national civic education campaign to enhance the ......fɔ translet sɔm pat dɛn pan di...
TRANSCRIPT
NASHNƆAL KƆMISHƆN FƆ DƐMOKRASI
(NATIONAL COMMISSION FOR DEMOCRACY- NCD)
NATIONAL CIVIC EDUCATION CAMPAIGN
TO ENHANCE THE CONSTITUTIONAL
REVIEW PROCESS (CRC)
(NCD) AID TO CRC VOLUME 1
TRANSLATION IN KRIO
2
NASHNƆAL KƆMISHƆN FƆ DƐMOKRASI
(NATIONAL COMMISSION FOR DEMOCRACY – NCD)
NASHƆNAL SIVIK ƐDYUKESHƆN KAMPEN
FƆ ƐP DI KƆNSTITYUSHƆNAL RIVYU PROSƐS (CRC)
(NATIONAL CIVIC EDUCATION CAMPAIGN TO ENHANCE
CONSTITUTIONAL REVIEW PROCESS – (CRC))
(NCD) ƐP FƆ VƆLYUM WAN
(NCD AID TO CRC VOLUME 1)
3
WETIN DIS BUK TƆK BƆT (PRIFES)
Dis smɔl buk na di Nashɔnal Kɔmishɔn Fɔ Dɛmokrasi (NCD) mek am, fɔ mek shɔ se i ɛp
fɔ push di sivik Ɛdyukeshɔn wok we di Kɔmishɔn de du go bifo, so dat i go ɛp di pɔblik as
dɛn de ɛng ed fɔ luk insay di kɔnstityushɔn. Na di Yunaytɛd Neshɔn Divɛlɔpmɛnt Program
(UNDP) na in pe fɔ dis projɛkt.
Di nɔmba wan tin we dɛn want fɔ du na fɔ mek shɔ se di Salon pipul dɛn ɔl miks pan di
1991 Kɔnstityushɔn Rivyu we di Kɔmishɔn de biyɛn wit ɔl dɛn at. Fɔ mek dis bi, di pipul
dɛn fɔ no ɛn ɔndastand aw sɔn spɛshal sɛkshɔn pan di Kɔnsityushɔn de tɔch dɛn layf
ɛvride. Di pipul dɛn go no mɔ bɔt di tin dɛn we de insay di Kɔnstityushɔn ɛn fil fri fɔ put
mɔt pan di diskɔshɔn, wɛn di pɔblik kɔnsɔlteshɔn bigin.
Di wok go gi NCD di chans fɔ de tek tɛm tɔk wit di pɔblik, ɛn as di sivik ɛdyukeshɔn de
kɛri ɔn, i go ebul put dɛn maynd pan di Kɔnstityushɔnal Rivyu Prosɛs (CRP). Di
Kɔmishɔn in mandet, (dat na wetin i gɛt fɔ du), na in gi am di pawa ɛn di lɛjitimesi, fɔ rayt.
(a) Mek di pipul na di sosayti no ɛn kip am na dɛn maynd, se di Salon Kɔnstityushɔn na
di nɔmba wan lɔ fɔ di kɔntri ɛn di pipul; ɛn
(b) gɛt di pɔblik fɔ no bɔt di Kɔnstityushɔn ɛn ɛnkɔrej dɛm fɔ tinap tranga wan
fɔ difɛnd am ɔl tɛm agens ɛni kayn misyuz, chalɛnj ɔ fityay.
Di tin dɛn we de insay dis smɔl buk na di eria dɛn we di Kɔnstityushɔnal Rivyu Kɔmiti
biliv se go ɛp fɔ push di CRP bifo mek i wok. Bɔt dɛn nɔ go ebul kɔba ɔl di eria we dɛn bin
fɔ lɛk fɔ du, bikɔs di tɛm ɛn di mɔni nɔ de fɔ du ɔl naw.
Strɔkchɔ Ɛn Plan
Insay dis buk wi gɛt fayv men pɔynt dɛm we na:-
1. Judishiari
2. Ɛgzɛkyutiv
3. Lɛjisletiv
4. Fɔndamɛntal Prinsipuls ɔf Stet Pɔlisi ɛn Yuman Rayts, ɛn
5. Lokal Gɔvmɛnt ɛn ɔda ɛria pan di Gɔvmɛnt.
Dɛn divayd ɛvri men pɔynt to ɔda smɔl smɔl pɔynt dɛm we gɛt biznɛs fɔ du wit di men wan
dɛm. Bɔt di Kɔmishɔn biliv se dɛn fayv tɔpik dɛn de dɛn impɔtant, fɔ ɛp di pipul na di
kɔntri fɔ ebul ɔndastand wetin na dɛmokrasi ɛn gud gɔvans, we dɛn divayd dɛn smɔl smɔl
so.
4
Wetin mek pipul fɔ rid dis smɔl buk?
