narodowy program kultury „promocja …bip.mkidn.gov.pl/media/docs/npk_czytelnictwo.pdf ·...

NARODOWY PROGRAM KULTURY „PROMOCJA CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI”

NA LATA 2004–2013

Warszawa 2004

NARODOWA STRATEGIA ROZWOJU KULTURY NARODOWY PROGRAM KULTURY„PROMOCJA CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI” NA LATA 2004-2013

2

Spis treści

SPIS TABLIC............................................................................................................................................. 3

SPIS RYSUNKÓW.................................................................................................................................... 4

SPIS RYCIN............................................................................................................................................... 4

WSTĘP ....................................................................................................................................................... 5

1. MIEJSCE BIBLIOTEK W SFERZE KULTURY ........................................................................ 7

2. DIAGNOZA SEKTORA BIBLIOTEK W ASPEKCIE SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM I PRZESTRZENNYM............................................................................................................................. 10

2.1. BIBLIOTEKI – LICZBA, RODZAJ I POWIERZCHNIA ...................................................................... 10 2.2. ZATRUDNIENIE W BIBLIOTEKACH ............................................................................................ 16 2.3. KSIĘGOZBIÓR I CZYTELNICY.................................................................................................... 18 2.4. ARCHIWA PAŃSTWOWE ........................................................................................................... 29 2.5. ANALIZA ZRÓŻNICOWANIA PRZESTRZENNEGO DLA BIBLIOTEK I CZYTELNICTWA.................... 31 2.6. WYBRANE PORÓWNANIA WSKAŹNIKÓW DLA POSZCZEGÓLNYCH WOJEWÓDZTW..................... 56 2.7. WNIOSKI OGÓLNE Z DIAGNOZY JAKO PODSTAWA DO SFORMUŁOWANIA ZAŁOŻEŃ DO NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „PROMOCJA CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI” W SFERZE BIBLIOTEK ............................................................................................................................. 59

3. DIAGNOZA SYTUACJI EKONOMICZNEJ I PRZESTRZENNEJ SEKTORA KSIĄŻKI W POLSCE W LATACH 1999–2002..................................................................................................... 62

3.1. WYDAWNICTWA...................................................................................................................... 62 3.1.1. Książki i broszury............................................................................................................... 62 3.1.2. Gazety i czasopisma........................................................................................................... 64

3.2. UDZIAŁ WYDATKÓW NA KSIĄŻKI I CZASOPISMA W BUDŻETACH GOSPODARSTW DOMOWYCH . 67 3.3. CHARAKTERYSTYKA I FINANSOWANIE SEKTORA KSIĄŻKI ....................................................... 69 3.4. WNIOSKI Z DIAGNOZY ORAZ POSTULATY DOTYCZĄCE FUNKCJONOWANIA SEKTORA KSIĄŻKI W POLSCE .............................................................................................................................................. 76

4. DIAGNOZA INSTRUMENTÓW WSPIERANIA BIBLIOTEK, PROMOCJI CZYTELNICTWA, WSPIERANIA ROZWOJU TWÓRCZOŚCI LITERACKIEJ ORAZ WSPARCIA SEKTORA KSIĄŻKI W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ. TENDENCJE ROZWOJOWE............................................................................................................... 77

4.1. WSPIERANIE ROZWOJU TWÓRCZOŚCI LITERACKIEJ I WSPARCIE SEKTORA KSIĄŻKI W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ. TENDENCJE ROZWOJOWE.................................................. 78

5. WNIOSKI I REKOMENDACJE DLA POLSKI Z DIAGNOZY INSTRUMENTÓW STOSOWANYCH W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ ..................................... 81

5.1. ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI I WSPARCIE DLA AUTORÓW........................................................... 81 5.2. BIBLIOTEKI I PROMOCJA CZYTELNICTWA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ .............................. 83

6. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA I CELE GŁÓWNE NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „PROMOCJA CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI” NA LATA 2004–2013 ................................................................................................................................................. 84

6.1. PRIORYTETY, DZIAŁANIA I PODPROGRAMY NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „PROMOCJA CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI” ..................................................................................... 86

7. INSTYTUCJE PROGRAMUJĄCO-WDRAŻAJĄCE, INSTYTUCJA MONITORUJĄCA I INSTYTUCJA FINANSUJĄCA NARODOWY PROGRAM KULTURY „PROMOCJA CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI”..................................................................... 98

UWAGI KOŃCOWE ............................................................................................................................ 100


3

Spis tablic TABLICA 1. BIBLIOTEKI I FILIE W LATACH 1998-2002 (DYNAMIKA ZMIAN WEDŁUG WOJEWÓDZTW).......... 13 TABLICA 2. LICZBA LUDNOŚCI NA 1 BIBLIOTEKĘ PUBLICZNĄ W LATACH 1998-2002.................................. 14 TABLICA 3. POWIERZCHNIA POMIESZCZEŃ BIBLIOTECZNYCH W M2 ............................................................ 15 TABLICA 4. PRACOWNICY PEŁNOZATRUDNIENI W BIBLIOTEKACH PUBLICZNYCH A) W LATACH 1999–2002 18 TABLICA 5. KSIĘGOZBIÓR W WOLUMINACH W LATACH 1998–2002 WEDŁUG WOJEWÓDZTW ..................... 20 TABLICA 6. KSIĘGOZBIÓR W WOLUMINACH W LATACH 1999–2002 NA 1000 LUDNOŚCI............................ 21 TABLICA 7. CZYTELNICY ZAREJESTROWANI W LATACH 1998–2002........................................................... 23 TABLICA 8. CZYTELNICY BIBLIOTEK PUBLICZNYCH NA 1000 LUDNOŚCI W LATACH 1999-2002................. 24 TABLICA 9. WYPOŻYCZENIA KSIĘGOZBIORU NA ZEWNĄTRZ W LATACH 1998–2002 WEDŁUG WOJEWÓDZTW

.......................................................................................................................................................... 26 TABLICA 10. WYPOŻYCZENIA KSIĘGOZBIORU W BIBLIOTEKACH PUBLICZNYCH NA ZEWNĄTRZ NA 1

CZYTELNIKA W LATACH 1998–2002 ................................................................................................. 28 TABLICA 11. ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYWOJEWÓDZKIE MIERZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI.......... 33 TABLICA 12. ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYSUBREGIONALNE MIERZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI

(PODREGIONY) .................................................................................................................................. 33 TABLICA 13. ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPOWIATOWE MIERZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI ............. 34 TABLICA 14. ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYGMINNE MIERZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI .................... 34 TABLICA 15. ZRÓŻNICOWANIE WEWNĄTRZWOJEWÓDZKIE LICZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI

POWIATÓW ........................................................................................................................................ 40 TABLICA 16. ZRÓŻNICOWANIE WEWNĄTRZWOJEWÓDZKIE LICZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI GMIN

.......................................................................................................................................................... 40 TABLICA 17. POZIOM WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE W PODZIALE NA MIASTO I WIEŚ*....... 42 TABLICA 18. UDZIAŁ OBSZARÓW WIEJSKICH* W KSZTAŁTOWANIU SIĘ BADANYCH ZJAWISK (W %)........... 43 TABLICA 19. KLASYFIKACJA WOJEWÓDZTW POD WZGLĘDEM POZIOMU WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA

BIBLIOTECZNE ORAZ DYNAMIKI ZMIAN ............................................................................................. 45 TABLICA 20. KLASYFIKACJA PODREGIONÓW POD WZGLĘDEM POZIOMU WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA

BIBLIOTECZNE ORAZ DYNAMIKI ZMIAN ............................................................................................. 47 TABLICA 21. KLASYFIKACJA POWIATÓW POD WZGLĘDEM POZIOMU WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA

BIBLIOTECZNE ORAZ DYNAMIKI ZMIAN ............................................................................................. 48 TABLICA 22. GMINY O WYSOKIM POZIOMIE I O ISTOTNYM WZROŚCIE WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA

BIBLIOTECZNE................................................................................................................................... 50 TABLICA 23. GMINY O WYSOKIM POZIOMIE, ALE O ISTOTNYM SPADKU WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA

BIBLIOTECZNE................................................................................................................................... 51 TABLICA 24. GMINY O NISKI POZIOMIE, ALE O ISTOTNYM WZROŚCIE WYPOSAŻENIA W URZĄDZENIA

BIBLIOTECZNE................................................................................................................................... 52 TABLICA 25. GMINY O NISKIM POZIOMIE I JEDNOCZEŚNIE O ISTOTNYM SPADKU WYPOSAŻENIA W

URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE (1) ........................................................................................................ 53 TABLICA 26. GMINY O NISKIM POZIOMIE I JEDNOCZEŚNIE O ISTOTNYM SPADKU WYPOSAŻENIA W

URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE (2) ........................................................................................................ 54 TABLICA 27. WYNIKI KLASYFIKACJI GMIN W RAMACH WOJEWÓDZTW....................................................... 57 TABLICA 28. WYDATKI BUDŻETÓW GMIN NA BIBLIOTEKI W WOJEWÓDZTWACH W 2001 I 2002 R. ŁĄCZNIE

Z TRANSFERAMI POMIĘDZY JST. I WYDATKI Z BUDŻETU PAŃSTWA NA BIBLIOTEKI. ........................... 58 TABLICA 29. KSIĄŻKI I BROSZURY WEDŁUG LICZBY TYTUŁÓW WYDANYCH W LATACH 1999–2002 .......... 62 TABLICA 30. KSIĄŻKI I BROSZURY WEDŁUG NAKŁADU W LATACH 1999–2002 .......................................... 64 TABLICA 31. GAZETY I CZASOPISMA WYDANE W LATACH 1999–2002 ....................................................... 65 TABLICA 32. CENY DETALICZNE GAZET I CZASOPISM W LATACH 1998–2001A) (W ZŁ)................................ 67 TABLICA 33. UDZIAŁ WYDATKÓW NA GAZETY, CZASOPISMA ORAZ KSIĄŻKI I INNE WYDAWNICTWA W

BUDŻETACH GOSPODARSTW DOMOWYCH.......................................................................................... 67 TABLICA 34. TŁUMACZENIA KSIĄŻEK I BROSZUR Z JĘZYKA POLSKIEGO NA JĘZYKI OBCE I Z JĘZYKÓW

OBCYCH NA JĘZYK POLSKI W LATACH 2001 I 2002............................................................................ 68 TABLICA 35. DOTACJE MINISTERSTWA KULTURY NA WYDANIE KSIĄŻEK I CZASOPISM1 ............................ 69 TABLICA 36. DOTACJE MINISTERSTWA KULTURY NA WYDANIE KSIĄŻEK W LATACH 1996-20021 ............. 71 TABLICA 37. DOTACJE NA ZAKUP KSIĄŻEK DLA BIBLIOTEK PUBLICZNYCH W 2001 R. ................................ 72 TABLICA 38. ZAKUP MATERIAŁÓW BIBLIOTECZNYCH DLA BIBLIOTEK PUBLICZNYCH W POLSCE W 2001 R. I

2002 R............................................................................................................................................... 72 TABLICA 39. KOSZTY WYDANIA CZASOPISM PATRONACKICH* W 2001 R. ................................................... 73 TABLICA 40. DOTACJE MINISTERSTWA KULTURY DO CZASOPISM W LATACH 1997–2001.......................... 73 TABLICA 41. LICZBA DOTOWANYCH TYTUŁÓW CZASOPISM W LATACH 1997–2001 ................................... 74 TABLICA 42. DOFINANSOWANIE UDZIAŁU W ZAGRANICZNYCH TARGACH KSIĄŻKI W LATACH 2001–2003 Z

BUDŻETU PAŃSTWA W ZŁ .................................................................................................................. 75


4

TABLICA 43. STAWKI VAT NA KSIĄŻKI W WYBRANYCH PAŃSTWACH EUROPEJSKICH W % ........................ 79 TABLICA 44. (1) SCHEMAT FUNKCJONOWANIA NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „PROMOCJA

CZYTELNICTWA I ROZWÓJ SEKTORA KSIĄŻKI” .............................................................................. 101 Spis rysunków RYSUNEK 1. BIBLIOTEKI I FILIE W LATACH 1998–2001 WEDŁUG TYPÓW GMIN .......................................... 11 RYSUNEK 2. PLACÓWKI BIBLIOTECZNE WEDŁUG RODZAJU W LATACH 1998–2002 .................................... 12 RYSUNEK 3. BIBLIOTEKI I FILIE W LATACH 1998-2002 (WEDŁUG WOJEWÓDZTW) ...................................... 13 RYSUNEK 4. PRACOWNICY BIBLIOTEK W LATACH 1998–2002.................................................................... 16 RYSUNEK 5. PRACOWNICY PEŁNOZATRUDNIENI W BIBLIOTEKACH W LATACH 1998–2002......................... 17 RYSUNEK 6. PRACOWNICY BIBLIOTEK PUBLICZNYCH Z WYKSZTAŁCENIEM WYŻSZYM BIBLIOTEKARSKIM W

LATACH 1999–2002 (W % OGÓŁU PEŁNOZATRUDNIONYCH) ............................................................. 19 RYSUNEK 7. KSIĘGOZBIÓR BIBLIOTEK W LATACH 1998-2001 .................................................................... 19 RYSUNEK 8. KSIĘGOZBIÓR W WOLUMINACH W LATACH 1998–2002 WEDŁUG WOJEWÓDZTW .................... 21 RYSUNEK 9. CZYTELNICY BIBLIOTEK W CIĄGU ROKU W LATACH 1998-2001 ............................................. 22 RYSUNEK 10. CZYTELNICY ZAREJESTROWANI W BIBLIOTEKACH PUBLICZNYCH W LATACH 1998–2002

WEDŁUG WIEKU (W %) ...................................................................................................................... 24 RYSUNEK 11. WYPOŻYCZENIA KSIĘGOZBIORU NA ZEWNĄTRZ W LATACH 1998–2001 ............................... 25 RYSUNEK 12. UDOSTĘPNIENIA KSIĘGOZBIORU NA MIEJSCU W BIBLIOTEKACH PUBLICZNYCH W LATACH

1998–2001 (W MLN WOLUMINÓW).................................................................................................... 27 RYSUNEK 13. WYPOŻYCZENIA KSIĄŻEK NA ZEWNĄTRZ I UDOSTĘPNIENIA NA MIEJSCU W LATACH 1998–

2002 (W % OGÓŁU WYPOŻYCZEŃ I UDOSTĘPNIEŃ) ............................................................................ 27 RYSUNEK 14. WYBRANE WSKAŹNIKI STANU BIBLIOTEK W POLSCE W ROKU 2002 WEDŁUG WOJEWÓDZTW 29 RYSUNEK 15. KSIĄŻKI I BROSZURY WYDANE W ROKU 2002 WEDŁUG WOJEWÓDZTW (LICZBA TYTUŁÓW). 63 RYSUNEK 16. GAZETY I CZASOPISMA W LATACH 1999–2002 WEDŁUG CZĘSTOTLIWOŚCI UKAZYWANIA SIĘ

(W % OGÓŁU WYDAWANYCH GAZET I CZASOPISM) ........................................................................... 66 Spis rycin RYC. 1 ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYWOJEWÓDZKIE MIERZONE WSPÓŁCZYNNIKIEM ZMIENNOŚCI .................. 34 RYC. 2 ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYSUBREGIONALNE..................................................................................... 35 RYC. 3 ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPOWIATOWE............................................................................................ 35 RYC. 4 ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYWOJEWÓDZKIE ........................................................................................ 35 RYC. 5 ZMIANY ZRÓŻNICOWANIA MIĘDZYWOJEWÓDZKIEGO W LATACH 99–01 (01/99) ............................. 37 RYC. 6 ZMIANY ZRÓŻNICOWANIA MIĘDZYPOWIATOWEGO W LATACH 99–01 (01/99)................................. 37 RYC. 7 ZMIANY ZRÓŻNICOWANIA MIĘDZYSUBREGIONALNEGO W LATACH 99–01 (01/99).......................... 37 RYC. 8 ZMIANY ZRÓŻNICOWANIA MIĘDZYGMINNEGO W LATACH 99–01 (01/99)........................................ 38 RYC. 11 WSKAŹNIKI WYPOSAŻENIA WOJEWÓDZTW W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE ORAZ WSKAŹNIKI ZMIAN

W LATACH 99–01 ............................................................................................................................. 46 RYC. 12 WSKAŹNIKI WYPOSAŻENIA PODREGIONÓW W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE ORAZ WSKAŹNIKI ZMIAN

W LATACH 99–01 .............................................................................................................................. 46 RYC. 13 WSKAŹNIKI WYPOSAŻENIA POWIATÓW W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE ........................................ 49 RYC. 14 WSKAŹNIKI ZMIAN W WYPOSAŻENIU POWIATÓW W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE W LATACH 99–01

.......................................................................................................................................................... 49 RYC. 15 WSKAŹNIKI POZIOMU WYPOSAŻENIA GMIN W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE .................................. 55 RYC. 16 WSKAŹNIKI ZMIAN W POZIOMIE WYPOSAŻENIA GMIN W URZĄDZENIA BIBLIOTECZNE W LATACH

99–01................................................................................................................................................ 55


5

Wstęp Narodowy Program Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora

Książki” jest dokumentem służącym określeniu głównych celów strategicznych i priorytetów działań oraz wskazaniu możliwych instrumentów wdrażania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004–2013 w sferze promocji czytelnictwa oraz funkcjonowania i rozwoju sektora książki w Polsce.

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004–2013 wyznacza nową

misję i zadania ministerstwa w zakresie współpracy z samorządami terytorialnymi, a także cele i metody wykorzystania środków funduszy strukturalnych i innych funduszy europejskich w kulturze. Przy czym kultura traktowana jest tu jako system funkcjonalny, a nie jak dotychczas – jako publiczny dział gospodarki.

Przyjęte w strategii strategiczne obszary funkcjonalne, wyznaczone w polityce

kulturalnej państwa, po kompleksowym zdiagnozowaniu ich zaplecza materialnego, niematerialnego oraz analizie otoczenia, stanowiły podstawę do sformułowania pięciu narodowych programów kultury. Obejmują one: „Ochronę Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”, „Promocję Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”, „Rozwój Instytucji Artystycznych”, rozwój sztuki współczesnej i muzea nowoczesności „Znaki Czasu” oraz „Wspieranie Debiutów i Rozwój Artystycznych Szkół Wyższych – Maestria”. Traktowane powinny być one jako funkcjonalne plany działań i służyć sformułowaniu wytycznych do wdrażania. Pozwoli to na monitoring i kontrolę prawidłowości wdrażania oraz na dokonywanie oceny efektów na każdym z etapów wdrażania efektów podjętych działań.

Podstawą do sformułowania Narodowego Programu Kultury „Promocja

czytelnictwa i rozwój sektora książki” jest uznanie sfery rozwoju czytelnictwa, jako podstawowej determinanty rozwoju i upowszechniania kultury, a także określenie roli sieci bibliotek, jako podstawowej „tkanki” kultury w regionach (co zostało ujęte w założeniach do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury).

Ze względu na długi okres programowania, a także na brak danych, co do

przyszłego Narodowego Planu Rozwoju dla Polski na lata 2007–2013 i alokacji pomocy strukturalnej dla Polski z budżetu Unii Europejskiej w tym okresie, Narodowy Program Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki” ma określony plan działania na lata 2004-2006. W programie nie sprecyzowano szczegółowo procedury wdrażania ani mechanizmów monitoringu i kontroli ex post. Te elementy programu ujęte zostaną w Uzupełnieniu programu „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”, który zostanie przygotowany do końca 2005 r. Plan finansowy strategii na lata 2007–2013 określony zostanie w Uzupełnieniu do strategii, które przygotowane zostanie przez Ministerstwo Kultury niezwłocznie po zatwierdzeniu budżetu Unii Europejskiej na lata 2007-2013 oraz po uzyskaniu informacji o planowanych alokacjach na programy operacyjne, najpóźniej do końca 2005 r. Ministerstwo Kultury bierze czynny udział w określaniu założeń i udziału kultury w NPR na lata 2007–2013.


6

Przedstawione w programie wybory strategiczne są zgodne z kierunkami określonymi w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2001–20061, natomiast zasady wdrażania programu opierają się na regulacjach sfery czytelnictwa i sektora książki w Polsce oraz funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, a także na krajowych regulacjach dotyczących finansów publicznych, pomocy publicznej i podziału odpowiedzialności w prowadzeniu i realizacji polityki regionalnej pomiędzy rządem a samorządami terytorialnymi.

W oparciu o analizę cech społeczno – gospodarczych województw w Polsce,

w kontekście polityki spójności społeczno-ekonomicznej całej wspólnoty, sformułowane zostały cele i działania zmierzające do ich osiągnięcia.

Proponowane w ramach Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa

i Rozwój Sektora Książki” kierunki interwencji i działania wynikają z kierunków i wstępnej oceny ex ante efektywności interwencji o charakterze regionalnym, podejmowanej w ramach Podstaw Wsparcia Wspólnoty dla Polski oraz Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004–2006, a także kontraktów wojewódzkich realizowanych od 2001 r. na podstawie ustawy z dnia 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. Nr 48, poz. 550, z późn. zm.).

Program został przygotowany na zlecenie Ministerstwa Kultury przez zespół

naukowców Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Zarządu Głównego Towarzystwa Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Akademii Ekonomicznej w Katowicach oraz Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej w Krakowie, przy udziale ekspertów – pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Program nie został dotychczas w całości skonsultowany ze środowiskami zajmującymi się sferą bibliotek i książki, jednak główne jego założenia przedyskutowano podczas II Ogólnopolskiego Kongresu „Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania rozwoju kultury” w Krakowie, w dniach 9-10.10.2003 r. posiłkując się wynikającymi z tej debaty wnioskami.

Proponowane cele, priorytety i działania obejmują terytorium całego kraju,

jednakże wielkość środków finansowych przeznaczona na ich realizację jest zróżnicowana przestrzennie i zależy od sytuacji i struktury społeczno – gospodarczej województw oraz środków centralnych przeznaczonych na realizację Narodowej Strategii Rozwoju Kultury.

Program na etapie wdrażania powinien być zarządzany na poziomie krajowym

przez odpowiedni departament Ministerstwa Kultury, a realizowany przez dwie instytucje o charakterze narodowym: Instytut Książki oraz w przyszłości utworzony Narodowy Instytut Biblioteczny, co zapewni koordynację i jednolite stosowanie ustalonych reguł. Jednocześnie większość zadań realizacyjnych zostanie powierzona podmiotom regionalnym, tj. bibliotekom wojewódzkim.

1 Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001-2006, uchwalona przez Radę Ministrów w dniu 28 grudnia 2000 r. zachowuje moc do dnia 31 grudnia 2006 r.


7

1. Miejsce bibliotek w sferze kultury Trudności związane zarówno z definicją kultury, jak i z definicją dóbr kultury

i dziedzictwa kulturalnego (narodowego) w konsekwencji są źródłem problemów z analizą prawną i organizacyjną w dziedzinie kultury. Państwo realizuje cele uniwersalne, realizuje je tworząc reguły (prawo) oraz działając w zakresie kultury zgodnie z nadanymi w prawie kompetencjami. Zwykle definiuje się te pojęcia poprzez wymienienie konkretnych czynności lub cech zaliczanych do sfery kultury. Część sektora kultury, obok regulacji systemowych i wielorodzajowych, doczekała się tzw. ustaw branżowych. Do tej grupy należą biblioteki.

Biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu

dziedzictwa narodowego Biblioteki organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej. Prawo korzystania z bibliotek ma charakter powszechny, na zasadach określonych w ustawie2.

Organizatorami bibliotek są:

− ministrowie i kierownicy urzędów centralnych, − jednostki samorządu terytorialnego (jst.).

Organizatorami bibliotek mogą być także:

− osoby fizyczne, − osoby prawne, − jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej.

Organizator ma obowiązek zapewnić w szczególności lokal, środki

na wyposażenie, prowadzenie działalności bibliotecznej, zwłaszcza zakup materiałów bibliotecznych oraz doskonalenie zawodowe pracowników.

Biblioteki publiczne służą zaspokajaniu potrzeb oświatowych, kulturalnych

i informacyjnych ogółu społeczeństwa oraz uczestniczą w upowszechnianiu wiedzy i kultury. Bibliotekami publicznymi są, zorganizowane w formie instytucji kultury, Biblioteka Narodowa oraz biblioteki jednostek samorządu terytorialnego. Biblioteki publiczne są organizowane w sposób zapewniający mieszkańcom dogodny dostęp do materiałów bibliotecznych i informacji.

Gmina organizuje i prowadzi co najmniej jedną gminną bibliotekę publiczną,

wraz z odpowiednią liczbą filii i oddziałów oraz punktów bibliotecznych. Powiat organizuje i prowadzi co najmniej jedną powiatową bibliotekę publiczną.

Zadania powiatowej biblioteki publicznej może wykonywać na podstawie porozumienia wojewódzka lub gminna biblioteka publiczna działająca i mająca swoją siedzibę na obszarze powiatu.

Samorząd województwa organizuje i prowadzi co najmniej jedną wojewódzką

bibliotekę publiczną.

2 Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z późn. zm.).


8

Biblioteka Narodowa jest centralną biblioteką państwa. Nadzór nad Biblioteką Narodową sprawuje Minister Kultury. Do zadań Biblioteki Narodowej należy prowadzenie działalności bibliotecznej, bibliograficznej, naukowej, informacyjnej, konserwatorskiej, poradniczej, wydawniczej, wystawienniczej i usługowej, a w szczególności:

− gromadzenie, opracowywanie, udostępnianie i wieczyste archiwizowanie materiałów bibliotecznych powstałych w Polsce oraz za granicą, a dotyczących Polski,

− opracowywanie i wydawanie bibliografii narodowej, − prowadzenie badań z zakresu bibliotekoznawstwa, nauki o książce i pokrewnych

dziedzin wiedzy, − doskonalenie merytorycznej działalności bibliotek w kraju i pomoc bibliotekom

polskim za granicą, − prowadzenie ośrodków znormalizowanych numerów wydawnictw zwartych

i wydawnictw ciągłych.

Do podstawowych zadań bibliotek należy: − gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów

bibliotecznych, − obsługa użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz

prowadzenie działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie.

Do zadań bibliotek może ponadto należeć prowadzenie działalności

bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno – metodycznej.

Przy Ministrze Kultury działa Krajowa Rada Biblioteczna. Do zadań rady należy

w szczególności: − opiniowanie aktów prawnych dotyczących bibliotek, − koordynowanie ogólnokrajowych przedsięwzięć bibliotecznych, − stymulowanie rozwoju najważniejszych kierunków polskiego bibliotekarstwa, − opiniowanie działań i inicjatyw istotnych dla rozwoju bibliotek, − okresowa ocena działalności bibliotek i skuteczności polityki bibliotecznej.

Biblioteki w Polsce tworzą sieć placówek, których organizatorami są jst. na

wszystkich poziomach administracji samorządowej. Do instytucji o charakterze ogólnonarodowym3 (wpisane do rejestru Ministra Kultury, Ministra Rolnictwa, Ministra Zdrowia oraz Ministra Obrony Narodowej) należą: Biblioteka Narodowa w Warszawie, Centralna Biblioteka Rolnicza, Główna Biblioteka Lekarska, Centralna Biblioteka Wojskowa. Do bibliotek wpisanych do rejestrów prowadzonych przez wojewodów, podlegających przekazaniu do samorządów województw w celu ich prowadzenia w ramach zadań własnych należy 16 bibliotek wojewódzkich (według aktualnego podziału administracyjnego). Na liście „Samorządowych instytucji kultury o specjalnym

3 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 grudnia 1998 r. w sprawie wykazu instytucji kultury wpisanych do rejestrów prowadzonych przez ministrów i kierowników urzędów centralnych, nie podlegających przekazaniu jednostkom samorządu terytorialnego ze względu na ogólnonarodowy charakter zadań przez nie wykonywanych (Dz.U. Nr 148, poz. 970).


9

znaczeniu” zostały umieszczone 53 biblioteki (biblioteki wojewódzkie i duże biblioteki miejskie).

Biblioteki są instytucjami kultury o podstawowym znaczeniu dla wypełniania

konstytucyjnej roli państwa w zakresie dostępu obywateli do kultury i jej szerokiego upowszechniania. Spełniają również ważną funkcję ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Są determinantą rozwoju czytelnictwa, pielęgnowania tożsamości kulturowej obywateli, w tym pielęgnowania języka polskiego. Z tych i innych powodów stanowią jeden ze strategicznych „subsektorów” kultury.


10

2. Diagnoza sektora bibliotek w aspekcie społeczno-gospodarczym

i przestrzennym Jednym z najważniejszych problemów współczesności w Europie i na świecie jest

spadek czytelnictwa. Problem jest tym większy, że dotyczy szczególnie młodych ludzi i dzieci, a w krajach rozwiniętych gospodarczo problem ten znacząco odnosi się także do mniejszości narodowych. W programach promocji czytelnictwa szczególną rolę pełnią biblioteki. Z tego powodu niniejszy program poprzedzono wnikliwą analizą warunków funkcjonowania bibliotek w Polsce.

Diagnozy stanu bibliotek w Polsce dokonano wykorzystując informacje o liczbie

i rodzaju bibliotek, zgromadzonym księgozbiorze, wypożyczeniach na zewnątrz i udostępnieniach na miejscu zgromadzonego księgozbioru. Ponadto przeanalizowano dane dotyczące powierzchni bibliotek, zatrudnienie oraz wskaźniki natężenia: liczbę ludności na 1 bibliotekę, księgozbiorów w woluminach na 1000 ludności, czytelników oraz wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz na 1000 ludności.

Wykorzystano dane publikowane i niepublikowane przez Główny Urząd

Statystyczny, a także posiłkowano się opracowaniami Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową oraz danymi finansowymi Ministerstwa Kultury. Mimo obserwowania pewnych rozbieżności w ujęciu liczby wydawnictw oraz zbiorów bibliotecznych pomiędzy statystyką Głównego Urzędu Statystycznego a statystyką prowadzoną przez inne instytucje, takie jak: Biblioteka Narodowa, Instytut Adama Mickiewicza Oddział w Krakowie, Polska Izba Książki, dla potrzeb niniejszej diagnozy w celu zarysowania tendencji użyto danych Głównego Urzędu Statystycznego. Odnosząc się do szczególnych zjawisk bazowano także na danych publikowanych przez inne niż Główny Urząd Statystyczny instytucje ze wskazaniem źródła.

Niniejsza diagnoza z konieczności bazuje na dostępnych aktualnie danych, które

na etapie przygotowywania kolejnego dokumentu opisującego rozwiązania szczegółowe, powinny być porównane z pojawiającymi się na bieżąco wynikami udostępnianych badań i danych statystycznych.

Szczegółowa charakterystyka tego sektora oraz otoczenia, a także aspektów

przestrzennej dostępności usług bibliotecznych, znajduje się w dokumencie Narodowa Strategia Rozwoju Kultury.

