent

243 jam conducta prius rabide propulsat, et omnes

244 durius inde domos quas hic conductor in oris

245 struxerat ut possent operam impendere labori

246 et quibus illud opus certe data cura fuisset

247 commodius facerent sub tectis, summus ab alto

248 cum miscet rabido tristes Aquilone procellas

249 Juppiter, heu, credens disjectis omnibus ille

250 in jus inde suum quae jam sibi dempta fuisset

251 inque potestatem populi loca cuncta redirent. -

252 Demens, qui gravibus Furiis agitatus et ira

253 non tum vidisset tantorum causa malorum

254 haec ut prima fuit, patriae velut urbis et illinc

255 fluxerit exitium, cum qui mandante Senatu

256 rite Fluentino Lydas venisset in oras

257 apparitorem subito pepulisset ut hostem

258 impetus ille ferox, cujus Contugius auctor

259 exstitit, usque adeo furialia verba locutus

260 ut neque per scelus Etrusco custode repulso

261 parceret aut duris verbis aut vocibus ullis

262 in graviter laesos populi Florentis honores.

263 Haec Volaterrana dum tractarentur in urbe

264 atque odiis varie concertaretur iniquis

265 civibus inter se, cum jam fera pectora Livor,

266 tristibus acta malis, intra sua jura teneret,

267 cum gravis imperium raperet Discordia, Lydos

268 incipiens cives agitare furentibus armis,

269 visa quidem multis jam tum nova signa fuerunt

270 urbs quibus illa foret tristem subitura ruinam :

271 namque ferunt nocuo ductos de sidere, tristis

272 quod Saturnus habet, diros arsisse cometas,

273 ducentes longos crines cum luce maligna ;

274 quin, vox inde virum crudelia fata monentum

275 exaudita fuit, caneret quae triste futurum

276 exitium cuiquam Lydis ex urbibus, aut quae

277 instantis fati tristes praediceret iras.

278 Nec qui caelestes cursus et sidera norunt

279 defuerant homines, qui tristia verba referrent :

280 aethera nimirum signis gravioribus altum

281 portendisse nefas Tyrrhenis civibus ingens

282 et caelum miseras civili sanguine caedes.

283 Quid referam vatum jam tum responsa piorum

284 edita de templis ? Horrentia Marte feroci

285 dum fore bella canunt, dumque ultima damna minantur

286 exiit atque suum volvendis fluctibus alvum

287 Lydius, Etruscis oritur qui montibus, amnis

288 per loca cuncta ruens Arnus camposque per omnes

7

289 dum trahit avulsas ruptis radicibus alnos ;

290 quin, tremefacta gravi concussa est pondere tellus

291 et simulacra deum templis sudasse feruntur.

292 Nec mirum : turbae tot sunt caedesque secutae

293 hinc Volaterranos, tot sunt civilia bella

294 hinc inter Lydas agitata Furoribus urbes :

295 namque Fluentinis cum jam remeasset ab oris

296 Paulus et huic patriam socius repetisset eandem

297 qui Riccobalda fuerat de gente creatus

298 est habitus magis atque magis suspectus uterque

299 in populum, hostili quoniam de gente veniret,

300 praesertim cum jam tutandi corporis alter

301 armatos plures circum securus haberet,

302 insultus credens his se vitare malignos.

303 Sed nihil adversis fas quemquam credere fatis :

304 nam, quae visa fuit certae fore causa salutis,

305 perdidit haec hominem, cum jam crevisset in illum

306 invidiae stimulus : nam cum, comitantibus armis

307 quorumdam, Lydam jam tum remeasset ad urbem,

308 creditus in patrios est arma parare Penates !

309 Hinc furibunda cohors duros instigat agrestes,

310 jamque faces atrae rapiuntur et impia saxa

311 et quaecumque gravis raptim furor arma ministrat.

312 Postibus avulsis, emoto cardine, cunctus

313 longa Fluentini praetoris in atria late

314 irrumpit populus, civesque quot invenit acer

315 obtruncat telis miseros ; nec claustra, nec ipsa

316 majestas Tusci potuit veneranda Leonis

317 defendisse satis, licet ii, velut esset asylum

318 hic locus, huc, atra ceu tempestate columbae,

319 fugissent populos insano Marte furentes.

320 Primus ibi ante omnes, graviter confossus ab uno,

321 credita cui fuerat bene multa pecunia quondam,

322 Romaeus periit, ne quod dare forte tenetur

323 debitor id solvat Furiis agitatus iniquis.

324 Nec satis hoc sceleris fuerit nisi rursus eumdem

325 perfidus hunc specula penitus turbaret ab alta !

326 Quin etiam, latebras Paulus cum forte petisset,

327 conatus telis saevam depellere mortem

328 saepius, heu, frustra, jaculis confixus acutis

329 concidit, ac dulcem, fumo quoque pressus ab acri,

330 ore vomens animam tenues migravit in auras.

331 Pro, scelus indignum ! Sunt qui saevire cadaver

332 illius in miserum, necnon volvisse ferantur

333 frigida cum pedibus calcarint membra perempti ;

334 addideruntque suis tristes odia aspera verbis :

335 "Sic eat hostiles animos quicumque sequatur,

336 quique Fluentinum praefert in honore Senatum ! "

337 At postquam furor est visus cessasse parumper,

338 nonnihil ac plebi rabidae fera corda quierunt,

339 demissum lapsus per funem dicitur unus,

340 unus qui Pauli fuerat de stirpe creatus,

341 dum se praecipitem turri demittit ab alta,

342 vitavisse vices duras populique furorem,

343 te duce, Diva parens, laureto cujus in amplo

344 Picentis terrae celeberrima templa coluntur.

8

345 Ad quae cum sese voti reus ille tulisset,

346 redderet ut Divae quae solvere dona pararat,

347 non tamen exsilium valuit pietate malignum

348 evitare, decem cum sic mandante viratu

349 a patria Tuscas fuerit detrusus in oras,

350 atque alii plures, quos est mora longa referre ;

351 nam quicumque sua justo tum voce favebat

352 ac Florentium caste servavit honorem,

353 exsulat a patria, varias depulsus in urbes.

354 Haec Volaterrano in populo dum forte geruntur,

355 dum parat injustus socialia rumpere jura,

356 inferri fraudem Sullanis civibus ullam

357 passa minus, variis Irim Saturnia pennis

358 laeta Fluentinam caelo demisit ad urbem.

359 Illa Petri Medicis pulchram petit aurea virgo

360 progeniem, Tuscum quae temperat arte Leonem.

361 Ast, ubi inauratos ingressa est Diva Penates,

362 protulit haec roseo Thaumantias ore locuta :

363 "Quae te nunc, Medices, quae vestram diligit urbem,

364 de vobis summas quae gestat pectore curas,

365 ad te praecipue me mittit regia Juno,

366 ut referam Furiis velut exagitatus amaris

367 nunc Volaterranus tristes sub pectore versat,

368 ecce, dolos, fraudes varias meditatus et artes :

369 nam, quo decipiat vos nunc argutius omnes,

370 mittere legatos finget, quibus ille superbus

371 hos repetat cives vestra qui forte morantur

372 urbe suos, quamvis hos nec repetisse licebit ;

373 sed tamen efficiet : nam si responsa malignus

374 aspera suscipiat (quae vos tamen esse daturos

375 non dubitet, quoniam quae sint non justa petantur),

376 hinc ferat id graviter rabidas succensus in iras,

377 hinc justas odii causas sumpsisse nefandi

378 censeat in vestros non aequa sorte Quirites.

379 Hinc sibi vel faciles ansas malus ille putabit

380 oblatas, quibus a vobis (ita mitibus asper !)

381 defecisse velit, socium aspernatus honorem.

382 Concitet hinc durum violato jure tumultum,

383 hinc ruat in pugnas non aequo Marte feroces,

384 hinc urbis claudat disrupto foedere portas.

385 Necnon Invidia, Furiis agitatus et atris,

386 eviolare Lares vestros temptabit iniquus ;

387 sed frustra, Medices : nam te nunc maxima Juno

388 protegit, et Tuscos te consultore Quirites

389 victores tandem faciet patriumque Senatum,

390 praesertim populo si persuadebis Etrusco,

391 clarior ut quo nunc nemo est nec major in armis

392 ipse ducem bello concordi voce Senatus

393 et plebs constituat, rerumque impendat habenas

394 unus ut Urbinas equites Federicus et acres

395 ducat in arma viros : subito quibus hostis iniquus,

396 cum ducis ingenio tum summis viribus actus,

397 pendebit sceleris poenas superatus acerbas.

398 Nam, Florentinas illo ductante cohortes,

399 est nihil in terris quod desperare queatis,

400 sit licet id summum ! Quin maxima quaeque sub armis

9

401 sunt vobis speranda Ducis virtute supremi ! "

402 Dixerat, et variis depicta coloribus alas

403 se tulit e medio tenuesque recessit in auras.

404 At Medices, quamquam memor est Junonis amicae

405 dictorum, licet haec acri sub corde volutat

406 quae statuenda forent contra qui jura fidemque

407 fregerit et patrios violarit fraude Penates,

408 attamen, ingenio cum sit mitissimus ille,

409 aequius esse ratus placidis prius omnia verbis

410 pertemptanda sibi, quam perturbare quietem

411 Sullanam bello, nostra quicumque fuissent

412 hactenus urbe gravi detenti crimine, laesam

413 ob majestatem populi laesumque Senatum,

414 hos Volaterranos aedem moniturus ad unum

415 convocat in sacram divae Florentis ; et omnes

416 huc ubi conveniunt, multorum stante corona

417 talibus est placido Laurentius ore locutus :

418 "Huc, Volaterrani, mentes attollite vestras,

419 et monitus audite meos ! Nunc pectore firmo

420 sit vobis praesens animus, timor omnis abesto !

421 Hortor ut haec vestris graviter suadere velitis

422 civibus ut nullas nimium properanter agant res,

423 neve novi quicquam vestra patiantur in urbe

424 moliri, quicquam neu nunc inquirere temptent

425 amplius, haec populi quia sit clementia nostri,

426 hunc apud ut veniam facilem sperare queatis,

427 praesertim si curetis ne jura fidesque,

428 quam servare decet sancte, violetur ab ullo,

429 neve sit inconstans quisquam, qui fraude maligna

430 legibus, ut fas est, justis parere recuset.

431 Quae si feceritis vel praemia certa daturos

432 haec Florentinos scitote, ut vestra sit olim

433 sese Sullanis urbs defensura sub armis

434 semper, et infesto securaque vivat ab hoste.

435 Nam dabit id populus vobis tum ductus amore

436 usque Fluentinus, tum quod non esse videtur

437 aptior ex his finitimis modo gentibus ulla

438 ad vestram validis tutandam viribus urbem,

439 Quam quae Sullanos habitat gens Tusca Penates.

440 Namque potentatus alios procul esse videtis,

441 in vos surgenti cuiquam ne bella tyranno

442 pro vobis subito valeant inferre tuendis,

443 auxilium vobis properanter opemque laturi.