I gud fɔ rid dis buk bikɔs i go ɛp pipul dɛn fɔ ɔndastand gud wan, wetin de insay di 1991
Kɔnstityushɔn. Wi gɛt fɔ tray fɔ de yuz nyu stayl ɛn kɔmyunikeshɔn tɛknik fɔ mek sivik
ɛdyukeshɔn go swit fɔ di pɔblik; ɛn, na dat NCD de wok fɔ du so smɔl smɔl.
Fɔ translet sɔm pat dɛn pan di kɔnstityushɔn sɛf, to sɔm di difrɛn Salon langwej dɛm, dat
sɛf de pɔynt wi na da dayrɛkshɔn de.
Yu go si se kwɛshɔn de afta ɛvri sɔb tɔpik na di buk. Sɔm pan dɛn kwɛshɔn ya de na di
CRC sɔb kɔmiti pɔblik kɔnsɔlteshɔn fɔm. Sɔm ɔda jɛnaral kwɛshɔn dɛm de we na fɔ ɛp
Salon sitizin dɛm fɔ no di Kɔnstityushɔn bɛtɛ wan, ɛn bigin tink bɔt wetin dɛn go se to di
CRC, wɛn dɛn bigin go rawnd to di difrɛn kɔmyuniti dɛm, fɔ dɛn yon kɔntribyushɔn to di
rivyu prosɛs.
5
INTRODƆKSHƆN
Wetin Na Kɔnstityushɔn?
Yu kin se Kɔnstityushɔn na di rul dɛm we de ɛp fɔ gayd gɔvmɛnt sistɛm insay ɛni kɔntri.
Na in de fɔm ɔ mek di instityushɔn dɛm we fiks aw gɔvmɛnt ɛn ɔlman fɔ biev to dɛnsɛf.
Di impɔtant rul dɛm fɔ di politikal sistɛm kin de insay di kɔnstityushɔn. I de protɛkt di
pipul dɛn rayt insay di kɔntri, ɛn i de ɛksplen wetin dɛn gɛt fɔ du fɔ dɛn kɔntri. Na di
kɔnstityushɔn de mek di instityushɔn dɛn fɔ rul Salon, tɔk wetin na dɛn pawa ɛn aw dɛn kin
yuz dɛn pawa. Salon pipul dɛm fɔ no bɔt di Kɔnstityushɔn ɛn wetin i min fɔ dɛm.
Salon na di kayn kɔntri we dɛn kɔl Kɔnstityushɔnal Dɛmokrasi, ɛn dat min se na di
kɔnstityushɔn na di nɔmba wan lɔ na di kɔntri. Palimɛnt sɛf kant pas lɔ we go go agens di
kɔnstityushɔn. Nɔbɔdi, ivin di Prɛsidɛnt sɛf kant go agens am. Di kot sistɛm ɛn di gɔvmɛnt
dɛn fɔ mek shɔ se dɛn sɛf de du wetin di kɔnstityushɔn se. Di kɔnstityushɔn insɛf gɛt
protɛkshɔn bikɔs in at fɔ chenj pas ɛni ɔda lɔ. Ɛn, na rɛfɛrɛndɔm (dat na spɛshal vot we di
pipul dɛn kin go vot) na in nɔmɔ kin mek dɛn ebul chenj di pat dɛn pan di kɔnstityushɛn we
impɔtant pas ɔl.
Na Palimɛnt bin pas di kɔnstityushɔn 1991, ɛn i gɛt fotin (14) chapta wit fo (4)
shɛdul dɛm.
Di Jɔstis Sistɛm ɔ Judishiari
Di Jɔstis Sistɛm na di tɔd pat pan gɔvmɛnt, ɛn in yon wok na fɔ disayd aw di lɔ fɔ wok na
di kɔntri. I fɔ mek shɔ se ɔlman gɛt ikwal chans bifo di lɔ, ɛn i fɔ gi kɔrɛkt intapriteshɔn ɛn
protɛkshɔn to di rayt dɛm we di kɔnstityushɔn gi ɔlman. Insay di Salon Jɔstis Sistɛm, yu
gɛt Jɔj, Majistret ɛn Jɔstis ɔf di Pis dɛm, wit sɔm ɔda pipul we de du wok we gɛt fɔ do wit
di lɔ. Di kot dɛm we de jɔj kes ɛn pas vadikt ɔ jɔjmɛnt, na dɛn di Jɔstis Sistɛm de yuz fɔ du
in wok.
Fɔ apɔynt di Chif Jɔstis ɛn sɔm ɔda Sinyɔ Jɔj dɛm, di Prɛsidɛnt go gɛt fɔ tek advays frɔm di
Judishial ɛn Ligal Savis Kɔmishɔn, ɛn Palimɛnt fɔ gri.
Kwɛshɔn dɛm we di CRC kin dɔn put dɔŋ fɔ tray fɔ no mɔ:-
1) Udat fɔ rɛspɔnsibul fɔ dɛn kayn apɔyntmɛnt de, ɔ fɔ gri fɔ dɛm, ɛn fɔ sak dɛm?