2.1. Biblioteki – liczba, rodzaj i powierzchnia

W latach 1998–2001 wystąpił w Polsce niewielki, ale systematyczny spadek

liczby bibliotek. W roku 1998 istniało w Polsce 9167 bibliotek publicznych i filii, a w roku 2002 – 8783, czyli już niemal 400 mniej. Co druga biblioteka w Polsce w latach 1998–2001 zlokalizowana była w gminach wiejskich, co czwarta w gminach miejskich i niemal tyle samo w gminach miejsko-wiejskich (rysunek 1). W roku 2002 r. liczba wszystkich placówek kształtowała się na poziomie 8783, a więc było ich o 66 mniej niż w poprzednim roku.


11

Rysunek 1. Biblioteki i filie w latach 1998–2001 według typów gmin

24,424,424,324,4

25,925,825,625,6

49,749,750,050,0

0

20

40

60

80

100

1998 1999 2000 2001

gminy miejskie gminy miejsko-wiejskie gminy wiejskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Głównego Urzędu Statystycznego (T.86).

W roku 2001 w gminach miejskich najwięcej bibliotek zlokalizowanych było w województwie śląskim (53% ogółu bibliotek i filii w województwie), najmniej w województwie opolskim (10% bibliotek i filii w województwie). W gminach wiejskich najwięcej bibliotek zlokalizowanych było w województwie lubelskim (ponad 70% bibliotek w województwie w roku 2001), najmniej natomiast w województwie śląskim (34,2% ogółu bibliotek i filii w województwie).

Ponad połowę wszystkich placówek bibliotecznych stanowią filie bibliotek, blisko 1/4 biblioteki publiczne, 1/5 – punkty biblioteczne i niewiele ponad 1% – zakładowe biblioteki beletrystyczne (rysunek 2).

9167 9046 8915 8849 Liczba bibliotek

%


12

Rysunek 2. Placówki biblioteczne według rodzaju w latach 1998–2002

0

2000

4000

6000

8000

biblioteki filie punkty biblioteczne zakładowe bibliotekibeletrystyczne

1998 1999 2000 2001 2002

Źródło: Kultura w 1998 r., w 1999 r., w 2000 r., w 2001r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.

W latach 1998–2002 obserwuje się we wszystkich województwach niewielki

spadek liczby bibliotek i filii w stosunku do roku poprzedniego (rzędu 0,5%). Największy spadek zaobserwowano w województwach: świętokrzyskim, zachodnio-pomorskim, warmińsko-mazurskim oraz pomorskim. W roku 2002 najwięcej bibliotek i filii było w województwie mazowieckim i śląskim, najmniej w podlaskim i lubuskim. Tendencja ta utrzymuje się od roku 1998.


13

Tablica 1. Biblioteki i filie w latach 1998-2002 (dynamika zmian według województw)

Lata Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100

1998 1999 2000 2001 2002 Nr Wyszczególnienie

W liczbach 1999 2000 2001 2002 1 Mazowieckie 1 104 1 086 1 067 1 060 1044 98,37 98,25 99,34 98,4 2 Śląskie 880 875 858 851 845 99,43 98,06 99,18 99,2 3 Małopolskie 795 789 778 775 771 99,25 98,61 99,61 99,4 4 Wielkopolskie 784 759 761 755 754 96,81 100,26 99,21 99,8 5 Podkarpackie 729 720 715 713 709 98,77 99,31 99,72 99,4 6 Dolnośląskie 701 699 683 687 684 99,71 97,71 100,59 99,5 7 Lubelskie 665 654 642 637 634 98,35 98,17 99,22 99,5 8 Łódzkie 616 609 596 590 586 98,86 97,87 98,99 99,3 9 Kujawsko-pomorskie 495 491 481 478 477 99,19 97,96 99,38 99,7

10 Zachodniopomorskie 413 405 397 390 388 98,06 98,02 98,24 99,4 11 Pomorskie 380 379 374 375 368 99,74 98,68 100,27 98,6 12 Warmińsko-mazurskie 384 377 367 363 358 98,18 97,35 98,91 98,6 13 Opolskie 343 338 337 332 329 98,54 99,70 98,52 99,0 14 Świętokrzyskie 329 319 318 307 304 96,96 99,69 96,54 98,3 15 Lubuskie 274 276 274 273 271 100,73 99,28 99,64 99,2 16 Podlaskie 275 270 267 263 261 98,18 98,89 98,50 99,2


Rysunek 3. Biblioteki i filie w latach 1998-2002 (według województw)

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

województwa

1998 1999 2000 2001 2002


14

Liczba ludności na 1 bibliotekę publiczną z roku na rok systematycznie wzrastała (średnio o 100 osób na rok). W roku 2002 wynosiła w Polsce 3553. Największy wzrost (o blisko 5%) odnotowano w roku 1999 w stosunku do roku 1998. W roku 2000 liczba ludności na 1 bibliotekę publiczną wzrosła o 4,7%, a w roku 2001 o 3,2%, zaś w 2002 r. o 1,2 % w stosunku do roku poprzedniego.

Tablica 2. Liczba ludności na 1 bibliotekę publiczną w latach 1998-2002

Lata Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100

1998 1999 2000 2001 2002 Wyszczególnienie

W liczbach 1999 2000 2001 2002 Polska 3093 3244 3398 3508 3553 104,88 104,75 103,24 101,2 Śląskie 5134 5165 5292 5326 5257 100,60 102,46 100,64 98,70 Pomorskie 3967 4136 4310 4499 4656 104,26 104,21 104,39 103,48 Mazowieckie 3211 3465 3595 3718 3915 107,91 103,75 103,42 105,29 Łódzkie 3477 3633 3798 3861 3874 104,49 104,54 101,66 100,33 Małopolskie 3428 3573 3721 3791 3849 104,23 104,14 101,88 101,53 Świętokrzyskie 3316 3556 3758 3893 3880 107,24 105,68 103,59 99,62 Dolnośląskie 3123 3223 3421 3482 3442 103,20 106,14 101,78 98,85 Podlaskie 2708 2877 3139 3262 3345 106,24 109,11 103,92 102,54 Zachodniopomorskie 2334 2515 2761 3165 3316 107,75 109,78 114,63 104,77 Kujawsko-pomorskie 2785 2850 2983 3077 3126 102,33 104,67 103,15 101,59 Wielkopolskie 2622 2808 2938 3049 3098 107,09 104,63 103,78 101,60 Opolskie 3069 3092 3135 3141 3075 100,75 101,39 100,19 97,89 Lubuskie 2675 2645 2674 2725 2747 98,88 101,10 101,91 100,80 Podkarpackie 2643 2705 2712 2786 2777 102,35 100,26 102,73 100,32 Lubelskie 2367 2492 2673 2757 2770 105,28 107,26 103,14 100,47 Warmińsko-mazurskie 2287 2501 2745 2836 2834 109,36 109,76 103,32 99,92

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 1998 r., w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.

Największy wzrost liczby ludności na 1 bibliotekę publiczną w roku 1999

w stosunku do roku poprzedniego zanotowano w województwie warmińsko–mazurskim (blisko 10%). Liczba ludności na 1 bibliotekę zmniejszyła się w tym roku jedynie w województwie lubuskim (o ok. 2%). W roku 2000 w stosunku do roku poprzedniego największy wzrost liczby ludności na 1 bibliotekę publiczną zanotowano w województwie warmińsko–mazurskim oraz podlaskim (blisko 10%). W roku 2001 obserwowane wzrosty liczby ludności na 1 bibliotekę w stosunku do roku 2000 we wszystkich województwach nie były już tak duże, wyjątek stanowi województwo zachodniopomorskie, w którym wzrost ten wyniósł blisko 15%. W roku 2002 największy wzrost zanotowano ponownie w województwie zachodniopomorskim, zaś największy spadek w województwie opolskim.

W latach 1998-2001 nie obserwuje się istotnych zmian w wielkości powierzchni

pomieszczeń bibliotecznych w Polsce. Nieznaczny wzrost powierzchni bibliotek w stosunku do roku poprzedniego odnotowano w 2000 roku w województwie śląskim (5%) oraz w województwie pomorskim (2,5%).


15

Tablica 3. Powierzchnia pomieszczeń bibliotecznych w m2

Biblioteki publiczne a) Zakładowe biblioteki beletrystyczne Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 1999 2000 2001 2002

Polska 910236 911001 912241 916312 9976 7021 5981 5374 Śląskie 116058 122480 122204 123889 2474 1640 1051 963 Mazowieckie 100861 99677 99672 100143 213 213 213 162 Dolnośląskie 79896 78683 78808 80262 200 200 200 200 Wielkopolskie 78491 79048 79233 79817 180 119 124 163 Zachodniopomorskie 65983 66369 65880 64791 507 452 440 420 Małopolskie 64424 64231 64585 64457 1334 868 873 858 Podkarpackie 56218 55273 54423 55612 520 452 300 - Łódzkie 55882 55315 58054 57325 1315 1001 869 739 Lubelskie 48588 48578 48720 48908 1039 967 763 734 Kujawsko-pomorskie 46515 46319 46210 46498 359 359 361 388 Warmińsko-mazurskie 39861 39565 39762 39679 - - . - Pomorskie 39684 40637 39068 39322 201 - . - Lubuskie 32227 32345 32417 32115 124 - . - Opolskie 30821 28747 30005 30014 459 416 321 321 Świętokrzyskie 28846 28542 27363 27478 264 318 244 248 Podlaskie 25881 25192 25837 26002 387 316 222 178

a) Biblioteki, filie i punkty biblioteczne.

Źródło: Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.

Z analizy dynamiki zmian liczby oraz powierzchni bibliotek i filii

w poszczególnych województwach wynika, iż w roku 2002 pomimo spadku liczby bibliotek i filii nastąpiło zwiększenie ich powierzchni w województwach: dolnośląskim (o blisko 1,8%), kujawsko–pomorskim, lubelskim, mazowieckim, podkarpackim, podlaskim, pomorskim, świętokrzyskim (jednak wzrost nie przekraczał 1%). Przeciwne zjawisko wystąpiło w tym samym roku w województwie śląskim, w którym przy utrzymującej się liczbie bibliotek zmniejszono ich powierzchnię o 1,4% oraz łódzkim (1,3 %).

Średnia wielkość powierzchni przypadająca na 1 bibliotekę publiczną

w Polsce w roku 2002 to 104 m2. Średnio na 1 bibliotekę publiczną najwięcej m2 przypada w województwie zachodniopomorskim (167 m2) oraz śląskim (147 m2). Najmniejszą powierzchnię (średnio na 1 bibliotekę publiczną) obserwuje się w województwach: lubelskim i podkarpackim (po ok. 77–78 m2).

W latach 1999–2002 znacząco zmniejszyła się powierzchnia zakładowych

bibliotek beletrystycznych w Polsce. W roku 2000 zanotowano spadek w stosunku do roku poprzedniego o 30%, w roku 2001 o 15%, zaś w 2002 r. o 9,5%. Największy spadek zaobserwowano w województwach: mazowieckim, małopolskim, podlaskim i śląskim.


16

2.2. Zatrudnienie w bibliotekach

Liczba pracowników zatrudnionych w bibliotekach w Polsce nie zmieniała się istotnie na przestrzeni lat 1998–2002. W roku 2001 w bibliotekach zatrudnionych było 17566 osób. Odnotowuje się zaledwie 0,7% spadku zatrudnienia w skali roku.

Prawie połowa pracowników bibliotek zatrudnionych jest w placówkach

zlokalizowanych w gminach miejskich, co trzeci w bibliotekach zlokalizowanych w gminach wiejskich, a co piąty w bibliotekach zlokalizowanych w gminach miejsko-wiejskich.

Rysunek 4. Pracownicy bibliotek w latach 1998–2002

48,0 46,4 48,2 48,5

22,4 22,3 22,8 22,7

29,5 31,3 29,0 28,7

0

20

40

60

80

100

1998 1999 2000 2001



Pracownicy pełnozatrudnieni stanowią ponad 3/4 ogółu pracowników

zatrudnionych w bibliotekach. Na przestrzeni lat 1998–2001 obserwuje się nieznaczny spadek liczby pełnozatrudnionych (z 12 961 osób w 1998 roku do 12 774 osób w 2001 roku). Spośród pełnozatrudnionych, blisko co czwarty (w 2002 roku) posiadał wykształcenie wyższe bibliotekarskie. Udział pracowników z wykształceniem wyższym bibliotekarskim w ogólnej liczbie pełnozatrudnionych stopniowo wzrastał z roku na rok (z 18% w 1998 r. do 25,9% w 2002 r.).

17 946 18 089 17 618 17 566 Liczba pracowników

%


17

Rysunek 5. Pracownicy pełnozatrudnieni w bibliotekach w latach 1998–2002

2 265 2 456 2 735 2 985 32880

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

1998 1999 2000 2001 2002

w tym z wykształceniem wyższym bibliotekarskim ogółem pełnozatrudnieni

Źródło: Kultura w 1998 r., w 1999 r., w 2000 r., w 2001r., w 2002 r., Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.

Najwyższe zatrudnienie na pełnym etacie w bibliotekach odnotowuje się

w województwie mazowieckim, śląskim, dolnośląskim i wielkopolskim (powyżej 1000 zatrudnionych). Najmniej pracowników na pełnym etacie zatrudnionych jest w województwach opolskim i lubuskim. W większości województw obserwuje się nieznaczny spadek zatrudnienia, zarówno w roku 2001, jak i 2002 (w stosunku do roku poprzedniego). Jedynie w województwie śląskim w roku 2000 odnotowano 3,5% wzrost zatrudnienia w porównaniu z rokiem poprzednim.

W roku 2001 (w stosunku do poprzedniego) najwyższy spadek zatrudnienia

zanotowano w województwie podkarpackim, a w 2002 w województwach dolnośląskim i kujawsko-pomorskim.

Najwyższy udział pracowników bibliotek publicznych z wykształceniem

wyższym bibliotekarskim w pełnozatrudnionych ogółem obserwuje się w województwie świętokrzyskim. W bibliotekach województwa świętokrzyskiego co trzecia zatrudniona na pełny etat osoba legitymuje się wykształceniem wyższym bibliotekarskim. Odsetek pracowników z wykształceniem wyższym bibliotekarskim (11,5% w 1999 r., 17,2% w 2000 r., 17,6% w 2001r., 20,9% w 2002 r.) kształtuje się na najniższym poziomie w województwie podlaskim.

12 961 12 761 12 763 12 774


18

Tablica 4. Pracownicy pełnozatrudnieni w bibliotekach publicznych a) w latach 1999–2002

W tym z wyższym bibliotekarskim Ogółem

1999 2002 2001 2002 Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 l.b % l.b % l.b % l.b. %

Polska 12669 12701 12726 12685 2446 19,3 2730 21,5 2980 23,4 3288 25,9 Mazowieckie 1691 1705 1735 1740 280 16,6 359 21,1 408 23,5 476 27,3 Śląskie 1512 1632 1639 1651 271 17,9 319 19,5 358 21,8 368 22,2 Dolnośląskie 1149 1111 1104 1083 218 19,0 233 21,0 250 22,6 292 26,9 Wielkopolskie 1063 1070 1099 1060 199 18,7 195 18,2 229 20,8 246 23,2 Małopolskie 910 890 908 899 238 26,2 249 28,0 262 28,9 282 31,3 Łódzkie 882 880 889 892 179 20,3 191 21,7 219 24,6 238 26,6 Lubelskie 767 796 792 806 147 19,2 173 21,7 168 21,2 202 25,1 Podkarpackie 716 704 676 701 114 15,9 124 17,6 122 18,0 141 20,1 Zachodniopomorskie 647 650 651 663 117 18,1 126 19,4 131 20,1 168 25,3 Pomorskie 647 637 643 645 133 20,6 148 23,2 165 25,7 159 24,6 Kujawsko-pomorskie 635 617 619 599 120 18,9 139 22,5 166 26,8 175 29,2 Warmińsko-mazurskie 532 514 505 498 106 19,9 121 23,5 137 27,1 149 29,1 Podlaskie 442 431 427 421 51 11,5 74 17,2 75 17,6 88 20,9 Świętokrzyskie 423 412 397 388 128 30,3 124 30,1 133 33,5 138 35,5 Lubuskie 344 346 339 341 80 23,3 85 24,6 88 26,0 88 25,8 Opolskie 309 306 303 298 65 21,0 70 22,9 69 22,8 72 24,1

a) Bez punktów bibliotecznych. Źródło: Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.

2.3. Księgozbiór i czytelnicy

Księgozbiór bibliotek w Polsce w latach 1998–2002 kształtował się na

poziomie 135 milionów woluminów. Zmiany w poszczególnych latach są niewielkie (w granicach ok. 1%). Ponad 40% woluminów tworzących księgozbiór bibliotek w Polsce znajduje się w bibliotekach zlokalizowanych w gminach miejskich. Co trzecia pozycja księgozbioru znajduje się w bibliotece zlokalizowanej w gminach miejskich, a co czwarta w bibliotekach zlokalizowanych w gminach miejsko-wiejskich .

W roku 2001 w gminach miejskich największy księgozbiór zgromadziły

biblioteki w województwie śląskim (72% księgozbioru w województwie) i pomorskim (54% księgozbioru w województwie), najmniej w województwie opolskim (20% księgozbioru w województwie). W gminach wiejskich największy księgozbiór posiadały biblioteki w województwie lubelskim (ponad 55% księgozbioru w województwie w roku 2001), najmniej natomiast w województwie śląskim (19% księgozbioru w województwie).


19

Rysunek 6. Pracownicy bibliotek publicznych z wykształceniem wyższym bibliotekarskim

w latach 1999–2002 (w % ogółu pełnozatrudnionych)

24,1

25,8

35,5

20,9

29,1

29,2

24,6

25,3

20,1

25,1

26,6

31,3

23,3

26,9

22,2

27,3

0 10 20 30 40 50

opolskie

lubuskie

świętokrzyskie

podlaskie

warmińsko-mazurskie

kujawsko-pomorskie

pomorskie

zachodniopomorskie

podkarpackie

lubelskie

łódzkie

małopolskie

wielkopolskie

dolnośląskie

śląskie

mazowieckie

1999 2000 2001 2002

Źródło: Dane z tablicy 4.

Rysunek 7. Księgozbiór bibliotek w latach 1998-2001

43,4 43,9 43,7

23,7 23,6 23,5 23,5

33,0 32,9 32,6 32,8

43,3

0

20

40

60

80

100

1998 1999 2000 2001



135 629 723 135 378 773 135 764 885 135 245 841 Liczba woluminów

%


20

Najliczniejszy księgozbiór posiadają biblioteki w województwie mazowieckim, śląskim, a także wielkopolskim i dolnośląskim. W roku 1999 w stosunku do roku 1998 zdecydowana większość województw odnotowała niewielki spadek liczby woluminów w swoich księgozbiorach. W roku 2000 (w porównaniu z rokiem 1999) zanotowano wzrost liczby woluminów w księgozbiorach województwa śląskiego (o 7,8%) oraz podlaskiego (o 1,1%). W latach 2001 i 2002 również obserwowano niewielki spadek liczby woluminów w bibliotekach prawie wszystkich województw).

Tablica 5. Księgozbiór w woluminach w latach 1998–2002 według województw

Lata

1998 1999 2000 2001 2002 Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 l.d

z

W liczbach 1999 2000 2001 2002

1. Mazowieckie 16 156 742 16 431 102 16 204 115 16 437 669 16 210 488 101,70 98,62 101,44 98,60

2. Śląskie 15 593 293 15 612 768 16 827 119 16 733 793 16 744 010 100,12 107,78 99,45 100,06

3. Wielkopolskie 12 104 987 11 999 809 11 857 065 11 803 494 11 841 827 99,13 98,81 99,55 100,32

4. Dolnośląskie 10 965 189 10 931 778 10 902 659 10 982 871 10 838 787 99,70 99,73 100,74 98,68

5. Małopolskie 10 681 499 10 705 676 10 685 353 10 602 534 10 574 128 100,23 99,81 99,22 99,73

6. Łódzkie 9 074 773 9 051 489 9 032 522 8 979 394 8 935 550 99,74 99,79 99,41 99,51

7. Podkarpackie 8 852 045 8 819 739 8 814 758 8 706 533 8 802 943 99,64 99,94 98,77 101,10

8. Kujawsko-

-pomorskie 7 743 071 7 702 821 7 690 707 7 667 800 7 689 757 99,48 99,84 99,70 100,28

9. Lubelskie 7 737 169 7 604 577 7 510 339 7 379 696 7 264 438 98,29 98,76 98,26 98,43

10. Zachodniopomor-

skie 7 329 453 7 273 882 7 201 761 7 102 308 7 071 072 99,24 99,01 98,62 99,56

11. Pomorskie 6 592 416 6 514 141 6 479 155 6 473 361 6 344 346 98,81 99,46 99,91 98,00

12. Warmińsko-

-mazurskie 5 570 483 5 571 867 5 499 097 5 466 130 5 471 028 100,02 98,69 99,40 100,08

13. Świętokrzyskie 4 525 847 4 486 156 4 483 556 4 406 870 4 393 989 99,12 99,94 98,29 99.7

14. Opolskie 4 432 452 4 423 082 4 309 571 4 234 867 4 220 176 99,79 97,43 98,27 99,6

15. Podlaskie 4 220 881 4 243 893 4 291 270 4 307 377 4 318 726 100,55 101,12 100,38 100,26

16. Lubuskie 4 049 423 4 005 993 3 975 838 3 961 144 3 906 103 98,93 99,25 99,63 98,61



21

Rysunek 8. Księgozbiór w woluminach w latach 1998–2002 według województw

0

3 000 000

6 000 000

9 000 000

12 000 000

15 000 000

18 000 000

Śląsk

ie

Mazow

ieckie

Wielko

polsk

ie

Dolnoś

ląskie

Małopo

lskie

Łódz

kie

Podka

rpack

ie

Kujawsk

o-pom

orskie

Lube

lskie

Zacho

dniop

omors

kie

Pomors

kie

Warmińs

ko-m

azurs

kie

Święt

okrzy

skie

Podlas

kie

Opolsk

ie

Lubu

skie

1998 1999 2000

2001 2002

Źródło: Dane z tablicy 5.

Tablica 6. Księgozbiór w woluminach w latach 1999–2002 na 1000 ludności

Lata Wskaźniki dynamiki 1999 2000 2001 2002 Rok poprzedni = 100

W liczbach 2000 2001 2002 Polska 3502 3513 3501 3513 100,31 99,66 100,3

Podkarpackie 4149 4141 4085 4182 99,81 98,65 102,3

Zachodniopomorskie 4198 4154 4095 4165 98,95 98,58 101,7

Opolskie 4064 3973 3919 3978 97,76 98,64 101,5

Lubuskie 3914 3883 3866 3874 99,21 99,56 100,2

Warmińsko-mazurskie 3802 3745 3720 3830 98,50 99,33 102,9

Dolnośląskie 3671 3668 3698 3731 99,92 100,82 100,8

Kujawsko-pomorskie 3667 3663 3648 3716 99,89 99,59 101,8

Podlaskie 3471 3514 3531 3576 101,24 100,48 101,2

Śląskie 3209 3471 3464 3539 108,16 99,80 102,1

Wielkopolskie 3576 3528 3507 3529 98,66 99,40 100,6

Łódzkie 3412 3417 3410 3427 100,15 99,80 100,4

Świętokrzyskie 3392 3389 3340 3391 99,91 98,55 101,5

Lubelskie 3403 3365 3313 3307 98,88 98,45 99,8

Małopolskie 3322 3304 3271 3266 99,46 99,00 99,8

Mazowieckie 3241 3195 3236 3161 98,58 101,28 97,6

Pomorskie 2971 2947 2937 2905 99,19 99,66 98,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.


22

W Polsce na 1000 ludności przypadało w 2000 roku 3501 woluminów. Liczba ta

nieznacznie zmniejszyła się w roku 2001, po czym wzrosła w 2002 r. Największy księgozbiór w przeliczeniu na 1000 ludności posiadają biblioteki województw: zachodniopomorskiego, podkarpackiego i opolskiego, a najmniejszy pomorskiego, śląskiego i lubelskiego Najwyższy wzrost liczby woluminów na 1000 ludności odnotowano w województwie śląskim w roku 2000 (ponad 8%). W latach 2001 i 2002 w porównaniu z rokiem 2000 liczba woluminów w księgozbiorach prawie wszystkich województw uległa niewielkiemu zmniejszeniu (o ok. 1%).

Liczba czytelników korzystających z bibliotek w Polsce w roku 2002

kształtowała się na poziomie 7,5 mln osób. W latach 1998–2002 liczba czytelników nieznacznie wzrastała. W roku 2002 zanotowano wzrost liczby czytelników o 1,9% w stosunku do roku 1998. Najwięcej czytelników zarejestrowanych było w województwie śląskim, najmniej w województwie opolskim. Ponad połowę czytelników stanowili korzystający z bibliotek zlokalizowanych w gminach miejskich, 1/5 korzystający z bibliotek zlokalizowanych w gminach wiejskich i niemal tyle samo korzystający z bibliotek w gminach miejsko-wiejskich (por. rysunek 9).

Rysunek 9. Czytelnicy bibliotek w ciągu roku w latach 1998-2001


W roku 2001 w gminach miejskich największą liczbę czytelników bibliotek i filii

zarejestrowano w województwie śląskim (81% czytelników w województwie) i pomorskim (67% czytelników w województwie), najmniej w województwie opolskim (27% czytelników w województwie). W gminach wiejskich największą liczbę czytelników zarejestrowały biblioteki w województwie lubelskim (ponad 35% czytelników w województwie w roku 2001), najmniej natomiast w województwie śląskim (11% czytelników w województwie). Ponad 95% czytelników zarejestrowanych w Polsce stanowią czytelnicy bibliotek publicznych. Niewielki odsetek ogółu czytelników stanowią czytelnicy zarejestrowani w punktach bibliotecznych oraz zakładowych bibliotekach beletrystycznych.

57,5 57,8 58,2 58,3

21,2 21,2 21,1 21,1

21,3 21,0 20,7 20,6

0

20

40

60

80

100

1998 1999 2000 2001


7 331 957 Liczba

czytelników

%

7 314 093 7 391 555 7 436 218


23

Tablica 7. Czytelnicy zarejestrowani w latach 1998–2002

1998 1999 2000 2001 2002 Wyszczególnienie l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b %

Ogółem 7630857 100,0 7605414 100,0 7624250 100,0 7630132 100,0 7689368 100,00 w tym: Biblioteki publiczne 7314093 95,8 7331975 96,4 7391555 96,9 7436218 97,5 7508579 97,6 Zakładowe biblioteki beletrystyczne

75935 1,0 60413 0,8 53600 0,7 38871 0,5 39916 0,6

Punkty biblioteczne 240829 3,2 213026 2,8 179095 2,3 155043 2,0 140873 1,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 1998 r., w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.

Co trzeci zarejestrowany czytelnik bibliotek publicznych w Polsce to osoba

w wieku do 15 lat, co czwarty – w wieku od 16 do 19 lat. Średnio co szósty czytelnik jest w wieku od 20 do 24 lat. Pozostała 1/4 czytelników to osoby w wieku od 25 do 60 lat.

W latach 1998-2001 obserwuje się spadek udziału młodych (do 19 lat)

czytelników oraz wzrost udziału starszych (powyżej 20 lat) czytelników w strukturze wiekowej wszystkich zarejestrowanych czytelników w bibliotekach publicznych w Polsce.


24

Rysunek 10. Czytelnicy zarejestrowani w bibliotekach publicznych

w latach 1998–2002 według wieku (w %)

32,9 32,6 31,8 30,6 30,2

22,6 22,3 22,2 21,2 20,1

14,9 15,8 16,3 17,3 17,7

16,8 17,0 17,4 18,2 19,0

8,4 8,1 8,2 8,4 8,7

0

20

40

60

80

100

1998 1999 2000 2001 2002

do 15 lat 16-19 lat 20-24 lata 25-44 lata 45-60 lat

Źródło: Kultura w 1998 r., w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.

Tablica 8. Czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności w latach 1999-2002

Czytelnicy na 1000 ludności Wyszczególnienie 1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r.

Polska 190 191 192 196 Śląskie 207 216 220 229 Dolnośląskie 222 221 221 225 Małopolskie 195 201 206 213 Lubuskie 202 203 202 209 Lubelskie 202 200 203 208 Zachodniopomorskie 207 202 199 202 Podkarpackie 200 197 191 201 Warmińsko-mazurskie 204 205 201 196 Wielkopolskie 186 188 187 190 Łódzkie 180 182 180 184 Kujawsko-pomorskie 175 173 177 182 Pomorskie 173 173 172 175 Mazowieckie 165 166 174 173 Opolskie 175 176 170 171 Świętokrzyskie 165 167 166 171 Podlaskie 162 164 162 164 Źródło: Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.

Liczba czytelników bibliotek publicznych w Polsce w latach 1999–2002

kształtowała się na poziomie 190–196 osób na 1000 ludności. Najwięcej czytelników


25

bibliotek publicznych na 1000 ludności przypada w województwach dolnośląskim i śląskim.

Na przestrzeni analizowanych lat największy wzrost liczby czytelników bibliotek

publicznych na 1000 ludności odnotowano w województwach: śląskim, małopolskim i mazowieckim, największy spadek liczby czytelników na 1000 mieszkańców w województwach podkarpackim i zachodniopomorskim. Obserwowane zmiany zarówno w całym kraju, jak i w poszczególnych województwach są niewielkie. Liczba wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz w Polsce sięga średnio 146 mln rocznie. W latach 1998–2001 obserwowano spadek liczby wypożyczeń na zewnątrz z poziomu 152 mln w roku 1998 do 146 mln w roku 2001, tj. o około 4%.

Ponad połowa wypożyczeń księgozbioru w Polsce przypada na wypożyczenia

w gminach miejskich, 1/4 na wypożyczenia w gminach wiejskich i niemal tyle samo w gminach miejsko-wiejskich. Największą liczbę wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz zanotowano w województwie śląskim, najmniejszą w województwie opolskim.

Najwięcej wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz zarejestrowano w bibliotekach

województwa śląskiego, najmniej – województwa opolskiego. W latach 2000–2001 obserwuje się wzrost liczby wypożyczeń jedynie w województwach śląskim i małopolskim.

Rysunek 11. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz w latach 1998–2001

56,1 56,0 56,2 56,2

22,3 22,3 22,3 22,4

21,7 21,7 21,6 21,4

0

20

40

60

80

100

1998 1999 2000 2001


Źródło: Opracowanie własne na podstawie (T.86).

Największy wzrost liczby wypożyczeń w roku 2002 w porównaniu do roku

poprzedniego zanotowano w województwie podkarpackim, natomiast największy spadek w roku 1999 (w stosunku do 1998 r.) w województwie warmińsko-mazurskim.