444 Fac tamen ut possint afferre petentibus illi

445 rursus opem vobis, non his tamen inde maneret

446 in vos idem amor, aut eadem foret inde voluntas

447 in vos quae nobis sociali jure fuisset,

448 ante quidem multos jam continuata per annos ;

449 at velut utilitas suscepti causa laboris

450 esset et auxilii vobis quodcunque tulissent,

451 illis utilitas finis sic ultimus esset,

452 Scilicet ut rebus vestris potirentur et acri

453 vos servitutis sub conditione tenerent ! "

454 Dixerat ; ast illi verbis gravioribus acti

455 concivem in patriam subito misere volentem,

456 qui cives reliquos, patria simul urbe manentes

10

457 atque domi, prudens hortetur voce benigna :

458 huc aliquem celeres reliquorum nomine mittant

459 ex his qui summosque gradus ibi forte tenerent

460 quique magistratus curamque decemque viratus

461 personam gererent, hanc ut legatus in urbem,

462 Romanus fuerat cui miles originis auctor,

463 accedat mandata ferens, quibus ille potentes

464 Sullanos roget ut statuant praestare salutem

465 ac Volaterrano veniam dare velle petenti.

466 Nec mora ; missus adest ex iis Acontius unus,

467 quos gravis Allecto nigris agitasse colubris

468 dicitur imprimis. Hic, cum responsa tulisset

469 optima, Sullana nimirum ex urbe profectus,

470 non tamen haec, patrias rediens ubi venit ad oras,

471 integra pertulerat, falsis sed mixta per artem

472 edidit (infelix !) Furiali percitus oestro.

473 Namque, ubi cognovit certam dare velle salutem

474 jam Florentinos, modo quae sint jussa facessat

475 ac Volaterranus veniam petat, improbus ille

476 omnia permiscet, veritus ne pacis amatae

477 sic cives patrios omnes amor unus haberet,

478 hanc omni cuperent ut conditione tueri.

479 Ergo, ubi quae populus Sullanus pacta dedisset

480 exposuit, veris commiscens falsa per artem,

481 "Talia confictis mentitus vocibus," inquit,

482 "dat Florentinus pacem veniamque petenti

483 nunc Volaterrano populo, si jussa facessat ! "

484 Hoc ubi quod verum fuerat bene protulit ille,

485 addidit et falsum, cum jam quae pacta tulisset

486 diceret haec eadem fieri non posse priusquam

487 e Volaterranis duo, quos gravis eligat auctor

488 Sullanus populus quales videantur, eidem

489 ad grave supplicium rapiantur caede nefanda !

490 Haec ubi dicta dedit verbis conficta malignis,

491 quisque sibi timuit graviter (calor ossa reliquit)

492 id sibi ne veniat quod dixerat ille futurum :

493 tantus enim furor inde viros invaserat omnis

494 ut minus audirent populi mandata ferenti

495 optima Sullani : sic illi, tristibus acres

496 acciti Furiis et numine tristis Erichthus,

497 rem Volaterranam in pejus rapuere labantem,

498 quae fuerit collapsa prius cum nulla probarent

499 pacta, Fluentinus quaecumque putasset habenda,

500 urbe sed a domina jam defecisse pararent :

501 ut quos infelix miseros agitarat Erinnys !

LIBER II

V_2 v.1 Interea versis aperitur maxima centum

2 undique cardinibus stellantis regia caeli ;

3 huc Pater ad sese superos ubi forte vocavit

4 Juppiter, in solio medius consedit eburno :

11

5 namque dies aderat - celeberrimus ille dierum -

6 quo Deus aetheream in sedem dira bella moventes

7 terrigenas nitido detrusit ab axe Gigantes

8 fulmineque impositum dejecit Pelion Ossae.

9 Victor enim dapibus mensas onerabat opimis

10 omnibus accitis ad se de more quotannis

11 ut festos agerentque dies canerentque Tonanti

12 victori laudes summas Cyllenia proles

13 Delius ac vates divini carminis auctor,

14 inque vicem citharas modulatus uterque canoras.

15 Atque ipsum, laetos agitat dum pectore motus,

16 dum Florentinas prospectat desuper urbes,

17 talibus alma Jovem Venus est affata supremum :

18 "Audieram, manibus Sullanis moenibus olim

19 fundamenta dei Martis cum jacta fuissent,

20 protinus in fastis volventibus affore tempus,

21 quo, cum Tyrrhenos Medices Laurentius acri

22 usque gubernaret, veluti facit, arte Quirites,

23 debeat inde suos in longum extendere fines

24 rite Fluentinus, priscos imitatus honores

25 stirpis, et egregius Romani nominis heres,

26 nullus ut extremis populus sit partibus orbis,

27 si modo fata sinant, Tyrrheni jussa Senatus

28 temnere qui cupiat, Sullanae gentis et ipsum

29 audeat imperium qui detrectare sub armis.

30 At modo, summe Pater, contra tua fata ruentes

31 cum Volaterrani non aequa sorte ferantur,

32 scire velim causam tanti venit unde furoris.

33 An quisquam est hominum qui temnere jussa Tonantis

34 audeat, aut temptet Superum se opponere Fatis ?

35 Certe ego, sollicita primordia mente volutans

36 Florentinae urbis, qua conditione fuissent

37 te duce facta, Pater, quam forti sidere Martis

38 constabilita mei, nullos secura tyrannos

39 suspectos habui, ne moenia laederet ullus

40 Florentis patriae, licet hic gravioribus acer

41 viribus irrueret Tuscam non aequus in urbem.

42 Adde quod ingentem necnon spem, summe, dedisti,

43 Juppiter, haec Lydis foret ut caput urbibus olim,

44 tempore quo recti Medices Laurentius auctor

45 Sullanas regeret propriis virtutibus arces.

46 Nunc Volaterranos cum jam furialibus armis

47 accingi videam contra socialia jura,

48 inque Fluentinos graviter prorumpere cives,

49 quos veluti caros decuit coluisse parentes,

50 quis te proposito potuit removere priori ?

51 An tua, summe Pater, sunt haec promissa fidesque

52 quae rata per Stygiae juraris stagna paludis

53 confore ? Sicque Patrem rerum violare tenorem

54 te decet ecce tuum, aut sic tua vertere fata ? "

55 Haec ubi dicta dedit, rosea cervice refulsit ;

56 at Deus omnipotens, vultu quo nubila caelo

57 depellit genitor tempestatesque serenat,

58 attigit ore genas natae, dehinc talia fatur :

59 "Ne dubita, stabili quoniam nec ab ordine cedunt

60 nunc mea fata, Venus : Medicum domus una manebit

12

61 urbibus usque caput Tuscis, velut ante fuisset !

62 Ex quo divinus moderandi frena Leonis

63 suscepit Cosmus Patriae Pater optimus olim,

64 audebit nullus posthac - mihi crede - tyrannus

65 eviolare domos Tuscas : sic vertitur ordo

66 fatorum, ternae statuunt sic fila Sorores ;

67 quin etiam fines patriae Laurentius acer

68 proferet in longum, duce te, duce Marte feroci,

69 cujus et auspiciis Florentia moenia constant.

70 Tunc Etrusca quibus se tollet gloria rebus,

71 aut quibus imperiis, Petri cum maximus olim

72 natorum patrios tutatus ab hoste Penates

73 inde Fluentinam victor remeabit ad urbem !

74 Nam Volaterrani quod tantum audere videntur

75 in Florentinum, priscos augebit honores :

76 Sullanis veniet cumulatior inde potestas !

77 Namque ubi jam populis bellandi finis utrisque

78 extremus dabitur, cunctos Leo victor in annos

79 Tyrrhenus tandem victae dominabitur urbi,

80 cuncta sub imperium redigens loca, saevior hostis

81 jampridem propria quae sub ditione teneret,

82 aut sibi quae quondam semper possessa fuissent."

83 Sic ait ; inde suo genitor de vertice natam

84 advocat, atque : "Leves talaribus indue pennas,"

85 inquit, "et Urbini summos pete, Diva, Penates,

86 atque haec fer celeres, jubeo, mea dicta per auras :

87 dic paret ut sese fortis Federicus ad arma

88 in Volaterranos, penitus qui fraude maligna

89 defecisse volunt sociali foedere rupto

90 a Florentino populo, quique impia saevi

91 sollicitant varios jam nunc in proelia reges.

92 Ergo nefas tantum quo possint pellere cives

93 Sullani, quorum me nunc tenet optima cura,

94 ductorem belli facient populusque Paterque

95 huncque volent tantis rebus caput esse supremum.

96 Jam sibi legatos Sullana ex urbe profectos

97 affore commemora, qui maxima munera portent,

98 argentique ferant qui magnum pondus et auri.

99 Ast hunc, ne qua tamen remoretur causa volentem,

100 dic modo se properet tantis bonus addere rebus,

101 ut, cum legati venient mandata ferentes,

102 instructas acies quam primum in proelia ducat,

103 unde Fluentinam victor Federicus ad urbem

104 ingenti partos referat virtute triumphos :

105 venit enim tempus quo Florida moenia crescant,

106 crescat et imperium populi Florentis in oras

107 extremas, Medices cum nunc Laurentius heros

108 temperet Etruscos propria virtute Quirites."

109 Dixerat ; at Pallas, summi mandata Tonantis

110 ut faciat, tenues fertur dilapsa per auras,

111 non aliter quam cum caeli de vertice summo

112 defert praepetibus sese Jovis armiger alis,

113 optavit quotiens humiles attingere terras.

114 Et jam dicta refert summi Dea summa Parentis,

115 protinus ac rebus jam se parat inde futuris

116 ille, jubente Dea ne quid remoretur euntem,

13

117 cum se legati Federici ad limina regis

118 sublimes in equisque ferunt, ac munera summo

119 summa Duci portant, Tusco mandante Senatu

120 ac Florentino populo : nam junctus uterque,

121 temporibus dubiis cum tantum instare pericli

122 cerneret atque ducem bello cum quaereret acrem,

123 misit ad Urbini Dominum, quem norat in armis

124 esse velut fortem quemdam de civibus unum,

125 protulit in Latio quondam quos Roma triumphans.

126 Ergo ubi conspectum Federici regis et ora

127 legati subeunt, solio dum sedit avito,

128 sic eques est placido Boniannius ore locutus :

129 "O decus egregium, quo non est major in armis

130 finibus Ausoniis, cui bello vivida virtus

131 cuique fides cunctos olim servata per annos

132 in genus omne fuit, quamvis foret hostis acerbus

133 is cui servares, ad te nos mittit euntes,

134 En, Florentinus subito populusque Paterque,

135 viribus usque tuis confisus uterque supremis.