2) Dɛn kayn apɔyntmɛnt, apruval ɔ sak dɛn de, dɛn kin bi klin? If i nɔ bi so, aw fɔ mek
shɔ se i go bi so, ɛn de in layn wit di fridɔm we dɛn ɔfisa dɛn de fɔ gɛt fɔ du dɛn
wok?
3) Yu tink se na Palimɛnt fɔ gɛt di las wɔd fɔ apɔynt ɔl di Jɔj dɛm fɔ di Suprim Kot? Yu
tink se i du, fɔ mek, afta di Judishial ɛn Ligal Savis Kɔmishɔn dɔn luk dɛn ɔl gud
gud wan, ɛn rɛkɔmɛnd dɛm, na di Chif Jɔstis ɛn Jɔstis dɛm na di Suprim Kot nɔmɔ,
dɛn fɔ se na Palimɛnt fɔ gri fɔ?
6
PASMAK WESTƐM
As Sɛkshɔn 17, 2 (b) pan di 1991 Kɔnstityushɔn se; ɛni pɔsin we –
Dɛn arɛst ɔ diten, dɛn fɔ tɛl am wantɛm, as dɛn arɛst am so, se i gɛt rayt fɔ gɛt lɔya ɔ ɛni
pɔsin we insɛf go chuz, ɛn dɛn go gri fɔ mek i du dat, wans na insɛf de pe. Pantap dat i go
ebul gi ɔda to di lɔya we i chuz, fɔ mek dɛn ɔltu mit ɛn tɔk sikrit wan.
Peter Tucker bin se dɛn fɔ pul di wɔd dɛn we se, “wans na insɛf de pe”
(“at his own expense”)
Di Kɔstɔmari ɛn di fɔmal Ligal Sistɛm na Salon dɛn tu de tek lɔŋ tɛm fɔ jɔj di kes dɛn we
dɛn briŋ kam bifo dɛm. Bikɔs dɛn kin gɛt bɔku bɔku prɔblɛm, dɛn kin gɛt fɔ ajɔn kes dɛn
plɛnti plɛnti tɛm. Ɛn, dis de go agens Atikul 14, (3) pan di Intanashɔnal Kɔnvɛnshɔn fɔ
Sivil ɛn Politikal Rayt dɛm (ICCPR), Atikul 7, (1) d pan di Afrikan Chata Yuman ɛn
Pipul’s Rayts (ACHPR), we se, dɛn “nɔ fɔ westɛm” pan ɛni kes; wɛn di kes dɔn bigin dɛn
fɔ dɔn am kwik kwik. Wan pɔpyula wɔd we pipul dɛn kin yuz, se “Jɔstis we yu westɛm fɔ
gi tan lɛk we yu gi di pɔsin rɔŋ” ɛn dis ya de mek wi ɔndastand gud wan se, dɛn fɔ jɔj kes
kwik kwik wan.
Bɔt di kot dɛn gɛt ɔl kayn prɔblɛm wɛn yu tink bɔt wetin na di klia ɛn kɔrɛkt minin fɔ di
wɔd we de na Sɛkshɔn 23, (1) pan di 1991 Kɔnstityushɔn we kɔl fɔ “fia trayal we nɔ lɔŋ.”
Kwɛshɔn dɛn we di CRC bin dɔn put dɔŋ fɔ tray fɔ no mɔ.
1) Wetin na di rizin dɛm fɔ di westɛm pan kes na di smɔl ɛn big kot dɛm na di kɔntri?
Aw yu go dil wit di tin dɛn we de kɔz dat bay wetin di Kɔnstityushɔn se, ɛn if yu nɔ
go bay di Kɔnstityushɔn?
2) Sɛkshɔn 120, (16) pan di 1991 Kɔnstityushɔn put rul dɛm fɔ mek di kot gi jɔjmɛnt
insai tri mɔnt afta ɔl di agyumɛnt ɛn adrɛs dɛn dɔn dɔn; bɔt i nɔ se wetin fɔ bi if di
kot nɔ go bay da rul de. Dis tri mɔnt piriyɔd sɛf du, wɛn yu tink bɔt di kayn smɔl
mɔni dɛm we di Jɔstis Sistɛm gɛt? If tri mɔnt nɔ du, aw lɔnŋ di piriyɔd fɔ bi? Uskayn
rul ɔ sankshɔn (if ɛniwan de), we dɛn fɔ put, wɛn di kot dɛn nɔ go bay dis rul?
3) Aw lɔnŋ di Jɔj dɛn na dɛn big kot fɔ de na dɛn pozishɔn?