W roku 2001 w gminach miejskich największą liczbę wypożyczeń księgozbioru

zaobserwowano w województwie śląskim (80% wypożyczeń księgozbioru), pomorskim (65%) i lubelskim (65%), najmniej w województwie opolskim (30%). W gminach

152 067 226 148 831 528 147 232 456 146 176 930 Liczba wypożyczeń

%


26

wiejskich największą liczbę wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz zarejestrowały biblioteki w województwie lubelskim (ponad 38% wypożyczeń księgozbioru w województwie w roku 2001), najmniej natomiast w województwie śląskim (12%)

Tablica 9. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz w latach 1998–2002 według województw

Lata 1998 1999 2000 2001 2002

Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

W liczbach 1999 2000 2001 2002 Śląskie 21866429 21556659 21808036 22068780 22856427 98,58 101,17 101,20 103,56Mazowieckie 17645529 17069874 16676647 16385047 16569283 96,74 97,70 98,25 101,12Dolnośląskie 14878622 14383898 13948548 13905378 13951572 96,67 96,97 99,69 100,33Wielkopolskie 13574552 13322249 13170200 13188240 13376148 98,14 98,86 100,14 101,42Małopolskie 12593951 12507054 12653830 12832732 13004117 99,31 101,17 101,41 101,33Łódzkie 9197156 9321746 9319663 9019049 9236102 101,35 99,98 96,77 102,40Lubelskie 8737602 8605320 8387209 8408781 8682608 98,49 97,47 100,26 103,25Podkarpackie 8337705 8169306 8011045 7800496 8151714 97,98 98,06 97,37 104,50Pomorskie 8317160 8148605 7948164 7800777 7819104 97,97 97,54 98,15 100,23Kujawsko- -pomorskie 7648507 7408061 7290594 7250311 7344432 96,86 98,41 99,45 101,29

Zachodniopomor-skie 7205853 6771251 6662386 6648531 6721734 93,97 98,39 99,79 101,10

Warmińsko- -mazurskie 5812206 5605045 5545807 5288025 5203996 96,44 98,94 95,35 98,41

Podlaskie 4345712 4129493 4017202 3875468 3916378 95,02 97,28 96,47 101,05Lubuskie 4316152 4300477 4183917 4283957 4359492 99,64 97,29 102,39 101,76Świętokrzyskie 4100787 4075286 4155257 4081544 4128488 99,38 101,96 98,23 101,15Opolskie 3449950 3457204 3453951 3339814 3385036 100,21 99,91 96,70 101,35


W gminach miejskich w roku 2001 zaobserwowano przewagę liczby wypożyczeń

księgozbioru na zewnątrz nad liczbą woluminów w księgozbiorach bibliotek. Zdecydowanie więcej wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz niż liczby woluminów występuje we wszystkich województwach, z wyjątkiem województwa zachodnio-pomorskiego. Zjawisko odmienne zaobserwowano w gminach wiejskich, w których liczba wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz jest niższa niż liczba dostępnych w bibliotekach woluminów. Sytuacja taka miała miejsce w roku 2001 we wszystkich województwach.

W latach 1998-2001 obserwuje się wzrost liczby udostępnień księgozbioru na

miejscu. Liczba udostępnień wzrosła w roku 2001 w porównaniu z rokiem 1998 o blisko 15%. Najwięcej udostępnień księgozbioru na miejscu zarejestrowano w województwie śląskim, najmniej w województwie podlaskim.


27

Rysunek 12. Udostępnienia księgozbioru na miejscu w bibliotekach publicznych

w latach 1998–2001 (w mln woluminów)

35,05 37,19 39,11 40,22 40,92

05

1015202530354045

1998 1999 2000 2001 2002

Źródło: Kultura w 1998 r., w 1999 r, w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.

Zdecydowaną większość wypożyczeń na zewnątrz (ponad 95%) stanowią wypożyczenia książek. W latach 1998–2002 obserwuje się niewielki spadek liczby wypożyczeń książek przy jednoczesnym wzroście wypożyczeń zbiorów specjalnych (audiowizualnych i dokumentów elektronicznych). Udostępnienia na miejscu książek stanowią ponad 45% ogółu udostępnień i z roku na rok obserwuje się ich niewielki wzrost, przy spadku proporcji liczby wypożyczanych na zewnątrz książek do ogólnej liczby wypożyczeń.

Rysunek 13. Wypożyczenia książek na zewnątrz i udostępnienia na miejscu

w latach 1998–2002 (w % ogółu wypożyczeń i udostępnień)

96,3 96,1 95,9 95,8 95,7

46,6 46,7 47,8 48,1 48,3

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

1998 1999 2000 2001 2002

wypożyczenia na zewnątrz udostępnienia na miejscu


W latach 1998–2001 w Polsce na 1 czytelnika przypadało średnio 20 wypożyczeń

księgozbioru bibliotek publicznych rocznie. Najwięcej (ponad 21 razy) w ciągu roku


28

wypożyczeń dokonywał czytelnik województwa dolnośląskiego, nieco mniej – czytelnik województwa pomorskiego i wielkopolskiego, najmniej – czytelnik w województwie opolskim.

Tablica 10. Wypożyczenia księgozbioru w bibliotekach publicznych na zewnątrz

na 1 czytelnika w latach 1998–2002

Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 Polska 20,3 19,9 19,7 19,8 Dolnośląskie 21,8 21,2 21,2 21,3 Śląskie 21,3 20,8 20,7 21,1 Wielkopolskie 21,4 20,9 20,9 21,0 Lubuskie 20,8 20,2 20,8 20,7 Pomorskie 21,5 21,0 20,6 20,5 Podlaskie 20,8 20,1 19,6 19,8 Zachodniopomorskie 18,9 19,0 19,2 19,6 Kujawsko-pomorskie 20,1 20,0 19,5 19,5 Podkarpackie 19,2 19,1 19,2 19,3 Łódzkie 19,5 19,3 19,0 19,2 Lubelskie 19,0 18,7 18,6 19,0 Małopolskie 19,9 19,5 19,2 18,9 Opolskie 18,4 18,1 18,2 18,7 Mazowieckie 20,4 19,8 18,6 18,6 Warmińsko-mazurskie 18,8 18,5 18,0 18,6 Świętokrzyskie 18,6 18,8 18,6 18,6


W roku 2002 najwięcej bibliotek o największej powierzchni i księgozbiorze

znajdowało się w województwach śląskim i mazowieckim. W województwach tych zarejestrowano również najwyższą liczbę czytelników, najwięcej wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz i udostępnień na miejscu, ale jednocześnie najmniejszy księgozbiór na 1000 ludności.

W województwie śląskim obserwowano również w roku 2002 najwyższy

wskaźnik ludności na 1 bibliotekę publiczną. Najwięcej zatrudnionych w bibliotekach publicznych zarejestrowano w roku 2002 w województwach śląskim i mazowieckim, najwyższy udział pracowników z wykształceniem wyższym bibliotekarskim odnotowano w województwach świętokrzyskim i małopolskim.

Najliczniejszy księgozbiór przypadający na 1000 ludności posiadają biblioteki

w województwach zachodniopomorskim i podkarpackim. Najwięcej zarejestrowanych czytelników na 1000 ludności w roku 2002 przypadało w województwie dolnośląskim .


29

Rysunek 14. Wybrane wskaźniki stanu bibliotek w Polsce w roku 2002 według województw

Źródło: Kultura w 2002 r., Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego,

Warszawa 2003.

Dla spójności diagnozy przeprowadzona została również analiza przestrzenna

rozkładu bibliotek oraz analiza wybranych aspektów przestrzennych uwarunkowań dostępności usług bibliotecznych.

2.4. Archiwa państwowe Archiwa państwowe sprawują opiekę nad dokumentarną spuścizną polskiego społeczeństwa i państwa. Wypełniają zadania m.in. w zakresie gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania materiałów archiwalnych. Zgromadzone w archiwach dokumenty są skarbnicą zbiorowej pamięci narodu, stanowią zapis przeszłości Państwa Polskiego na przestrzeni ponad 800 lat. Sieć archiwów państwowych podległych Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych obejmuje 3 archiwa centralne w Warszawie (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej) i 29 archiwów o charakterze regionalnym (z siedzibami w: Białymstoku, Bydgoszczy, Częstochowie, Elblągu z siedzibą w Malborku, Gdańsku, Kaliszu, Katowicach,


30

Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Lesznie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Piotrkowie Trybunalskim, Płocku, Poznaniu, Przemyślu, Radomiu, Rzeszowie, Siedlcach, Suwałkach, Szczecinie, Toruniu, Wrocławiu, Zamościu, Zielonej Górze z siedzibą w Starym Kisielinie). Posiadają one 56 oddziałów zamiejscowych i 4 ekspozytury. Zwiększające się systematycznie zainteresowanie obywateli zasobem archiwalnym wpłynęło na zmianę podejścia samych archiwów do pełnionych przez nie funkcji. Niezbędne okazało się wprowadzenie nowych form zarządzania zasobami i udzielania informacji o zasobie archiwalnym. Od kilku lat korzysta się przy opracowaniu zasobu archiwalnego z technologii informatycznych. Powstają bazy danych stanowiące ułatwienie w pracy tak dla archiwistów jak i dla osób korzystających z archiwów. We współpracy międzynarodowej rejestrowane są archiwalia dotyczące wybranych aspektów dziejów Polski (np. ruchów niepodległościowych) oraz publikacje źródłowe obejmujące "białe plamy" w historii Rzeczypospolitej. Dzięki współdziałaniu ze środowiskami polonijnymi pojawiła się szansa odtworzenia mapy rozproszonego po świecie polskiego dziedzictwa archiwalnego. Wydatki państwa na gromadzenie, opracowanie i zabezpieczanie zbiorów archiwalnych powinny systematycznie wzrastać. Zmieniające się oczekiwania korzystających z zasobu archiwalnego zmuszają archiwa do wprowadzania nowoczesnej technologii informatycznej. Stan zachowania historycznej części zasobu archiwalnego wymaga szerokiego zakresu działań konserwatorskich, w tym przeciwdziałania skutkom kwaśnego papieru. Działania na rzecz wspierania i rozwoju bibliotek zaproponowane w niniejszym Programie odnoszą się także do sieci archiwów.


31

2.5. Analiza zróżnicowania przestrzennego dla bibliotek i czytelnictwa

Analizę zróżnicowania przestrzennego dla bibliotek i czytelnictwa przeprowadzono w oparciu o następujące cechy:

1. Biblioteki i filie, 2. Pracownicy bibliotek, 3. Księgozbiór w woluminach, 4. Czytelnicy w ciągu roku, 5. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz, 6. Punkty biblioteczne w mieście, 7. Punkty biblioteczne na wsi.

W/w cechy dobrze opisują poziom wyposażenia jednostek przestrzennych

w „urządzenia biblioteczne”4 oraz po drugie, są to w zasadzie jedyne informacje dostępne w układzie tych jednostek. Dla zachowania koniecznej porównywalności, każdy z tych wskaźników przeliczony został na jednostkę liczby ludności, powierzchnię oraz liczbę miejscowości w poszczególnych jednostkach terytorialnych, w analizie dysponowano zestawem następujących wskaźników szczegółowych:

1. Biblioteki i filie na 10 tys. mieszkańców, 2. Pracownicy bibliotek na 10 tys. mieszkańców, 3. Księgozbiór w woluminach na mieszkańca, 4. Czytelnicy w ciągu roku na mieszkańca, 5. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz na mieszkańca, 6. Punkty biblioteczne w mieście na 10 tys. mieszkańców, 7. Punkty biblioteczne na wsi na 10 tys. mieszkańców, 8. Biblioteki i filie na 10 km2 powierzchni ogółem, 9. Pracownicy bibliotek na 10 km2 powierzchni ogółem, 10. Księgozbiór w woluminach na 10 km2 powierzchni ogółem, 11. Czytelnicy w ciągu roku na 10 km2 powierzchni ogółem, 12. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz na 10 km2 powierzchni ogółem, 13. Punkty biblioteczne w mieście na 10 km2 powierzchni ogółem, 14. Punkty biblioteczne na wsi na 10 km2 powierzchni ogółem, 15. Biblioteki i filie na miejscowość w jednostce terytorialnej, 16. Pracownicy bibliotek na miejscowość w jednostce terytorialnej, 17. Księgozbiór w woluminach na miejscowość w jednostce terytorialnej, 18. Czytelnicy w ciągu roku na miejscowość w jednostce terytorialnej, 19. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz na miejscowość w jednostce

terytorialnej, 20. Punkty biblioteczne w mieście na miejscowość w jednostce terytorialnej, 21. Punkty biblioteczne na wsi na miejscowość w jednostce terytorialnej.

Z punktu widzenia zakładanych celów analizy są to wskaźniki o różnym poziomie

użyteczności. Najwyższą wartość informacyjną wydają się mieć wskaźniki relatywizujące wartości cech do potencjału demograficznego badanych jednostek terytorialnych. Należy bowiem przyjąć założenie, że poziom wyposażenia w urządzenia

4 Pojecie urządzenia biblioteczne oznacza zbiór rzeczy ruchomych i nieruchomych warunkujących wy-pełnianie celów statutowych bibliotek


32

biblioteczne powinien korelować przede wszystkim z liczbą ludności obsługiwanego terytorium.

Z punktu widzenia dostępności ważne jednak znaczenie ma również obszar obsługi. Dotyczy to w szczególności jednostek wiejskich. Trzeba bowiem zauważyć, że brane pod uwagę jednostki terytorialne istotnie różnią się pod względem swojego obszaru. Urządzenia biblioteczne należą z kolei do grupy instytucji kultury, które powinna cechować najwyższa gęstości przestrzennego występowania. Wreszcie wskaźniki będące przeliczeniem odpowiednich wielkości na liczbę miejscowości. Należy zauważyć, że w odniesieniu do obszarów wiejskich status odrębnej miejscowości posiadają na ogół w naszym kraju jednostki osadnicze cechujące się – obok pewnej wewnętrznej integracji miejscowej społeczności – również odrębnością kompleksu zabudowy mieszkaniowo-gospodarskiej. Kompleks taki, charakteryzujący się mniejszą lub większą zwartością zabudowy, wyposażany powinien być w elementarne usługi.

Wspomniana powyżej zróżnicowana wartość informacyjna wymienionych wskaźników została uwzględniona w przeprowadzanej dalej analizie badanych zjawisk. Przy tej okazji należy jedynie zauważyć, że stosując nieco inny podział grupy wskaźników, wydzielić można podgrupę informującą o urządzeniach bibliotecznych (liczba bibliotek, filii, punktów, pracownicy, księgozbiór), a także podgrupę wskaźników dotyczących czytelnictwa (czytelnicy, wypożyczenia). W świetle celów analizy, druga podgrupa ma charakter pomocniczy. Zdecydowano się ją uwzględnić z uwagi na fakt, iż rozmiary czytelnictwa są pochodną jakości bibliotek, a przede wszystkim atrakcyjności posiadanych przez nie zbiorów książek. Grupa ta zatem, pośrednio przynajmniej, informuje o stronie jakościowej „urządzeń bibliotecznych”.

Przestrzenna dostępność do instytucji i usług kultury rozważana będzie w przekroju jednostek wszystkich czterech szczebli terytorialnych, tj.:

− województw (16 jednostek), − podregionów5 (44 jednostki dla 2001), − powiatów (373 jednostki dla 2001 roku), − gmin (2490 jednostek dla 2001 roku).

Stwarza to pewne utrudnienia przy prezentowaniu wyników analizy, zmuszając

do posługiwania się wnioskami w odniesieniu do grupy najbardziej licznych jednostek. Jako podstawowy okres analizy przyjęto rok 2001, co uzasadniają ograniczenia

dostępności koniecznych danych statystycznych. Okresem porównawczym jest natomiast rok 1999, co nie stanowi zbyt odległej przeszłości, ale sięganie do lat wcześniejszych nie było możliwe z uwagi na zupełnie inną organizację terytorialną kraju. Odwołanie do tych danych pozwala jednak nakreślić spójny obraz sytuacji i zaobserwować wyraziste tendencje. Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, że wraz z pojawiającymi się nowymi tendencjami, niezbędne będzie uzupełnienie analizy o pojawiające się na bieżąco dane. Szczególnie istotne będzie to na etapie przygotowywania dokumentu opisującego rozwiązania szczegółowe dla niniejszego programu. 5 Podział na podregiony funkcjonuje w naszym kraju od paru lat. Jednostki tego poziomu (tzw. NTS-3) nie cechuje żadna odrębność administracyjna (nie posiadają własnych organów władzy publicznej). Mają one charakter planistyczny. Dostosowując podział terytorialny naszego kraju do wymogów unijnej poli-tyki regionalnej zaistniała potrzeba utworzenia odrębnego poziomu jednostek terytorialnych, w ramach których – zgodnie z zasadami Unii Europejskiej – realizowane będą niektóre cele tej polityki. Z punktu widzenia badanych zjawisk ten szczebel jednostek terytorialnych wydaje się istotny.


33

W tablicach 11-14 zamieszczono wyniki wyliczeń dotyczące przestrzennego zróżnicowania „poziomu wyposażenia w urządzenia biblioteczne” w przekroju wszystkich czterech grup jednostek terytorialnych. W sposób graficzny ilustrują to ryciny 1-4. Jako miarę zróżnicowania przyjęto współczynnik zmienności, będący ilorazem średniej arytmetycznej wartości danego wskaźnika do jego odchylenia standardowego.

Tablica 11. Zróżnicowanie międzywojewódzkie mierzone współczynnikiem zmienności

Wyszczegól-nienie Rok Biblioteki

i filie Pracownicy

bibliotek

Księgozbiór w

woluminach

Czytelnicy w roku

Wypożyczenia

księgozbioru

Punkty biblioteczne w mieście

Punkty biblioteczne

na wsi

w wartościach 1999 0,43 0,48 0,46 0,52 0,56 0,79 0,72 bezwzględnych 2001 0,43 0,50 0,48 0,55 0,57 0,86 0,71 w przeliczeniu 1999 0,18 0,09 0,10 0,10 0,12 0,82 0,64 na mieszkańca 2001 0,18 0,08 0,09 0,10 0,13 0,66 0,63 w przeliczeniu 1999 0,48 0,56 0,54 0,68 0,72 0,63 0,48

na powierzchnię 2001 0,48 0,60 0,59 0,72 0,76 0,61 0,48 w przeliczeniu 1999 0,65 0,75 0,74 0,89 0,95 0,69 0,49

na miejscowość 2001 0,65 0,80 0,79 0,94 0,99 0,58 0,50

Źródło: Obliczenia własne.

Tablica 12. Zróżnicowanie międzysubregionalne mierzone współczynnikiem zmienności

(podregiony)

Wyszczegól-nienie Rok Biblioteki

i filie Pracownicy

bibliotek

Księgozbiór w

woluminach

Czytelnicy w roku

Wypożyczenia

księgozbioru


Punkty biblioteczne

na wsi



na miejscowość 2001 2,66 2,70 2,67 2,74 2,72 2,90 0,74



34

Tablica 13. Zróżnicowanie międzypowiatowe mierzone współczynnikiem zmienności

Wyszczegól-nienie Rok Biblioteki i

filie Pracownicy

bibliotek

Księgozbiór w

woluminach

Czytelnicy w roku

Wypożyczenia

księgozbioru


Punkty biblioteczne

na wsi



na miejscowość 2001 2,83 2,97 2,94 2,89 2,98 4,29 5,24


Tablica 14. Zróżnicowanie międzygminne mierzone współczynnikiem zmienności

Wyszczegól-nienie Rok Biblioteki i

filie Pracownicy

bibliotek

Księgozbiór w

woluminach

Czytelnicy w roku

Wypożyczenia

księgozbioru


Punkty biblioteczne

na wsi



na miejscowość 2001 4,66 5,90 5,37 5,35 5,43 11,07 5,52


Ryc. 1 Zróżnicowanie międzywojewódzkie mierzone współczynnikiem zmienności

Wyjaśnienie:

1. Wartości bezwzględne

3. Przeliczenie na powierzchnię

2. Przeliczenie na mieszkańca

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

Biblioteki Pracown. Księgozbiór Czytelnicy Wypożycz. P-ty w m. P-ty wieś

1.

2.

3.

4.


35

4. Przeliczenie na miejscowość

Ryc. 2 Zróżnicowanie międzysubregionalne

00,5

11,5

22,5

33,5

4


1.

2.

3.

4.

Ryc. 3 Zróżnicowanie międzypowiatowe

0

1

2

3

4

5

6


1.

2.

3.

4.

Ryc. 4 Zróżnicowanie międzywojewódzkie


36

0

2

4

6

8

10

12


1.

2.

3.

4.


37

Ryc. 5 Zmiany zróżnicowania międzywojewódzkiego w latach 99–01 (01/99)

0,7

0,8

0,9

1

1,1

1,2

Bibliot Pracowani Księgozb Czyteln Wypożycz P-ty w m. P-ty wieś

1234

Ryc. 6 Zmiany zróżnicowania międzypowiatowego w latach 99–01 (01/99)

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5


1234

Ryc. 7 Zmiany zróżnicowania międzysubregionalnego w latach 99–01 (01/99)

0,7

0,8

0,9

1

1,1

1,2


1234


38

Ryc. 8 Zmiany zróżnicowania międzygminnego w latach 99–01 (01/99)

0,8

0,9

1

1,1

1,2


1234

Uwaga: numery w legendach odpowiadają wskaźnikom wymienionym w ryc. 1

Należy zauważyć, że wartości odpowiednich współczynników zmienności

wyliczane dla poszczególnych cech nie mogą być porównywane między kolejnymi grupami jednostek terytorialnych. Istnieje tu bowiem oczywista statystyczna prawidłowość wskazująca, że im większa liczba jednostek składowych danej całości, tym większe ich zróżnicowanie.

Wartości współczynnika zmienności danej cechy dla gmin będą wielokrotnie nawet wyższe od cechy charakteryzującej województwa. Interesujące mogą być natomiast miedzygrupowe różnice w rozkładzie zróżnicowania poszczególnych wskaźników. Nasuwające się z analizy wnioski są następujące:

1. Najmniejszym zróżnicowaniem w każdej grupie jednostek terytorialnych

cechują się wskaźniki będące przeliczeniem na liczbę ludności. Potwierdza to wcześniej wysuwaną już sugestię o istotnym związku między stanem wyposażenia bibliotecznego naszych jednostek terytorialnych a ich liczbą ludności.

2. Zróżnicowanie największe dotyczy wskaźników relatywizowanych do liczby miejscowości. Jest to poniekąd zrozumiałe, chociaż wydaje się zbyt wysokie. Jest ono bowiem istotnie wyższe od przestrzennych różnic w rozkładzie wartości bezwzględnych. Bardzo wysokie zróżnicowanie jednostek terytorialnych – również wyższe niż w ujęciu wartości bezwzględnych – zauważa się pod względem wskaźników przeliczanych na powierzchnię. Dotyczy to w szczególności zbioru podregionów. Pewnym wyjątkiem są tu gminy, gdzie wartości bezwzględne wykazują większe różnice przestrzenne.

3. Biorąc pod uwagę uwzględnione w analizie charakterystyki bibliotek, największe przestrzenne dysproporcje, z małymi wyjątkami, dotyczą rozmieszczenia punktów bibliotecznych, zarówno w mieście, jak i na wsi.

Zbyt krótki interwał czasowy analizy porównawczej nie pozwala na ujawnienie

bardziej radykalnych tendencji w zakresie przestrzennego zróżnicowania rozważanych wskaźników. Ryciny 5 - 8 sugerują jednak6, że na pewno nie ma w tym względzie

6 Ilustrują one stosunek współczynnika zmienności dla 2001 roku do tego parametru dla roku 1999.


39

poprawy. Raczej należy dopatrywać się pogłębiania różnic, z wyjątkiem może zbioru jednostek wojewódzkich.

Prezentowane powyżej wskaźniki dotyczyły zróżnicowań „między” (-regionalnych, -subregionalnych, -powiatowych i -gminnych). Istotną kwestią w analizie przestrzennej są również zróżnicowania „wewnątrz” danej grupy jednostek terytorialnych. Przykładowo tablica 11 informuje o zróżnicowaniach międzyregionalnych w Polsce w zakresie badanych zjawisk. Celem uzupełnienia analizy wyliczone zostały wskaźniki zróżnicowań wewnątrzregionalnych w dwóch wariantach: jednostkami wewnętrznymi województw są powiaty; jednostkami wewnętrznymi województw są gminy.

Jeżeli nawet można się zgodzić, że różnice międzyregionalne nie są zbyt wysokie,

to różnice wewnątrzregionalne są w przypadku dwóch przynajmniej województw znacząco wyższe. Dotyczy to województwa mazowieckiego oraz łódzkiego. Wysokim zróżnicowaniem wewnętrznym cechuje się też województwo opolskie, także podkarpackie i świętokrzyskie.

Celem bliższej charakterystyki omawianego zróżnicowania dokonano grupowania

województw w zespoły o podobnych właściwościach. Wyniki klasyfikacji7 ujmują ryciny 9 oraz 10. W przypadku różnic wewnątrzwojewódzkich, gdzie jednostką wewnętrzną są powiaty, widać wyraźną odrębność pięciu grup województw. Są to: I. mazowieckie; II. warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, pomorskie, podkarpackie; III. śląskie, opolskie; IV. lubuskie, lubelskie, podlaskie, kujawsko-pomorskie; V. łódzkie, zachodniopomorskie, małopolskie, wielkopolskie, dolnośląskie.

Wewnątrzwojewódzkie różnice charakteryzowane jednostkami gminnymi ujawniają natomiast cztery grupy województw, są one bardzo podobne do klasyfikacji poprzedniej: I. opolskie, mazowieckie; II. warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, pomorskie, podkarpackie; III. małopolskie, łódzkie; IV. podlaskie, lubelskie, śląskie, lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-

-pomorskie, wielkopolskie, dolnośląskie.

7 Wykorzystano metodę taksonomiczną Warda. Cechami diagnostycznymi były wskaźniki nr 1 – 7, od-powiednio dla tablicy 16 i 17.


40

Tablica 15. Zróżnicowanie wewnątrzwojewódzkie liczone współczynnikiem zmienności

powiatów

Województwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Dolnośląskie 0,55 0,92 0,75 1,02 1,13 1,76 1,22 0,51 1,08 0,65 Kujawsko-pomorskie 0,40 0,65 0,69 0,76 0,66 1,82 1,33 0,56 0,84 0,65 Lubelskie 0,45 0,57 0,45 0,80 0,90 1,74 1,17 0,63 0,66 0,65 Lubuskie 0,35 0,51 0,41 0,60 0,46 1,85 0,67 0,45 0,40 0,52 Łódzkie 0,64 1,33 1,04 1,34 1,39 1,64 1,46 0,49 1,32 0,55 Małopolskie 0,52 0,88 0,77 1,18 1,16 2,12 0,96 0,60 0,96 0,66 Mazowieckie 1,04 2,33 1,84 2,39 2,48 5,22 1,34 0,56 1,98 0,58 Opolskie 0,39 0,47 0,39 0,44 0,55 1,95 2,06 0,48 0,38 0,48 Podkarpackie 0,47 0,33 0,37 0,46 0,54 2,41 1,48 0,62 0,41 0,58 Podlaskie 0,48 0,68 0,62 0,91 0,79 1,97 1,33 0,63 0,84 0,67 Pomorskie 0,35 0,71 0,56 0,77 0,76 2,65 1,03 0,67 0,83 0,69 Śląskie 0,46 0,70 0,76 0,65 0,62 2,21 2,31 1,06 0,46 1,72 Świętokrzyskie 0,45 0,50 0,41 0,84 0,95 2,54 1,08 0,62 0,55 0,57 Warmińsko-mazurskie 0,43 0,55 0,42 0,75 0,52 2,96 1,17 0,51 0,45 0,52 Wielkopolskie 0,62 0,91 0,70 1,01 1,02 1,41 0,99 0,52 0,97 0,63 Zachodniopomorskie 0,44 0,99 0,85 1,05 0,80 1,98 1,06 0,50 0,94 0,56


Tablica 16. Zróżnicowanie wewnątrzwojewódzkie liczone współczynnikiem zmienności gmin

Województwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Dolnośląskie 1,34 2,50 1,98 2,78 2,99 3,40 2,09 0,68 2,89 0,81 Kujawsko-pomorskie 1,12 2,18 2,19 2,47 2,30 4,90 2,20 0,53 2,60 0,59 Lubelskie 0,89 2,31 1,68 3,05 3,20 5,82 2,16 0,45 2,44 0,55 Lubuskie 0,81 1,77 1,39 2,06 1,74 4,97 1,96 0,54 1,57 0,59 Łódzkie 1,92 4,06 3,30 4,14 4,24 4,82 2,90 0,46 4,04 0,60 Małopolskie 1,30 2,95 2,54 3,84 3,73 6,48 2,83 0,54 3,13 0,78 Mazowieckie 3,18 6,11 5,14 6,09 6,16 10,55 3,18 0,52 5,04 0,57 Opolskie 2,11 4,79 3,88 4,86 4,85 11,84 2,83 0,54 4,17 0,66 Podkarpackie 0,56 1,18 1,09 1,69 1,78 6,55 2,84 0,65 1,24 0,60 Podlaskie 0,81 2,24 1,96 2,91 2,56 5,61 2,11 0,53 2,64 0,53 Pomorskie 1,30 2,45 2,03 2,59 2,56 6,92 1,94 0,66 2,66 0,72 Śląskie 1,07 2,10 2,13 2,12 2,06 4,89 3,47 0,56 1,77 1,05 Świętokrzyskie 0,70 1,77 1,35 2,76 2,99 7,11 2,85 0,43 1,76 0,53 Warmińsko-mazurskie 0,77 1,83 1,52 2,42 1,79 7,49 2,66 0,54 1,63 0,62 Wielkopolskie 1,38 2,54 1,93 2,82 2,81 4,17 2,10 0,51 2,68 0,51 Zachodniopomorskie 1,20 2,76 2,40 2,93 2,29 4,98 2,17 0,55 2,67 0,63

Źródło: Obliczenia własne. 1. Biblioteki i filie 6. Punkty biblioteczne w mieście 2. Pracownicy bibliotek 7. Punkty biblioteczne na wsi 3. Księgozbiór w woluminach 8. Powierzchnia 4. Czytelnicy w ciągu roku 9. Ludność 5. Wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz 10. Liczba miejscowości


41

Zbadano także różnice w wyposażeniu w urządzenia biblioteczne miast oraz obszarów wiejskich. W tablicach 17 i 18 zamieszczono charakterystyki pozwalające bliżej opisać te różnice. Pod względem ilości bibliotek przypadających na liczbę ludności dosyć wyraźnie widać przewagę liczebną obszarów wiejskich. Przewagę taką ujawnia także udział obszarów wiejskich w ogólnej liczbie bibliotek w Polsce. Właściwość ta w żadnym przypadku nie świadczy o lepszej pozycji jednostek wiejskich w zakresie badanego zjawiska. Jest jedynie następstwem naturalnych, zasadniczych różnic w intensywności zagospodarowania i zasiedlenia przestrzeni miast i wsi. Znacznie gorzej sytuacja wygląda, jeżeli wziąć pod uwagę pracowników bibliotek. Tylko nieznacznie lepszym wskaźnikiem dla obszarów wiejskich legitymują się województwa: dolnośląskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie. W pozostałych województwach w lepszej sytuacji są jednostki miejskie. Znaczącą asymetrią w rozkładzie miasto – wieś wykazują natomiast wskaźniki dotyczące księgozbiorów, czytelnictwa oraz wypożyczeń.