136 Nam Volaterrani, quos est tutatus in annos

137 jam Leo complures veluti pater omnibus esset,

138 surgere cum fuerint contra socialia jura

139 ausi, quique nefas adeo committere dirum,

140 decrevit patriae jam nunc habeantur ut hostes,

141 audeat e nostris ne quis se attollere contra

142 Sullanos cives, ut qui peccasse feruntur

143 in nos dent poenas sceleris gravioris acerbas.

144 Cum summis igitur jam nunc virtutibus unum

145 viderit insignem te Florentinus et armis

146 fortibus eductum, cum nec superabilis ulli

147 ex illis fueris quos nostri temporis aetas

148 protulit egregios in Martia bella, nec ullus

149 omnibus e ducibus te sit praestantior aut te

150 dux modo sit melior ductandis milibus alter

151 aut nunc auctorem sibi quem magis ipse requirat

152 miles et imperio parere libentius optet,

153 cum tibi praeterea aspiret Fortuna benigno

154 afflatu, seu vis obsessas hostibus urbes

155 in libertatem fortis traducere primam,

156 seu rursus cupias aliquos obsidere fines,

157 sperat ut egregie possit depellere motus

158 protinus hostiles per te, modo ductor in ipsam

159 strenuus hinc aciem statuas prodire, feroces

160 tu modo quosque viros tam justa in proelia ducas.

161 Quo facere id possis, fulvi grave pondus et auri

162 mittitur, en, ultro, ne commoda forte volentem

163 te nunc deficiant, dum maxima facta parabis,

164 est animus nobis duce te quia vincere gentem

165 perjuram bello, scelus admisisse nefandum

166 hanc ut paeniteat. Quod si, velut omnis et una

167 Sullanus sperat populus Florensque Senatus,

168 feceris, haud dubita : nam praemia certa merenti

169 stant tibi, crede mihi, stant et virtutis honori

170 munera magna tuae, quo sis magis acer in hostes,

171 te juvet atque magis belli tolerasse labores."

172 Vix ea finierat, cum Dux quoque talia reddit :

14

173 "O utinam hae vires essent quibus arguor aut hoc

174 robur et ingenii tantum foret, ut tibi possem

175 nunc fecisse satis ; sed quicquid corpore toto,

176 quicquid mente queam, seu nunc quaecumque facultas

177 mi datur effundam vestris pro casibus omnem

178 ac si pro patria carisve parentibus essent

179 bella gerenda mihi ! Nam sic Florentis amore

180 ingenti capior populi, sic urget honesti

181 me ratio, possim pro quo deponere vitam,

182 viribus ut cunctis nunc sim satis omnia vestra

183 facturus causa ; nec me res ulla moratur

184 quominus hostilem subito veniamus ad urbem

185 militibus multis, ut jam sperare queamus

186 justitia freti causae Superumque favore.

187 Quin, breve per spatium nobis modo Juppiter adsit,

188 ad nos praepetibus victoria devolet alis ! "

189 Sic ait ; at pedites turmaeque parentur equorum

190 imperat : hinc iter ingreditur properantius urbem

191 ad Volaterranam ; quo cum venisset, et acres

192 junxissetque suos nostris, quos Jacobus ante

193 duxerat huc summo legati munere fungens,

194 sic Ducis est homines diffusum nomen in omnes

195 adventu subito, diros sic perculit hostes

196 strenuus ac nitidis veniens Federicus in armis,

197 ut quicumque viri fines coluere vetustos

198 sese dedentes Federici viribus omnes

199 porrigerent victasque manus venientibus ultro.

200 In castris haec dum fierent, Florentia summo

201 optima consilio Patribus de more vocatis

202 omnia consultat quae sint bona : namque repente,

203 ne quibus interea desit mens provida rebus,

204 mittitur inde Senas sapiens Donatus et arte

205 doctus ea, qualem dederat Cyllenius olim

206 nascenti, ut moneat cives ne ferre Senenses

207 auxilium statuant hosti neu foedere jungant ;

208 ni faciant, populus videant ne forte laturus

209 sit Florentinus graviter ! Dum talibus ille

210 commemorat, pedites passim lateque vagantes

211 invadunt agros, capiunt castella ruuntque

212 hostilesque locos cunctas regionis et oras,

213 vectantes raptas inimico a limite praedas.

214 At Volaterranus praetorem injurius ipsum,

215 quem Florentinus populus de more quotannis

216 mittere consuerat quondam, jubet ire Priores

217 protinus ad dominos, ne incustoditus honori

218 prospiceret patrio, neve in Nova Castra veniret,

219 esset si gravius quicquam meditatus in ipsum

220 praetorem saevasque manus iniceret hostis.

221 Hinc : Volaterrani, pugnae bellique gerendi

222 ignari licet usque forent, quia nullus in armis

223 usus erat, quamvis nulla experientia Martis

224 aeris et ad bellum data copia parva fuisset,

225 attamen elati, cum quicquid rustica proles

226 seu vini seu quid frumenti legit ab agris

227 huc tulerit velut ex undis compulsa marinis,

228 Sullano statuunt urbem defendere ab hoste :

15

229 stulti ! Qui contra molem durare supremam

230 aut se posse putent opibus contendere tantis !

231 Sed tamen efficiunt laeti satis, inde morantes,

232 donec et auxilium vicina ex urbe veniret

233 aut Florentinus solvendo exhaustus ab aere

234 continuum belli nequeat sufferre tenorem.

235 Hinc igitur tenui dementes aere ministros

236 belli conducunt pedites, quibus exstitit auctor

237 cum Venetus quidam tum cui Matricius esset

238 nomen : at, ii postquam fatis utrique malignis

239 ingressi penitus portas urbemque fuere,

240 laetitiam ingentem subitamque dedisse feruntur

241 obsessi cives : miseri ! quibus illa fuisset

242 causa quidem gravior qua protinus inde periret

243 jam Volaterranae libertas funditus urbis !

244 His ita confectis, Federicus ut acer in unum

245 composita e gravibus quae constet epistula verbis

246 misit, ut hunc ipsum placide bonus ille moneret

247 ne velit, heu, miserum tantae se credere pugnae,

248 at, decet ut victos, positis miserabilis armis

249 ut supplex tanti veniam petat ille furoris,

250 sint quia se propter non acria bella gerenda.

251 "Ast, ut perpetua lenti dehinc pace fruamur,

252 quam possint homines si suscepisse, priusquam

253 bella nefanda gerant aut in nova proelia surgant,

254 omnibus ex rebus nihil esse beatius usquam",

255 inquit,"nec melius quod nos optare queamus" ;

256 iis operam adjungitque suam - si sentiat hostis,

257 si velit - ut medium se dux ferat inter utrosque

258 ac Volaterranis placidam petat inde salutem

259 a Florentino, cui mens ita mitior exstat :

260 ne dubitet veniam quin sit bonus ille daturus,

261 dum Volaterranus Populi praecepta sequatur

262 Sullani semperque volens sua jussa facessat.

263 Scripserat haec Princeps ; ast, ii cum protinus aures

264 clausissent monitis, placidos properanter in hostes

265 castra movet ducitque viros urbique propinquat.

266 Qua sol exoriens nitidas agit arte quadrigas,

267 arduus est collis nullisque petentibus ipsum

268 est aditu facilis, sed, cum prope tangeret urbis

269 Moenia cumque foret necnon ibi grandis aquarum

270 copia, qua posset nimirum exercitus uti,

271 est quoque principibus visus locus aptus ut illic

272 castra locanda forent, acies Sullana maneret.

273 Est ultra portam silicem quae vergit ad ortum

274 ima petens vallis, duo quae complectitur in se

275 stadia. Cui valli dextra de parte per artem

276 haec via strata subest, sacram quae duxit in aedem

277 hanc, ubi divinus positis sibi Lazarus aris

278 excolitur templis sacrata in sede locatis.

279 At laeva de parte quidem magis ima petentem

280 spectabis vallem quae continuatur ab illa

281 quae prior est. Longe tamen ista profundior exstat

282 ultima quae ducit fluvium declivis ad Heram.

283 Nec procul a templis, quae diximus ante, supersunt

284 ii colles gemini, via quos jacet inter utrosque,

16

285 quae quoque finitimas sinuoso tramite ducit

286 inde Senas. Iter hac cum suscepturus et ipsos

287 Cum superaturus colles exercitus esset,

288 hunc Volaterranus, socio qui colle fuisset

289 altior atque illic etiam quia rursus aquarum

290 Copia magna foret scatebris surgentibus, omnem

291 occupat, et trabibus subito contexit acernis

292 et tabulata parat, sollers unde acer in hostes

293 saxa ruat tectusve queat pugnare sub armis.

294 Ast, ubi cognovit sapiens Federicus et ambo

295 legati duro penitus quod fiat ab hoste,

296 instituunt colles adoriri, ut strenuus acres

297 virtutem miles sic experiatur in hostes :

298 milibus hinc acie structa Dux imperat altum

299 protinus ascendant montem ; legit ipse cohortes

300 quae primum colles invadant agmine denso ;

301 hinc brevibus sapiens cum fortia pectora verbis

302 hortatus pugnas Dux erexisset in acres,

303 vincendi late spe conclamatur ad arma ;

304 omnibus inde quidem vox ingeminata remugit :

305 conabatur enim sollers Federicus ut illam

306 turrim in praecipiti stantem quam struxerat hostis

307 verteret ad terram praestanti robore, ne quis

308 inde suos queat in castris laesisse morantes.

309 Ergo ubi coeperunt nostri conscendere montem,

310 hostis, quo summam defenderet undique turrim,

311 arma parat subito, concurrit et agmine denso

312 ad loca quae fuerant graviori objecta periclo.

313 Eminus incipitur telis celerique sagitta,

314 remque gerunt hostes jaculandis undique saxis

315 e turri ; contra, nostri quoque missile telum

316 crebrius ingeminant, crepitans velut horrida grando

317 cum ruit aetherio summi de vertice caeli

318 densior in terras, quotiens Jovis ira minatur

319 acrius in miseros homines, quo tempore frustra

320 maturas viridis defendit pampinus uvas.

321 Jamque sub intextis tabulatis undique pugna

322 acrior inseritur : volvuntur ab hoste superbo

323 saxa super nostros ; illi tamen acriter hastis

324 oblongis ea ligna ruunt quibus improbus ante

325 tegmen ad illatos ictus sibi fecerat hostis.

326 Nec mora, nec requies : trabibus dum structa revinctis

327 moenia conscendit miles properanter, et alti

328 verticis hortando reliquos tenet usque cacumen,

329 cominus ad gladios ventum cum protinus esset,

330 sic hostes subito rapuit metus acriter omnes,

331 ut consternati fugerent, armisque potiti

332 omnibus iis nostri fuerint quae turpiter illic

333 liquerat aufugiens desertis collibus hostis.