LIGAL ƐP (DI ƐP WE DI LƆ GO GI)
Wan kɔstɔm we bin dɔn de fɔ lɔŋ, na fɔ mek kɔntri dɛm de ɛp di po pipul dɛm we nɔ ebul
gɛt lɔya fɔ dɛnsɛf. Dis na fɔ mek dɛn po pipul dɛn ebul fɔ gɛt dɛnsɛf yon lɔya ɛn mek di
sistɛm trit ɔlman di sem. Di Intanashɔnal Kɔvinant on Sivil ɛn Politikal Rayt dɛm (ICCPR)
7
bin se, lɔya dɛn fɔ de we na di kɔntri de pe dɛn fɔ tinap na kot fɔ dɛn po pipul dɛm. Di
ICCPR, Atikul 14 (3) d se, ɛnibodi we dɛn se kɔmit kraym gɛt rayt
- fɔ gɛt ɛp fɔ fɛt in kes. Dis na fɔ rɛspɛkt jɔstis, ɛn i nɔ fɔ pe if i nɔ gɛt di mins fɔ du so.
Bɔt dis nɔ to fɔ jɛs gi am advays nɔmɔ ɛn tinap fɔ am na kot; pantap dat, i kin gɛt
infɔmeshɔn, dɛn kin sho am mek i ɔndastand di lɔ, ɛn di kɔntri fɔ gladi fɔ ebul fɔ sho di tin
dɛn we di pɔsin want, we i nɔ ebul fɔ gɛt fɔ insɛf.
Lɔya savis na Salon nɔ fri; ɛn wetin di lɔ ɛkspɛkt lɔya dɛm fɔ du fɔ di wan dɛn wa aya dɛn,
i dia tumɔs fɔ bɔku Salon pipul dɛm, bikɔs plɛnti pan dɛm tu po.
Dis min se di pipul dɛn we de kɛr dɛn kɔmpin go kot, i lɛk us kayn mɔni dɛn de wok, ɔ us
kayn pozishɔn dɛn ol, na dɛnsɛf de pe fɔ lɔya ɛn ɔl wetin di kot go chaj.
Di Ɛp we di lɔ go gi kin kam lɛk dis:-
1) Fri ligal savis fɔ pɔsin dɛn we nɔ ebul fɔ pe lɔya ɔ gɛt advays na kot.
2) Wan spɛshal ɔganizeshɔn de fɔ ɛp dɛn wan we nɔ ebul fɔ tek lɔya fɔ dɛnsɛf.
Sɛkshɔn 28 (5) pan di 1991 Kɔnstityushɔn dil wit (aw fɔ mek di provishɔn we go protɛkt
pipul dɛn wok) Ligal Ɛp.
5. Palimɛnt go mek provishɔn: -
a) aw fɔ gi mɔni fɔ ɛp dɛn po po Salon pɔsin dɛn wɛn sɔntin shek dɛn rayt, we dis
chapta de tɔk bɔt, ɔ fɔ ɛp dɛn fɔ tek lɔya fɔ fɛt dɛn kes; ɛn
b) fɔ mek shɔ se gud rizin de fɔ sho se dɛn ambɔg dɛn rayt ɛn fɔ tru tru, dɛn nid di
mɔni fɔ di ligal ɛp.
KWƐSHƆN WE NCD DE AKS FƆ NO MƆ?
Wetin yu tink bɔt ligal ɛp?
FƆ EBUL GƐT JƆSTIS
Dis min se di lɔ fɔ bi opin to ɔlman ɛn i fɔ bi di sem fɔ ɔlman na di kɔntri. Dis kayn we fɔ
tink, de tɛl wi se, jɔstis na tin we ɔlman gɛt rayt to, nɔ lɛk dɛn po po pipul na di kɔntri.
Fɔ gɛt jɔstis nɔ fɔ jɛs min fɔ ebul go kot. Dis de se fɔ pul ɛnitin we go blɔk ɛni pɔsin dɛn
rayt fɔ gɛt di sem chans, wɛn dɛn de tray fɔ fɛt kes na kot. Ɛni Jɔstis Sistɛm we de wok gud
wan, fɔ ebul mek ɔlman no ɛn ɔndastand aw di sistɛm de wok.
8
Fɔ ebul gɛt jɔstis: Lɛk aw Sɛkshɔn 5 (1) pan di 1991 Kɔnstityushɔn se-
5 (1) Di Salon Ripɔblik go bi kɔntri we tinap ɛn biliv pan Fridɔm, Dɛmokrasi ɛn Jɔstis.
Fɔ impruv aw fɔ mek pipul dɛn ebul gɛt jɔstis de sho se dɛn fɔ pul dɛn bɔku bɔku baria we
de mek di tɛm lɔŋ, tray fɔ bil mɔ kot os, trowe dɛn kes we nɔ fɔ kam na kot, ɛn tap fɔ luk
dɛn kes we pipul dɛn kin ebul tɔk bay dɛnsɛf.
Kwɛshɔn Dɛn We Di CRC Dɔn Put Dɔŋ Fɔ Aks.
1. Di we aw dɛn de invɛstiget ɛn prɔsikyut kraym dɛm, i de wok gud? If i nɔ de wok
gud, wetin ɛn wetin fɔ du fɔ impruv di sistɛm ɛn chenj aw dɛn de du tin dɛm?