Można zatem sformułować ogólny wniosek o istotnie gorszej pozycji wsi w stosunku do miast w zakresie analizowanych charakterystyk. Relatywnie większa

Ryc.9 Grupowanie woj. pod względem wewnętrznego zróżniocowania

(jednostką powiaty)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

MA

ZOW

.

WA

RM

.-M.

ŚW

IĘTO

K.

PO

MO

RS

.

PO

DK

AR

P.

ŚLĄ

SK

IE

OP

OLS

KIE

LU

BU

S.

LU

BE

LS.

PO

DLA

S.

KU

JAW

.-P

ŁÓ

DZK

IE

ZAC

HO

DN

.

MAŁO

PO

LS

WIE

LKO

P.

DO

LNOŚ

L.

Ryc.10. Grupowanie woj. pod względem wewnętrznego zróżniocowania (jednostką gmina)

0

5

10

15

20

25

OPO

LSKI

E

MAZ

OW

.

WA

RM

.-M.

ŚWIĘ

TOK

.

PO

MO

RS

.

POD

KAR

P.

MAŁ

OPO

LS

ŁÓ

DZK

IE

PO

DLA

S.

LU

BELS

.

ŚLĄ

SKIE

LU

BU

S.

ZAC

HO

DN

.

KU

JAW

.-P

WIE

LKO

P.

DO

LNOŚL

.


42

liczba pracowników bibliotek, liczniejsze i zapewne bardziej zróżnicowane księgozbiory, a zatem i wyższy poziom czytelnictwa dotyczy polskich miast. Udział wsi jest relatywnie mały.

Tablica 17. Poziom wyposażenia w urządzenia biblioteczne w podziale na miasto i wieś*

W przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców

Województwo Biblioteki i filie

Pracownicy bibliotek

Księgozbiór w woluminach

Czytelnicy w ciągu roku

Wypożycz. księgozbioru na zewnątrz

Dolnośląskie M 1,24 4,46 31690 2483 51580 W 5,00 5,20 50128 1524 34732

Kujawsko-pomorskie M 1,34 4,10 35171 2047 39164 W 3,82 4,08 38735 1317 26905

Lubelskie M 1,34 5,29 28645 2709 47351 W 4,19 4,85 36957 1426 29142

Lubuskie M 1,36 4,73 35962 2392 47510 W 5,06 4,73 43664 1327 31452

Łódzkie M 1,16 4,66 31304 2127 40121 W 4,22 4,59 38884 1186 23055

Małopolskie M 1,24 4,93 32763 2789 52343 W 3,58 3,87 32810 1326 26781

Mazowieckie M 1,19 4,94 29914 2079 38631 W 3,67 4,09 37308 1140 22051

Opolskie M 1,50 5,25 36886 2228 39419 W 4,78 4,60 41412 1107 21316

Podkarpackie M 1,37 5,55 38950 2600 48734 W 4,72 5,22 42259 1435 28245

Podlaskie M 0,94 3,94 32176 1996 36412 W 3,86 4,36 39634 1086 25156

Pomorskie M 1,00 4,01 26776 1928 38820 W 3,23 3,80 35204 1279 28296

Śląskie M 1,28 4,54 33603 2391 49033 W 3,59 4,16 38049 1465 32024

Świętokrzyskie M 1,15 4,52 32751 2370 41618 W 3,32 3,75 33791 1058 21699

Warmińsko-mazurskie M 1,14 4,65 36011 2528 40978 W 4,48 4,84 39067 1216 28507

Wielkopolskie M 1,38 4,86 33980 2284 46479 W 3,43 3,79 36672 1318 29384

Zachodniopomorskie M 1,18 4,82 38274 2296 42150 W 4,71 4,90 47126 1297 29624

* W przypadku gmin miejsko-wiejskich dokonano przeliczeń rozdzielających miasto i obszar wiejski. Źródło: Obliczenia własne. M – dotyczy miast W – dotyczy obszarów wiejskich


43

Tablica 18. Udział obszarów wiejskich* w kształtowaniu się badanych zjawisk (w %)

Województwo Biblioteki i filie Pracownicy

bibliotek Księgozbiór w woluminach

Czytelnicy w ciągu roku

Wypożyczenia księgozbioru na

zewnątrz Dolnośląskie 61,7 31,7 38,7 19,7 21,2 Kujawsko-pomorskie 63,4 37,7 40,1 28,1 29,5 Lubelskie 78,0 51,0 59,4 37,4 41,1 Lubuskie 67,0 35,3 39,9 23,3 26,6 Łódzkie 66,4 34,8 40,3 23,2 23,8 Małopolskie 73,9 43,5 49,6 31,8 33,4 Mazowieckie 53,5 23,6 31,7 16,9 17,5 Opolskie 74,4 44,4 50,6 31,2 33,0 Podkarpackie 83,2 57,5 61,0 44,3 45,5 Podlaskie 74,5 44,0 46,7 27,9 32,9 Pomorskie 60,0 30,6 37,9 23,5 25,3 Śląskie 42,2 19,2 22,7 13,7 14,5 Świętokrzyskie 77,2 49,4 54,8 34,4 38,0 Warmińsko-mazurskie 72,2 40,8 41,8 24,1 31,5 Wielkopolskie 64,6 36,4 44,2 29,8 31,7 Zachodniopomorskie 63,6 30,7 34,9 19,8 23,5

* W przypadku gmin miejsko-wiejskich dokonano przeliczeń rozdzielających miasto i obszar wiejski. Źródło: Obliczenia własne.

Jak już wspominano, ocenę wyposażenia w urządzenia biblioteczne dokonano

oddzielnie w przekroju jednostek wszystkich czterech szczebli terytorialnych. Imienną ocenę każdej jednostki oparto na wymienionym na wstępie zespole 21 wskaźników szczegółowych. Dla koniecznego uogólnienia oceny wykorzystano metodę wskaźnika syntetycznego, którego istotą jest odpowiednia agregacja wartości miar szczegółowych8. Wspominane zróżnicowanie wartości informacyjnej wskaźników zadecydowało o przyjęciu następujących ich wag (wi): dla wskaźników nr 1 - 3 waga wynosi 1, zaś dla wskaźników 4-21 waga wynosi 0,59. Odpowiednie oceny syntetyczne przeprowadzono dla dwóch okresów czasu: dla stanu w 1999 roku oraz dla stanu w 2001 roku. Wyliczenia dokonane były na tzw. obiektookresach, co umożliwiło porównywalność ocen dotyczących obydwóch okresów. Należy dodać, że wyliczany wskaźnik syntetyczny jest miarą unormowaną przyjmującą wartości z przedziału [0; 1].

8 Zastosowano prostą metodę ważonego uśredniania odpowiednio standaryzowanych cech (xij). Standary-zację cech (tij) oparto na następującej regule:

minmax

min

xxxx

t ijij −

−= dla stymulant oraz

minmax

max

xxxx

t ijij −

−= dla destymulant.

9 Wariantowo wyliczenia wykonywane były przy zastosowaniu również innych zestawów wag. Przyjęty sposób weryfikacji wyników sugerował wykorzystanie zaproponowanego układu wag cech.


44

Poniżej przedstawione będą niektóre uogólnienia, pozwalające na wskazanie ogólnych prawidłowości w przeprowadzonej ocenie. Na podstawie imiennych ocen dokonano klasyfikacji jednostek terytorialnych każdego szczebla na cztery następujące grupy:

1. poziom wyposażenia powyżej średniej oraz poprawa wyposażenia

między 1999 r. a 2001 r., 2. poziom wyposażenia powyżej średniej oraz spadek wyposażenia

między 1999 r. a 2001 r., 3. poziom wyposażenia poniżej średniej, ale poprawa wyposażenia

między 1999 r. a 2001 r., 4. poziom wyposażenia poniżej średniej oraz spadek wyposażenia

między 1999 r. a 2001 r.

Z uwagi na dużą liczbę powiatów, a zwłaszcza gmin, kryteria powyższej klasyfikacji zostały zaostrzone w ten sposób, że zarówno granice poziomu, jak i zmian wyposażenia dla poszczególnych klas jednostek oparto na relacji: średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe wskaźnika syntetycznego i wskaźnika różnicy pomiędzy 1999 a 2001. Oznacza to, że o ile w odniesieniu do województw i podregionów klasyfikacja jest zupełna, to w przypadku powiatów i gmin nie wyczerpuje wszystkich jednostek. Poza ujętymi w odpowiednie klasy pozostają jednostki niespełniające przyjętych kryteriów. Trzeba jednak zauważyć, że wymienione klasy są najbardziej poznawczo interesujące, dotyczą bowiem w pewnym sensie ekstremalnych sytuacji.

45

Tablica 19. Klasyfikacja województw pod względem poziomu wyposażenia w urządzenia biblioteczne oraz dynamiki zmian

Poziom>=średnia; zmiana: 0 lub

wzrost Poziom>=średnia; zmiana: spadek Poziom < średnia; zmiana: 0 lub

wzrost Poziom < średnia; zmiana: spadek

Województwo Wsk-01 Różnic Województwo Wsk-01 Różnic Województwo Wsk-01 Różnic Województwo Wsk-01 Różnic Śląskie 0,340 0,020 Dolnośląskie 0,231 -0,035 Kujawsko-pomorskie 0,161 -0,030 Lubelskie 0,169 -0,024 Łódzkie 0,129 -0,016 Lubuskie 0,207 -0,018 Mazowieckie 0,131 -0,006

. Małopolskie 0,200 -0,020 Opolskie 0,154 -0,021 Podkarpackie 0,233 -0,022 Podlaskie 0,075 -0,025 Wielkopolskie 0,170 -0,031 Pomorskie 0,077 -0,021 Zachodniopomorskie 0,182 -0,083 Świętokrzyskie 0,070 -0,024Źródło: Obliczenia własne. Warmińsko-mazurskie 0,151 -0,048

46

Ryc. 11 Wskaźniki wyposażenia województw w urządzenia biblioteczne oraz wskaźniki zmian

w latach 99–01

-0,15

-0,1

-0,05

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35

0,4

Ślą

skie

Pod

karp

.

Doln

ośl.

Lub

usk.

Mał

opols

. Z

acho

d.-p

.

Wiel

kop.

Lub

els.

Kuj

aw.-P

.

Opo

lskie

War

m.-M

.

Maz

ow.

Łód

zkie

Pom

ors.

Pod

las.

Święt

ok.

Ryc. 12 Wskaźniki wyposażenia podregionów w urządzenia biblioteczne oraz wskaźniki zmian

w latach 99–01

-0,1

-0,05

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

podregiony (uporządkowane)

wyposażenie

zmiany

47

Tablica 20. Klasyfikacja podregionów pod względem poziomu wyposażenia w urządzenia biblioteczne oraz dynamiki zmian

Poziom>=średnia;

zmiana: 0 lub wzrost Poziom>=średnia;

zmiana: spadek Poziom < średnia;

zmiana: 0 lub wzrost Poziom < średnia; zmiana: spadek

Podregion Wsk-01 Różnic Podregion Wsk-01 Różnic Podregion Wsk-01 Różnic Podregion Wsk-01 Różnic

Bialskopodlaski 0,160 0,000 jeleniogórsko-wałbrzyski 0,166 -0,017 wrocławski 0,121 -0,012m. Kraków 0,273 0,008 legnicki 0,155 -0,016 bydgoski 0,079 -0,013m. Warszawa 0,278 0,026 m. Wrocław 0,206 -0,021 lubelski 0,119 -0,012Centralny Śląsk 0,175 0,036 toruńsko-włocławski 0,138 -0,015 łódzki 0,134 -0,005 chełmsko-zamojski 0,144 -0,010 piotrkowsko-skierniewicki 0,090 -0,018 gorzowski 0,147 -0,014 krakowsko-tarnowski 0,125 -0,016 zielonogórski 0,137 -0,005 nowosądecki 0,102 -0,006 m. Łódź 0,275 -0,020 ciechanowsko-płocki 0,117 -0,025 ostrołęcko-siedlecki 0,140 -0,013 warszawski 0,059 -0,012 rzeszowsko-tarnobrzeski 0,155 -0,017 radomski 0,052 -0,003 krośnieńsko-przemyski 0,147 -0,005 opolski 0,120 -0,010 elbląski 0,138 -0,023 białostocko-suwalski 0,088 -0,013 olsztyński 0,146 -0,029 łomżyński 0,097 -0,014 pilski 0,152 -0,014 słupski 0,100 -0,007 poznański 0,145 -0,027 gdański 0,078 -0,009 m. Poznań 0,215 -0,004 gdańsko-gdyńsko-sopocki 0,119 -0,025 szczeciński 0,159 -0,039 północnośląski 0,113 -0,002 . południowośląski 0,120 -0,001 świętokrzyski 0,079 -0,013 ełcki 0,071 -0,026 kaliski 0,123 -0,007 koniński 0,094 -0,009Źródło: Obliczenia własne. koszaliński 0,094 -0,014

48

Tablica 21. Klasyfikacja powiatów pod względem poziomu wyposażenia w urządzenia biblioteczne oraz dynamiki zmian

wysoki rozwój; istotny wzrost wysoki rozwój; istotny spadek niski rozwój; istotny wzrost niski rozwój; istotny spadek Powiat Wsk-01 Różnic Powiat Wsk-01 Różnic Powiat Wsk-01 Różnic Powiat Wsk-01 Różnic

Katowice 0,292 0,123 Gorzów Wielkopol. 0,199 -0,012 Gdański 0,043 0,002 Bielski 0,038 -0,010 Kraków 0,227 0,008 Szczecin 0,171 -0,071 Tyski 0,048 0,008 Łowicki 0,042 -0,011 Warszawski 0,197 0,015 Sopot 0,017 -0,012 Grajewski 0,053 0,004 Gnieźnieński 0,049 -0,014 Toruń 0,195 0,003 Tarnów 0,169 -0,035 Pruszkowski 0,054 0,007 Trzebnicki 0,053 -0,017 Leszno 0,187 0,007 Włocławek 0,161 -0,011 Radom 0,058 0,003 Staszowski 0,055 -0,015 Sosnowiec 0,184 0,006 Kamieński 0,015 -0,017 Kwidzyński 0,061 0,005 Rawski 0,056 -0,019 Siedlce 0,171 0,015 Słupsk 0,147 -0,014 Tatrzański 0,064 0,007 Mrągowski 0,056 -0,011 Bieszczadzki 0,156 0,003 Brodnicki 0,129 -0,009 Nowodworski 0,064 0,007 Proszowicki 0,057 -0,019 Płock 0,154 0,006 Tarnobrzeg 0,125 -0,011 Lęborski 0,064 0,004 Żyrardowski 0,057 -0,056 Skierniewice 0,153 0,006 Gdańsk 0,121 -0,015 Świdnicki 0,066 0,002 Tomaszowski 0,059 -0,011 Siemianowice Śląs. 0,151 0,004 Złotoryjski 0,012 -0,017 Konecki 0,068 0,004 Radomszczański 0,065 -0,012 Elbląg 0,148 0,004 Przemyśl 0,119 -0,011 Legionowski 0,069 0,012 Piski 0,065 -0,009 Chorzów 0,143 0,005 Rypiński 0,114 -0,001 Wolsztyński 0,069 0,005 Drawski 0,066 -0,010 Poddębicki 0,138 0,006 Nowotomyski 0,113 -0,014 Jędrzejowski 0,007 0,003 Szczecinecki 0,066 -0,011 Jaworzno 0,132 0,003 Gryfiński 0,112 -0,011 Oleśnicki 0,071 0,004 Gliwicki 0,067 -0,011 Białystok 0,131 0,006 Łomżyński 0,111 -0,013 Wągrowiecki 0,073 0,004 Ostródzki 0,067 -0,011 Tychy 0,129 0,013 Tczewski 0,069 -0,020 Pleszewski 0,129 0,004 Kraśnicki 0,070 -0,009 Kolbuszowski 0,124 0,016 Lipnowski 0,073 -0,014 Średzki 0,124 0,003 Włoszczowski 0,073 -0,010 Suwalski 0,119 0,004 Giżycki 0,073 -0,012 Rybnik 0,119 0,007 Ząbkowicki 0,118 0,006 Wieruszowski 0,118 0,009 Bocheński 0,117 0,002 Wieluński 0,113 0,004 Krapkowicki 0,113 0,004 Będziński 0,111 0,009


49

Ryc. 13 Wskaźniki wyposażenia powiatów w urządzenia biblioteczne

0,000

0,100

0,200

0,300

0,400

Powiaty (uporządkowane)

Ryc. 14 Wskaźniki zmian w wyposażeniu powiatów w urządzenia biblioteczne w latach 99–01

-0,100

-0,050

0,000

0,050

0,100

0,150

Powiaty (uporządkowane)


50

Tablica 22. Gminy o wysokim poziomie i o istotnym wzroście wyposażenia w urządzenia biblioteczne

Gmina Wsk-01 Różni-

ca Gmina Wsk-01 Różni-ca Gmina Wsk-01 Różni-

ca Dolnośląskie Łódzkie Podlaskie

Janowice Wielkie 0,100 0,008 Mokrsko 0,076 0,003 Szudziałowo 0,084 0,011 Stoszowice 0,092 0,024 Biała (woj. łódzkie) 0,071 0,009 Białystok 0,073 0,002 Lubin (wiejska) 0,077 0,007 Głowno (wiejska) 0,069 0,003 Przerośl 0,067 0,009 Gaworzyce 0,076 0,022 Skierniewice (miasto) 0,068 0,002 Wąsosz (woj. podlask.) 0,066 0,020 Walim 0,068 0,002 Siemkowice 0,067 0,003 Mały Płock 0,064 0,005 Dzierżoniów (wiejska) 0,064 0,003 Wieruszów 0,066 0,009 Płaska 0,061 0,003 Święta Katarzyna 0,064 0,007 Warta 0,064 0,002 Sztabin 0,059 0,004 Zgorzelec (wiejska) 0,064 0,003 Kutno (wiejska) 0,060 0,003 Siemiatycze (miejska) 0,054 0,008 Bolesławiec (miej.-dolnśl.) 0,061 0,008 Poddębice 0,059 0,008 Pomorskie Lwówek Śląski 0,061 0,002 Witonia 0,055 0,022 Puck (miejska) 0,091 0,015 Grębocice 0,059 0,008 Łubnice (woj. łódzk)_ 0,054 0,007 Trzebielino 0,056 0,004 Zgorzelec (miejska) 0,057 0,007 Małopolskie Lębork 0,054 0,003 Wiązów 0,056 0,003 Kraków 0,135 0,004 Śląskie Krotoszyce 0,054 0,003 Alwernia 0,060 0,002 Katowice 0,142 0,048

Kujawsko-pomorskie Lipnica Murowana 0,054 0,019 Mierzęcice 0,098 0,024 Radziejów (miejska) 0,108 0,015 Mazowieckie Sosnowiec 0,096 0,002 Wąbrzeźno (miejska) 0,077 0,007 Warszawa – Centrum 0,312 0,017 Czeladź 0,094 0,003 Golub-Dobrzyń (miejska) 0,076 0,011 M st. Warszawa 0,095 0,005 Chorzów 0,076 0,002 Chełmno (wiejska) 0,072 0,004 Siedlce (miasto) 0,084 0,006 Tychy 0,067 0,005 Inowrocław (wiejska) 0,065 0,029 Osieck 0,079 0,013 Rybnik 0,064 0,003 Gostycyn 0,064 0,006 Olszanka (woj. mazo.) 0,073 0,003 Lubliniec 0,061 0,005 Dąbrowa Chełmińska 0,057 0,003 Paprotnia 0,071 0,012 Łaziska Górne 0,060 0,003 Skrwilno 0,053 0,006 Huszlew 0,069 0,002 Jeleśnia 0,054 0,011

Lubelskie Rzeczniów 0,067 0,002 Będzin 0,054 0,004 Borzechów 0,080 0,014 Andrzejewo 0,065 0,045 Świętokrzyskie Rossosz 0,075 0,009 Płońsk (miejska) 0,061 0,004 Bałtów 0,058 0,006 Biszcza 0,072 0,028 Miedzna 0,059 0,005 Lipnik 0,057 0,003 Krzczonów 0,067 0,006 Warszawa – Ursus 0,057 0,003 Nagłowice 0,056 0,003 Serniki 0,063 0,007 Czerwin 0,056 0,007 Warmińsko-mazurskie Sawin 0,062 0,004 Opolskie Płoskinia 0,087 0,023 Dorohusk 0,062 0,002 Lubsza 0,064 0,008 Braniewo (wiejska) 0,076 0,023 Wyryki 0,060 0,007 Baborów 0,059 0,003 Purda 0,065 0,005 Hrubieszów (miejska) 0,059 0,014 Podkarpackie Działdowo (wiejska) 0,064 0,007 Karczmiska 0,058 0,004 Łańcut (miejska) 0,084 0,004 Wilczęta 0,061 0,008 Włodawa (wiejska) 0,058 0,009 Cisna 0,080 0,009 Wielkopolskie Puławy (miejska) 0,055 0,005 Baligród 0,078 0,004 Leszno (woj. wielkopol.) 0,085 0,003

Lubuskie Lesko 0,066 0,002 Zduny (woj. wielkopol.) 0,064 0,005 Żagań (wiejska) 0,087 0,008 Gać 0,058 0,002 Ostrów Wielkopol . (wiej.) 0,062 0,004 Bobrowice 0,086 0,006 Kolbuszowa 0,058 0,008 Kleszczewo 0,061 0,011 Krzeszyce 0,065 0,006 Tryńcza 0,056 0,010 Luboń 0,059 0,003 Brody (woj. lubuskie) 0,055 0,003 Zarszyn 0,054 0,002 Żelazków 0,055 0,017 Gubin (wiejska) 0,054 0,002 Zagórz 0,054 0,004 Rokietnica (woj. wielk.) 0,054 0,005 Dąbie (woj. lubuskie) 0,053 0,005 Zachodniopomorskie Brzeżno 0,081 0,003

Widuchowa 0,076 0,028 Marianowo 0,067 0,002 Dolice 0,062 0,019 Stargard Szczec. (wiej.) 0,062 0,005 Bierzwnik 0,060 0,003

Źródło: Obliczenia własne. Dębno (woj. zachodni.) 0,057 0,004


51

Tablica 23. Gminy o wysokim poziomie, ale o istotnym spadku wyposażenia w urządzenia biblioteczne

Gmina Wsk-01 Różni-

ca Gmina Wsk-01 Różni-ca Gmina Wsk-01 Różni-

ca Dolnośląskie Małopolskie Śląskie

Rudna 0,078 -0,009 Tarnów (miasto) 0,080 -0,012 Bielsko-Biała 0,079 -0,004Zagrodno 0,075 -0,006 Mucharz 0,071 -0,005 Ogrodzieniec 0,077 -0,008Pęcinka 0,073 -0,005 Trzebinia 0,065 -0,007 Wodzisław Śląski 0,063 -0,006Pęcław 0,070 -0,007 Zembrzyce 0,062 -0,005 Ruda Śląska 0,055 -0,005Jeżów Sudecki 0,063 -0,005 Krościenko nad Dunajcem 0,058 -0,006 Toszek 0,054 -0,006Kłodzko (miejska) 0,063 -0,005 Mazowieckie Bytom 0,054 -0,009Jaworzyna Śląska 0,062 -0,008 Żyrardów 0,072 -0,058 Świętokrzyskie Głogów (wiejska) 0,060 -0,007 Piastów 0,070 -0,008 Ruda Maleniecka 0,054 -0,013

Niemcza 0,059 -0,028 Czarnia 0,068 -0,007 Warmińsko-mazurskie Mściwojów 0,057 -0,016 Ciechanów (miejska) 0,067 -0,010 Lelkowo 0,082 -0,021Bystrzyca Kłodzka 0,056 -0,005 Brochów 0,066 -0,015 Szczytno (miejska) 0,073 -0,009

Kujawsko-pomorskie Jastrząb 0,061 -0,005 Kolno (woj. warm.-m.) 0,072 -0,018Chełmża (miejska) 0,099 -0,017 Sadowne 0,060 -0,009 Dąbrówno 0,072 -0,005Włocławek (miasto) 0,078 -0,005 Krasnosielc 0,057 -0,004 Wydminy 0,071 -0,006Inowrocław (miejska) 0,074 -0,012 Sochaczew (miejska) 0,056 -0,005 Dubeninki 0,067 -0,004Lipno (miej. kujaws.-p) 0,065 -0,011 Ciepielów 0,055 -0,012 Rozogi 0,064 -0,005Rojewo 0,061 -0,010 Wieliszew 0,054 -0,005 Reszel 0,059 -0,006Dąbrowa Biskupia 0,056 -0,010 Sokołów Podlaski (miej.) 0,054 -0,005 Świętajno (pow. olecki) 0,057 -0,004Rogowo (pow. rypiński) 0,055 -0,014 Opolskie Jedwabno 0,055 -0,016Sadki 0,054 -0,005 Kamiennik 0,059 -0,007 Działdowo (miejska) 0,053 -0,007Rypin (wiejska) 0,054 -0,012 Podkarpackie Wielkopolskie

Lubelskie Tarnobrzeg 0,057 -0,004 Obrzycko (miejska) 0,132 -0,011Dębowa Kłoda 0,075 -0,006 Tuszów Narodowy 0,055 -0,007 Kuślin 0,057 -0,015Włodawa (miejska) 0,065 -0,005 Chorkówka 0,055 -0,006 Opalenica 0,055 -0,007Ludwin 0,053 -0,009 Leżajsk (miejska) 0,054 -0,010 Margonin 0,054 -0,004

Lubuskie Podlaskie Brodnica 0,053 -0,006Gorzów Wielkopolski 0,091 -0,005 Nowogród 0,065 -0,008 Zachodniopomorskie Niegosławice 0,080 -0,005 Dubicze Cerkiewne 0,060 -0,009 Dziwnów 0,119 -0,008Nowa Sól (wiejska) 0,073 -0,004 Sejny (wiejska) 0,059 -0,020 Szczecin 0,095 -0,036Babimost 0,057 -0,007 Pomorskie Rewal 0,082 -0,012

Łódzkie Krynica Morska 0,114 -0,011 Suchań 0,076 -0,008Łęczyca (miejska) 0,077 -0,007 Morzeszczyn 0,087 -0,006 Dobrzany 0,074 -0,022Pęczniew 0,075 -0,004 Łeba 0,082 -0,012 Malechowo 0,070 -0,004Dalików 0,074 -0,005 Sopot 0,080 -0,006 Grzmiąca 0,068 -0,009Kiełczygłów 0,074 -0,005 Gdańsk 0,076 -0,008 Ostrowice 0,066 -0,011Szadek 0,061 -0,010 Tczew (miejska) 0,075 -0,021 Biesiekierz 0,062 -0,009Strzelce 0,060 -0,015 Słupsk (miasto) 0,072 -0,005 Radowo Małe 0,059 -0,007Ozorków (wiejska) 0,057 -0,007 Lipnica 0,064 -0,007 Golczewo 0,056 -0,009

Kutno (miejska) 0,056 -0,004 Stepnica 0,054 -0,008Krzyżanów 0,054 -0,009 Tuczno 0,054 -0,006



52

Tablica 24. Gminy o niski poziomie, ale o istotnym wzroście wyposażenia w urządzenia biblioteczne

Gmina Wsk-01 Różnica Gmina Wsk-01 Różnica Dolnośląskie Opolskie

Kujawsko-pomorskie Lasowice Wielkie 0,023 0,002Lubelskie Podkarpackie

Parczew 0,029 0,004 Wiązownica 0,028 0,004Stanin 0,036 0,007 Rymanów 0,029 0,003

Lubuskie Pruchnik 0,030 0,002Bytom Odrzański 0,027 0,003 Podlaskie

Łódzkie Rutki 0,025 0,006Głowno (miejska) 0,020 0,003 Pomorskie

Małopolskie Bytów 0,031 0,006Biały Dunajec 0,021 0,003 Koczała 0,033 0,008Lipnica Wielka 0,023 0,004 Skórcz (wiejska) 0,034 0,005Gręboszów 0,031 0,004 Dziemiany 0,036 0,003Kamionka Wielka 0,032 0,004 Pszczółki 0,036 0,004Tuchów 0,033 0,002 Śląskie Rytro 0,033 0,002 Brenna 0,027 0,003Nowy Targ (miejska) 0,034 0,002 Bieruń 0,030 0,004Gołcza 0,035 0,003 Porąbka 0,031 0,003

Mazowieckie Świętokrzyskie Iłów 0,018 0,018 Sitkówka-Nowiny 0,033 0,004Brwinów 0,020 0,020 Warmińsko- mazurskie Wiśniew 0,020 0,003 Godkowo 0,027 0,003Leoncin 0,022 0,002 Pasym 0,032 0,002Zielonka 0,025 0,002 Wielkopolskie Warszawa – Wilanów 0,025 0,004 Koźminek 0,024 0,003Dębe Wielkie 0,026 0,002 Ostrzeszów 0,028 0,002Kobyłka 0,026 0,005 Kramsk 0,033 0,003Łosice 0,027 0,002 Krotoszyn 0,034 0,002Zakroczym 0,027 0,027 Zachodniopomorskie Siedlce (wiejska) 0,030 0,006 Sławoborze 0,027 0,004Warszawa Ursynów 0,031 0,003 Polanów 0,028 0,003Warszawa Wawer 0,032 0,002 Maszewo (woj. zachodniop.) 0,031 0,019Garwolin (miejska) 0,033 0,006 Brojce 0,034 0,004Kozienice 0,035 0,003 Kołbaskowo 0,035 0,002Sochaczew (wiejska) 0,036 0,003



53

Tablica 25. Gminy o niskim poziomie i jednocześnie o istotnym spadku wyposażenia w urządzenia

biblioteczne (1)