334 Haec ubi confecit sapiens Federicus, ad urbem

335 castra locat, partes munitque cohortibus illas

336 et loca quae muris urbis magis apta fuissent

337 primum expugnandis. Reliquos, quotcumque fuerunt,

338 mortales jubet ut colles exercitus imos

339 obsideat nutusque suos ibi forte moretur

340 exspectetque Ducis monitus in proelia dandos.

17

341 His rebus subito Sullana in tecta relatis,

342 magna quidem populus suscepit gaudia Tuscus :

343 mentibus arrectis hilaris quoque funditur in spem

344 majorem ; ast aliique alios hortantur ut omnem

345 dent operam, diri penitus tollantur ut hostes

346 dentque graves poenas sceleris commissa luentes.

347 Hinc quoque festinant celeres tormentaque mittunt

348 bellica, bombardam, gravior quae machina muros

349 destruat urbanos deductaque moenia summis

350 montibus et summas consternat desuper arces.

351 At Volaterranus, colles ubi perdidit altos,

352 confractis animis post cives victus ab hoste

353 complures captos, se moenia continet intra,

354 hic ubi tristis agit Metus et Discordia demens

355 vexat et infelix Furiali accincta flagello

356 seditio miserosque rapit per compita cives,

357 non secus ac pueris agitatur verbere turbo

358 buxeus assiduo loris rapientibus illum

359 per fora perque vias et compita longa ruentem.

360 Perfidus hinc hostis, graviori quisque dolore

361 cum foret affectus rebus neque fideret ullis,

362 infelix varias diversi ad principis aulas

363 Mittit legatos, eadem mandata ferentes.

364 Praecipue Venetos homines Calabrumque potentem

365 constituunt hostes precibus contundere summis,

366 dedentes urbem, si ferre ruentibus ullam

367 vellet opem ut possent certam sperare salutem.

368 Qui simul audivit quae res foret ille petentes

369 reppulit, et longos tanti fecisse per annos

370 respondit Tuscos patres, ut quicquid in illos,

371 praesertim a sociis, statuatur acerbius, id se

372 ferre quidem gravius semper. Nec plura locutus

373 hos jubet e Calabro penitus discedere Regno.

374 Hoc ubi responsum Tuscam defertur ad urbem,

375 Scilicet ut gravibus rex Ferdinandus iniquos

376 sectatus Lydos verbis (quia patribus hostes

377 jam Florentinis facti neque jure fuissent)

378 reppulit, et patrios jussit remeare Penates,

379 acrius obfirmant animos ad proelia cives.

380 Rursus in hostiles Sullanis quilibet arces

381 delecti pedites mittuntur ab Insubre magno

382 protinus, auxilio nostris qui milibus essent

383 sescenti numero, sed cuncti fortibus armis

384 instructi. Tantis se praestantissimus addit

385 Ursinus comitem rebus, cum fortis equorum

386 duceret et turmas in proelia Marte feroces,

387 duceret et saevos huc qui pedes iret in hostes

388 Romano veniens ab agro Virgilius acer.

389 Viribus iis auctus cum tandem exercitus esset,

390 dux belli subito, Gradivi edoctus ab arte,

391 bombardis urbis muros ingentibus altos

392 usque adeo crebris diverberat ictibus acer,

393 ut breve per spatium ruerit fortissimus heros

394 maerorum partem vasto Federicus hiatu,

395 cujus quanta Ducis fuerit prudentia, quantum

396 ingenium certe licuit spectare volenti.

18

397 Illi fossa fuit, muros deducta sub ipsos

398 urbis et in spatium quae sic foret hausta profundum

399 miles ut innocue sese transferre per illam

400 cum velit ad muros obsessaque moenia posset,

401 desuper hanc quoniam contextis cratibus omnem

402 texerat ad crebros ictus et vimine denso

403 arboris et varie conjectis undique ramis

404 in tabulatorum morem, ne saxa, nec ullum

405 missile de summo noceat pugnantibus ipsis.

406 Hac igitur plures ad moenia parte subibant

407 expugnanda viri, veluti ruit agmine denso

408 e tenebris veniens angusta per ora cavatis

409 perque breves cuneos ingentem farris acervum

410 ut superet secumque ferens formica reponat.

411 Haec ita cum fierent nostris, tamen acriter hostes

412 viribus imparibus licet extra moenia quaedam

413 proelia committunt : nam descendebat ab urbe

414 tum pedes obsessa, porta quae ducit in oras

415 huc iter ingressos per compita longa marinas :

416 namque dolore gravi portis erumpere cives

417 confecti statuunt miseri, quos principis acris

418 auditum nomen subito retrahebat in urbem,

419 tanta quod invicto Federici e pectore virtus

420 surgeret ut contra subsistere viribus ullis

421 posse negent, validis veniunt quicumque sub armis.

422 Nec tamen interea vexare frequentibus ille

423 ictibus urbanas arces cessabat, ut actus

424 majorem secum murus trahat inde ruinam.

425 At Volaterrani reparandis moenibus instant

426 ne disjecta ruant ; sed, postquam certus ad aures

427 nuntius auxilium veniens sibi forte negari

428 rettulit a cunctis, Furiis agitantur, et omnes

429 quique magistratum gererentque decemque viratum

430 acrius incusant ; levitatem plebis iniquae

431 tum detestantur ; rapuit quos ultio cives

432 in scelus hos verbis etiam exsecrantur acerbis.

433 Cuncta quidem cupide, nulla ratione, per ipsam

434 namque gerebantur neglectis legibus urbem,

435 ut sine legitimo servato more creandi

436 hic modo praeriperet primas, licet ipse fuisset

437 ordine plebeio natus, modo rursus et ille

438 tractandas raperet populi non dignus habenas.

439 Namque magistratus quae protinus ante fuisset

440 summa quidem nullis inerat reverentia primi,

441 nec Volaterrana servatus in urbe priorum

442 exstitit ullus honos. Igitur, cum quisque salutem

443 speraret nullam nec pestem evadere belli

444 fideret, Etruscam legati rursus ad urbem

445 Quam primum celeres mittuntur, ut inde ferentes

446 illa decem dederat sibi quae mandata viratus

447 protinus exponant et Riccobaldus et alter

448 cui Petrus exstiterat nomen. Sed, moenia postquam

449 ii Sullana viri tandem subiere, locuti

450 ad Florentinos haec verba fuisse feruntur :

451 "Ad vos, o summi proceres, vestrosque voluti

452 ecce pedes venimus, delicti supplice nostri

19

453 voce quidem nobis pacem veniamque petentes,

454 in vos, at pulsi subito caecique furore,

455 praesertim cum non odio dicamur acerbo

456 in vos, at pulsi subito caecique furore,

457 deliquisse, Patres. Nam vos cum semper in omnes

458 nos animumque bonum quondam mentemque benignam

459 gesseritis, patrum similes, cum parva minanti

460 poena sit et patri nati pro crimine magno,

461 oramus minima ut poena nunc esse velitis

462 contenti, Patres, cum nostrum quisque paratus

463 sit, modo si libeat vobis, sufferre labores

464 ingentes - modo sit vobis ea certa voluntas

465 quilibet ut pereant, sceleris commissa luentes -

466 vel quascumque placet vobis persolvere poenas."

467 Haec ubi dicta, velut populus mandarat Etruscus,

468 sic fuit egregio Laurentius ore locutus :

469 "Quanta fides fuerit nobis cum mente voluto,

470 quam bonus aut animus quamque optima cuique voluntas

471 in vos, haud lacrimas valeo retinere cadentes,

472 talia cum fuerint ut, mens nisi laeva fuisset,

473 ni vos in pejus tristis rapuisset Erinnys,

474 optatam possent vobis praestare salutem.

475 At modo, cum tanto Florentis nomine laesa

476 majestas populi fuerit, vindicta nefandi

477 publica delicti jam suscipienda videtur.

478 Nam, ratio nostri si nunc habeatur honoris,

479 nil sit quod deceat populum promittere vobis

480 ex his quae cupitis nostrum, nisi libera nobis

481 moenia tradantur sine condicionibus ullis !

482 Quod si feceritis, poterunt suadere quod olim

483 exstitit in vobis fidei quoque vestra futurum

484 verba mihi ac solitum pariter dehinc velle tenorem

485 continuare quidem, vobis dum jura supersint.

486 Haec Florentinus populus cum signa videbit,

487 in vos, ut semper fuerat clementior, idem

488 exsistet veterem servans, nisi fallor, amorem.

489 Sic igitur vobis melius sperare potestis

490 rursus et afflictis melius confidere rebus."

LIBER III

V_3 v.1 Ut responsa gravi Laurentius edidit ore,

2 legati patrios subito rediere Penates,

3 jamque bonum populo suasisset uterque quod esset

4 consilium, rabido ni gens agitata furore

5 agrestes misere duxisset in arma feroces,

6 Allecto quoniam, tempus bene nacta nocendi,

7 signum agreste canit graviter, quo pontus et omne

8 intremuit nemus et silvae intremuere profundae.

20

9 Nec satis hoc fuerit, ni se Dea saeva furenti

10 monstrasset populo, non hac velut ante fuisset

11 visa sub humana specie sed qualis ab atra

12 haec Styge consurgit, qualem pater atque sorores

13 hanc vidisse solent, visam fugisse, nefandos

14 tollentem colubros atque horrida colla tumentem.

15 Namque, ubi perspexit veluti concordia late

16 in Volaterranos coepit diffundere vires

17 hosque Fluentinis dare velle petentibus urbem,

18 intonat horribili penitus succincta flagello

19 (invidia graviter diram comitante sororem),

20 atque ita terribili sonitu permiscuit omnes,

21 protinus ut celeres illi, velut agmine facto,

22 correptis facibus ruerint et ad arma feroces

23 haec se contulerint quae dat gravis ira furori.

24 Nec mora, nec requies, dum qui Florentibus olim

25 favissent populis perdant miserosque trucident !

26 E Volaterranis sed cum sibi quisque caveret

27 pestibus in tantis, juvenem - miserabile visu ! -

28 inde Fluentinum foede rapuere sub armis

29 vestibus abscissis, nudato pectore, tantis

30 confixum jaculis quantis Polydorus in agro

31 Thracensi fertur cum ferrea crevit arundo.

32 Profuit haud aetas tenero nec vita pudice

33 acta, nec innocuas semper spectata per artes,

34 quominus arriperet Furialibus ipse ministris

35 hunc Volaterranus confossum vulnere crudo,

36 ictibus et crebris lacerum crudeliter ora

37 figeret atque modis trepidantia pectora miris,

38 ut locus in faciem transjectaque corpora ferro

39 exstaret solidus nullus, pars integra nulla

40 in cute disrupta misero superesset in illo.