2. Us ɔda eria pan di ligal sistɛm, as i de wok na Salon tide, yu tink se nɔ gud, ɔ nɔ de
wok as i fɔ de wok?
3. Aw fri ɛn aw fa yu tink se di Jɔstis Sistɛm na Salon fɔ ebul tinap fɔ insɛf as i de du
in wok na di kɔntri?
4. Sɛkshɔn 120 (3) pan di 1991 Kɔnstityushɔn se
“As di Jɔstis Sistɛm de du in wok, i go de ɔnda di Kɔnstityushɔn ɔ ɛni ɔda lɔ nɔmɔ,
bɔt i nɔ go tek kɔntrol ɔ dayrɛkshɔn frɔm ɛni ɔda pɔsin ɔ ɔtɔriti.”
PASMAK INFLUƐNS ƐN PIK ƐN CHUZ INSAY DI JƆSTIS SISTƐM
Insay di ligal sistɛm na Salon, pasmak influɛns de bi wɛn wan pɔsin de yuz in pozishɔn ɛn
pawa fɔ sɔprɛs ɔda pɔsin. Dis kin paralayz di ɔda pɔsin in friwil ɛn in maynd fɔ mek i nɔ
ebul tink fɔ insɛf, ɛn dɛn kin du dis wit tin lɛk slangs, yu kin tɔk tin we go mek di pɔsin
tink aw yu want am fɔ tink, yu kin mek ined big, yu kin yuz trik ɔ yu kin disiv am. Ɔl dat
de pan “pasmak influɛns”.
Sɛkshɔn 5 (1) pan di 1991 Kɔnstityushɔn se, di Salon Ripɔblik go bi kɔntri we tinap ɛn biliv
pan Fridɔm, Dɛmokrasi ɛn Jɔstis.
PIK ƐN CHUZ
Pik ɛn chuz na di kayn tritmɛnt we de mek wan pɔsin ɔ grup fil difrɛn bikɔs ɔf aw i tan fɔ
tru, ɔ bay aw kɔndishɔn mek i fil bɔt insɛf; ɛn dat na bad tin. Ɛnisay we da sistɛm de, de
wok, i kin bad, bikɔs i de mek wan pɔsin ɔ grup fil lɛk se dɛn nɔ bɛtɛ, wɛn dɛn kɔmpia
dɛnsɛf wit ɔda pɔsin ɔ grup. Kɔstɔmari lɔ dɛn na Salon nɔ de trit pipul dɛn di sem we na di
difrɛn rijɔn ɛn distrikt dɛn, ɛn sɔntɛn de, dat kin put blɔkej na rod fɔ mek pipul dɛn nɔ ebul
tek pat pan sɔntin we dɛn want fɔ du. Dis na tru fɔ di uman dɛm, bikɔs tradishɔn kin mek
dɛn fil se dɛn nɔ fɔ tɔk usay man dɛn de.
As Sɛkshɔn 6 (2) pan di 1991 kɔnstityushɔn se, di stet fɔ du ɔl wetin i kin du fɔ mek di
neshɔn (di pipul dɛm), kam togɛda ɛn tinap lɛk wan, ɛn i fɔ mek pipul dɛn fil bad fɔ pik ɛn
chuz bay usay dɛn kɔmot, ɔ uskayn fambul dɛn bɔn insay, ɔ dɛn soshal klas na di sosayti,
dɛn trayb ɔ dɛn langwej ɔ ɛnitin we dɛn jɔyn.
9
Di Kwɛshɔn we NCD de Aks fɔ no mɔ
Wetin yu tink bɔt pik ɛn chuz na di say we yu de, usay yu de wok ɔ na yu sosayti?
FƆ CHENJ Di Lɔ Fɔ Mek i Bɛtɛ (Lɔ Rifɔm)
Fɔ Chenj Lɔ na prosɛs we want mek yu luk gud insay di lɔ dɛm we ɔlrɛdi de na di sistɛm,
tink ɛn tɔk bɔt di chenj dɛn we yu want insay di ligal sistɛm. Plɛnti tɛm dis kin bi bikɔs yu
want di sistɛm fɔ wok bɛtɛ pas aw i de wok. Instityushɔn dɛn fɔ chenj lɔ, na gɔvmɛnt de
mek dɛn bay lɔ. So dɛn fɔ tinap fɔ dɛmokrasi so dat di gɔvmɛnt nɔ go kɔntrol dɛn, bikɔs
dɛn ripɔt fɔ bi jɛs wetin dɛn fɛnɔt ɛn si bɔt aw di lɔ fɔ divɛlɔp.
Di Lɔ Rifɔm Kɔmishɔn (LRC) na Salon, gɛt pawa fɔ luk insay ɔl kayn lɔ na di kɔntri. I gɛt
di pawa ɛn di rayt fɔ tek ɔda nyu aydia ɛn mek kes fɔ mek dɛn mek nyu lɔ ɔnda sɔm
spɛshal kɔndishɔn.