Gmina Wsk-01 Róż-nica Gmina Wsk-01 Różnica Dolnośląskie Łódzkie

Trzebnica 0,015 -0,010 Drzewica 0,013 -0,015 Strzelin 0,024 -0,006 Łyszkowice 0,015 -0,009 Przeworno 0,024 -0,013 Sadkowice 0,017 -0,013 Marcinowice 0,028 -0,013 Czerniewice 0,019 -0,013 Piława Górna 0,028 -0,007 Sulmierzyce (woj. łódzkie) 0,019 -0,033 Prochowice 0,029 -0,006 Łowicz (wiejska) 0,021 -0,020 Wąsosz (woj. dolnośl.) 0,032 -0,005 Zduny (woj. łódzkie) 0,022 -0,013 Sulików 0,032 -0,006 Kodrąb 0,022 -0,012 Oborniki Śląskie 0,034 -0,005 Inowłódz 0,022 -0,052 Szczytna 0,034 -0,005 Lubochnia 0,025 -0,009 Chojnów (wiejska) 0,036 -0,005 Biała Rawska 0,027 -0,019

Kujawsko-pomorskie Żelechlinek 0,028 -0,007 Dobrcz 0,015 -0,010 Strzelce Wielkie 0,032 -0,005 Kikół 0,020 -0,018 Masłowice 0,035 -0,031 Waganiec 0,021 -0,006 Małopolskie Skąpe 0,022 -0,007 Biskupice (woj. małopls.) 0,015 -0,018 Dobre (woj. kujaw-p.) 0,023 -0,017 Wielka Wieś 0,020 -0,022 Białe Błota 0,023 -0,006 Gdów 0,020 -0,010 Dragacz 0,024 -0,012 Sułkowice 0,022 -0,005 Jakość 0,027 -0,005 Kocmyrzów-Luborzyca 0,023 -0,006 Łasin 0,031 -0,004 Niedźwiedź 0,023 -0,005 Piotrków Kujawski 0,031 -0,007 Nowe Brzesko 0,024 -0,027 Dobrzyń nad Wisłą 0,032 -0,006 Tymbark 0,025 -0,005 Kowalewo Pomorskie 0,033 -0,005 Iwkowa 0,029 -0,017

Lubelskie Koniusza 0,030 -0,023 Gościeradów 0,019 -0,029 Słomniki 0,031 -0,004 Wilków (woj. ubelskie) 0,020 -0,042 Kęty 0,031 -0,008 Werbkowice 0,021 -0,026 Jabłonka 0,032 -0,004 Chrzanów (woj. lubelskie) 0,024 -0,008 Mazowieckie Miączyn 0,025 -0,030 Wąsewo 0,000 -0,019 Ułęż 0,026 -0,022 Ciechanów (wiejska) 0,016 -0,017 Józefów (pow. biłgoraj.) 0,027 -0,011 Korczew 0,020 -0,032 Grabowiec 0,027 -0,009 Potworów 0,020 -0,029 Hanna 0,028 -0,017 Obryte 0,020 -0,005 Nielisz 0,029 -0,005 Siemiątkowo Koziebrodzk. 0,021 -0,006 Lubycza Królewska 0,031 -0,009 Grójec 0,021 -0,006 Markuszów 0,031 -0,006 Radzymin 0,021 -0,006 Sosnówka 0,033 -0,013 Słupno 0,024 -0,008 Siedliszcze 0,034 -0,006 Brok 0,024 -0,008 Dubienka 0,034 -0,023 Sobolew 0,024 -0,007 Sitno 0,036 -0,004 Przesmyki 0,025 -0,016 Niedrzwica Duża 0,036 -0,005 Winnica 0,026 -0,007

Lubuskie Stary Lubotyń 0,026 -0,005 Tuplice 0,026 -0,016 Nowe Miasto nad Pilicą 0,027 -0,023 Stare Kurowo 0,030 -0,004 Rząśnik 0,028 -0,008 Kargowa 0,035 -0,004 Sterdyń 0,028 -0,004 Zwierzyn 0,036 -0,005 Gołymin-Ośrodek 0,029 -0,005

Źródło: Obliczenia własne. Lutocin 0,029 -0,008


54

Tablica 26. Gminy o niskim poziomie i jednocześnie o istotnym spadku wyposażenia w urządzenia

biblioteczne (2) Gmina Wsk-01 Różnica Gmina Wsk-01 Różnica

Mazowieckie (cd) Świętokrzyskie Gniewoszów 0,032 -0,017 Moskorzew 0,000 -0,055 Jabłonna Lacka 0,032 -0,016 Wiślica 0,009 -0,005 Bieruń 0,033 -0,027 Osiek (woj. świętokrz.) 0,014 -0,048 Stoczek 0,033 -0,007 Bodzechów 0,020 -0,013 Skaryszew 0,034 -0,006 Tarłów 0,021 -0,011 Olszewo-Borki 0,034 -0,005 Zawichost 0,028 -0,016

Opolskie Skarżysko-Kamienna 0,031 -0,004 Skoroszyce 0,018 -0,032 Bodzentyn 0,031 -0,005 Byczyna 0,022 -0,012 Iwaniska 0,031 -0,011 Chrząstowice 0,032 -0,005 Kazimierza Wielka 0,035 -0,008 Tułowice 0,032 -0,004 Opatowiec 0,036 -0,010 Korfantów 0,035 -0,005 Warmińsko-mazurskie Ozimek 0,036 -0,007 Grunwald 0,016 -0,012

Podkarpackie Pieniężno 0,018 -0,016 Zarzecze 0,017 -0,010 Dobre Miasto 0,025 -0,007 Iwierzyce 0,024 -0,004 Pisz 0,028 -0,004 Brzostek 0,032 -0,008 Budry 0,029 -0,007 Jarocin (woj. podkarp.) 0,035 -0,013 Elbląg (miejska) 0,029 -0,012 Trzebownisko 0,036 -0,006 Barciany 0,029 -0,034 Nowa Dęba 0,036 -0,006 Miłki 0,029 -0,018

Podlaskie Dźwierzuty 0,030 -0,012 Szepietowo 0,017 -0,004 Mrągowo (miejska) 0,034 -0,013 Hajnówka (wiejska) 0,024 -0,013 Miłomłyn 0,035 -0,021 Tykocin 0,024 -0,009 Nidzica 0,035 -0,009 Kobylin-Borzymy 0,025 -0,018 Ryn 0,035 -0,005 Krasnopol 0,026 -0,018 Wielbark 0,035 -0,011 Sokoły 0,027 -0,012 Wielkopolskie Perlejewo 0,027 -0,006 Obrzycko (wiejska) 0,000 -0,007 Czarna Białostocka 0,027 -0,004 Rydzyna 0,018 -0,007 Siemiatycze (wiejska) 0,028 -0,016 Dobra (woj. wielkopl.) 0,019 -0,008 Janów (woj. podlaskie) 0,029 -0,014 Wilczyn 0,023 -0,006 Wyszki 0,032 -0,005 Rogoźno 0,023 -0,008 Bielsk Podlaski (wiejska) 0,033 -0,017 Kłecko 0,023 -0,010 Turośń Kościelna 0,034 -0,010 Chodów 0,025 -0,018 Jasionówka 0,034 -0,011 Krzyż Wielkopolski 0,028 -0,005

Pomorskie Odolanów 0,030 -0,005 Ustka (wiejska) 0,027 -0,005 Pniewy (woj. wielkop.) 0,031 -0,008 Przywidz 0,029 -0,005 Łobżenica 0,031 -0,006 Kępice 0,034 -0,005 Ryczywół 0,033 -0,011 Chmielno 0,034 -0,006 Bojanowo 0,033 -0,006

Śląskie Jastrowie 0,034 -0,005 Dębowiec (woj. śląskie) 0,019 -0,016 Pogorzela 0,036 -0,007 Przystajń 0,019 -0,010 Zachodniopomorskie Dąbrowa Zielona 0,020 -0,036 Cedynia 0,025 -0,006 Koszarawa 0,024 -0,015 Banie 0,028 -0,020 Radziechowy-Wieprz 0,028 -0,014 Chojna 0,030 -0,019 Pilchowice 0,030 -0,014 Połczyn Zdrój 0,033 -0,006 Wielowieś 0,032 -0,005 Darłowo (wiejska) 0,034 -0,005 Irządze 0,036 -0,010 Barwice 0,036 -0,005

Źródło: Obliczenia własne. Recz 0,036 -0,006

55

Ryc. 15 Wskaźniki poziomu wyposażenia gmin w urządzenia biblioteczne

0,000

0,050

0,100

0,150

0,200

0,250

0,300

0,350

gminy (uporządkowane)

Ryc. 16 Wskaźniki zmian w poziomie wyposażenia gmin w urządzenia biblioteczne

w latach 99–01

-0,060

-0,040

-0,020

0,000

0,020

0,040

0,060

gminy (uporządkowane)


56

2.6. Wybrane porównania wskaźników dla poszczególnych województw

Przedstawiona klasyfikacja badanych jednostek nie wymaga, jak się wydaje

szerszego komentarza. W najlepszej sytuacji znajdują się niewątpliwie obszary należące do pierwszej klasy jednostek terytorialnych, charakteryzujące się wysokim poziomem wyposażenia – z istotnym jednocześnie jego wzrostem. W najgorszym natomiast położeniu są jednostki o relatywnie słabym wyposażeniu i jednocześnie pogarszającym się jego stanie. Analiza wyników prowadzi do następujących ogólnych wniosków:

1. Lepsze na ogół wyniki dotyczą jednostek legitymujących się wyższym ogólnym

rozwojem, aczkolwiek nie występuje tu żaden automatyzm. Na przykład w grupie powiatów, do klasy najlepszej istotnie należy wiele powiatów grodzkich, ale jednocześnie w klasach gorszych nie występują postrzegane dosyć powszechnie jako słabo rozwinięte – powiaty ziemskie mające swój odpowiednik grodzki.

2. Jest dosyć charakterystyczne, że kryterium klasy jednostek słabo wyposażonych,

ale wykazujących poprawę, albo nie spełnia żadna jednostka (województwa i podregiony), albo też relatywnie nieduża ich liczba (powiaty, gminy). Uwzględniając dodatkowo fakt najliczniejszego reprezentowania poszczególnych szczebli jednostek terytorialnych przez jednostki o najgorszych parametrach wyposażenia i zmian (jedynie powiaty są tu wyjątkiem) podejrzewać można funkcjonowanie negatywnego sprzężenia: niski poziom wyposażenia i dostępności staje się trudno przekraczalną barierą wzrostu zainteresowania stosownymi usługami kultury. W takim przypadku opisywany mechanizm można uznać jako element syndromu ogólnego zacofania obszarów, których on dotyczy.

3. Aczkolwiek brak jest wyraźnego związku pomiędzy stanem wyposażenia

a dynamiką zmian, to jednak prezentowane wykresy sugerują, że związek taki zachodzi przynajmniej w grupie jednostek najlepiej wyposażonych. Współczynniki korelacji wyliczone między wskaźnikiem stanu i wskaźnikiem zmian są bardzo niskie a na granicy statystycznej istotności. Wszystkie jednak mają wartości dodatnie (dla woj. r = 0,261; dla podregionów r = 0,283; dla powiatów r = 0,218; dla gmin r = 0,168).

4. Wyniki badania dynamiki zmian wskazują, że liczebnie ujmując dominują

we wszystkich grupach te jednostki, w których zarejestrowano pogorszenie się stanu wyposażenia. W niektórych grupach jest to dominacja bardzo wyraźna. Pogorszenie stanu zaobserwowano: a) w województwach aż w 93,8% jednostek, b) w podregionach w 90,9% jednostek, c) w powiatach w 66,8% jednostek, d) w gminach w 57,1% jednostek.

Poniżej przedstawione zostaną wyniki klasyfikacji gmin z uwzględnieniem

województw do których należą. Odpowiednie dane ujmuje tablica 2710.

10 Należy zauważyć, że w tym przypadku klasyfikację gmin przeprowadzono według kryterium analo-gicznego, jak w odniesieniu do województw i podregionów, co oznacza, że jest ona wyczerpująca.


57

Tablica 27. Wyniki klasyfikacji gmin w ramach województw

Województwo

poziom>=średnia; zmiana: 0 lub

wzrost

poziom>=średnia; zmiana: spadek

poziom < średnia; zmiana: 0 lub

wzrost

poziom < średnia; zmiana: spadek

liczba gmin

odsetek w woj.

liczba gmin

odsetek w woj.

liczba gmin

odsetek w woj.

liczba gmin

odsetek w woj.

Dolnośląskie 44 26,0 69 40,8 17 10,1 39 23,1 Kujawsko-pomorskie 30 20,8 34 23,6 20 13,9 60 41,7 Lubelskie 50 23,5 50 23,5 45 21,1 68 31,9 Lubuskie 18 21,7 22 26,5 12 14,5 31 37,3 Łódzkie 37 20,9 48 27,1 45 25,4 47 26,6 Małopolskie 32 17,6 34 18,7 59 32,4 57 31,3 Mazowieckie 60 18,4 48 14,7 93 28,5 125 38,3 Opolskie 14 19,7 14 19,7 15 21,1 28 39,4 Podkarpackie 49 30,6 42 26,3 29 18,1 40 25,0 Podlaskie 24 20,3 23 19,5 27 22,9 44 37,3 Pomorskie 15 12,2 27 22,0 29 23,6 52 42,3 Śląskie 40 24,1 34 20,5 45 27,1 47 28,3 Świętokrzyskie 12 11,8 17 16,7 36 35,3 37 36,3 Warmińsko-mazurskie 20 17,2 38 32,8 14 12,1 44 37,9 Wielkopolskie 43 19,0 41 18,1 55 24,3 87 38,5 Zachodniopomorskie 20 17,5 44 38,6 17 14,9 33 28,9

Polska 508 20,4 585 23,5 558 22,4 839 33,7 Źródło: Obliczenia własne.

Porządkując województwa w oparciu o udziały liczby gmin wszystkich czterech

klas można zauważyć, że:

1. Największy udział gmin o najgorszych „parametrach”, przy jednoczesnym wyrównanym udziale klas pozostałych mają województwa: pomorskie, wielkopolskie, podlaskie, opolskie, mazowieckie.

2. Stosunkowo najwięcej gmin klasy trzeciej (niski poziom, ale pozytywne zmiany) mają województwa świętokrzyskie i małopolskie.

3. Bardzo wyrównany udział wszystkich klas jednostek gminnych mają województwa: podkarpackie, łódzkie, śląskie, lubelskie.

4. W województwach pozostałych udziały poszczególnych klas są mocno zróżnicowane.

Pełne przeanalizowanie funkcjonowania sfery bibliotek wymaga jeszcze analizy

publicznych wydatków na utrzymanie bibliotek, zakupów do bibliotek i nakładów inwestycyjnych.


58

Tablica 28. Wydatki budżetów gmin na biblioteki w województwach w 2001 i 2002 r. łącznie

z transferami pomiędzy jst. i wydatki z budżetu państwa na biblioteki.

Nr Województwo Ogółem w 2001 r. Biblioteki Biblioteki

w 2002 r.

Ogółem 2002 r.

POLSKA 2 580 408 000 645 877 000 670 194 000 2 608 997 0001. Mazowieckie 372 998 000 102 102 000 109 518 000 382 478 0002. Dolnośląskie 287 956 000 51 430 000 53 481 000 263 047 0003. Wielkopolskie 252 153 000 58 227 000 62 440 000 238 626 0004. Śląskie 319 594 000 92 813 000 94 547 000 347 590 0005. Małopolskie 209 563 000 47 305 000 47 475 000 211 766 0006. Kujawsko-pomorskie 132 590 000 30 110 000 30 401 000 128 776 0007. Zachodniopomorskie 109 061 000 31 303 000 30 930 000 110 921 0008. Lubelskie 118 040 000 34 568 000 35 190 000 114 144 0009. Łódzkie 171 481 000 42 607 000 45 822 000 187 406 00010. Pomorskie 153 067 000 34 727 000 35 635 000 164 745 00011. Podkarpackie 113 340 000 30 501 000 32 419 000 116 925 00012. Warmińsko-mazurskie 81 850 000 22 989 000 25 080 000 83 603 00013. Świętokrzyskie 60 282 000 17 883 000 17 117 000 63 522 00014. Lubuskie 67 548 000 16 454 000 16 082 000 65 795 00015. Podlaskie 68 253 000 15 914 000 16 898 000 67 041 00016. Opolskie 62 632 000 16 944 000 17 159 000 62 612 000Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego i Regionalnej Izby Obrachunkowej w Bydgoszczy (zbiorcze opracowanie dla wszystkich Regionalnych Izb Obrachunkowych).

Te podstawowe dane pokazują, jak wielkie jest zróżnicowanie udziału wydatków

na biblioteki w wydatkach ogółem na kulturę w województwach.


59

2.7. Wnioski ogólne z diagnozy jako podstawa do sformułowania założeń do Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki” w sferze bibliotek

Podsumowując powyższe prawidłowości i tendencje należy wskazać kilka

najważniejszych wniosków płynących z zamieszczonej diagnozy:

1. Jedną z najbardziej powszechnych i podstawowych form uczestnictwa w kulturze jest czytelnictwo. Szczególnie ważną rolę w rozwoju czytelnictwa pełnią biblioteki. Liczba czytelników korzystających z bibliotek w Polsce w roku 2001 kształtowała się na poziomie 7,4 mln osób, a około 2/3 bibliotek znajdowała się na wsi, co z punktu widzenia wyrównywania różnic cywilizacyjnych ma niezwykle istotne znaczenie.

2. Nie jest możliwy rozwój czytelnictwa bez naprawy kondycji finansowej

i rzeczowej bibliotek, uzupełnienia sieci bibliotek, a przede wszystkim wyposażenia bibliotek w nowości wydawnicze oraz podstawowy sprzęt komputerowy i dostęp do Internetu.

3. W układzie terytorialnym sieć punktów bibliotecznych jest bardzo zróżnicowana

pod względem ilościowym, a także jakościowym (jakość zbiorów i zakupy nowości księgarskich). Sieć ta wymaga uzupełnienia na poziomie gmin, gdzie zgodnie z przedstawioną diagnozą występuje najniższy współczynnik dostępności i potrzebny jest duży wysiłek na rzecz wyrównania tych różnic.

4. Istniejąca statystyka dotycząca bibliotek pozwoliła na wyszczególnienie gmin

i powiatów, w których biblioteki powinny być wsparte w pierwszej kolejności, aby zatrzymać negatywną tendencję degradacji zbiorów i wyposażenia tych instytucji w „urządzenia biblioteczne”. Niniejsza diagnoza wskazuje także obszary, gdzie sieć bibliotek nie gwarantuje publicznego dostępu do usług bibliotecznych pod względem dostępności przestrzennej.

5. Przy stale kurczącej się sieci bibliotek publicznych oraz wzrastającej liczbie

ludności przypadającej na 1 placówkę biblioteczną, rejestruje się od paru lat nieznaczny lecz systematyczny wzrost liczby zarejestrowanych czytelników.

6. W roku 2002 na wsi, po raz drugi od wielu lat, wzrosła w porównaniu z rokiem

poprzednim zarówno liczba czytelników – o 0,3%, jak i liczba wypożyczeń – o 0,4%. Należy podjąć działania intensyfikujące wzrost czytelników na obszarach wiejskich poprzez specjalne programy dotyczące obszarów wiejskich, w tym finansowane w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”, Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego oraz Inicjatywy INTERREG. Z tego punktu widzenia, celem powinna być zmiana struktury czytelników, a więc rosnący udział czytelników na wsiach w liczbie czytelników ogółem. W roku 2002 w znacznym stopniu dominują czytelnicy bibliotek w miastach (w 2002 r. 74,2% ogółu czytelników).


60

7. W 2002 r. biblioteki publiczne w miastach zakupiły 1264,5 tys. książek (o 132,3 tys. woluminów mniej niż w roku 2001) za kwotę 26,9 mln zł (przeciętna cena książki – 21,30 zł). Wiejskie biblioteki publiczne w 2002 r. nabyły 727,2 tys. książek (o 34,1 tys. książek więcej) za kwotę 13,0 mln zł (przeciętna cena zakupionej książki – 17,86 zł). Ze względu na liczbę czytelników i liczbę książek na mieszkańców, pilnie wzrosnąć powinny nakłady na zakupy do bibliotek, w tym do bibliotek miejskich (największa liczba czytelników).

8. Rysująca się coraz wyraźniej tendencja wzrostowa wypożyczeń „na miejscu”.

Może oznaczać wzrost wypożyczeń w celu powielenia książek i czasopism. Ta ogólna tendencja jest jednym z argumentów wypracowania systemu ochrony praw autorskich w odniesieniu do książek i czasopism udostępnianych przez biblioteki. Proponuje się społeczną debatę nad wprowadzeniem opłat za tzw. public lending rights, a stworzony w ten sposób Narodowy Fundusz Czytelnictwa mógłby zasilić fundusz zakupów nowości dla bibliotek oraz służyć wspieraniu wydawnictw.

9. Wydatki państwa i jst na zakup książek i czasopism do bibliotek powinny

znacząco wzrosnąć, aby podnieść jakość świadczonych usług przez tak rozbudowaną sieć bibliotek. System zakupów książek do bibliotek powinien uwzględniać zapotrzebowanie wszystkich placówek na nowości wydawnicze, a zakup nowości do bibliotek powinien być efektywny (tak, aby znacząco obniżyć ceny książek i czasopism).

10. Do przeprowadzania zakupów powinna zostać wykorzystana istniejąca (np.

Instytut Książki w Krakowie, Biblioteka Narodowa) lub stworzona samodzielna instytucja, mogąca pozyskiwać także fundusze od jst oraz przedsiębiorców (sponsorów). Jednostka ta powinna również zająć się konsolidowaniem przeprowadzania digitalizacji zbiorów w bibliotekach oraz łączeniem zbiorów w jedną kompatybilną wirtualną sieć, która umożliwi czytelnikowi korzystanie z niektórych zbiorów za pośrednictwem Internetu.

11. Reagując na zmieniające się otoczenie i potrzeby użytkowników, biblioteki powinny łączyć w coraz większym stopniu podstawową działalność z innego rodzaju działalnością informacyjną i kulturalną, stając się (zwłaszcza w małych miejscowościach) centrum życia kulturalnego. Dotyczy to rozwijania usług dla szkół, przedsiębiorców, a także dostosowania godzin otwarcia do czasu wolnego członków gospodarstw domowych.

12. Wyzwaniem na lata 2004-–2013 jest ujednolicenie oprzyrządowania bibliotek

w systemy informatyczne, co wiąże się z koniecznością wyposażenia małych bibliotek i filii (zwłaszcza na wsiach) w komputery i dostęp do Internetu.

13. Celem stworzonej platformy internetowej powinno być w pierwszej kolejności

udostępnienie katalogów bibliotek w Internecie, wyposażone w odpowiednią wyszukiwarkę tematyczną, umożliwiającą potencjalnemu użytkownikowi określenie poszukiwanej pozycji i uzyskanie danych o jej dostępności (w najbliższym miejscu zamieszkania punkcie bibliotecznym). Należy pamiętać, że cyfrowy dostęp do zbiorów nie powinien zastępować „żywego” kontaktu z książką, dlatego też równolegle należy wdrażać programy promujące zakup


61

książek oraz korzystania z usług oferowanych przez biblioteki (program „Biblioteka przyjazna użytkownikowi”).

14. Ważnym zadaniem bibliotek, w większym niż dotychczas stopniu powinno być

upowszechnianie czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży. Znacząco zasilone w zakup nowości powinny ponadto zostać biblioteki, które świadczą usługi dla mniejszości narodowych.

15. Integracja Polski ze strukturami Unii Europejskiej, a także z pojawiającą się od

roku 2004 szansą uzyskania znacznych środków finansowych na rozwój infrastruktury kulturalnej z funduszy strukturalnych, wydaje się konieczne opracowanie kompleksowych projektów z zakresu digitalizacji zbiorów bibliotecznych, wyposażenia całych sieci bibliotek w sprzęt komputerowy i oprogramowanie, a także rozwinięcie usług publicznych świadczonych przez biblioteki, w tym usług dla przedsiębiorców. Działania takie mogą być finansowane w ramach sektorowych programów operacyjnych: „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, „Rozwój zasobów ludzkich”, „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”, a także Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.

16. Zwraca uwagę niski udział placówek bibliotecznych przystosowanych

do korzystania przez osoby niepełnosprawne. Ogółem na 8783 czynnych bibliotek i filii w Polsce w 2002 r., tylko niecałe 10% jest przystosowanych do korzystania przez osoby niepełnosprawne, w tym 18% bibliotek i filii w miastach (na 2922 placówek dostępnych dla osób niepełnosprawnych jest 531) oraz 6% bibliotek i filii na wsiach (na 5791 dostępnych dla osób niepełnosprawnych jest 338 placówek).


62

3. Diagnoza sytuacji ekonomicznej i przestrzennej sektora książki w Polsce w latach 1999–2002

3.1. Wydawnictwa

Główny Urząd Statystyczny zalicza do wydawnictw: książki i broszury oraz

gazety i czasopisma. Diagnozy wydawnictw jako dziedziny kultury dokonano wykorzystując informacje o liczbie wydawanych tytułów, ich nakładzie oraz częstotliwości ukazywania się gazet i czasopism, a także wydatkach publicznych na dofinansowanie książek i tytułów prasowych. 3.1.1. Książki i broszury

W roku 2002 liczba wydanych tytułów książek i broszur kształtowała się na

poziomie 19246. Najwięcej wydanych książek i broszur zarejestrowano w województwie mazowieckim (m. st. Warszawa), najmniej w opolskim (rysunek 15). Zmiany w liczbie wydawanych tytułów w latach 1998–2002 przebiegały w różnych kierunkach. W roku 2000 w stosunku do roku 1999 odnotowano wzrost liczby wydanych tytułów książek i broszur o prawie 13%. Największy wzrost (ponad 68%) zaobserwowano w województwie świętokrzyskim, największy spadek w województwie opolskim (ponad 13%). W roku 2001 w stosunku do roku poprzedniego nastąpił spadek liczby wydanych tytułów książek i broszur o 11%, zaś w roku 2002 r. nastąpił nieznaczny ich wzrost Największy spadek w roku 2002 zaobserwowano w województwie dolnośląskim (tablica 29).

Tablica 29. Książki i broszury według liczby tytułów wydanych w latach 1999–2002

Lata

1999 2000 2001 2002

Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

w liczbach 2000 2001 2002 Polska 19192 21647 19189 19246 112,79 88,65 100,2 Mazowieckie 8410 9395 8256 7698 111,71 87,88 93,24 Małopolskie 2161 2597 2318 2576 120,18 89,26 111,12 Wielkopolskie 1362 1560 1391 1489 114,54 89,17 107,0 Śląskie 1257 1380 1318 1308 109,79 95,51 99,24 Dolnośląskie 1177 1109 1046 957 94,22 94,32 91,49 Lubelskie 796 759 621 747 95,35 81,82 120,28 Kujawsko-pomorskie 761 906 897 862 119,05 99,01 96,09 Pomorskie 670 818 714 734 122,09 87,29 102,8 Łódzkie 567 723 583 637 127,51 80,64 109,26 Zachodniopomorskie 414 386 316 321 93,24 81,87 101,58 Podkarpackie 376 458 402 405 121,81 87,77 100,74 Świętokrzyskie 350 590 424 491 168,57 71,86 115,80 Podlaskie 262 390 312 299 148,85 80,00 95,83 Warmińsko-mazurskie 246 234 251 316 95,12 107,26 125,89 Lubuskie 194 178 156 232 91,75 87,64 148,71 Opolskie 189 164 184 174 86,77 112,20 94,56

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r. i w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.


63

Rysunek 15. Książki i broszury wydane w roku 2002 według województw

(liczba tytułów)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2003.

W latach 2000–2002 obserwowany jest drastyczny spadek liczby tytułów

książek i broszur zaliczanych do literatury pięknej (w 2000 r. liczba tytułów wynosiła 4018, w 2001 r. – 3523, a w 2002 r. – 3303, co oznaczało spadek liczby w stosunku do roku 2000 o 18%).

W latach 1999–2002 obserwuje się istotne zmiany w nakładzie książek i broszur.

W roku 2000 w stosunku do roku poprzedniego zanotowano wzrost nakładu książek i broszur o 30%. Największy wzrost w 2000 roku w stosunku do 1999 roku zaobserwowano w województwie świętokrzyskim (o ok. 1600%). Nakład książek i broszur zmniejszył się w tym roku w sześciu województwach, a jego największy spadek odnotowano w województwie lubelskim (o blisko 40%).

W roku 2002 w stosunku do roku 2001 zanotowano w większości

województw spadek nakładu książek i broszur. Największy spadek zaobserwowano w województwach świętokrzyskim i lubuskim.


64

Tablica 30. Książki i broszury według nakładu w latach 1999–2002

Lata

1999 2000 2001 2002

Wskaźnik dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

W liczbach 2000 2001 2002

Polska 78077,7 102774,2 74402,7 67567,5 131,63 72,39 90,81

Mazowieckie 58679,0 65506,6 47565,6 46289,7 111,64 72,61 97,31 Małopolskie 4439,9 5257,0 5006,2 5646,4 118,40 95,23 112,78 Wielkopolskie 3770,6 7806,9 3773,9 4187,8 207,05 48,34 110,96 Śląskie 2399,0 3611,7 2381,4 2170,1 150,55 65,94 91,12 Świętokrzyskie 648,9 10385,2 7649,7 1983,8 1600,43 73,66 25,93 Dolnośląskie 1924,3 1983,6 1525,3 1788,4 103,08 76,90 117,24 Pomorskie 1445,1 1982,5 1538,6 1271,4 137,19 77,61 82,63 Kujawsko-pomorskie 976,2 1762,9 1696,6 1223,2 180,59 96,24 72,08 Łódzkie 670,7 1827,2 1145,4 1005,6 272,43 62,69 87,79 Lubelskie 995,1 601,3 599,3 626,3 60,43 99,67 104,50 Podkarpackie 415,7 480,0 343,4 343,1 115,47 71,54 99,94 Zachodniopomorskie 293,5 270,0 197,2 246,3 91,99 73,04 124,89 Warmińsko-mazurskie 243,3 214,3 199,6 227,7 88,08 93,14 114,07 Lubuskie 467,6 406,5 361,4 219,9 86,93 88,91 60,84 Podlaskie 525,3 499,0 274,8 203,0 94,99 55,07 73,87 Opolskie 183,5 179,5 144,3 134,8 97,82 80,39 93,41

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.