41 Tum vero Urbinas justas exarsit in iras,

42 cum Florentina de nobilitate creatum

43 hostibus accepit crudeli morte peremptum,

44 hancque Fluentino Dux vim pro nomine monstrat

45 hos animos laeso, castris ut uterque videret

46 legatus vires necnon exercitus omnis

47 adventasse novas : nam milibus ille ... [lacune]

48 aggreditur muros et moenia dividit urbis,

49 non secus ac leo, cum praedas invadit oviles

50 disruptis saeptis, seu cum lupus acer in agnos

51 fertur, ut arripiat, custos licet undique saeptum

52 claudat et hinc summum temptet defendere vallum.

53 At Volaterranos tristes metus acer habebat

54 discordes, omnis late rationis egentes,

55 ut quos in Furias miseros agitabat Erinnys,

56 ordine Bellona nullo rapiente cohortes

57 urbanas vario Dirarum turbine, qualis

58 nascitur inter se gravior certantibus Euris

59 protinus in varias a mundi vertice partes ;

60 sicque magistratus nulli reverentia primi,

61 nullus honos aderat cum baccharentur ad unum,

62 vexati gravibus Furiis ac Martis iniqui

63 usque adeo stimulis, ut jam de caede suorum

64 consilium caperet quisquis de plebe fuisset.

21

65 Haec Volaterrana cum sic agerentur in urbe,

66 dux breve per spatium speraret ut arce potiri,

67 strenuus ille tamen nihil inde remittit in horas,

68 militis officium cum nunc Federicus obiret

69 nunc ducis egregii, noctesque diesque per artem

70 omnia molitus, summa quibus optimus ille

71 hostibus incutiat summos virtute timores,

72 dedere dum statuant urbem gravioribus hostes

73 casibus atque novis Federici viribus acti.

74 Jamque dies aderat quo moenia victa subire

75 debebat Princeps magna comitante caterva ;

76 ingenio tamen is miti cum praeditus esset

77 nec minor huic homini foret et prudentia rerum

78 quam vires, captam cunctis intrantibus urbem

79 instituit mirus foret observandus ut ordo,

80 obsessa fieret ne dirus in urbe tumultus,

81 aut aequo gravius ne turbaretur in illa.

82 Ergo probis ducibus subeundi moenia cura

83 est data, militibus jussum ne saevius usquam

84 quis agat, excelsas intrat dum victor in arces.

85 Gabriel e castris igitur Malespina sub armis

86 primus adest, peditum qui sit comitante caterva

87 ordine venturus Federici primus in arcem.

88 Regulus hinc Montis porta quae subjacet arci

89 ingressurus erat, captam dum tendit in urbem.

90 Creditus at cui pro meritis exercitus omnis

91 ductandus fuerat summis, fortissimus aedem

92 inter et Andreae disjectaque moenia Princeps

93 se fert insignis tali Federicus honore,

94 illorum qualis fuerat quos viderat olim

95 urbs Romana domum longos ductasse triumphos.

96 Audeat in tristes ne quisquam irrumpere victos

97 per loca quae grandi fuerant collapsa ruina,

98 Jacobus huc ipsam tercentis milibus acer

99 per portam veniens arcis fora publica certe

100 occupaturus erat. Talis fuit omnibus ordo

101 servandus, veluti Federicus censuit unus,

102 qui reliquis ducibus tanto sapientior exstat,

103 cetera sol vincit quanto magis aureus astra.

104 Hic tamen est ordo nulli servatus, eorum

105 culpa qui penitus celassent omnia plebem

106 verba quidem quae jam de deditione fuere

107 facta prius, primis quae non nisi nota fuissent

108 civibus ; unde gravis dissensio coeperat ipsos

109 conductos homines Furiis agitare malignis

110 tam graviter, cuperent ut moenia tradere nobis,

111 clam reliquis miserae si possent civibus urbis.

112 In Nova nam Venetus cum Castra veniret ab urbe

113 perfidus obsessa, quo proderet hostibus illam

114 (sed frustra, quoniam depulsus ab hoste fuisset

115 proditor ut dirus montes abiturus in altos),

116 audiit in reditu plaudentis ab arce cohortis

117 Sullano voces populo quae forte faverent.

118 Hic, cum quod factum fuerat ratus esset ut ipsi

119 jam Volaterrani tum moenia victa dedissent

120 clam Veneto nobis, conclamat voce superba,

22

121 ac se deceptum queritur, nec multa locutus

122 advolat Andreae templum sedemque sacratam,

123 huc, ubi bombardis jam moenia fracta ruissent,

124 insubris ut populos prorumpere cogat in urbem,

125 hunc gravibus quoniam suffecta Megaera venenis

126 ostentans angues invisit dira nefandos,

127 quo magis instimulet juvenem ne linquat inausum

128 neve intentatum quicquam Dea saeva remittat,

129 quo magis et Venetum ad praedas invitet iniquas

130 insubris et populos in moenia transferat acres.

131 Hos urbem intrantes sequitur quoque copia major,

132 imperio sine cujusquam, qua parte locorum

133 moenia tormentis penitus convulsa fuissent.

134 Ad nos in roseis surgens Aurora quadrigis

135 vix se contulerat, nullo cum quisque tumultu

136 miles in accepta veluti cupit urbe vagatur,

137 ut cuncti cives, quicumque sit obvius illi,

138 sicut compositum fuerat venisse putarent,

139 scilicet ut positis animis hostilibus urbem

140 quilibet ingrediens hac conditione veniret,

141 urbis ut imperium caperet dumtaxat et arcem.

142 At Venetus, cum se spretum nimis ante putasset

143 omnibus a sociis in dandis moenibus et cum

144 insuper hunc gravibus stimulis agitasset Erinnys,

145 protinus exclamat : "Praedam quicumque cupitam

146 diripuisse velit, comitemque ducemque sequatur

147 me modo nec dubitet sacros violare Penates

148 dum sibi praeripiat quod Fors objecerat illi."

149 Dixerat ; et captam quam primum pervolat urbem ;

150 nec mora : complures fatali hunc sorte sequuntur.

151 Tollitur hic subito sublatus ad aethera clamor,

152 omnibus ut praedam sic est ea cuncta repente

153 urbs ibi visa rui, multos quia tristis Erinnys

154 attonitos faciens Furiis ita verterat atris

155 ut, licet imperiis sapiens Federicus et ipsi

156 legati gravibus Venetum sociosque monerent

157 ne quid agant rabide, ne depraedentur et urbem,

158 attamen hunc illi tantum sedare furorem

159 haud poterant : tantus rapuit furor acriter omnes

160 praedandi, tantas vires sibi fecerat ardor.

161 Protinus aerato franguntur cardine postes :

162 attonitae matresque simul timidaeque puellae

163 crinibus, heu flentes passis caeloque supinas

164 tendentes cum voce manus tam dira queruntur

165 consilia illorum, patriam qui funditus omnem

166 perdiderant, rabido cum pelleretur avita

167 quaeque domo mulier bello, velut ipse minores

168 turbat aves caelo gravibus Jovis armiger alis.

169 Acta furore novo pars deveniebat in aedem

170 publica quae fuerat ; pars ad pia sacra deorum

171 fert se templa petens ut proxima quaeque fuissent,

172 confidens illic aliquam sperare salutem.

173 Nec tamen haec miseras fiducia sola fefellit :

174 nam, quae praestari in tanto potuere furore,

175 praestiterat casu tanto Federicus in illas,

176 omnis ut intactas aetatis et ordinis omnis

23

177 milite vel cunctas penitus servaret ab acri

178 inclusas templo quodam, velut esset asylum,

179 quo tamen haud licuit cuiquam se ferre virorum.

180 Si qua tamen fuerat graviori victa dolore,

181 urbe vagans tota, quae se nesciret ad illum

182 inde referre locum quem cetera turba petisset,

183 haec, ut tuta foret, deducebatur eodem :

184 sacri tanta fuit Federico cura pudoris.

185 Quis vir, quis, gemitus, Musae, memorabit acerbos,

186 ni vos auxilium fertis ? Clamoribus horum

187 horrendis qui sunt victricia castra secuti

188 et miseris matrum miserarum vocibus urbis

189 omnia complentur lacrimis gemituque dolentum.

190 Jamque diem referens Titan lustraverat orbem,

191 legati et sapiens cum dux Federicus in armis

192 per portam silicem turmas equitesque volantes

193 quoslibet obsessam traducunt protinus urbem.

194 Inde forum subeunt celeres, pestemque malignam

195 postibus avertunt aedis quae publica quondam,

196 dum fortuna fuit, civiles sumere curas

197 consuerat, populus quotiens venisset in unum.

198 Jamque vias urbis sapiens Federicus obibat,

199 legatique simul, si qua ratione cupitam

200 afflictis rebus possent afferre salutem ;

201 omnia sed frustra penitus conantur ob illos

202 quos furor invasit rapiendae maximus urbis,

203 his quia tam magnus ferretur ad aethera clamor

204 principis ut vox haec summi praecepta monentis

205 milite, dum fureret, non audiretur ab ullo,

206 imperio posset nedum parere jubentis.

207 At videt ingenti Princeps ubi cuncta furore

208 compleri nimium, videatur ut esse nefandis

209 cedendum Furiis, veluti sapientior unus

210 omnibus, instanti quam primum cessit Erinni,

211 ingentem gravior dum se furor ille remittat,

212 donec et incipiat tantas deponere vires.

213 Mox, ubi cognovit superas ut saevior auras

214 liquerat Allecto rabidos satiata furores

215 infernum repetens et nigri Tartara Ditis,

216 Urbinas Princeps medium volat inde per agmen,

217 hortaturque viros verbis gravioribus omnes

218 amplius in misera ne debacchentur in urbe.

219 Talibus edictum praeconis voce severa

220 jungitur - ut graviter legatus uterque monendum

221 jusserat - , accepta ne quis foret ausus in urbe

222 ultra meridiem captos rapuisse Penates :

223 ni faciant, capitis poenam cuicumque minatur.

224 Ast simul hi monitus Federici atque aurea verba

225 accipiunt, cui nec minor est prudentia rerum

226 juncta nec ingenii bonitas minor insuper astat,

227 non aliter quam cum, ventis quatientibus aequor

228 tollitur in caelum variis surgentibus undis,

229 dum mare caeruleum verrit gravis Auster et atra

230 tempestate ruit, si tum caput egit honestum

231 partibus ex imis, Neptunus temperat iras,

232 sic Ducis egregii praesentia protinus omnes

24

233 impulit usque adeo ut monitis parere volentes

234 paulatim inciperent dirum sedare furorem.

235 Commotus magis egregia virtute monentis

236 atque Ducis verbis melior quicumque fuisset,

237 quam mala terribili praeconis voce minantis,

238 excepto Veneto, qui, cum Furialibus acer

239 exagitaretur curis per compita, dirus

240 perque vias urbis debaccharetur abactae,

241 quaesitus multum laqueo suspenditur ; inde

242 vita fugit subito tenuesque recedit in auras,

243 ut miser admissi poenas daret ille supremas

244 ac sceleris graviter lueret peccata nefandi.