I kin ivin du risach ɛn rɛkɔmɛnd aw fɔ mek dɛn tranga eria pan di Kɔnstutyushɔn izi fɔ
ɔndastand, ɛn de in layn wit tin dɛn we de bi naw (mɔdan).
Kwɛshɔn Dɛn We CRC Bin Dɔn Put Dɔŋ Fɔ Tray Fɔ No Mɔ
1) Di sistɛm we fɔ briŋ di lɔ ɔp to det, yu tink se i de wok prɔpa wan, fɔ kɔba ɔl wetin
di kɔntri want gud gud wan?
2) As di pat pan gɔvmɛnt we rɛspɔnsibul fɔ di lokal kot sistɛm na di kɔntri, udat fɔ
disayd di kayn mɔni we fɔ put wansay fɔ in wok, ɛn udat go bi rɛspɔnsibul fɔ manej
di mɔni ɛn ɔda tin dɛn we go bi dɛn yon?
3) Di risɔs dɛn (mɔni ɛn ɔda tin dɛn) we dɛn gɛt, go du fɔ mek di Judishial sistɛm
tinap fɔ insɛf ?
4) Udat ɛn udat fɔ de, ɛn wetin fɔ bi di wok fɔ di Judishial ɛn Ligal Kɔmishɔn pan dis
biznɛs, patikla wɛn fɔ fiks di tams ɛn kɔndishɔn ɔf savis fɔ dɛn jɔj ɛn majistret dɛm?
5) Di mɔni we di Big Ɛn Smɔl Kot dɛm na di Judishial Sistɛm de mek, wɛn dɛn go dɔn
gɛda ɔl dɛn mɔni, dɛn fayn dɛm ɛn ɔda pemɛnt fɔ pe insay di kɔnsɔlideted fɔnd
(dat na di kɔntri in men kotoku), go du ɛni gud fɔ mek di Judishiari wok prɔpa
wan?
10
BEL
Bay wetin Salon lɔ dɛn se, bel fɔ bi fri fɔ man ɛn uman na di kɔntri, ɛn na Jɔj ɔ Majistret go
gi, ɔ se in nɔ de gi bel. Fɔ biliv se pɔsin inosɛnt te yu pruv se i gilti, de insay Sɛkshɔn 79
pan di Kriminal Prosidyɔ Akt 1965, we mek kes fɔ gi pɔsin bel. Dis akt de se ɛnibɔdi fɔ gɛt
bel pas nɔmɔ di kot si gud rizin fɔ dawt am. Di fridɔm we majistret dɛn gɛt fɔ tink, de ɛp
dɛn fɔ mek ɔp dɛn maynd udat fɔ gi ɛn udat nɔ fɔ gi.
KWƐSHƆN WE NCD DEM AKS FƆ NO MƆ
Wetin yu tink bɔt bel?
JƐNDA INIKWALITI
Jɛnda inikwaliti na we yu nɔ gi pipul dɛm di sem chans pan ɛvritin bikɔs yu nɔ si dɛm as
pɔsin fɔs, bɔt as man ɔ uman.
Dat de pɔynt to di difrɛn we, we wi de trit pipul ɔ tink bɔt dɛm bikɔs dɛn na man ɔ uman.
Ɛn dis de apin bikɔs ɔf aw sosayti dɔn de tink, ɛn mek ɔp dɛn maynd bɔt wetin di pɔsin go
ebul ɛn fit fɔ du, ɛn pantap dat, aw wi dɔn biliv se di pɔsin tan.
Sɛkshɔn 7 (1) pan di 1991 Kɔnstityushɔn sho klia klia wan se ɔl mɔtal man ikwal.
a) Usay i bi se “Di stet de tink bɔt di bɛst we i kin bi, ɛn aw i go ebul.”
b) Manej ɛn kɔntrol di kɔntri in ɛkɔnɔmi di kayn we, we go ɛp am fɔ gɛt ɔl wetin fɔ gɛt
fɔ mek ɛvri sitizin ɛnjɔy kol-at, fridɔm ɛn di sem ɔpɔtyuniti we soshal jɔstis kɔl fɔ.
Di rayt we mek uman ɛn man ikwal, we dɛn kɔl jɛnda ikwaliti, de fayn fayn wan insay di
lɔ. Bɔt fɔ mek shɔ se pipul dɛn du wetin di lɔ se, dat nɔ de bi. Gud gud tin dɛm fɔ push
uman dɛn rayt go bifo, lɛkɛ di tri Jɛnda Lɔ dɛm, dɔn bi lɔ ɔlrɛdi (Di Domɛstik Vayolɛns Akt
2007; Aw Fɔ Sheb Prɔpati Akt 2007; ɛn di Kɔstɔmari Mared ɛn Dayvɔs Akt 2009) insay
Salon.