3.1.2. Gazety i czasopisma

W Polsce liczba wydawanych tytułów gazet i czasopism kształtuje się na

poziomie około 6000. Najwięcej tytułów gazet i czasopism wydawanych jest w województwie mazowieckim, najmniej w województwie świętokrzyskim. W roku 2000 w stosunku do 1999 zanotowano niewielki spadek liczby wydanych tytułów i gazet, największy w województwie łódzkim (ponad 11%). W roku 2001 w stosunku do roku poprzedniego we wszystkich województwach obserwuje się wzrost liczby wydanych tytułów. Największy wzrost odnotowano w województwie podkarpackim (o ponad 36%). W roku 2002 liczba wydanych gazet i czasopism wyniosła 6189 i była większa w stosunku do roku 2001 o 352 tytuły. Najwięcej nowych tytułów pojawiło się w województwie podlaskim (wzrost o ponad 20%), najwięcej ubyło w województwie świętokrzyskim (niemal o 15%). W latach 1999–2002 obserwuje się spadek wielkości nakładu gazet i czasopism, choć w roku 2000 w porównaniu do roku 1999 w trzech województwach zanotowano również wzrost wielkości nakładu gazet i czasopism. Największy wzrost obserwowano wówczas w województwie dolnośląskim oraz warmińsko-mazurskim. W roku 2001 w stosunku do roku poprzedniego miał miejsce wzrost wielkości nakładu gazet i czasopism, zaś w roku następnym dość znaczna korekta nakładów (spadek niemal o 10 %). Największy wzrost w roku 2001 (o blisko 43%) odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim, największy spadek w województwie małopolskim, w roku 2002 odpowiednio w województwie dolnośląskim (wzrost o 15%) oraz kujawsko-pomorskim (spadek o blisko 10%).


65

Tablica 31. Gazety i czasopisma wydane w latach 1999–2002

Gazety i czasopisma

według liczby wydanych tytułów według nakładów Lata Lata 1999 2000 2001 2002

Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 1999 2000 2001 2002

Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100

W liczbach 2000 2001 2002 Liczbach 2000 2001 2002 Polska 5592 5534 5837 6189 98,96 105,48 106,03 2716555,8 2705702,0 2772528,7 2538847,0 99,60 102,47 91,57

Mazowieckie 2178 2210 2263 2410 101,47 102,40 106,49 1731456,3 1750900,0 1884007,1 1667631,7 101,12 107,60 88,51

Małopolskie 529 483 518 566 91,30 107,25 109,26 102931,7 100645,6 80158,7 77754,8 97,78 79,64 97,00

Śląskie 466 470 474 515 100,86 100,85 108,64 166879,6 157818,2 138579,0 132708,0 94,57 87,81 95,76

Wielkopolskie 422 420 451 467 99,53 107,38 103,54 153669,9 146574,4 123025,2 111615,0 95,38 83,93 90,72

Dolnośląskie 395 393 403 404 99,49 102,54 100,24 94009,0 113939,9 102728,5 118942,1 121,20 90,16 115,78

Pomorskie 257 250 276 300 97,28 110,40 108,69 73270,0 65046,2 62380,2 67328,0 88,78 95,90 107,93

Łódzkie 221 196 200 218 88,69 102,04 109,00 103014,9 93658,3 92534,1 86559,7 90,92 98,80 93,54

Kujawsko-pomorskie 197 201 205 220 102,03 101,99 107,31 81174,0 73796,3 84779,4 76428,4 90,91 114,88 90,15

Lubelskie 164 172 172 203 104,88 100,00 118,02 18360,5 18845,0 20072,4 19541,2 102,64 106,51 97,35

Zachodniopomorskie 146 141 165 162 96,58 117,02 98,18 55713,6 51815,8 46400,7 46940,4 93,00 89,55 101,16

Podkarpackie 125 116 158 142 92,80 136,21 89,87 25343,2 25566,2 23319,7 24843,3 100,88 91,21 106,53

Podlaskie 116 109 136 165 93,97 124,77 121,32 20051,9 19208,7 18305,1 18854,6 95,79 95,30 103,00

Lubuskie 108 102 111 108 94,44 108,82 97,29 26875,4 24705,6 24860,7 24276,6 91,93 100,63 97,65

Warmińsko-mazurskie 101 104 112 125 102,97 107,69 111,60 14253,2 16608,4 23707,2 21719,4 116,52 142,74 91,61

Opolskie 82 85 88 97 103,66 103,53 110,22 19705,8 17975,2 20034,2 19149,5 91,22 111,45 95,58

Świętokrzyskie 78 82 105 87 105,13 128,05 82,85 29710,0 27498,2 27636,5 24554,3 92,56 100,50 88,84

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kultura w 1999 r., w 2000 r., w 2001 r., w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.


66

Ponad 2/5 tytułów wydawanych gazet i czasopism ukazuje się przynajmniej raz

w miesiącu, a 2/3 – przynajmniej raz w roku. Co szósty wydawany tytuł gazety lub czasopisma ukazuje się nieregularnie, a tylko co czternasty przynajmniej raz w tygodniu.

W latach 1999–2002 obserwuje się nieznaczny spadek udziału gazet i czasopism

ukazujących się przynajmniej raz w tygodniu oraz nieregularnie przy jednoczesnym niewielkim wzroście udziału tytułów ukazujących się przynajmniej raz w roku.

Największy udział gazet i czasopism ukazujących się przynajmniej raz

w tygodniu w ogólnej liczbie wydawanych gazet i czasopism odnotowano w województwie mazowieckim (w roku 2001 wynosił on 2,5%). W pozostałych województwach udział ten nie przekroczył 1%. Najwięcej gazet i czasopism ukazujących się przynajmniej raz w miesiącu w roku 2001 wydawano w województwie mazowieckim, najmniej w województwie opolskim W roku 2002 najwięcej takich czasopism ukazywało się w województwie mazowieckim – 827 (w tym w Warszawie – 736), a najmniej w województwie lubuskim – 24 i opolskim – 25.

Rysunek 16. Gazety i czasopisma w latach 1999–2002 według częstotliwości ukazywania się

(w % ogółu wydawanych gazet i czasopism)

8,3 7,9 7,6 7,3

45,7 45,3 45,6 41,4

27,9 29,3 30,1 35,5

18,1 17,5 16,7 15,7

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1999 2000 2001 2002

przynajmniej raz w tygodniu przynajmniej raz w miesiącuprzynajmniej raz w roku nieregularnie


W latach 1999–2001 największy udział gazet i czasopism ukazujących się

przynajmniej raz w roku w stosunku do ogólnej liczby wydawanych gazet i czasopism odnotowano w województwie mazowieckim (ponad 11%). W pozostałych województwach udział ten nie przekroczył poziomu 3,5%.

W latach 1998–2001 obserwowano stały wzrost cen detalicznych gazet

i czasopism. Największą dynamiką wykazała się cena dzienników lokalnych (wzrost o ponad 60%), natomiast najmniejszą – tygodnik „Polityka”.


67

Tablica 32. Ceny detaliczne gazet i czasopism w latach 1998–2001a) (w zł)

Lata

1998 1999 2000 2001 Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

W liczbach 1999 2000 2001

Dziennik lokalny 0,75 0,89 1,04 1,23 118,67 116,85 118,27

Tygodnik „Polityka” 2,50 2,63 3,00 3,50 105,20 114,07 116,67

„Pani Domu” 1,30 1,58 1,85 1,95 121,54 117,09 105,41 a) Przeciętne w grudniu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: roczników statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego z lat 1999, 2000, 2001.

W roku 2001 najwięcej wydawnictw ukazywało się w województwach

mazowieckim i małopolskim. W roku tym w województwach mazowieckim i świętokrzyskim odnotowano największy nakład publikowanych książek i broszur.

Największą liczbę nakładu gazet i czasopism odnotowano w województwach

mazowieckim i śląskim. W Polsce w roku 2001 największy udział w ogólnej liczbie wydawanych gazet i czasopism zaobserwowano w przypadku gazet i czasopism ukazujących się przynajmniej raz w miesiącu. Największy wzrost cen gazet i czasopism w latach 1998–2001 zanotowano w przypadku dzienników lokalnych.

3.2. Udział wydatków na książki i czasopisma w budżetach

gospodarstw domowych Udział wydatków na kulturę w wydatkach gospodarstw domowych rośnie,

choć powoli (w stosunku do innych wydatków). Wzrost udziału wydatków na książki i inne wydawnictwa jest większy niż wzrost wydatków na gazety i czasopisma. Jeżeli wziąć pod uwagę wzrost cen gazet i czasopism, a także książek i innych wydawnictw (patrz: diagnoza sektora kultury w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury), to można zauważyć wyraźny spadek ilości zakupionych książek i czasopism przez gospodarstwa domowe.

Tablica 33. Udział wydatków na gazety, czasopisma oraz książki i inne wydawnictwa

w budżetach gospodarstw domowych

wydatki gospodarstw domowych

na kulturę ogółem w zł

na gazety i czasopisma*

2

na książki i inne

wydawnictwa* 3

wzrost w stosunku do roku 2000 dla

2

wzrost w stosunku do roku 2000 dla

3

2000 229,56 42,24 10,92 - -2001 225,96 42,84 12,36 1,4% 12,77%2002 234,24 42,48 12,24 0,5% 12,08%

* Bez podręczników szkolnych oraz innych książek i czasopism do nauki. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Kultura w 2000 r., w 2001 r. i w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003.


68

Na uwagę zasługuje także statystyka dotycząca tłumaczeń polskich książek na języki obce. W stosunku do liczby tytułów tłumaczonych z języków obcych, udział liczby tytułów tłumaczonych na języki obce wynosi 10%. Liczba tytułów książek zaliczanych do literatury pięknej wynosi 55, co stanowiło w 2001 r. ok. 14% wszystkich tłumaczonych tytułów. W roku 2002 liczba polskich tytułów zaliczanych do literatury pięknej wynosiła 27, co stanowiło 6%. Nakład dla książek zaliczanych do literatury pięknej tłumaczonej na języki obce zmalał o ponad 50%.

Wykazana statystyka nie pokazuje ilości tytułów polskiej literatury

przetłumaczonych na język obcy dokonywanych przez wydawców zagranicznych na podstawie udzielonych licencji oraz tłumaczeń zleconych przez wyspecjalizowane instytucje. W kontekście niniejszego programu wydaje się jednak konieczne zwiększenie liczby tytułów tłumaczonych na języki obce przez stronę polską, zwłaszcza w przypadku literatury „młodej” i debiutów pisarskich, które nie mają szansy na wydanie za granicą bez pomocy państwa.

Tablica 34. Tłumaczenia książek i broszur z języka polskiego na języki obce i z języków obcych na

język polski w latach 2001 i 2002

Liczba

tytułów ogółem w 2001 r.

W tym literatura piękna w 2001 r.

Nakład ogółem w 2001r.

W tym nakład dla literatury pięknej

Liczba tytułów ogółem w 2002 r.

W tym literatura piękna w 2002 r.11

Nakład ogółem w 2002 r.

W tym nakład dla literatury pięknej

tłumaczenia z języka polskiego na język obcy

404 55 721 600 53 500 469 27 652700 23800

tłumaczenia z jęz. obcego na jęz. polski

4101 1480 25476800 16239600 3753 1494 24987600 17755200

w tym z: angielskiego 2429 1042 19227600 13699400 2349 1153 19632600 15348 500niemieckiego 572 68 1 984 100 308 300 470 54 1 568 600 173 700francuskiego 279 97 1 058 700 551 800 241 70 721400 268 300włoskiego 231 53 797 900 229 300 219 26 670 400 150 800rosyjskiego 87 33 205 200 115 400 53 21 132 400 95 100hiszpańskiego 105 38 353 200 178 200 76 41 279 400 165 200szwedzkiego 26 22 155 300 151 800 16 12 108 500 98 000Łaciny 48 6 99 100 11 300 24 3 58 700 5 000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Kultura w 2002 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003.

11 Wykazana statystyka nie pokazuje ilości tytułów polskiej literatury przetłumaczonych na język obcy dokonywanych przez wydawców zagranicznych na podstawie udzielonych licencji oraz tłumaczeń zleco-nych przez wyspecjalizowane instytucje. Dane te nie są rejestrowane przez Główny Urząd Statystyczny.


69

3.3. Charakterystyka i finansowanie sektora książki

Chociaż sektor książki został sprywatyzowany, państwo w sposób pośredni

dofinansowuje sektor książki, np. poprzez preferencyjną stawkę 0% i 7% VAT. Stosunkowo wiele trudności rodzi statystyka tego sektora – nie istnieje bowiem wyodrębniona statystyka wydawnictw ani dóbr i usług powiązanych z wydawaniem książek. Branżę charakteryzuje znaczna decentralizacja produkcji, dystrybucji i handlu. Na rynku panuje duża konkurencja i wejście na rynek jest relatywnie łatwe. Wśród wydawnictw dominują firmy prywatne, własność osób i spółek, działające jako profesjonalne przedsiębiorstwa wydawnicze lub jako działy przedsiębiorstw o innym charakterze.

Zauważyć można postępującą koncentrację kapitału w rękach kilku dużych

wydawnictw. Cztery największe – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Świat Książki, Reader’s Digest – skupiają ok. 37% udziałów w rynku. W 2001 roku w Głównym Urzędzie Statystycznym zarejestrowanych było ponad 16 tys. podmiotów prowadzących działalność wydawniczą, szacuje się, że w branży tej pracuje około 50 tys. pracowników.

Z roku na rok rosną nakłady książek, choć dla wielu nie jest to znak pozytywny

tylko sygnał nadprodukcji i nadchodzącej recesji. Szacuje się, że około 35% książek nie znajduje nabywców. W 1999 r. wydano 19192 tytułów, w 2000 r. już 21 647. Rośnie też łączny nakład książek. W 1999 roku wynosił on 78077,7 tys. egzemplarzy dla całego kraju, a w 2000 roku już 102774,2 tys. Silnie rozdrobniona i niedoinwestowana jest sieć dystrybucji książek. W 2000 r. działało 3060 księgarni (w tym 541 w województwie mazowieckim) i 550 hurtowni książek. Konkurencją dla księgarni jest dynamicznie rozwijająca się sprzedaż wysyłkowa, sprzedaż w hipermarketach i innych punktach sprzedaży oraz poprzez Internet. Coraz lepiej do standardów europejskich dostosowuje się branża poligrafii, także w zdecydowanej większości należąca do sektora prywatnego. W sektorze tym w 2000 roku działało około 14,6 tys. podmiotów.

Tablica 35. Dotacje Ministerstwa Kultury na wydanie książek i czasopism1

Rok Treść 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Wielkość dotacji (zł) 10.085.985 9.264.823 11.345.035 5.385.400 6.667.400 1 691 11012 Liczba tytułów 233 231 254 141 199 95

Średnia dotacja na 1 tytuł 43.287,5 40.107,5 44.665,5 38.194,3 33.504,5 17 800

1 Dotacje przyznane przez Departament Książki i Departament Kultury Mniejszości Narodowych.

Źródło: Opracowanie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na zlecenie Ministerstwa Kultury w 2002 r.

Jedną z form interwencji bezpośredniej państwa w sektorze książki jest pomoc finansowa w postaci dotacji celowych dla wydawców książek i czasopism. W ostatnich

12 Bez dotacji do książek i czasopism mniejszości narodowych, źródło: Departament Współpracy z Samo-rządami i Upowszechniania Kultury w Ministerstwie Kultury.


70

latach wysokość dotacji ogółem była zróżnicowana. W roku 2000 była niemal dwukrotnie niższa niż w 1999 roku.

Interwencja bezpośrednia dla wydawców odbywa się w formie dotacji na wydanie

książek i czasopism, promocję książki w kraju i za granicą czy upowszechnianie czytelnictwa. Dotacje na wydawanie książek i czasopism przyznawane są na konkretne projekty, wyjątek stanowią dotacje dla publikacji czy serii objętych mecenatem państwa. Dotacje przyznawane są na wniosek uprawnionego podmiotu, tj. jednostki niezaliczonej do sektora finansów publicznych w trybie art. 69, ust. 4, pkt 1d ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148, z późn. zm.), z uwzględnieniem ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz. U. Nr 19, poz. 177, z późn. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zadań z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizację zadań i ich rozliczania (Dz. U. Nr 130, poz. 1194).

Interwencja pośrednia stosowana jest w formie ulg: zerowa stawka VAT

na wydawanie i sprzedaż książek i czasopism oznaczonych symbolami ISSN i ISBN. Brak jest wypracowanych mechanizmów pozabudżetowego finansowania sektora oraz innych, poza dotacjami form wsparcia podmiotów działających na tym polu. Powszechne są opinie o nieefektywnym systemie przyznawania dotacji i brakach legislacyjnych (np. niemożność uzyskania dotacji z budżetów samorządów lokalnych na wydanie książek przez podmioty gospodarcze).

Dotacje dla firm prywatnych (własność osób i spółek), działających jako

profesjonalne przedsiębiorstwa wydawnicze bądź jako działy wydawnicze przedsiębiorstw o innym charakterze, są udzielane zgodnie z ustawą o zamówieniach publicznych. Dotacje przyznawane są na konkretne projekty (wydanie konkretnych książek czy czasopism), wyjątek stanowią dotacje dla publikacji czy serii objętych mecenatem państwa. Dotacje celowe przyznawane są na wniosek uprawnionego podmiotu, czyli jednostki niezaliczonej do sektora finansów publicznych w trybie art. 69 ust. 4, pkt 1d ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148, z późn. zm.), z uwzględnieniem ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz. U. Nr 19, poz. 177, z późn. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zadań z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizację zadań i ich rozliczania (Dz. U. Nr 130, poz. 1194).

Wnioski o przyznanie dotacji podlegają wstępnej ocenie formalnej i merytorycznej przez departamenty. Zaopiniowane wnioski są rozpatrywane przez komisje międzydepartamentowe13. Corocznie wielkość przyznanych dotacji na wydanie książek maleje (tab. 36).

13 Ciągłe zmiany organów odpowiedzialnych za podział dotacji, Rada ds. Upowszechniania Czytelnictwa składająca się z 12 osób, Komisja Inicjatyw Wydawniczych.


71

Tablica 36. Dotacje Ministerstwa Kultury na wydanie książek w latach 1996-20021

Rok Treść 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Liczba dotowanych książek 204 117 111 129 35 86 57

Kwota dotacji 5.629.782 3.471.571 2.277.739 1.473.533 5.385.400 908.600 766.550 Liczba dotowanych

oficyn 83 103 55 78 141 56 46

1 Tylko dotacje przyznane przez Departament Książki. Źródło: Opracowanie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na zlecenie Ministerstwa Kultury, Warszawa 2000.

W 1996 i 1997 r. najwyższą dotację otrzymał Państwowy Instytut Wydawniczy,

w 2001 r. Oficyna Wydawnicza Rytm (55 000 zł) na wydanie 7 książek związanych z A. Mickiewiczem (Rok Mickiewiczowski), drugie w kolejności było Wydawnictwo Literackie (kwota 40 000 zł). W 2001 roku najwyższa dotacja na wydanie książki osiągnęła wartość 70 tys. zł dla Wydawnictwa Krupski i S-ka na publikację piątego tomu Historii Chrześcijaństwa. Średnia dotacja osiągnęła w 2001 r. wartość 16 225 zł. W roku 2002 r. wysokość dotacji była bardzo zróżnicowana, najwyższa wyniosła 100 000 zł, a najniższa - 5 000 zł.

Obserwowany jest spadek wysokości dotacji przeznaczonych na zakup książek

dla bibliotek publicznych. W 2000 roku na zakup książek Ministerstwo Kultury przeznaczyło kwotę 9 mln zł, w 2001 r. tylko 7,463 mln zł.

Podobny do już opisanego jest też sposób składania wniosków o dotacje celowe na wydanie czasopism. Wydawcy czasopism podobnie, jak w przypadku książki mogą ubiegać się o przyznanie dotacji celowej poprzez złożenie wniosku do odpowiedniego departamentu. Dodatkowo w 1999 roku w wyniku rozmów z przedstawicielami stowarzyszeń twórczych, Biblioteki Narodowej, Fundacji Kultury i Fundacji Batorego wyłoniono 36 czasopism, które uzyskały stałą dotację ministerstwa na okres trzech lat (tj. 2000 – 2002). Wśród wskazanych 36 czasopism wysokość przyznanej dotacji waha się od 9,7% kosztów wydania (Ruch Teatralny) do 77,3% (Le Theatre en Pologne). W systemie stałej dotacji rozdysponowywane jest ok. 60– 65% budżetu przeznaczonego na dofinansowanie czasopism. Ministerstwo za pośrednictwem Biblioteki Narodowej utrzymuje też wydawanie pism patronackich.


72

Tablica 37. Dotacje na zakup książek dla bibliotek publicznych w 2001 r.

Liczba czytelników w 2000 r.1

Województwo Osoby Udział w

czytelnictwie ogółem (w %)

Dotacje na zakup książek (w zł)

POLSKA 7.391.562 100,00 7.463.000 Dolnośląskie 657.308 8,89 663.661 Kujawsko–pomorskie 364.305 4,93 367.826 Lubelskie 447.613 6,06 451.939 Lubuskie 207.646 2,81 209.653 Łódzkie 483.064 6,54 487.732 Małopolskie 648.464 8,77 654.731 Mazowieckie 842.912 11,40 851.059 Opolskie 190.933 2,58 192.778 Podkarpackie 418 907 5,67 422.956 Podlaskie 199.854 2,70 201.786 Pomorskie 379.114 5,13 382.778 Śląskie 1.048.161 14,18 1.058.291 Świętokrzyskie 221.650 3,00 223.792 Warmińsko–mazurskie 300.571 4,07 303.476 Wielkopolskie 630.073 8,52 636.163 Zachodniopomorskie 350.987 4,75 354.379

1 Dane Głównego Urzędu Statystycznego. Źródło: Opracowanie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na zlecenie Ministerstwa Kultury, Warszawa 2000.

Tablica 38. Zakup materiałów bibliotecznych dla bibliotek publicznych w Polsce

w 2001 r. i 2002 r.

POLSKA rodzaje 2001 2002 książki 2 089 923 1 991 706zbiory specjalne 75 026 67 388liczba tytuły prenumerowanych czasopism 84 977 79 799

razem 2 249 926 2 138 893książki 41 225 172 39 926 760zbiory specjalne 1 839 033 1 692 055prenumeraty czasopism 9 903 633 11 405 319

wartość w zł

razem 52 967 838 53 024 134

Źródło: Kultura w 2001 r. i 2002 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2002 i 2003.

Chociaż wydatki na zakupy materiałów bibliotecznych nieznacznie wzrosły, zaobserwować można przesunięcie w strukturze wydatków na korzyść prenumeraty czasopism. Ilość prenumerat czasopism zmalała, a koszt z tego tytułu wrósł. Można domniemywać, iż głównym powodem takiego stanu rzeczy jest wzrost cen czasopism oraz przesunięcie prenumeraty z czasopism popularnych na czasopisma specjalistyczne (droższe). Liczba zakupionych książek spadła o 5 %.


73

Tablica 39. Koszty wydania czasopism patronackich* w 2001 r.

Tytuł Kwota

Dialog 688.106 Literatura na świecie 706.573 Nowe Książki 776.574 Ruch muzyczny 677.969 Twórczość 594.267 Nowaja Polsza 1.054.888 Zakład Wydawnictw Czasopism Patronackich 273.242 Razem 4.771.619

* deficytowe czasopisma kulturalne, literackie i artystyczne objęte patronatem Ministra Kultur (finansowane za pośrednictwem Biblioteki Narodowej).

Źródło: Opracowanie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na zlecenie Ministerstwa Kultury, Warszawa 2000.

Tablica 40. Dotacje Ministerstwa Kultury do czasopism w latach 1997–2001

Treść 1997 1998 1999 2000 2001 Czasopisma mniejszości narodowych 1.804.800 1.298.200 2.089.282

2.493.680 2.671.800

Literatura 971.536 1.241.530 1.828.302 . . Muzyka 1.150.700 1.278.500 569.500 . . Plastyka 45.000 40.500 30.000 . . Film 42.000 60.000 20.000 . . Teatr 649.500 585.000 1.102.326 . . Ogólnokulturalne 1.399.378 1.847.565 1.603.354 . . Kultura i polityka 15.000 135.000 150.000 . . Religijne 75.000 79.500 85.700 . . Dla zagranicy 325.000 326.289 340.000 . . Brak określenia 136.500 95.000 55.000 . . Razem 6.614.414 6.987.084 7.873.464 5.007.600* 5.758.800* Udział dotacji dla czasopism mniejszości narodowych w ogólnej kwocie dofinansowania czasopism (%)

24,0 29,0 44,0

49,8 46,2

* Czasopisma dofinansowane tylko przez Departament Książki i Departament Mniejszości. ** Przyznane tylko na wniosek Departamentu Książki. Źródło: Opracowanie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na zlecenie Ministerstwa Kultury, Warszawa 2000.


74

Tablica 41. Liczba dotowanych tytułów czasopism w latach 1997–2001

Treść 1997 1998 1999 2000* 2001* Liczba tytułów dotowanych 116 120 125 103 113 w tym: czasopisma mniejszości narodowych

26 29 32 34 37

* Czasopisma dotowane na wniosek Departamentu Książki i Departamentu Mniejszości. Źródło: Opracowanie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na zlecenie Ministerstwa Kultury, Warszawa 2000.

W 2002 roku Departament Książki Ministerstwa Kultury dofinansował wydanie czasopism na łączna kwotę 924 560 zł Preferowane były czasopisma literackie i artystyczne kosztem ogólnopolskich, regionalnych i samorządowych pism społeczno- -kulturalnych. Przyznane do października 2003 r. dotacje Ministerstwa Kultury na dofinansowanie czasopism wyniosły 201 760 zł.

Interwencjonizm państwa w sektorze książki przejawia się też stosowaniem zerowych lub zmniejszonych stawek VAT. Zerowa stawka VAT obowiązuje na wydawanie oraz sprzedaż w kraju książek, czasopism i nut oznaczonych symbolem ISSN i ISBN oraz w języku Braille’a i obniżona 7% stawka w stosunku do książek i czasopism pozbawionych tego znaku. Do zera zostały też zredukowane cła na książki i czasopisma sprowadzane z zagranicy. Rząd wynegocjował też okres przejściowy na utrzymanie tych stawek po wejściu Polski do Unii Europejskiej.

Państwo wspiera także finansowo promocję książki polskiej w kraju i zagranicą. W 2000 roku dominowały trzy imprezy tego typu: Międzynarodowe Targi Książki we Frankfurcie, Lipsku i Warszawie, które ministerstwo dofinansowało odpowiednio na kwotę 1 592 8000 zł, 298 206 zł i 39 727 zł. W 2001 roku największe kwoty w zakresie promocji książki przeznaczono na promocję książki polskiej na targach międzynarodowych we Frankfurcie (796 800 zł), Lipsku (350 000 zł), Jerozolimie (393 000 zł) i Bolonii (52 116 zł).


75

Tablica 42. Dofinansowanie udziału w zagranicznych targach książki

w latach 2001–2003 z budżetu państwa w zł

TARGI 2001 2002 2003 Wilno 3 143,93 25 000 11 897Lipsk 363 018,25 70 000 123 079,51

Londyn 28 407,73 - 38 610,17Bolonia 25 401,78 30 000 1 183 567,93

Budapeszt 5 000 20 000 -Jerozolima 393 018 - 42 885,68

Praga 1 497 25 000 -Chicago 15 000 - -

Petersburg 91 000 - -Moskwa 157 000 150 000 150 280,30Frankfurt 796 800 700 000 350 000

Bratysława 8 000 - -Moskwa II 28 000 - -

Paryż - 30 000 -Goeteborg - - 320 000RAZEM 1 915 286,69 1 265 000 2 220 319,83

Żródło: Instytut Książki i Promocji Czytelnictwa w Krakowie (obecny Instytut Książki w Krakowie).


76

3.4. Wnioski z diagnozy oraz postulaty dotyczące funkcjonowania sektora książki w Polsce

1. Bieżąca podaż na rynku wydawniczym, a także poziom oferowanych nowości

wydawniczych w sposób oczywisty wpływa na jakość oferty bibliotek, a funkcjonowanie sektora książki oraz jego oferta wydawnicza znacząco determinuje rozwój czytelnictwa w Polsce.

2. Istniejący w ramach sektora książki system dystrybucji, a także pomocy publicznej

jest niewystarczający. Wielkość przyznawanych dotacji na wydawanie książek maleje zarówno kwotowo, jak i ilościowo. W roku 2002 wartość dotacji Ministra Kultury była niemal dwukrotnie niższa niż w roku 1999 i aż 85% niższa niż w 2000 roku.

3. Państwo i podmioty publiczne (głównie biblioteki) powinny być znaczącym

nabywcą książek, do czego predysponuje je istniejąca, rozwinięta sieć biblioteczna. 4. Szczególnie kosztowne pozycje literackie powinny być wspierane przez

Ministerstwo Kultury, za pośrednictwem Instytutu Książki – instytucji „przedłużonego ramienia” Ministra Kultury.

5. Z publicznych środków powinny być wspierane debiuty poetyckie, pisarskie

i scenariuszowe, a także tłumaczenia nowości wydawniczych na języki obce. 6. Koordynacji wymaga również sfera promocji książki polskiej za granicą oraz

promocja książki dla dzieci i młodzieży w Polsce. 7. Warto rozważyć ustanowienie Programu Publicznej Pomocy dla Przedsiębiorców

działających w sferze animacji życia kulturalnego wokół księgarń (zwłaszcza w małych gminach).

8. W dobie integracji Polski z Unią Europejską pilnym zadaniem o charakterze

narodowym wydaje się wzmocnienie konkurencyjności przemysłów kultury w ramach dostępnych sektorowych programów operacyjnych Wzrost Konkurencji Przedsiębiorstw i Rozwój Zasobów Ludzkich.

9. Niezbędne jest znaczące zwiększenie wydatków na zakupy do bibliotek i wsparcie

sektora książki. Służyć temu powinien Narodowy Fundusz Promocji Czytelnictwa. 10. Powinno się rozważyć wprowadzenie tzw. Systemu Langa14

14 Funkcjonowanie tego systemu polega na tym, iż określona książka oferowana jest na rynku we wszyst-kich miejscach sprzedaży po tej samej cenie ustalonej przez wydawcę.


77

4. Diagnoza instrumentów wspierania bibliotek, promocji

czytelnictwa, wspierania rozwoju twórczości literackiej oraz wsparcia sektora książki w wybranych krajach Unii Europejskiej. Tendencje rozwojowe.

Istnienie bibliotek jest nieodłącznie związane z promocją czytelnictwa. Są to,

zazwyczaj zaliczające się do sektora publicznego, instytucje kultury zapewniające szeroki dostęp do kultury, realizujące przede wszystkim cele upowszechnieniowe i edukacyjne. Zgodnie z postępującą zasadą decentralizacji organizacji życia kulturalnego ich powoływanie i finansowanie pozostaje przeważnie w gestii samorządów lokalnych. W krajach Unii Europejskiej instytucjami finansowanymi bezpośrednio ze środków państwa są zazwyczaj biblioteki narodowe, a także szczególnie ważne biblioteki naukowe czy specjalistyczne.

Gęstość sieci bibliotek jest zróżnicowana w krajach Unii Europejskiej.