245 Quae vis exstiterit praedam rapientis ab urbe

246 militis ingentem per compita longa viarum,

247 per vicos varios, per apertos undique campos

248 non memorare queam : nam quae sibi forte supellex

249 exstitit obsessam tulerat securus in urbem

250 agricola, heu, fatis nimium confisus iniquis,

251 ut modo non urbis tantum pretiosa sed omne

252 quod fuit egregium ruris rapuisse ferantur.

253 Haec procul hostili cum sic traherentur ab urbe

254 cumque profanarum rerum nihil esset inhaustum,

255 non tamen abstinuit miles sacrisve pepercit :

256 sic amor arripuit gravis hunc sceleratus habendi !

257 Namque sub insigni templo dum singula lustrat

258 rimaturque frequens miles quod raptet iniquus,

259 ausus in aethereos mundi qui temperet axes

260 injecisse manus : scelus, o scelus, impie, tantum

261 eloquar an sileam ? Quo condita membra supremi

262 sunt Jovis atque sacrum corpus manet, ipse nefandis

263 id vas, id, manibus rapis improbus ! Inde superbus

264 (pro, scelus !) admisces praedae rebusque profanis !

265 Nec dubiis ea signa dedit temeratus Olympo

266 Juppiter ex alto : portae namque undique clausae

267 sunt, homo ne sacro posset discedere templo ;

268 quin oculis virtus abrepta videntibus ante

269 et fuit et geminos factus fuit orbus in orbes !

270 Hinc tamen admonitus scelus ut tam triste piaret,

271 cum vas ad muros illideret ille superbus

272 ac Deus ad terram confracta e sede repente

273 illaesus caderet, tum terrae motus in urbe

274 maximus est factus tota, ne major ab ullo

275 auditus fuerit post condita moenia quondam.

276 Hinc datus est finis praedae, cum quisque timeret

277 urbs ea ne rueret motu concussa nefando.

278 Quae mens aut animus fuerit mulieribus ipsis

279 e templis vacuos redeuntibus inde Penates

280 vix meminisse queam, mutatio maxima rerum

281 cum foret in pejus confecta. Prioribus omnis

282 demptus honos, omnis majestas dempta per annos

283 protinus innumeros, victor velut ante cupisset,

284 qui nec ut inferret quicquam grave tristia bella

285 victis movisset, nec ut ullum laederet, hostis

286 hic licet exstiterit, sed ne sua gloria cedat

287 fracta loco, cupiat pro quo deponere vitam.

288 Hinc etiam capti, qui deditionis iniquae

25

289 auctores fuerant, rebus qui forte novandis

290 favissent : pars exsilium subit altera late

291 per loca Florentis populi perque oppida, pars et

292 altera carceribus fuerat damnata severis.

293 Est tamen, est miseris permissa licentia victis

294 civibus, in patriam ut redeant, quicumque verentes

295 rebus in extremis hanc deseruere cadentem ;

296 namque tulit graviter populus Sullanus, ut urbem

297 direptam audivit, quam conservare libenter,

298 dummodo vicisset (tanta est clementia !), vellet,

299 pluribus e signis velut ostendisse benignus

300 fertur et in castris veluti legatus uterque

301 monstravit, casus longe miseratus acerbos,

302 ut Dux, heu, verbis miseros solatus amicis,

303 ut Florentini Sullana in moenia patres

304 vigintique viri, quibus est data cura suprema

305 ne detrimenti caperet res publica quicquam.

306 Inter quos primus Medices Laurentius acer

307 sic virtute nova nituit magis omnibus unus,

308 est Titan reliquis veluti fulgentior astris.

309 Hi nam pro illatis furioso a milite damnis

310 proque redimenda praeda statuere volentes

311 publicus ut sumptus res compensaret ademptas.

312 Hic Volaterranae finis fuit ultimus urbis,

313 exitus hic gravior ; quam nec Romanus in annos

314 complures domuit, sapiens Federicus eamdem

315 paucorum spatio propria capit arte dierum.

316 Hunc tam digna manet victricis gloria palmae.

317 Discite quid possit Discordia pessima, cives

318 qui regitis patrias, aut quid Discordia demens,

319 heu, valeat miseras interbacchata per urbes.

320 Nam Volaterrana fuerat nil fortius urbe,

321 nil fuit uberius ; tamen haec agitata furore

322 inque suos sic est socios oblita decori,

323 caedibus ut postquam fuit exsatiata suorum

324 civilique manus maculavit sanguine diras,

325 invicti subito Federici evicta supremis

326 viribus antiquos amiserit illa Penates

327 atque magistratus libertatemque vetustam,

328 pro qua servanda suavem deponere vitam

329 quisque vir exoptat, ne serviat ille, sed acer

330 imperitet potius, potius sua jura sequatur.

331 At Florentinus, susceptis moenibus urbem

332 ut magis obfirmet, positis custodibus arcem

333 aedificat summam, surgat ne quando malignus

334 hostibus a victis quisquam qui jura fidemque

335 audeat in domitos olim violare potentes ;

336 ne tamen a solitis discederet ille benignus

337 moribus et solitos obmitteret ille tenores,

338 egregia statuit victos clementior arte

339 instaurare quidem tristes ac munere laeto.

340 Adde quod et Medices huc se Laurentius heros

341 contulit, ut caperet solandi munus in hostes

342 qui quondam fuerant, casus miseratus acerbos.

343 At praestans animi juvenis simul attigit urbem,

344 est simul ingressus victos bonus ille Penates,

26

345 aspectu reficit clementior unus, et omnes

346 it favor in miseros, dum verbis pectora mulcet

347 grandibus, exhaustos dum blando munere donat,

348 laetior ut Bacchus, maturas vitibus uvas

349 cum grave pampineis tempestas fregerit atra,

350 Sirius aut gravibus radiis combusserit ardor,

351 aspectu reficit vires redditque feraces,

352 aut cum flava Ceres, frontem redimita corona,

353 languentes spectans rabidis a solibus agros,

354 per campos quotiens circum caput egit honestum,

355 irrigat imbris aqua fruges, aut grandine quassas

356 cum levat et solitum jubet illa redire vigorem.

LIBER IV

V_4 v.1 At summus noster summo mandante Senatu

2 inde magistratus curat Federicus in urbem

3 Sullanam veniat, duce quo Victoria nobis

4 se tulit ingenti Fortunae accita favore,

5 protinus egregiae stent ut sua praemia laudi,

6 et capiat meritos Urbinas victor honores.

7 Jamque dies aderat, quo Florida tecta subiret

8 accitus propere multis cum milibus heros,

9 ducat ut aequalem meritis bonus ille triumphum,

10 obvius ad portam civis cum quisque supremo

11 usque Duci veniens illum comitatur euntem

12 huc ubi sumendo datus est locus amplus honori.

13 Urbe quidem media solitus quo rite Senatus

14 cogi, celsa nimis quadrato Curia saxo

15 tollitur : hanc habitat Sullanae maximus urbis

16 usque magistratus, rerum dum tractat habenas

17 dumque suis leges populis meditatur honestas.

18 Inde gradus terni subter radicibus exstant

19 nascentis muri, quales habuisse theatrum

20 fertur in urbe Remi quondam dum regna manebant,

21 possit ut his gradibus sedeat quicunque videri

22 a populo, veluti cavea suspectet ab ima.

23 Hos de more gradus Etrusci vestibus ornant

24 Attalicis, quotiens quibus est data summa potestas

25 quosque vocant dominos ineunt sua munera primi

26 prima magistratus aut magnus cum petit urbem

27 Sullanam quisquam Tyrrhenaque moenia Princeps.

28 Huc ubi pervenit multis comitantibus heros

29 atque triumphanti similis Federicus et omni

30 consensu populi summo donandus honore,

31 desilit acer equo dominisque fit obvius urbis.

32 Quos ubi complexus, miro succensus amore,

33 ascenditque gradus sessumque receptus in unum,

34 dum stupet admirans hominis tam grandia facta

35 quilibet atque Ducem spectat dum miles honorem

27

36 miratus summum, populi miratus et ora

37 conversa ad podium, Princeps ubi forte sedebat

38 admixtus dominis, tum facta silentia cunctis.

39 Scala magistratus jussu, quem protinus unum

40 edocuit proprias sapiens Cyllenius artes,

41 sic est de summis Federici laudibus orsus :

42 "O Dux, o decus Italiae, quo major et armis

43 nullus in Ausonia nec bello clarior alter,

44 quo me dicendi, Princeps, tua maxima facta

45 raptat amor ? Non haec humeris est sarcina nostris

46 convectanda : gravi premerer sub pondere, sacrum

47 de te dicendi praestet nisi Musa favorem,

48 conveniens gestis spiret nisi carmen Apollo,

49 cum tu, sive regis divino numine Princeps

50 teque domumque tuam, seu rem quae publica fertur,

51 quicquid agas ita te rebus geris omnibus acer,

52 nullus ut in Latio, penitus si cuncta revolvas,

53 inventus fuerit te nunc sapientius uno

54 qui se, quique domum, melius qui temperet urbem.

55 "Ast ego principium, tot nunc memorare volenti,

56 unde mihi sumam ? Sic urget copia rerum

57 ut quod praecipue referam modo nescius errem :

58 nam sic a puero te moribus imbuis aureis,

59 Socratis ostendit ratio velut optima nobis,

60 ut nihil ad mentes quo pertinet arte levandas

61 praeteriisse velis, Pietas hinc aurea certe

62 Erigoneque venit, lances quae temperat acri

63 omnibus arte pares ; post hanc tibi carior auro

64 cana Fides alboque venit circumdata panno

65 et quas praeterea nunc est mora longa referre.

66 Nam tu quam pius exstiteris, Dux optime rerum,

67 deditus aut fueris quam religionis honori

68 omnibus in rebus, Princeps venerande, gerendis,

69 acta docet sancte semper tua vita, quod ullum

70 temporis haud spatium praetermisisse videris,

71 quin ut pontificis quidam de sorte sacerdos

72 hymnis incumbas noctesque diesque canendis.

73 "Quid modo quam sancte statuas quoque rebus agendis

74 principium referam, si, dum celebrantur in aris

75 sacra Jovi supero, praesis tu primus honori

76 divino, tantis animi conatibus, ut jam

77 omnibus exemplar sis religionis honestum ?

78 "Justitiae quantum tribuas, Federice, decoris,

79 abs te culta Fides quam sit, pater optime, norunt

80 jus quibus edicens aequa sic lege ministras,

81 mirentur patres ut te, miretur ut omnis

82 usque tuus populus, gravitas quae tanta gerendis,

83 quae sit tanta tuis necnon constantia rebus,

84 vix ego quam sanctis domus hinc tua tota piisque

85 imperiis regitur possim memorare canendo.

86 "Moribus usque probis se plebs simul instruit omnis

87 te duce, quamque suos caste colat illa Penates !