Di Kwɛshɔn We NCD De Aks Fɔ No Mɔ
Wetin yu tink bɔt jɛnda biznɛs na Salon?
Di Atɔni Jɛnaral Ɛn Minista Fɔ Jɔstis In Ɔfis
Sɛkshɔn 64 (1) insay di Kɔnstityushɔn mek am klia se, di Atɔni Jɛnɛral ɛn Minista fɔ Jɔstis,
we na Kabinɛt Minista, na di nɔmba wan pɔsin fɔ advays gɔvmɛnt bɔt di lɔ. Na di Prɛsidɛnt
go apɔynt am frɔm di pipul dɛm we kwalifay fɔ bi Jɔstis na di Suprim Kɔt. Na im ɔ di
pɔsin we i pik, de si dat ɔl di kes dɛm we gɔvmɛnt an de pan, go na kɔt. Ɛn i gɛt pipul dɛm
na ɔl di kot dɛm, pas di lokal kot dɛm nɔmɔ.
11
Di Kwɛshɔn Dɛm We CRC Dɔn Put Dɔn Fɔ Aks
1. Wetin na di Atɔni Jɛnaral ɛn Minista Fɔ Jɔstis in wok insay di Judishiari we na wan
branch pan gɔvmɛnt?
2. If wi fɔ stil gɛt Minista Fɔ Jɔstis, i gɛt pawa oba di Judishiari?
DI ƐGZƐKYUTIV
Di Prɛsidɛnt
Di Ɛgzɛkyutiv na di sɛkɛn pat pan gɔvmɛnt we rɛspɔnsibul fɔ si dat di kɔntri de fɔŋshɔn
ɛvride. Na di ɛgzɛkyutiv de mek shɔ se di lɔ wok aw dɛn rayt am dɔŋ se i fɔ wok.
Na dɛn pipul dɛn ya mekɔp di ɛgzɛkyutiv pat pan gɔvmɛnt na Salon:
. Di Prɛsidɛnt fɔ di Kɔntri
. Di Kabinɛt Minista dɛm ɛn
. Di Spika fɔ Palimɛnt.
Salon miks di Prɛsidɛnshal, ɛn palimɛntri kayn gɔvmɛnt fɔ gɛt di kayn we dɛn de yuz.
Insay di Palimɛntri sistɛm, na palimɛnt gɛt di pawa, di las wɔd fɔ mek ɛn pas lɔ. Insay di
Prɛsidɛnshial sistɛm, di Prɛsidɛnt gɛt fɔ gri fɔ di wɔd we dɛn bring bifo palimɛnt, fɔ mek i
bi lɔ. Salon gɛt di tɛm we pɔsin fɔ bi prɛsidɛnt, we nɔbɔdi nɔ de jok wit. Ɔl we na di
Prɛsidɛnt de pik in kabinɛt, ɛn na Palimɛnt gɛt fɔ gri bifo di pipul dɛn go bigin wok, na
Prɛsidɛnt dɛn go de ansa to.
Udat Kwalifay Fɔ Bi Prɛsidɛnt
Bay wetin Sɛkshɔn 41 insay di 1991 Kɔonstityushɔn se, ‘Nɔbɔdi nɔ go bi Prɛsidɛnt na
Salon, pas i bi,
a. pɔsin we na sitizin na Salon;
b. pɔsin we jɔyn politikal pati;
c. pɔsin we dɔn ol fɔti ia; ɛn
d. pɔsin we kwalifay fɔ bi mɛmba na palimɛnt.
AW LƆŊ PRƐSIDƐNT FƆ DE NA ƆFIS
Di kɔntri de ol ilɛkshɔn fɔ pik Prɛsidɛnt ɛvri fayv ia (we na wan tam) lɛkɛ aw i de na
Chapta 5 na Sɛkshɔn 46 insay di 1991 Salon Kɔnstityushɔn. Di Prɛsidɛnt kin kam bak
sɛkɛn tɛm if di pipul dɛn vot fɔ am ɛn i win di ilɛkshɔn.
12
Di Kwɛshɔn Dɛm We CRC Dɔn Put Dɔŋ Fo Aks
1. Yu gri fɔ di kayn gɔvmɛnt we di 1991 kɔnstityushɔn gri fɔ, we mek di prɛsidɛnt gɛt bɔku
bɔku pawa?
2. I rayt mek pɔsin we na sitizin na Salon ɛn na ɔda kɔntri, bi prɛsidɛnt na Salon?
3. Yu gri wit wetin de insay di 1991 Kɔonstityushɔn we se pɔsin nɔ fɔ bi prɛsidɛnt pas tu
tam, we na fayv fayv ia?