Najbardziej rozbudowane sieci biblioteczne istnieją w krajach północnej Europy. W wielu krajach Europy, jak Szwecja, Dania czy Holandia, biblioteki są najważniejszym konsumentem produkcji wydawniczej. Kraje południowe, poza Francją, nie posiadają rozbudowanej sieci bibliotek. Dużą wagę do promocji czytelnictwa przykłada się również w Wielkiej Brytanii.

Cele działalności bibliotek w wielu krajach Unii Europejskiej wykraczają obecnie

poza gromadzenie i udostępnianie księgozbiorów oraz upowszechnianie czytelnictwa. Biblioteki na coraz większą skalę prowadzą działalność kulturalno-oświatową: organizują promocję wydawnictw, spotkania autorskie, warsztaty literackie, przeglądy książek, konkursy itp. Dzięki rozwojowi Internetu przed bibliotekami otwierają się nowe możliwości działania. Stają się centrami informacji. Coraz większą wagę przypisuje się także do przenoszenia na nośnik cyfrowy materiałów drukowanych, starodruków, materiałów rękopiśmiennych i graficznych.

Promocja czytelnictwa jest w większości krajów jednym z priorytetów polityki

kulturalnej. W tym celu w wielu krajach, m.in. w Finlandii, Szwecji, Grecji, Hiszpanii opracowywane są programy promocji czytania, a działalność z tym związana otrzymuje od państwa wsparcie finansowe (poprzez granty i nagrody). W znacznym stopniu związana jest z systematycznymi, utrzymanymi na wysokim poziomie nakładami na zakupy biblioteczne. Promocja czytania odbywa się poprzez:

− organizowanie konkursów literackich w szkołach (Grecja, Hiszpania); − programy na rzecz współpracy i udziału pisarzy w zajęciach w szkołach,

na uniwersytetach (Hiszpania, Holandia, Grecja, Szwecja); − organizowanie wydarzeń literackich (np. Holandia – Międzynarodowy

Festiwal Poezji; Hiszpania – Dzień Książki; wielka kampania na rzecz dynamizacji czytelnictwa w miastach poniżej 50 tysięcy mieszkańców, pozbawionych infrastruktury kulturalnej; „książki na ulicy”; Szwecja – wybór przez dziecięce jury najlepszej książki roku);


78

− przyznawanie nagród literackich za osiągnięcia w zakresie promocji czytelnictwa i literatury (np. w Szwecji – Nagroda im. A. Lindgren, w Wielkiej Brytanii – nagroda North East Literary Fellowship);

− wspieranie wydawania książek (np. w Holandii fundusz na rzecz produkcji literackiej i tłumaczeń subsydiuje wydawnictwa w przypadku wydania książek obarczonym ryzykiem fiaska rynkowego; w Szwecji subsydiowane przez państwo wydawnictwo „Książki dla wszystkich”, które wydaje książki na wysokim poziome po bardzo niskich cenach);

− wspieranie instytucji związanych z sektorem książki w udziale w targach, wystawach książek;

− przeznaczanie środków dla bibliotek publicznych na zakup literatury, szczególnie dziecięcej i młodzieżowej, a także tej, na którą jest na rynku niski popyt (Szwecja, Finlandia, Hiszpania);

− przeznaczanie środków na komputeryzację/„digitalizację” bibliotek.

Waga, jaką państwa Europy (zwłaszcza Dania, Szwecja, Finlandia, Francja) przykładają do roli i znaczenia bibliotek wyraża się także w niezwykle pogłębionej statystyce dotyczącej zbiorów, zakupów, ale także czytelników i ich potrzeb. 4.1. Wspieranie rozwoju twórczości literackiej i wsparcie

sektora książki w wybranych krajach Unii Europejskiej. Tendencje rozwojowe.

Szeroko rozumiany sektor książki związany jest zarówno z tradycyjnie

subsydiowanymi dziedzinami kultury, jak i jej przemysłami. Przedmiotem zainteresowania w niniejszej diagnozie są niektóre obszary aktywności całego sektora książki, tj. proces tworzenia i wydawania książek, a także zagadnienie czytelnictwa. Trudno w tym wypadku o pełną rozłączność programów i rozwiązań stosowanych w obydwu obszarach.

Polityka państwa w stosunku do sektora książki w wielu krajach Europy jest

zazwyczaj prowadzona przez ministerstwa kultury. Ale spotkać można też rozwiązania, gdy zewnętrznymi partnerami administracji centralnej są stowarzyszenia, fundacje, agencje czy rady. Przykładem jest rozwiązanie holenderskie: Found for Literary Production and Translation (finansowany z pieniędzy publicznych), przez który przekazywane jest wsparcie dla sektora książki15.

Bezpośrednia pomoc finansowa dla konkretnych wydawnictw udzielana jest

rzadko. W Europie Zachodniej odnosi się w zasadzie tylko do Francji, Hiszpanii i Szwecji, przy czym w krajach tych także jest stopniowo wycofywana. W Europie w stosunku do całego sektora kultury odchodzi się od finansowania podmiotowego na rzecz finansowania projektów. W krajach, w których finansowanie podmiotowe jest nadal stosowane, dotyczy ono zarówno państwowych, jak i prywatnych domów wydawniczych. Znacznie powszechniejsze są natomiast inne formy wsparcia dla wydawnictw czy księgarni, jak gwarancje pożyczkowe czy obniżone oprocentowanie na zaciągane pożyczki. We Francji zmierza się np. do zastąpienia subsydiów dla wydawców nieoprocentowanymi pożyczkami. Podobne rozwiązania 15 Ilczuk, Misiąg, Finansowanie i organizacja kultury w gospodarce rynkowej Instytut Badań nad Go-spodarką Rynkową, Warszawa 2003; str. 25.


79

istnieją w Hiszpanii i Włoszech. Bezpośrednia pomoc finansowa dla pisarzy przekazywana jest w postaci m.in. grantów i nagród.

Pośrednie wsparcie państwa w sektorze książki obejmuje cały proces produkcji

książki od produkcji do sprzedaży. Ten typ wsparcia – wpływający przede wszystkim na ceny książek – przybiera wiele form od stosowania zerowej lub zmniejszonej stawki VAT po stosowanie tzw. fixed prices (jednolitych cen). Zmniejszoną stawkę VAT stosuje się m.in. We Francji (5,5%), Holandii (6%), w Wielkiej Brytanii natomiast stosuje się stawkę 0% (tab. 1). Wśród krajów Unii Europejskiej, jedynie Dania i Szwecja zdecydowały się na wprowadzenie wysokiej lub pełnej stawki VAT na książki. W krajach, które stosują zmniejszoną stawkę VAT, jej poziom waha się od 0 do 12%.

Tablica 43. Stawki VAT na książki w wybranych państwach europejskich w %

Państwa Stawka podstawowa Książki Austria 20,0 10,0 Finlandia 22,0 4,0 Francja 19,6 2,1/5,5 Holandia 19,0 6,0 Niemcy 16,0 7,0 Portugalia 17,0 5,0 Szwecja 25,0 6,0 Wielka Brytania 17,5 0 Włochy 20,0 4,0 Polska 22,0 0,0/7,0

Źródło: Creative Europe, EricArts, Bonn 2002, aktualizacja: zestawienie Komisji Europejskiej DOC/2402/2003 VAT applied in the memeber and accesion states of the European Community.

Rozpowszechnionym sposobem interwencji pośredniej państwa w sektorze książki jest także stosowanie tzw. fixed prices (jednolitych cen) – tzw. System Langa. Funkcjonowanie tego systemu polega na tym, iż określona książka oferowana jest na rynku we wszystkich miejscach sprzedaży po tej samej cenie ustalonej przez wydawcę. Jednym z najważniejszych argumentów za wprowadzeniem tego mechanizmu jest możliwość tzw. wewnętrznego subsydiowania, które pozwala wydawcom finansować wydawanie tytułów o wyższej jakości i mniejszej popularności zyskami ze sprzedaży bestsellerów (automecenat). Mechanizm ten pozwala także na utrzymanie sieci małych punktów sprzedaży i ich ochrony przed ich wyparciem przez duże księgarnie.

Mechanizm ten stosowany jest we wszystkich krajach Unii Europejskiej poza

Szwecją, Finlandią, Wielką Brytanią, Irlandią i Belgią.

Większość krajów, m.in. Wielka Brytania, Holandia, Szwecja wprowadziła tzw. public lending rights (LPR) – związane z obowiązkiem zapłaty tantiem z tytułu wypożyczeń, kompensujących autorom i wydawcom straty z wpływów powodowanych wypożyczaniem książek w bibliotekach. W Danii wpływy z tego tytułu osiągnęły w 2001 roku wielkość 19,96 mln DKK (3,7 euro/1 mieszkańca) (Cliche, Mitchell, Wiesand, 2002). W Holandii kwota ta początkowo płacona była przez państwo, a od 1996 stała się obowiązkiem bibliotek, samorządów lokalnych i regionalnych oraz czytelników. Taka kompensacja coraz częściej jest jednak niewystarczająca z powodu wzrostu w dostępie do słowa drukowanego roli nowych mediów. W Szwecji i Norwegii


80

kopie większości wydawanych książek kupowane są przez fundacje związane z państwem, a potem przesyłane do każdej biblioteki publicznej.

Przedstawiony opis trzeba uzupełnić o bezpośrednią pomoc dla pisarzy w krajach Unii Europejskiej, która polega głównie na przyznawaniu nagród literackich, a także różnego rodzaju grantów i stypendiów. Wsparcie to dotyczy także tłumaczy. Wsparcie udzielane jest także księgarniom, np. na skomputeryzowanie katalogów, modernizację (Szwecja, Francja), a także tym spośród nich, które działają na peryferiach, promują dzieła pisarzy krajowych i organizują życie kulturalne (Grecja, Hiszpania).

Poza tym w wielu krajach kładzie się duży nacisk na promocję książki krajowej za granicą. W tym celu specjalne środki przeznacza się na tłumaczenie literatury na języki obce (głównie w formie grantów) oraz przyznaje się nagrody tłumaczom. Ponadto właściwie we wszystkich krajach Unii Europejskiej wspiera się targi książki, seminaria o krajowym i międzynarodowym zasięgu. Promocja literatury odbywa się również poprzez wydawanie katalogów zawierających informacje na temat nowych tytułów, bibliografii literatury krajowej itp. (np. Szwecja, Dania).


81

5. Wnioski i rekomendacje dla Polski z diagnozy instrumentów

stosowanych w wybranych krajach Unii Europejskiej 5.1. Rozwój sektora książki i wsparcie dla autorów

1. W krajach europejskich książka zajmuje ważne miejsce w polityce kulturalnej. Za realizację polityki w sektorze książki i wydawnictw odpowiadają w większości ministerstwa kultury (a w nich odpowiednie, wydzielone departamenty ds. książki) lub instytucje Quango’s, działające w oparciu o zasadę ”przedłużonego ramienia” (arm’s length principle) (np. w Danii: Danish Literature Information Centre, w Holandii: Fund for Literary Production and Translation). Partnerami państwa w tej dziedzinie są także stowarzyszenia np. księgarzy, wydawców, a także pisarzy.

2. Pośrednie wsparcie państwa w sektorze książki obejmuje m.in. stosowanie

obniżonej stawki VAT na książki oraz wprowadzenie stałych cen tzw. fixed price. Rozwiązanie stosowane jest w większości państw Unii Europejskiej, z wyjątkiem: Szwecji, Finlandii, Belgii, Irlandii, Wielkiej Brytanii. W Polsce również rekomenduje się wprowadzenie stałych cen na książki, jako sprawdzone rozwiązanie rozwojowe i chroniące małe księgarnie przed koniecznością konkurowania z hipermarketami. System ten umożliwia również bardziej efektywne finansowanie przez wydawców literatury ambitnej.

3. Wiele państw Unii Europejskiej - Szwecja, Austria, Finlandia, Dania, Holandia,

Wielka Brytania - wprowadziło tzw. public lending rights, dzięki którym straty z wpływów spowodowanych wypożyczaniem książek w bibliotekach rekompensuje się autorom poprzez wypłatę tantiem. Z opłat uzyskanych w takim systemie finansowane jest wsparcie debiutów pisarskich, a także może być współfinansowany zakup nowości do bibliotek. System taki działa przede wszystkim w krajach, w których istnieje rozwinięta sieć bibliotek. Rozdysponowaniem środków częstokroć zajmują się instytucje specjalnie w tym celu utworzone lub instytucje typu arm’s length („przedłużone ramię”).

4. Bezpośrednia pomoc dla pisarzy w krajach Unii Europejskiej polega

głównie na przyznawaniu nagród literackich, a także różnego rodzaju grantów, stypendiów. Wsparcie to dotyczy także tłumaczy. Wyraźnie rozwija się tendencja wspierania debiutów pisarskich, poetyckich i dramaturgicznych. Pośrednią pomoc dla pisarzy stanowią programy edukacyjne (wykłady i zajęcia w szkołach), a także udział pisarzy w publicznej promocji czytelnictwa.

5. W większości krajów Unii Europejskiej istnieją specjalne fundusze

rozdzielające granty dla pisarzy i zajmujące się dbaniem o ich sytuację ekonomiczną i socjalną (np. w Austrii – Fundusz Autorów i Tłumaczy, w Holandii – Fundusz Literatury, w Belgii (okręg flamandzki) – Fundusz Literatury etc). Dotuje się publikacje książek spełniających określone kryteria (zazwyczaj chodzi o wartość artystyczną/wysoki poziom). Wsparcie udzielane jest także księgarniom, np. na skomputeryzowanie katalogów, modernizację (Szwecja, Francja), a także tym, które działają na peryferiach i


82

promują dzieła pisarzy krajowych, a także organizują życie kulturalne (Grecja, Hiszpania).

6. W wielu krajach Unii Europejskiej kładzie się duży nacisk na promocję

książki krajowej za granicą. W tym celu specjalne środki przeznacza się na tłumaczenie literatury na języki obce (głównie w formie grantów) oraz przyznaje się nagrody tłumaczom. Ponadto wspiera się targi książki, seminaria o krajowym i międzynarodowym zasięgu.

7. Promocja literatury odbywa się również poprzez wydawanie katalogów

zawierających informacje na temat nowych tytułów, bibliografii literatury krajowej itp. (np. Szwecja, Dania).

8. Duża część spośród rozwiązań krajów Unii Europejskiej w sektorze książki

jest stosowana również w Polsce. Na pierwsze miejsce wysuwa się tutaj preferencyjna, zerowa stawka VAT dla książek obowiązująca w Polsce. W trakcie wprowadzania są również stałe ceny książek (fixed price) chroniące małe, lokalne księgarnie, a także sprzyjające tzw. automecenatowi, w ramach którego wydawcy mogą finansować tytuły o wysokim poziomie i mniejszej popularności z zysków ze sprzedaży książek popularnych.

9. Liczba rozwiązań stosowanych w odniesieniu do sektora książki przez kraje

Unii Europejskiej, a które w Polsce nie występują albo występują w zbyt ograniczonym zakresie, jest nadal znaczna. Przykładowo, choć Polska jest krajem o stosunkowo gęstej sieci bibliotek publicznych, nie rozważa się u nas wprowadzenia tantiem z tytułu publicznego wykorzystywania książek, tzw. PLR. To rozwiązanie mogłoby zasilić system bezpośredniego wspierania pisarzy i tłumaczy (stypendia, nagrody, specjalne granty), który można określić jako ubogi, zarówno z uwagi na istniejące w nim formy, jak i przeznaczane nań środki. Cześć środków mogłaby powracać w formie wydawnictw do bibliotek (kopie po opłaceniu licencji).

10. Zwraca również uwagę brak zewnętrznych w stosunku do administracji

centralnej instytucji zajmujących się bezpośrednio wdrażaniem polityki dotyczącej książki, zbieraniem informacji na temat sytuacji sektora, przydzielającym dotacje na wydawanie książek itd. Pilne jest rozważenie sprawy zakupu książek dla bibliotek.


83

5.2. Biblioteki i promocja czytelnictwa w krajach Unii

Europejskiej

Promocja czytelnictwa jest w większości krajów jednym z priorytetów polityki kulturalnej. W tym celu opracowywane są programy promocji czytania, a działalność z tym związana otrzymuje od państwa wsparcie finansowe (poprzez granty, przyznawanie nagród etc.) W programach promocji czytelnictwa szczególną rolę przypisuje się bibliotekom. Instytucjami finansowanymi bezpośrednio ze środków państwa są wyłącznie biblioteki narodowe, a także szczególnie ważne biblioteki naukowe czy specjalistyczne. Pozostałe biblioteki, zgodnie z postępującą zasadą decentralizacji, są zazwyczaj powoływane i finansowanie przez samorządy lokalne.

Gęstość sieci bibliotek jest zróżnicowana w krajach Unii Europejskiej. Najbardziej rozbudowane sieci biblioteczne istnieją w krajach północnej Europy – tam też notowany jest najwyższy w Europie wskaźnik czytelnictwa. Kraje południowe, poza Francją, nie posiadają rozbudowanej sieci bibliotek. W wielu krajach Europy, jak Szwecja, Dania czy Holandia, biblioteki są najważniejszym konsumentem produkcji wydawniczej.

Promocja czytania w krajach Unii Europejskiej realizowana jest poprzez:

organizowanie konkursów literackich w szkołach; programy na rzecz współpracy i udziału pisarzy w zajęciach w szkołach, na uniwersytetach; organizowanie wydarzeń literackich. Przeznacza się środki dla bibliotek publicznych na zakup literatury oraz na komputeryzację i „digitalizację” zbiorów bibliotek. Przyznaje nagrody literackie za osiągnięcia w zakresie promocji czytelnictwa i literatury, wspiera wydawania książek oraz instytucje związane z sektorem książki w udziale na targach, wystawach książek. Szczególne zalecenia dotyczące Polski w odniesieniu do wspierania czytelnictwa odnosić się mogą zarówno do konieczności wzbogacenia oferty programów promujących czytelnictwo, jak i szeroko rozumianego „wsparcia” dla bibliotek publicznych. Przede wszystkim zwiększenia wydatków publicznych na zakupy książek do bibliotek. Niezwykle pilne jest stworzenie trwałego programu (być może specjalnej instytucji) związanego z zakupami książek do bibliotek.

W wypadku programów promujących czytelnictwo ważne jest ich powiązanie

w spójny system promowania czytelnictwa, który będzie dotyczył całego społeczeństwa, w tym różnych jego grup wiekowych. Tutaj dobrze rokuje wprowadzony przez Ministerstwo Kultury program „Wsparcie na starcie”. Wskazane jest też promowanie czytelnictwa poprzez stymulowanie współpracy między szkołami, bibliotekami a twórcami dzieł literackich. Instytucje, które są szczególnie aktywne (zapraszają pisarzy, organizują odczyty, konkursy dla dzieci i młodzieży) powinny otrzymywać specjalne granty lub nagrody z tytułu swojej działalności. Ważna jest również potrzeba „digitalizacji” bibliotek (skomputeryzowanie katalogów bibliotecznych, katalogi on-line, możliwość zamawiania książek przez Internet i za pośrednictwem poczty etc.).


84

6. Ogólna charakterystyka i cele główne Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa I Rozwój Sektora Książki” na lata 2004–2013

Niniejszy program został stworzony w celu realizacji Narodowej Strategii

Rozwoju Kultury na lata 2004–2013, w części dotyczącej bibliotek, promocji czytelnictwa, wsparcia autorów oraz rozwoju sektora książki.

Program jest zgodny z istniejącym prawodawstwem polskim, w tym

z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, ustawą o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, ustawą o bibliotekach, ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, prawem regulującym podział administracyjny Polski i ustanawiającym kompetencje jst., istniejącym prawem gospodarczym i podatkowym oraz prawem europejskim.

Program ten jest komplementarny wobec strategii rozwojowych przyjętych przez

rząd, a w szczególności z Narodową Strategią Rozwoju Regionalnego, Narodową Strategią Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich, Narodową Strategią Rozwoju Obszarów Wiejskich, Strategią Gospodarczą Rządu „Przedsiębiorczość – Rozwój – Praca”, a przez to z Narodowym Planem Rozwoju, przyjętym przez Radę Ministrów 11 lutego 2003 r. W tym też znaczeniu wpisuje się w okres programowania na lata 2004–2006. Należy stworzyć przesłanki obecności dziedziny kultury oraz tematyki czytelnictwa i książki w dokumentach polskich pisanych z myślą o okresie programowania 2007–2013. Dotyczy to w pierwszym rzędzie obecności tej tematyki w Narodowym Planie Rozwoju na te lata.

Narodowy Program Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”

jest zgodny z politykami horyzontalnymi Unii Europejskiej, a w szczególności:

− realizacja programu będzie miała pozytywny wpływ na uwzględnienie polityki równych szans (równość kobiet i mężczyzn, działania na rzecz dostępności kultury dla osób niepełnosprawnych),

− realizacja programu będzie miała pozytywny wpływ na tworzenie stabilnych miejsc pracy w kulturze i przemysłach kultury,

− realizacja programu będzie miała pozytywny wpływ na tworzenie i rozwój społeczeństwa informacyjnego.

I Celem strategicznym programu jest stały wzrost czytelnictwa w Polsce w okresie 2004–2013.

II Głównymi celami programu są:

1. Zmniejszenie różnic regionalnych w dostępie do usług bibliotecznych. 2. Poprawa warunków funkcjonowania bibliotek i zwiększenie dostępności

do usług bibliotecznych w regionach, w tym szczególnie na obszarach wiejskich.

3. Poprawa jakości zbiorów bibliotecznych i dostępu do zbiorów. 4. Poprawa konkurencyjności sektora książki, w tym wsparcie wydawnictw i sieci

dystrybucji książki.


85

5. Zwiększenie efektywności promocji polskiej książki w kraju i za granicą. 6. Poprawa społeczno-ekonomicznej sytuacji autorów książek oraz tłumaczy. 7. Wzmocnienie zasobów ludzkich w sferze upowszechniania książki i promocji

czytelnictwa.

III Cele programu realizowane będą poprzez następujące rodzaje działań:

1. Budowa i rozbudowa infrastruktury bibliotek publicznych oraz modernizacja

wyposażenia bibliotek. 2. Wyposażenie bibliotek w podstawowy sprzęt komputerowy i oprogramowanie,

budowę platform i wirtualnych systemów sieciowych do udostępniania zbiorów, budowę i wyposażanie pracowni do digitalizacji zbiorów.

3. Konserwacja zbiorów, a także zwiększenie zakupów książek i urządzeń bibliotecznych.

4. Rozwój wielorakich usług i funkcji bibliotek, w tym wsparcie animacji życia kulturalnego przez biblioteki w małych miastach i na obszarach wiejskich.

5. Organizacja i wsparcie masowych imprez i kampanii promujących czytelnictwo i polskich autorów książek, w tym szczególnie książek dla dzieci i młodzieży.

6. Rozwój systemu nagród, konkursów, stypendiów dla autorów, w tym poprzez stworzenie specjalnych funduszy celowych.

7. Wsparcie organizacji konferencji, szkoleń, studiów podyplomowych i innych form kształcenia dla pracowników bibliotek.

8. Wsparcie poprawy konkurencyjności wydawnictw oraz małych księgarń. 9. Dofinansowanie ambitnych wydawnictw i tłumaczeń polskich książek na języki

obce.

IV Realizacja celów programu nastąpi poprzez ustanowienie priorytetów i wdrożenie działań określonych w niniejszym dokumencie jako podprogramy.

Działania podejmowane będą na szczeblu centralnym, regionalnym i gminnym, w ramach porozumień pomiędzy Ministerstwem Kultury a jst., finansowane z budżetu Ministra Kultury i środków jst., w niewielkim stopniu ze środków własnych bibliotek i funduszy pozyskanych od prywatnych sponsorów. Część działań będzie finansowana w ramach funduszy strukturalnych – wstępna prognoza finansowa będzie zmieszczona w tabelach dla każdego priorytetu.


86

6.1. Priorytety, działania i podprogramy Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”

Priorytet 1. Podniesienie jakości usług bibliotecznych i zwiększenie publicznego dostępu do zbiorów

Działania w ramach priorytetu 1. mają na celu zwiększenie dostępności do usług

bibliotecznych w regionach poprzez m.in. rozwój podstawowej infrastruktury bibliotek oraz poprawę jakości zbiorów bibliotecznych. Ważnym komponentem działań jest wykreowanie nowych usług przez biblioteki i ich szerokie oferowanie, a także wzrost jakości obsługi i dostosowanie funkcjonowania bibliotek do potrzeb klienta. Obejmują zróżnicowane działania o charakterze inwestycyjnym, w tym budowę, rozbudowę i modernizację bibliotek, a także wsparcie zakupów do bibliotek. Działanie 1.1. Rozbudowa i modernizacja bibliotek

Celem działania jest zwiększeniu dostępu mieszkańców miast i wsi do usług publicznych oferowanych przez biblioteki. Działanie ma także wspomagać budowanie społeczeństwa informacyjnego poprzez udostępnianie katalogów i zbiorów bibliotecznych on-line. Celem jest także zmniejszenie ubytków sieci bibliotecznej w małych miastach i na obszarach wiejskich poprzez inwestycje na obszarach wykazujących tendencje negatywne, co do sieci bibliotek i wyposażenie bibliotek w „urządzenia biblioteczne”. Realizacja działania wpłynie pozytywnie na zwiększenie atrakcyjności regionów dla mieszkańców i inwestorów.

W ramach działania realizowane będą następujące rodzaje projektów:

1. Budowa i rozbudowa infrastruktury bibliotek publicznych oraz modernizacja wyposażenia bibliotek w celu zmniejszenia różnic regionalnych w dostępie do usług bibliotecznych.

2. Wyposażenie bibliotek w podstawowy sprzęt komputerowy i oprogramowanie, budowę platform i wirtualnych systemów sieciowych do udostępniania zbiorów, budowę i wyposażanie pracowni do digitalizacji zbiorów.

3. Projektowanie i realizacja sieci i systemów internetowych w celu świadczenia usług on-line przez biblioteki dla obywateli i instytucji, w tym również dla przedsiębiorców.

4. Tworzenia nowych punktów bibliotecznych w porozumieniu z innymi instytucjami sektora publicznego (np. poprzez współpracę lub współdziałanie placówek Poczty Polskiej z bibliotekami – Centra Komunikacji Społecznej).

Projektodawcami mogą być: jst. i ich stowarzyszenia i związki, publiczne

instytucje, w tym instytucje kultury (państwowe, samorządowe), organizacje pozarządowe non profit (stowarzyszenia i fundacje).


87

Całkowity plan finansowy działania 1.1. na lata 2004-2006: 168, 8 mln zł,

w tym:

- fundusze europejskie: 101,9 mln zł

- z budżetu Ministra Kultury16: 10,34 mln zł

- inne środki17: 56,56 mln zł

Instytucja programująco-wdrażająca: Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury w Ministerstwie Kultury.

Instytucje pośredniczące: Narodowe Centrum Kultury, Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury)

Szczegółowa procedura ubiegania się projektodawców o środki, a także dokładny

podział środków publicznych (w tym z Europejskiego Funduszu Socjalnego, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej) zawarta jest w dokumentach: Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw”, Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”, Uzupełnienie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.

Beneficjenci mogą ubiegać się o dofinansowanie wkładu własnego do projektów

realizowanych w ramach funduszy strukturalnych i innych funduszy europejskich w ramach programu „Promesa Ministra Kultury”.

Minister Kultury, widząc wielką szansę dla rozwoju kultury w skutecznym

wykorzystaniu środków z funduszy strukturalnych, podjął decyzję o udziale w montażu finansowym wkładu krajowego wybranych projektów kulturalnych, realizowanych w ramach programów operacyjnych i inicjatyw wspólnotowych.

W celu wspierania projektów, po merytorycznej ocenie wniosków, Minister Kultury decyduje o dofinansowaniu części wkładu własnego w projektach

16 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013.. 17 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.


88

realizowanych w ramach funduszy strukturalnych, zawierając z wnioskodawcą umowę warunkową. Umowa realizowana jest tylko w przypadku wyboru projektu do realizacji ze środków Unii Europejskiej przez odpowiednią instytucję zarządzającą programami operacyjnymi. „Promesa Ministra Kultury” jest elementem Programu „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej”, wdrażanego przez Narodowe Centrum Kultury. W ramach programu dofinansowane będą inwestycje służące promowaniu i wspieraniu przedsięwzięć artystycznych, rozwojowi czytelnictwa, ochronie polskiego dziedzictwa narodowego, promocji młodych twórców i artystów oraz sztuki współczesnej (Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zadań z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizację zadań i ich rozliczania (Dz. U. Nr 130, poz. 1194), zgodne z Narodowym Planem Rozwoju na lata 2004-2006, przyjętym przez rząd Rzeczpospolitej Polskiej w 2002 r.

Dofinansowanie tych inwestycji odbywać się będzie poprzez wsparcie krajowego wkładu publicznego (tzw. wkładu własnego) do projektów realizowanych w ramach funduszy europejskich w zakresie inwestycji w: infrastrukturę kulturalną i infrastrukturę szkolnictwa artystycznego, ochronę zabytków, rozwój zasobów ludzkich, infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego. Dofinansowaniu podlegać będą tylko te projekty, które zostaną wybrane do realizacji przez instytucje zarządzające odpowiednimi programami operacyjnymi – zgodnie z Narodowym Planem Rozwoju na lata 2004–2006 oraz sektorowymi programami operacyjnymi i Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. W uzasadnionych przypadkach, Minister Kultury może również udzielić promesy na dofinansowanie wkładu własnego dla projektów kulturalnych realizowanych w ramach innych programów międzynarodowych (Norweski Mechanizm Finansowy, Mechanizm Europejskiego Obszaru Gospodarczego, INTERREG).

Projekty aplikujące do przyznania „Promesy Ministra Kultury” muszą być związane bezpośrednio ze sferą kultury, tj. dotyczyć instytucji prowadzących lub zamierzających prowadzić stałą działalność kulturalną bądź też których przedmiotem jest odbudowa i zachowanie dziedzictwa kulturowego.

Wniosek może być złożony przez instytucje i osoby prawne, które mogą być

beneficjentami zgodnie z opisem poszczególnych priorytetów i działań, zawartych w programach operacyjnych i uzupełnieniach programów operacyjnych. Wnioski składane są do Departamentu Współpracy z Samorządami Ministerstwa Kultury.

Aplikacja składana jest w terminie ogłoszonym na stronach internetowych Ministerstwa Kultury i Narodowego Centrum Kultury. Wnioski złożone po ostatecznym terminie składania wniosków nie będą rozpatrywane (decyduje data stempla pocztowego). Aplikacje składane są w czterech egzemplarzach (1 oryginał i trzy kopie). Terminy składania wniosków ogłaszane są każdorazowo na stronach internetowych Ministerstwa Kultury oraz Narodowego Centrum Kultury. Minister Kultury w uzasadnionych przypadkach podejmuje decyzje o dodatkowych terminach składania wniosków.