88 Jure quidem nam tu scelus admisisse nefandum

88 qui cupiere, jubes patria procul urbe fugari,

89 hos quia non secus ac saevam, Dux optime, pestem

90 insequeris, scelerum vindex fraudisque repressor,

28

91 ne quis ab ingeniis fraudem traxisse malignis

92 possit, ut aspecta livorem ducit ab uva

93 quae bona corruptas si tangit et uva propinquas,

94 nullus ut omni parent qui de legibus acres

95 flaminiis numero nunc inveniatur in orbe,

96 ecce, tuo, curis qui non se dedat honestis.

97 "Usque adeo cives laudanda negotia curant,

98 semper suntque bonis intenti rebus habendis,

99 ut, licet ad votum segetes non rite ministrent

100 arva sed interdum videatur abesse quod optet

101 incola neve suis jam colligat usibus apta,

102 attamen haec abs te regio cum legibus aequis,

103 Urbinas Princeps, divina e sorte regatur,

104 quo nec in Ausonia Dux est sapientior alter :

105 ingens semper adest cunctarum copia rerum.

106 "Quid memorem summis quot tu virtutibus acer

107 praemia summa paras, quot tu quicumque sequuntur

108 Pieridas dederis praestantia munera, Princeps,

109 cum Florentini cives testentur honesti

110 a quibus est aliquid scriptum quod nomine dignum

111 duxeris esse tuo ? Quis enim fuit urbis Etruscae

112 ex his qui gravibus vigilata volumina curis

113 inscripsere tibi cui non data dona supersint,

114 En, tua Castaliis semper celebranda Camenis ?

115 "Quin etiam, si qui non aequa sorte fuerunt

116 urbibus expulsi patriis, non jure, sed acri

117 Fortunae invidia, miseros ita suscipis omnes

118 sic opibusque tuis bonus est quicumque levatur

119 ut regnum petiit quisquis, Federice, Laresque

120 forte tuos, atra ceu tempestate superstes

121 sentiat in portum se traduxisse quietum.

122 "At modo tu quanta sapiens pietate tueris

123 usque sacerdotes castos dum sacra ministrant

124 omnibus est notum : sic tu praecepta Tonantis

125 excolis, ac sanctos altari imponis honores.

126 Post, ubi templa deum perfectis ordine sacris,

127 exis, teque domum recipis, Federice, Laresque

128 invisisque tuos, veterum penetralia regum,

129 das operam Musis longam, veneraris easdem,

130 consulis atque Deas quae sint facienda, tuisque

131 quae populis cunctis, quae civibus undique prosint :

132 ut Numa Pompilius Musis Phoeboque sacratam

133 fertur Aricinam vallem coluisse, Dearum.

134 Consilio nitens, ut, tamquam numen ab illis

135 divinum rediens, leges meditatus honestas

136 consulta Egeria, consultis rite Camenis,

137 Romanoque daret populo, monitisque severis

138 devinctum sacra sub religione teneret.

139 "Hinc ergo historias nostri cumulatius omnes,

140 versibus et quicquid prisci cecinere poetae,

141 quicquid et in causis Cicero memorarit habendis,

142 et quaecumque gravi dat Quintilianus ab arte.

143 Denique Socraticos hausisti ut pectore mores.

144 Verborum et varias didicisti quaslibet artes !

145 Noscendas rerum voluisti inquirere causas,

146 et pretiosa novis impendere tempora curis,

29

147 omnibus e summis rebus tibi ne quid abesset ;

148 in quo magnorum, Princeps, exempla secutus

149 diceris esse ducum : Macedum nam maximus armis

150 qui fuit et latum domuit qui maximus orbem

151 viribus indomitis, plures ut semper in annos

152 fertur Aristotelem prudens habuisse magistrum

153 ad cunctas rerum noscendas ordine causas,

154 ut te, Panaeti, coluit praeque omnibus unum

155 Scipio Stoicidam, sic tu, Federice, supremos,

156 ne quid ab illorum norma videaris abesse,

157 suscipis, ecce, viros, qui, seu peregrinus ab urbe

158 discedis quotiens venit haec tibi certa cupido,

159 sive domi maneas te circumstante corona

160 horum qui Musas Graias didicere per artem

161 quique viri Latias multum coluere Camenas,

162 quocumque incedis semper comitentur euntem,

163 ut tibi non desit qui possit in omnia tecum

164 disseruisse quidem graviter, proque omnibus acer

165 vox per ut armorum sonitus audita frequentes

166 saepe sit illorum qui Phoebo digna loquuntur.

167 Quae licet ut facias ductus virtutis amore,

168 sola tibi summae quia sit sapientia curae,

169 attamen assequeris (velut ipse potentior armis

170 omnibus es reliquis et forti robore, Princeps,

171 artibus ingenuis superes sic quemque tuorum),

172 munus Aristoteles quod Principis esse fatetur

173 vel proprium, patrios qui temperat arte Penates.

174 Otia dum sequeris, Princeps, placidamve quietem,

175 attamen, agnosses cum tu quae gloria justae

176 militiae maneat cunctos qui fortibus acres

177 defendunt urbes, defendunt regna sub armis,

178 illi te totum sapiens, Federice, dedisti

179 viribus indomitis. Nam te Natura creatrix

180 pacis uti studiis, armis sic protulit aptum,

181 sit nihil ut docta quod quisquam possit ab arte

182 discere seu longo valeat sibi sumere ab usu

183 quin id perfectum longe videamus et in te

184 exactum : tantae laus et tibi gloria curae !

185 "Sigismundus enim testis Malatesta futurus

186 maximus est, quocum certamina summa fuerunt

187 ante tibi : quis enim Fora vir Sempronia nescit

188 abs te sint quanta penitus virtute recepta ?

189 Nam graviter sic vos inimicus adegerat ardor

190 alter ut aut esset vestrum periturus in armis,

191 se daret aut alter victori ut victus acerbo ;

192 sed cum praepetibus Victoria venerit alis

193 teque Ducem vultu spectarit amica sereno,

194 sic memorant illa te usum clementer in hostem

195 ut nil praeterquam victoris nomen habere

196 malueris, Princeps, cum tu non aspera bello

197 egeris, at fueris mitissima quaeque secutus ;

198 hostis enim natos, cum se tibi forte dedissent,

199 pluribus es verbis ita consolatus utrosque

200 jusseris hos ut spe posthac meliore futuros

201 semper et egregio donatos munere missos

202 feceris atque tamen promissis ante levatos

30

203 pluribus, ut certam spectaret uterque salutem.

204 "Non ego quam praestans animi, Federice, fuisti

205 transierim, cum tu Florentia moenia fortis

206 illo tutatus sis tempore, maximus ex quo

207 hic, cujus monitis parebat Apulia quondam,

208 invasit nostros multis cum milibus agros :

209 extemplo nam tu deducto milite velox

210 finibus e vestris nostras venturus in oras

211 auxilium nobis festinus opemque tulisti,

212 cui grave consilium fuit et prudentia rerum

213 tam gravis in cunctis graviori ex arte gerendis

214 ut, velut Hannibalem Fabius contriverat hostem

215 cunctando, patrios veluti servasse Penates

216 dicitur, Urbinas pariter sic hostis acerbi

217 diceris insultus in nos pressisse nefandos

218 cunctando Tuscosque Lares servasse per artem.

219 "Acres obmitto jam tunc apud oppida pugnas

220 Aemiliae, Princeps, ubi claruit optima virtus

221 cum tua tum gentisque tuae pugnantis in hostem

222 acrius. Ast animi qualis praesentia, quantus

223 exstitit atque vigor, quam forti pectore cum tu

224 Ariminum e longa sic obsidione reducis

225 in libertatem veterem statumve priorem

226 ut, raptis signis et pluribus undique captis

227 militibus, castris aderant quaecumque sub ipsis

228 impedimenta tuis fuerint direpta maniplis !

229 "Quin et Alexander Dux Sfortia maximus olim,

230 cujus tot bellis fuerit bene cognita virtus,

231 nec non Ursinus, vir praestantissimus inter

232 ductores primos equitum, dum Martia fortes

233 obniti contra pugnando munera curant,

234 vulneribus crudis graviter confossus uterque

235 optatam petiit fugiens sibi quisque salutem.

236 "Qua vi nunc Fanum memorem expugnaveris urbem,

237 qua virtute Novas Palmas, aut ampla tulisti

238 saepius hostili superata ex urbe trophaea ?

239 "Una satis dederit modo cum Victoria nobis

240 per te parta quidem signi quam maxima virtus

241 sit tua, quam cunctis celebranda annalibus olim,

242 jam decoris jungis modo vir tibi maxime tantum

243 dum Volaterranas expugnas viribus arces,

244 ut dubitet nullus quam sit tua gloria summa,

245 Quam veterum nullis ea sit cessura triumphis,

246 te quod in hostili sic obsidione gerentem

247 vidimus, in cunctis vir praestantissime rebus,

248 omnibus ut late pateat quid denique possis,

249 urbes sive cupis bonus obsedisse sub armis,

250 seu cupis obsessas duro defendere ab hoste.

251 "Quis vir namque fuit qui te caruisse putarit

252 consilio, Princeps, acri, cum mente volutas

253 eventus varios varia quoque sorte futuros ?

254 Quis vir ut efficeres aliquid maturius ex te

255 optavit, gravibus dum tu geris omnia curis ?

256 "Laudibus egregiis Fabium velut ante vetustas

257 atque duos eadem spectavit ut ante Catones,

258 ut mirata tuos, Sertori, maxima rerum

31

259 astus Roma fuit, saevos dum proteris hostes

260 acri non minus ingenio quam viribus, utque

261 omnibus est Poenis summo dignatus honore

262 Hannibal, Italiam qui jam (licet usque ruenti

263 obvius huic fieret validis exercitus armis

264 Romanus), plures totiens vexavit in annos,

265 ut Mithridates <rex> Ponto laudatur ab omni,

266 in bellis astu ducibus quod utrisque gerendis

267 maximus exstiterat, sic tu, Federice, supremis

268 tolleris in caelum nimirum laudibus, inde

269 nil quia versutum fuerit meditatus uterque,

270 nil vafrum, quod te, Princeps fortissime rerum,

271 fugerit, hostilem superas dum viribus urbem.

272 Nam neque Fortunae fidens, temeraria cum sit,

273 hac sed summa tibi quae sit sapientia fretus,

274 omnia semper agis tibi quae facienda supersint !

275 "Quid referam certa videas ut mente futura

276 quae nos fata manent, nec tam praesentibus acer

277 in bellis quam cum populis mirantibus olim

278 strenuus obsessam circumdas milite forti

279 Ariminum validasque regis virtute cohortes ?

280 Namque ferunt triduo prius edixisse quod omni

281 instabat genti quae te fuit usque secuta

282 rite bonum, ac vere te verba fuisse locutum,

283 scilicet ut celeres esset ventura per auras

284 flatibus et vobis aspiratura secundis

285 protinus auratis Victoria promptior alis.

286 Ne tamen haec quam sit sententia vera negarit

287 quisquam, sum testis certissimus usque futurus

288 hanc ego qui legi quae nuper epistula de te

289 ad nos missa fuit, tanti praenuntia veri.

290 "At Volaterranas, vir, nunc apud, optime, turres

291 congressu geritur dum res gravis undique primo,

292 quod tibi consilium, quae mens fuit inde futuri

293 praescia, quamque novis penitus celebranda poetis !

294 Ingenti nam dum formidine quisque tenetur

295 difficilem ob collem et montis loca propter iniqua,

296 ardua, praesertim cum lignea turris ad auras

297 desuper acta tuis castris instaret et acres

298 omnibus incuteret noctesque diesque timores,

299 solus fatidicis afflatus numine verbis

300 divino, Princeps, summi capita aspera montis

301 te superaturum praedicis et artibus iisdem

302 expugnaturum turrim, quae surgit in astra,

303 lignis et gravibus nimium contexta catenis,

304 ut Deus hanc ipsam tibi nunc videatur Apollo,

305 de Jove quam summo sumpsit, praeque omnibus, artem

306 fatidicam, veluti quondam tibi multa dedisse

307 dicitur egregia et meritis cumulata supremis,

308 hanc, Federice, tibi penitus tribuisse benignus,

309 cum tu fatali quaecumque e sorte trahantur

310 non aliter moneas solitus quam tempore prisco

311 Phoebus erat quotiens fuerat responsa daturus.

312 "Quin idem, fati tamquam certissimus augur,

313 ante urbem captam dixisti saepe futuros

314 eventus nobis, quod tanto majus habendum

32

315 omnibus est, quanto reliqui minus esse putandum

316 crediderant homines : nam cum foret omnibus una

317 tempore nobilior quas Lydius accipit orbis

318 Urbs Volaterrarum (fortissima moenia cujus

319 qui coluere viri quondam, nisi fallor, honesti

320 municipes fuerant Romano a sanguine creti),

321 in summo posuisse suas sic vertice sedes

322 dicitur ut montes aditus minus esset in altos.

323 Attamen ipsa Ducis penitus fortuna supremi,

324 cui quoque summa foret sapientia juncta per artem,

325 causa fuit subito ut colles superentur iniqui

326 difficilesque situs summique cacumina montis.

327 "Res erit haec igitur cunctis memorabilis, et quam

328 posteritas annos semper miretur in omnes

329 cuique fidem possint vix ullam adhibere minores,

330 cum tandem spatio viginti et quinque dierum

331 (namque tot intersunt ex quo disjecta ruisset

332 lignea turris et est Tuscis urbs capta colonis)

333 posterus accipiet cunctisque probantibus arces

334 vi Volaterranas in jus, dum jura refringunt,

335 inque potestatem nostram venisse subactas,

336 hae quia sic animis in nos ferrentur iniquis

337 casibus ut tantis vel summa pericula longum

338 vitarit populus per te Sullanus in aevum.

339 "Nec Florentini, modo vestra pecunia vobis,

340 cives, causa fuit, non ipse exercitus armis

341 fortibus instructus, vos ut Victoria tandem

342 expeteret, quoniam fuit exsuperanda supremi

343 difficilis natura loci, quae vinceret omnes

344 una quidem vires vestras : sed maxima virtus

345 et Ducis imperium sollers, labor undique summus

346 noctes atque dies minus interruptus, et acris

347 denique cura fuit qua vos victricibus armis

348 maxima ferretis superato ex hoste trophaea.

349 "Caesar enim veluti Romanas Julius olim

350 maximus et spoliis veluti Marcellus opimis

351 quo voluit duxit turmas, Thebanus ut acer

352 Epaminonda suas ductavit saepe phalanges

353 quo verbis placidis verbisque minacibus ullis

354 haud potuisse ferunt prius has ductare, sed acri

355 exemplo, gravibus dum se objectare periclis

356 non renuunt illi, sic te, Federice, secutas

357 ducis eo structas Gradivi ex ordine gentes,

358 dum grave nil refugis, dum nulla pericula vitas,

359 ut nos e summo deduxeris usque periclo,

360 cum nihil exstat quod jani timuisse queamus.

361 "Est ita nam duce te penitus stabilita per omnes

362 res modo nostra gradus, ut nunc ea cura supersit

363 - simplex illa - mihi grates qua solvere dignas

364 et possim et meritos tibi qua referamus honores,

365 quos tamen ante Deo summos debere fatemur.

366 Hinc tibi, summe Ducum, quem Juppiter optimus unum

367 rebus in his primum te jusserit esse ministrum

368 usque suum, Princeps, igitur tibi gratia tanta

369 per nos quanta potest agitur ; debemus eandem !

370 Nam modo qui possum grates, Federice, merenti

33

371 nunc tibi pro tanta dignas virtute referre ?

372 Cum modo non eadem quae quondam praemia dentur

373 invictis ducibus sed sit mutata per omnes

374 haec ratio populos, quae muneris ante fuisset

375 observata viris tradendi fortibus olim ;

376 hujus apud priscos nec jam modus exstitit unus,

377 sed fuit et varius, quo praemia certa dabantur

378 pro meritis : hinc usque sacros duxere triumphos

379 victores, quorum Bacchus fuit ante repertor ;

380 hinc populus multos vidit Romanus ovantes,

381 Postumius quibus ante fuit certissimus auctor

382 Tubertus, victis cum fortior ille Sabinis

383 vectus equo rediens patriam venisset in urbem ;

384 myrteus hinc honor effulsit ; tua laurea, Phoebe,

385 est data victori Crasso prius omnibus ipsi,

386 cum laetus Romam servis remeasset abactis.

387 "Quid memorem structas ingenti ex aere columnas ?

388 Quid tabulas, quid signa feram statuasque per artem

389 erectas, ducibus certissima praemia summis ?

390 Quid ponam sculptos insigni ex arte Colossos ?

391 Namque dies me deficiat si cuncta reponam,

392 est quibus ampla ducum virtus ornata priorum.

393 "Temporibus nostris ratio mutata sed omnis

394 est veterum, variosque modos sibi repperit usus

395 noster in ornandis ducibus, quos cum velit in te,

396 en, Florentinus servare, jubente Senatu

397 quae populus sanxit, statuit dare certa merenti

398 praemia, quo pateat cunctis quae mens animusque

399 sit suus, en, in te tam maxima facta gerentem.

400 "Ergo, cum populus longe meminisset Etruscus

401 quae duce Gradivo pulcherrima gesseris olim,

402 strenuus es postquam tu Martia castra secutus,

403 protinus hac meritum galea te donat equestri

404 vexilloque super variam cui rubra per artem

405 lilia funduntur spatio contexta sub albo,

406 omnibus aeternos pateat quo semper in annos

407 ingenti velut ipse tuo, Dux magne, periclo,

408 dum te nec propriae ratio tenet ulla salutis,

409 traxeris e summis paulo nos ante periclis,

410 armatus cives etiam tutatus inermes.

411 Rursus, cum pacem tranquillaque tempora nobis

412 sic dederis Latiis ut jam videare daturus

413 haec eadem, nedum Sullanis civibus, omnes

414 concordes animis faciendum duximus, ut te

415 civilem ad statum nunc invitemus et ipsas

416 civilesque magis curas studiumve quietum.

417 Nam scio non minus ex acri nos esse laturos

418 consilio fructus, hac sis quod in urbe daturus

419 tranquilla, quam militiae suscepimus olim :

420 quod tamen ut possis melius fecisse tuoque

421 consilio nostrum valeas ornare Senatum,

422 quas habites aedes semper tibi rite dabuntur.

423 "Haec non esse satis, Princeps, te digna putamus

424 praemia, virtuti nec convenientia tantae ;

425 sed nihil est habeat quod nunc Florentia majus

426 aut praestare queat quod nunc tibi summa merenti,

34

427 quam modo quod cunctos urbs haec tibi donat in annos :

428 intima corda quidem primum tibi tradimus ergo,

429 inde voluntates, animos, mentesque paratas

430 omnia ferre tibi dum spiritus hos regit artus

431 dumque muris stabunt Florentia moenia celsis !

432 Sic amor invitat nos ut faciamus et urget

433 tam novus ut queat hunc nullus minuisse virorum

434 in te, non fatum, non invidiosa vetustas.

435 Haec oculis, Princeps, si spectaremus, ut ipso

436 cernimus haec animo, velut haec quoque mente videmus,

437 non foret hic opus ut signis quodcunque lateret

438 pectore sub nostro nunc monstraremus et arte,

439 dum natura viam latebras aperiret in omnes,

440 tradita neve mihi provincia tanta fuisset

441 ut planum facerem tegitur quod mente sub ima,

442 sic ingens, nihil ut tandem cumulatius exstet,

443 usque adeo verbis ut si memorare velimus

444 quod latet intra nos manet aut quod mente repostum,

445 dicendi tantos nequeamus ferre labores."

446 Dixerat ; at, postquam finem dedit ore loquendi

447 Scala, magistratus gradibus quem summus ab altis

448 jusserat egregias Federici edicere laudes,

449 insequitur plaususque virum clangorque tubarum.

450 Consurgunt domini, simul et Sullana juventus

451 Sullanique patres, ac te comitantur euntem

452 ad portas urbis, populi subeunte corona,

453 undique perque vias dum corruit ille patentes

454 visendi studio : tanti facit ampla merentem

455 te bonus ille, viros tantum veneratur in omnes.

456 Hinc iter emensum patrius te suscipit orbis,

457 hinc Lucullani capiunt, Federice, Penates,

458 quos struis ut quondam populus Romanus in urbe,

459 dum Fortuna fuit, struxisse Palatia fertur.

460 Invises Musas illic veneratus amicas

461 laudibus innumeris graviter tua facta canentes,

462 ut decet has quibus et sedes, vir summe, dedisti

463 sedibus in patriis, decoris tibi ne quid abesset.

464 Illic ut Latii quondam cecinere poetae

465 Caesaris acta ducis, postquam domitaverat orbem,

466 sic te divino celebrabunt carmine vates,

467 en, Florentini ; nomen laudesque tuasque

468 protinus insigni referent, Federice, Camena.

469 Tu tamen, Urbinas, opera inter talia, Princeps,

470 hortatus reliquos scribes tua maxima facta,

471 facta cothurnato penitus referenda Maroni !

472 Rebus enim ut summis quas gesserat addidit amplas

473 ingenii dotes Caesar scripsitque quod olim

474 fecerat, egregia dicendi edoctus ab arte,

475 sic tu, cum rebus quas gesseris optimus armis

476 addideris studium quo sis meliora secutus

477 otia, nec desit tibi quod Natura creatrix

478 Tradidit ingenium quo Dux modo summe per artem

479 summa notare queas, referes tua gesta triumphis

480 digna novis, nulli cedens in honore priorum.