Źródła finansowania „Promesy Ministra Kultury”:


89

− środek specjalny z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa. Procedura przeprowadzana będzie zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zadań z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizację zadań i ich rozliczania (Dz. U. Nr 130, poz.1194). Wnioskodawca wypełnia i składa wniosek na odpowiednim formularzu dla dotacji ze środka specjalnego wraz z wnioskiem właściwym dla odpowiedniego programu operacyjnego. Wnioski składać należy do Departamentu Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury w Ministerstwie Kultury18;

− budżet Ministra Kultury i inne dostępne środki budżetowe i pozabudżetowe.

Działanie 1.2. Poprawa jakości zbiorów bibliotecznych

Działanie wdrażane bezpośrednio przez Ministerstwo Kultury w latach

2004–2006, zasilone z budżetu Ministra Kultury w wysokości 33 mln zł. Preferowane będzie dofinansowywanie zakupów dla tych placówek, które dodatkowo zadeklarują środki własne (środki organizatora lub pozyskane od sponsorów). W sytuacji modelowej udział Ministra Kultury w ogólnych wydatkach na zakup książek wyniesie 50%.

Budżet na to działanie na lata 2007–2013 wymaga odrębnego opracowania.

W celu zwiększenia budżetu na to działanie w latach 2006–2013 proponuje się przedyskutowanie z partnerami społecznymi, środowiskiem twórców, środowiskami wydawców i bibliotekarzy możliwości wprowadzenia w Polsce public lending right’s.

W tym celu pożądane jest podjęcie debaty publicznej nad założeniami do stworzenia Narodowego Funduszu Promocji Czytelnictwa. Podjęte zostaną działania mające na celu wypracowanie systemu zasilania tego Funduszu w środki finansowe. Wzorem innych państw europejskich, fundusz ten np. mógłby być zasilany z opłat pobieranych od wypożyczania zbiorów bibliotecznych (od 0,10 do 0,50 zł). Zapewniłby więc dodatkowe środki, za pomocą których Minister Kultury mógłby realizować długoterminowe programy rozwojowe. Przyjmując średnio opłatę na rzecz Funduszu Promocji Czytelnictwa w wysokości 35 gr od każdego wypożyczenia, budżet Funduszu Promocji Czytelnictwa mógłby wynosić, przy dzisiejszej ilości wypożyczeń, nawet 64 mln zł. Minister Kultury zaproponuje także inne, alternatywne do powyższej, propozycje pozyskania środków finansowych na zakupy nowości wydawniczych dla bibliotek. Środki Funduszu w przyszłości służyłyby także pokrywaniu opłat z tytułu „public lending rights”, uiszczanych wydawcom i autorom. Fundusz Promocji Czytelnictwa mógłby być zarządzany przez publiczną instytucję (np. przez Instytut Książki lub Bibliotekę Narodową lub przez nową instytucję - Narodowy Instytut Biblioteczny, utworzony w przyszłości m.in. w celu wypełniania zadań z zakresu pogłębionych badań czytelnictwa oraz dokonywania zakupów dla bibliotek).

18 W 2005 r. środek specjalny zostanie zastąpiony państwowym funduszem celowym


90

Całkowity plan finansowy działania 1.2. na lata 2004-2006: 64,0 mln zł,

w tym:


- z budżetu Ministra Kultury19: 33 mln zł

- inne środki20: 14,5 mln zł Instytucja programująco-wdrażająca: Instytut Książki w Krakowie, a w latach 2007-2013 Narodowy Instytut Biblioteczny Instytucja pośrednicząca: Biblioteka Narodowa w Warszawie. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury) Działanie 1.3. Wsparcie animacji życia społecznego i kulturalnego małych miast i obszarów wiejskich

Działanie to ma na celu wzrost uczestnictwa w kulturze poprzez rozwój

wielorakich usług i dodatkowych funkcji bibliotek, w tym funkcji bezpośredniej promocji książek.

Działanie ma na celu promocję czytelnictwa poprzez szersze włączenie bibliotek

w życie społeczności lokalnych. Cel realizowany będzie poprzez realizację projektów z zakresu:

1. Organizację w bibliotekach punktów doradztwa dla przedsiębiorców,

prowadzenie punktów informacji turystycznej, udzielanie informacji nt. pomocy publicznej dla rolników i przedsiębiorców, prowadzenie wydzielonych katalogów wydawnictw fachowych, zamawianie prenumeraty czasopism specjalistycznych dostosowanych do zainteresowań klientów, prowadzenie tzw. barterowych komisów podręczników szkolnych itd.

2. Organizowania i animowania w małych miastach i wsiach lokalnego uczestnictwa w imprezach artystycznych, kulturalnych, integracyjnych, program biblioteka sercem miasta (organizacja spotkań, dyskusji, kameralnych wydarzeń artystycznych, kółek zainteresowań dla dzieci, lekcji bibliotecznych itd.).

19 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013.. 20 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.


91

3. Organizowania publicznych miejsc dostępu do Internetu. Wsparcie działań odbywać się będzie w ramach współfinansowania z funduszy

strukturalnych, a w szczególności w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, SOP WKP, Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich. Projektodawcami mogą być jst., lokalne instytucje kultury (w tym biblioteki) oraz organizacje pozarządowe.

Współfinansowanie z środków Europejskiego Funduszu Socjalny, Europejskiego

Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej maksymalnie może wynieść do 75% kosztów kwalifikujących się projektu (Europejski Fundusz Socjalny) i 80% (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej). Minimalny udział własny w projektach z krajowych środków publicznych wynosi odpowiednio 25% i 20%.

Projektodawcy mogą ubiegać się o dofinansowanie wkładu własnego do

projektów strukturalnych przez Ministra Kultury w ramach programu „Promesa Ministra Kultury”.

Całkowity plan finansowy działania 1.3. na lata 2004-2006: 68,6 mln zł,

w tym:


- z budżetu Ministra Kultury21: 4,0 mln zł

- inne środki22: 37,16 mln zł Instytucja programująco-wdrażająca: Instytut Książki w Krakowie, w latach 2007–2013 Narodowy Instytut Biblioteczny Instytucje pośredniczące: Narodowe Centrum Kultury, Biblioteka Narodowa w Warszawie. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury). Partnerzy: Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, jst.

21 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013. 22 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.


92

Priorytet 2. Kreowanie potrzeb i pozytywnych nawyków w zakresie czytelnictwa Działania podejmowane w ramach tego priorytetu są zindywidualizowane,

nakierowane bezpośrednio na odbiorcę. Są bezpośrednio związane z procesem wychowania i edukacji. Celem priorytetu jest zwiększenie czytelnictwa poprzez wzrost roli czytania w systemie edukacji, wykształcenie systemu zachęt do czytania, wzrost zainteresowania książką dzieci i młodzieży.

Działanie 2.1. Wykształcanie nawyku sięgania po książkę u dzieci i młodzieży

Działanie to ma na celu wykształcenie instrumentów do wpływania

na kształtowanie się potrzeb kontaktu z książką wśród dzieci i młodzieży. Realizowane będzie poprzez:

1. Podejmowanie akcji społecznych i kampanii promocyjnych skierowanych do rodziców, zachęcających do czytania dzieciom. Służy temu np. rozpoczęty przez Ministra Kultury w 2003 r. projekt „Pacanów europejską stolicą bajki”. Projekt ten integruje środowiska wybitnych pisarzy, poetów, środowiska dziennikarzy, a także coraz większe grono rodziców wokół idei wychowania dzieci z książką. Kampania społeczna ma również na celu wykształcenie świadomości o znaczeniu czytania dla rozwoju dziecka i przyszłej jego zdolności do zdobywania wiedzy;

2. Zachęcanie środowisk nauczycieli do organizacji konkursów literackich w szkołach;

3. Organizowanie dziecięcych konkursów na najlepszą książkę roku (dzieci są jurorami);

4. Organizowanie w szkołach spotkań pisarzy i poetów; 5. Organizowanie konkursów na najpopularniejszego bohatera literackiego wśród

dzieci; 6. Kreowanie „mody” na czytanie poprzez kampanię społeczną i promocyjną,

popularyzującą bohaterów z literatury dla dzieci; 7. Zachęcanie producentów produktów dla dzieci do wykorzystywania bohaterów

literackich i tzw. kolekcji inteligentnych do promocji i sprzedaży swoich produktów;

8. Budowę pozytywnego wizerunku obowiązkowych lektur szkolnych – zmiana orientacji z nakazu czytania na wzbudzanie ciekawości;

9. Tworzenie centrów informacji o książce dziecięcej w bibliotekach. Działania te będą inspirowane przez, a realizowane przez środowiska lokalne,

szkoły, gazety i czasopisma dziecięce i młodzieżowe. Z racji komplementarności filmu i książki (wyprodukowanie filmu często powoduje wzrost zainteresowania książką), należałoby rozważyć konkurs dla firm na popularyzowanie książek w formie edukacyjnych gier komputerowych. Plan finansowy działania (2004–2006): 1,2 mln zł z budżetu Ministra Kultury. Instytucja programująco-wdrażająca: Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury w Ministerstwie Kultury. Instytucja pośrednicząca: Instytut Książki w Krakowie.


93

Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury). Partnerzy: Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, kuratoria, media, szkoły wyższe, stowarzyszenia wydawców, stowarzyszenia autorów.

Działanie 2.2. Integracja środowisk wokół promocji książki

Działanie będzie realizowane poprzez:

1. Ukonstytuowanie grup społecznych zaangażowanych w życie społeczno- -kulturalne, szczególnie predysponowanych do promocji literatury. Konsolidacja przedstawicieli mediów wokół idei codziennej informacji o książkach, w tym o nowościach wydawniczych, zamieszczanych obok innych wiadomości w serwisach informacyjnych,

2. Ustanowienie przez Ministra Kultury honorowego wyróżnienia dla osób szczególnie zaangażowanych w promocję książki,

3. Stworzenie nowych lub adaptacja do polskich warunków wybranych instrumentów europejskich promujących książkę, np. popularyzacja święta „Książka i róża” (promowanie idei obdarowywania bliskich książkami),

4. Wspieranie organizowania wydarzeń literackich (np. festiwali poezji, konkursów poetyckich i pisarskich dla amatorów, konkursów recytatorskich itd.).

Działanie to będzie realizowane w ramach zadań własnych Ministerstwa Kultury

oraz zadań instytucji zajmujących się upowszechnianiem kultury. Wspieranie organizacji wydarzeń literackich na poziomie ogólnopolskim powinno być zadaniem wspieranym w ramach upowszechniania kultury i współfinansowanym z budżetu Ministra Kultury. Wydarzenia regionalne i lokalne mogą być finansowane z budżetów instytucji kultury i jst.. Do realizacji tego zadania jednak niezbędne jest jak najszersze zaangażowanie partnerów społecznych, mediów, środowisk opiniotwórczych i przedsiębiorców działających w sektorze książki i sektorze reklamy.

Instrumenty realizacji działania zostaną określone w uzupełnieniu do Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”.

Plan finansowy działania (2004–2006): 300 tys. zł z budżetu Ministra Kultury. Instytucja programująco-wdrażająca: Departament Filmu i Sztuk Audiowizualnych. Instytucja pośrednicząca: Instytut Książki w Krakowie. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury). Partnerzy: szkoły wyższe, media.


94

Priorytet 3. Wzmocnienie konkurencyjności i rozwój sektora książki Działania podejmowane w ramach priorytetu 3. mają na celu wsparcie rozwoju

sektora książki – w tym wydawnictw i systemu dystrybucji książki, wzmocnienie konkurencyjności polskich wydawnictw na rynkach zagranicznych oraz zwiększenie podaży literatury pięknej na polskim rynku. Działanie 3.1. Pobudzanie zainteresowania wydawców wydawaniem ambitnej literatury

Działanie realizowane będzie poprzez system grantów o dofinansowanie wydawnictw spełniających wysokie kryteria jakościowe, które mają zagwarantowaną dystrybucję. Granty będą udzielane z państwowego funduszu celowego z dopłat do gier liczbowych i zakładów wzajemnych, będącego w dyspozycji Ministra Kultury. Dotacje mogą być również udzielane na wybrane etapy wydawnicze, np. dofinansowanie przekładów i tłumaczeń, włączenie szczególnie wartościowych pozycji na listę zakupów bibliotecznych. Ma to na celu zwiększenie przekładów światowej literatury pięknej na język polski oraz przekładów polskiej literatury na języki obce.

Warunki pomocy udzielanej wydawcom zostaną określone w programie

pomocowym, notyfikowanym w Komisji Europejskiej. Minister Kultury ustanowi nagrody za najlepszy przekład polskich książek na

język obcy, a także nagrody i wyróżnienia dla wydawców za szczególnie wartościową ofertę wydawniczą w ostatnim roku.

W ramach programu przewidziany jest również wzrost wydatków z budżetu

Ministra Kultury na dofinansowanie wydawania książek. Dodatkowo ustanowiony powinien zostać instrument poręczania krótkoterminowych kredytów przez Ministra Kultury dla wydawców na wydawanie przez nich literatury ambitnej. Możliwe jest wynegocjowanie z bankami specjalnej linii kredytowej „Bank mecenasem literatury” o korzystnym oprocentowaniu i dogodnych dla wydawców warunkach spłaty.

Plan finansowy działania (2004–2006): 12 mln zł z budżetu Ministra Kultury Instytucja programująco-wdrażająca: Departament Współpracy z Samorządami lub Departament Filmu i Sztuk Audiowizualnych . Instytucja pośrednicząca: Instytut Książki w Krakowie i Polska Izba Książki. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury). Działanie 3.2. Podnoszenie rynkowej opłacalności wydawnictw

Działanie realizowane poprzez wprowadzenie stałych cen na książki (System Langa), które umożliwia wydawcom finansowanie ambitnej literatury ze środków uzyskanych ze sprzedaży bestsellerów (wewnętrzne subsydiowanie książek), a także wzmacnia konkurencyjność małych księgarń wobec masowej wyprzedaży książek,


95

często poniżej kosztów wydania. Jednocześnie przewidziane w strategii zwiększenie zakupów nowości wydawniczych do bibliotek zwiększy dostępność do literatury.

Ponadto Minister Kultury podejmie działania na rzecz wystąpienia do Komisji Europejskiej o derogację stawki 0% VAT na ksiązki do 2013 r.

Po konsultacjach ze środowiskami rozważone zostanie także zmniejszenie ilości obowiązkowych egzemplarzy przekazywanych bibliotekom bezpłatnie przez wydawców.

Planuje się wypracowanie systemu korzystnych preferencji finansowych, zgodnych z prawodawstwem Unii Europejskiej, mających na celu zachęcenie osób prawnych do dokonywania darowizn książkowych do bibliotek.

Plan finansowy: działania będą realizowane w ramach zadań własnych Ministerstwa Kultury. Instytucja programująco- wdrażająca: Departament Prawno - Legislacyjny. Instytucja pośrednicząca: brak. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki. Instytucja finansująca: brak.

Działanie 3.3. Utrzymanie i rozwój najważniejszych czasopism kulturalnych

Oznacza to kontynuację przyznawania dotacji celowej przez Ministra Kultury na

wydawanie czasopism, jednakże ilość podmiotów i wartość czasopism z punktu widzenia znaczenia dla kultury powinna zostać poddana wnikliwej ocenie. Przy tak skromnym budżecie Ministra Kultury wydaje się konieczne lokowanie wsparcia w sferach do tego najbardziej uprawnionych. Podstawową zasadą wspierania czasopism kulturalnych z budżetu Ministra Kultury powinna być ciągłość i programowanie pomocy na więcej niż rok. Często ważniejsza dla wydawnictw jest wcześniejsza wiedza o przyszłej utracie dotacji niż niepewność wynikająca z braku decyzji czy też nagłe zmniejszenie dotacji. W przypadku wielu czasopism wydawca ma szansę uzyskać wsparcie ze strony jst. lub organizacji społecznych. Jednocześnie, po wnikliwej analizie jakościowej czasopism dotowanych przez Ministra Kultury, na te o największej wartości kulturowej, a także o dużym znaczeniu w upowszechnianiu kultury wysokiej powinny zostać zagwarantowane środki pozwalające na ciągłe podnoszenie jakości tych pism, poprzez pozyskiwanie do współpracy wybitnych polskich i zagranicznych autorów.

Warunki pomocy udzielanej wydawcom zostaną określone w programie pomocowym, notyfikowanym w Komisji Europejskiej.

W ramach działania ogłoszony zostanie program „Norwid”, w ramach którego będzie można ubiegać się o wieloletnie finansowanie czasopism kulturalnych. Wytyczne do Programu „Norwid” zostaną określone w uzupełnieniu do Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”.

Plan finansowy działania na lata 2004–2006: 8 mln zł. (z budżetu Ministra Kultury) Instytucja programująco-wdrażająca: Departament Współpracy z Samorządami


96

Instytucja pośrednicząca: Instytut Książki w Krakowie. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury). Działanie 3.4. Zwiększenia zainteresowania polską książką na świecie

Działanie ma na celu zintensyfikowanie promocji polskiej książki na świecie

poprzez profesjonalną prezentację polskiej literatury na najbardziej znaczących targach książki w Europie i na świecie. Służy temu powołanie do tego typu działań jednostki wyspecjalizowanej, poza strukturą Ministerstwa Kultury, jaką jest Instytut Książki w Krakowie. Daje to podstawę do skoncentrowania profesjonalnych i programowanych działań w tej sferze, a także wykorzystanie niezbędnego dla efektywności tych działań doświadczenia osób za nie odpowiedzialnych.

W ramach działania zostaną zwiększone nakłady z budżetu państwa w części 24

na promocję polskiej literatury na świecie, zarówno na działania stricte promocyjne, jak i z zakresu wsparcia sprzedaży. Pomocny będzie system grantów na tłumaczenia i przekłady, który pozwoli obniżyć koszty wydawcy. Pozwoli to na podniesienie bardzo niskich nakładów polskich książek ukazujących się zagranicą.

Instytut Książki ma za zadanie zwiększać zainteresowanie wydawnictw

zagranicznych tłumaczeniem polskiej literatury pięknej. W tym procesie jest bardzo istotne umiejętne i szybkie reagowanie na zainteresowanie międzynarodowych wydawców polską literaturą.

Warunki pomocy udzielanej wydawcom zostaną określone w programie

pomocowym, notyfikowanym w Komisji Europejskiej. Całkowity plan finansowy działania: 8 mln zł (z budżetu Ministra Kultury). Instytucja programująco-wdrażająca: Instytut Książki w Krakowie. Instytucja pośrednicząca: Polska Izba Książki. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury).

Dokładny program działania zostanie przygotowany przez Instytut Książki i będzie zawarty w uzupełnieniu do Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”.


97

Działanie 3.5. Wsparcie księgarń w zakresie promocji czytelnictwa

Działanie to ma na celu wprowadzenie programów motywujących księgarnie do animacji życia kulturalnego i promocji czytelnictwa. Efektem jest aktywizowanie lokalnych społeczności oraz wykształcenie nawyku odwiedzania księgarń.

Podprogram „Salon książki” – wspieranie rozwoju księgarni oferujących lite-raturę ambitną, uruchamiających czytelnie i prowadzących działania na rzecz promocji książki. Zgodnie z obowiązują regulacją pomocy publicznej dla przedsiębiorców, dla realizacji założonych celów, Minister Kultury powinien sformułować Program Wspar-cia Przedsiębiorców działających w sektorze książki. Program określi zasady dopusz-czalności pomocy publicznej, a także pozwoli na uniknięcie problemów wspierania przedsiębiorców ze środków określonych w ustawie budżetowej. W ramach tego dzia-łania powinna zostać podjęta próba stworzenia platformy współpracy pomiędzy Mini-sterstwem Kultury a jst. Ważne byłoby podjęcie próby przez Ministra Kultury zachęce-nia jednostek samorządu terytorialnego do ustalania preferencyjnych stawek podatku od nieruchomości, a także preferencyjnych czynszów za najem lokali będących własnością JST na księgarnie.

Minister Kultury w ramach tego działania przeznaczy także środki na wsparcie komputeryzacji małych księgarń oraz ustanowi granty dla księgarni animujących życie kulturalne i aktywnie promujących książkę wśród lokalnych społeczności.

Istotnym działaniem będzie także aktywne wspieranie akcji Książka i Róża przez

Ministra Kultury oraz konsolidacja wielu środowisk (pedagogów, bibliotekarzy, media) wokół tej idei.

Minister Kultury w ramach tego działania przeznaczy 200 tys. rocznie na

wsparcie komputeryzacji małych księgarń oraz ustanowi granty dla księgarni animujących życie kulturalne i aktywnie promujących książkę wśród lokalnych społeczności.

Warunki pomocy udzielanej księgarzom zostaną określone w programie

pomocowym, notyfikowanym w Komisji Europejskiej.

Istotnym działaniem będzie także aktywne wspieranie akcji „Książka i Róża” przez Ministra Kultury oraz konsolidacja wielu środowisk (pedagogów, bibliotekarzy, media) wokół tej idei. Całkowity plan finansowy działania: 2 mln zł (z budżetu Ministra Kultury) Instytucja programująco-wdrażająca: Instytut Książki w Krakowie. Instytucja pośrednicząca: Związki i stowarzyszenia księgarzy. Instytucja monitorująca: Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucja finansująca: Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury). Partnerzy: Ministerstwo Gospodarki i Pracy, jst.


98

7. Instytucje programująco-wdrażające, instytucja monitorująca

i instytucja finansująca Narodowy Program Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”.

Dla efektywnego wdrażania programu niezbędne jest:

1. Precyzyjne oszacowanie kosztów poszczególnych działań w latach 2007–2013 z udziałem jednostek programująco-wdrażających, a także uwzględnienie tych kosztów w projektach budżetu Ministra Kultury w ramach przyszłych ustaw budżetowych.

2. Do realizacji działania 1.2. niezbędne jest ustanowienie dodatkowego

instrumentu finansowego. Potrzebne jest przedyskutowanie ze środowiskiem bibliotekarskim, wydawniczym i samorządowym możliwości wprowadzenia systemu public lending rights i przeznaczenia środków uzyskanych z zaproponowanego mechanizmu na Fundusz Promocji Czytelnictwa. Pożądanym wydaje się także rozważenie jak najszybszego wprowadzenia stałych cen na książki.

3. Dla realizacji działania 1.3. konieczna jest koordynacja działań na terenie całej

Polski ze strony Biblioteki Narodowej i stworzenie instytucjonalnej współpracy z samorządami różnych szczebli poprzez Departament Współpracy z Samorządami. Istotna część projektów powinna być współfinansowania z funduszy strukturalnych. Podobnie jak w przypadku działania 1.1. konieczne jest zaangażowanie Ministerstwa Kultury na poziomie pobudzania tworzenia projektów współfinansowanych z funduszy europejskich.

4. Do realizacji działania 2.1. i 2.2. konieczne jest stworzenie

międzydepartamentowego zespołu zadaniowego ds. wspierania promocji czytelnictwa w ramach Departamentu Filmu i Mediów Audiowizualnych oraz Departamentu Współpracy z Samorządami Ministerstwa Kultury, a także wybranie partnera społecznego do realizacji stworzonego harmonogramu działań.

5. Dla realizacji działań w ramach priorytetu 3. konieczne jest rozszerzenie

kompetencji Instytutu Książki w Krakowie oraz znaczące zwiększenie budżetu tej instytucji o koszty działań określonych w tym priorytecie.

6. W latach 2007–2013 wydaje się niezbędne przypisanie kulturze funkcji osi

rozwojowej w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2007–2013 i zaproponowanie Sektorowego Programu Operacyjnego „Kultura” w ramach polityki strukturalnej państwa.

Ważną funkcją, obok programująco-wdrażającej jest monitoring i ocena programu

na etapie wdrażania i ocena ex post. Jednostki programująco – wdrażające będą zobligowane do sporządzania raportów kwartalnych z realizacji zadań, a także do wskazywania zagrożeń i barier w realizacji działań i przekazywania tych informacji jednostce monitorującej. Dla spójności realizacji działań, ważne jest, aby jedna jednostka dokonywała monitorowania całości Narodowego Program Kultury „Promocja


99

Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”. Pozwoli to na koordynację całości podejmowanych działań, a także umożliwi zbieranie i przedstawianie kierownictwu Ministerstwa Kultury spójnej i całościowej informacji. Jednostką monitorującą będzie Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki.

Instytucją finansującą program będzie wyodrębniony w Departamencie Ekonomicznym Wydział ds. Narodowych Programów Kultury. Instytucja finansująca zobowiązana powinna zostać do sporządzania planu finansowego na podstawie planów rzeczowo-finansowych sporządzanych przez instytucje programująco-wdrażające oraz przedstawiania go instytucji monitorującej i kierownictwu ministerstwa. Powinna być także odpowiedzialna za kontrolę limitów wydatków na poszczególne działania.

Schemat funkcjonowania Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki” przedstawiony został w tablicy 44.


100

Uwagi końcowe

Narodowy Program Kultury „Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki”

realizuje cele zawarte w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury. Tylko kompleksowe i całościowe podjęcie wskazanych działań przyniosą znaczący efekt wzrostu czytelnictwa. Na tym etapie nie jest możliwe przedstawienie finansowania na lata 2007–2013. Zależeć to będzie od przyszłego Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013 oraz od wprowadzenia proponowanych rozwiązań legislacyjnych w tym zakresie.

Diagnoza sektora książki w przyszłości powinna zostać uzupełniona na podstawie

szeroko zakrojonych badań jakościowych w tym zakresie. Postulaty uzupełnienia statystyki w sferze kultury przedstawione zostały w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury.

Wskaźniki monitoringu i oceny ex post Narodowego Programu Kultury

„Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”, zostaną opracowane w uzupełnieniu do Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”. W założeniach do programu przyjęto następujące wskaźniki docelowe: Lp. wskaźnik Liczba/

przyrost Źródła informacji

1. Liczba nowych i zmodernizowanych bibliotek/ liczba nowych i zmodernizowanych bibliotek na wsiach i małych miastach

96/33Biblioteka Narodowa, jst.

2. Liczba zakupionych książek i materiałów bibliotecznych 2 640 000

egz.

Biblioteka Narodowa, Główny Urząd Statystyczny

3. Liczba zdigitalizowanych i udostępnionych w Internecie katalogów 50

Biblioteka Narodowa, Instytut Książki, Główny Urząd Statystyczny

4. Liczba pracowników bibliotek korzystających ze szkoleń i kursów 550 Biblioteka Narodowa,

Instytut Książki 5. Liczba nowo otwartych i skomputeryzowanych

księgarń 45 Ministerstwo Kultury, jst.

6. Ilość opublikowanych przez media recenzji i reklamy książek 2 tys. Wydawcy

7. Liczba akcji społecznych promujących czytelnictwo 15 Media, 8 Liczba nowych centrów informacji o książce dziecięcej

60Główny Urząd Statystyczny, jst.

9 Liczba nowych miejsc publicznego dostępu do Internetu w bibliotekach i księgarniach 160 Biblioteka Narodowa, jst.

10. Zwiększenie liczby korzystających z usług bibliotecznych o 10% Główny Urząd

Statystyczny Źródło: opracowanie własne

101

Tablica 44. (1) Schemat funkcjonowania Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”

Priorytet

Działanie Plan finansowy Instytucja

programująco-wdrażająca

Instytucja pośrednicząca

Instytucja monitorująca

Instytucja finansująca

1.1. Rozbudowa i modernizacja bibliotek

W latach 2004-200623: 168,8 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich: 101,9 mln zł - z budżetu Ministra Kultury24: 10,34 mln zł - inne25: 56,56 mln zł

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury

Narodowe Centrum Kultury, Biblioteka Narodowa w Warszawie

Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy bibliotek i książki

Departament Ekonomiczny (Wydział ds. Narodowych Programów Kultury)

1.2. Poprawa jakości zbiorów bibliotecznych

W latach 2004-2006: 64,0 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich: 16,5 mln zł - z budżetu Ministra Kultury: 33,0 mln zł - inne: 14,5 mln zł

Instytut Książki w Krakowie.

Biblioteka Narodowa w Warszawie



1. Podniesienie jakości usług bibliotecznych i zwiększenie publicznego dostępu do zbiorów

1.3. Wsparcie animacji życia społecznego i kulturalnego małych miast i obszarów wiejskich

W latach 2004-2006: 68,6 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich: 27,44 mln zł - z budżetu Ministra Kultury: 4,0 mln zł - inne: 37,16 mln zł

Instytut Książki w Krakowie.

Narodowe Centrum Kultury. Biblioteka Narodowa w Warszawie



23 Działania realizowane w ramach funduszy europejskich zaplanowane na lata 2004-2006 będą mogły być realizowane do grudnia 2008 r. 24 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013. 25 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.

102

Tablica 45 (2) Schemat funkcjonowania Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”

Priorytet

Działanie Plan finansowy Instytucja programująco-

wdrażająca

Instytucja pośrednicząc

a



2 . Kreowanie potrzeb i pozytywnych nawyków w zakresie czytelnictwa

2.1. Wykształcanie nawyku sięgania po książkę u dzieci i młodzieży

- w latach 2004–2006: 1,2 mln zł z budżetu Ministra Kultury.

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury

Instytut Książki w Krakowie



2.2. Integracja środowisk wokół promocji książki

- w latach 2004–2006 300 tys. zł z budżetu Ministra Kultury

Departament Filmu i Sztuk Audiowizualnych




3. Wzmocnienie konkurencyjności i rozwój sektora książki

3.1. Pobudzanie zainteresowania wydawców wydawaniem ambitnej literatury

- w latach 2004–2006 12 mln zł z budżetu Ministra Kultury

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury lub Departament Filmu i Sztuk Audiowizualnych 26

Instytut Książki w Krakowie i Polska Izba Książki



3.2. Podnoszenie rynkowej opłacalności wydawnictw

- w ramach zadań własnych Ministerstwa Kultury Departament Prawno - Legislacyjny

- j.w. -

3.3. Utrzymanie i rozwój najważniejszych czasopism kulturalnych

- w latach 2004–2006 8 mln zł z budżetu Ministra Kultury;

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury20




26 Jeśli w zakres działań tego departamentu wejdą sprawy dotyczące szerszego wspierania przemysłów kultury.

103

Tablica 45 (3) Schemat funkcjonowania Narodowego Programu Kultury „Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki”

Priorytet

Działanie Budżet Instytucja

programująco-wdrażająca

Instytucja pośrednicząca



3. Wzmocnienie konkurencyjności i rozwój sektora książki

3.4. Zwiększenie zainteresowania polską książką na świecie



Polska Izba Książki



3.5. Wsparcie sieci księgarń w zakresie promocji czytelnictwa



związki i stowarzyszenia księgarzy



narodowy program kultury „promocja …bip.mkidn.gov.pl/media/docs/npk_czytelnictwo.pdf ·...

Documents