4. Aw lɔŋ yu go lɛk mek di prɛsidɛnt de na pawa?
AW FƆ PIK PRƐSIDƐNT
Bay wetin Chapta 5 Sɛkshɔn 42 (1) ɛn (2) insay di 1991 Salon Kɔnstityushɔn se;
1. Na politikal pati fɔ nɔminet pɔsin fɔ bi prɛsidɛnt.
2. Na dɛn kayn tin ya fɔ bi fɔ pik pɔsin fɔ bi prɛsidɛnt:
a. Ɔl di pipul dɛm insay Salon we rɛjista fɔ vot, gɛt rayt fɔ vot na di ilɛkshɔn
b. Di ilɛkshɔn go bi bay sikrit balɔt.
c. If na wan kaŋdidet nɔmɔ dɛn nɔminet fɔ bi prɛsidɛnt te di tɛm fɔ nɔmineshɔn
dɔn, dɛn go tek am se I dɔn win di ilɛkshɔn.
d. If ɛni kanidet we dɛn nɔminet, day, sik bad bad wan te i nɔ ebul insɛf,ɔ dɛn
diskwalifay am, di pati we bin pik am fɔ pik ɔda kandidet insay sɛvin dez .
e. Nɔbɔdi nɔ go win ilɛkshɔn na Salon fɔ bi prɛsidɛnt pas I gɛt 55% pan di vot
dɛm we nɔ vɔyd, ɛn,
f. If I bi se nɔn pan dɛm nɔ gɛt 55% pan di vot dɛm we nɔ vɔyd, di tu kandidet
we gɛt di plɛnti vot pas ɔl di ɔda wan dɛm, go tinap bak fɔ rɔnɔf ilɛkshɔn we
go bi insay 14 dez afta dɛn anaws di fɔs rizɔlt. Na di kandidet we gɛt plɛnti
vot pas in kɔmpin, go bi prɛsidɛnt.
Di 55% We Yu Fɔ Gɛt Fɔ Bi Prɛsidɛnt - Wetin Peter Tucker Bin Se
Sɛkshɔn 42 (2) (e) insay di kɔnstityushɔn we de naw, se, ‘‘dɛn nɔ go pik nɔbɔdi fɔ bi
Prɛsidɛnt na Salon, pas i gɛt fifti-fayv pasɛnt, pan di vot dɛm we nɔ vɔyd.’’ Nɔbɔdi nɔ bin
13
tinap agens wetin da pat de na di kɔnstityushɔn se. Ɛniwe, bikɔs na bin sɔntin we pipul bin
de tɔk bɔt di tɛm fɔ di las ilɛkshɔn insay 2012, wi bin luk insay am bak. Wi fɛnɔt se na tu
tin bin mek dat bi ;
1. Di kɔnstityushɔn we wi gɛt, ɔl wetin dɛn kɔl ɛgzɛkyutiv pawa, de pan di Prɛsidɛnt in
wan. Dis difrɛn frɔm wetin de bi insay di fɛdral Kɔnstityushɔn, usay dɛn sheb di
pawa to di difrɛn stet dɛn ɛn di fɛdral gɔvmɛnt. Dɛn bin fil se, pɔsin we gɛt ɔl da
kayn pawa de in sɔpɔta dɛn fɔ pas af di pipul dɛn we vot fɔ sho se di pipul den gɛt
kɔnfidɛns pan am, ɛn ɔlman na di wan ol kɔntri go gri fɔ am ;
2. Rijɔnal ɛn traybal sɔpɔt de ple ebi ebi pat pan wi ilɛkshɔn dɛm we wan rijɔn ɔ wan
trayb de sɔpɔt wan pɔsin. So, pipul de tinap traŋa wan naw se, fɔ mek shɔ se wan
eria ɔ trayb nɔ fɔ ebul ilɛkt Prɛsidɛnt. Ɛnibɔdi we no bɔt Salon pɔlitiks, go tɛl yu se,
da kayn ilɛkshɔn de go mek di pipul dɛn divayd mɔ bay dɛn trayb ɛn usay dɛn bɔn
ɛn tap, ɛn dat go mek i nɔ izi atɔl fɔ mek gɔvmɛnt rɔn di kɔntri.
Di ɔda we, we dɛn bin tɔk insay 1991se kin bi ɔda we fɔ du am, na dat di kandidet we gɛt
mɔ vot, we dɛn kɔl simpul mejɔriti, go win di ilɛkshɔn if i gɛt 25% pan di vot na di Wɛstɛn
Eria ɛn na di ɔda tri rijɔn dɛm.
Wi bin gri se wi fɔ stil de yuz di 55% we di Kɔnstityushɔn bin dɔn se.
Di Kwɛshɔn We NCD De Aks Fɔ No Mɔ
Wetin yu tink bɔt di 55% vot, ɛn di 25% fɔ win simpul mejɔriti, as dɛn kɔl am?
DI LƐJISLETIV
Di lɛjislechɔ, we in ɔda nem na Palimɛnt, na di fɔs pat pan gɔvmɛnt. In men wok na fɔ mek
lɔ dɛn. Bay wetin di Kɔnstityushɔn se, dɛn put ɔl di pawa fɔ mek lɔ, we dɛn kɔl di lɛjisletiv
pawa, pan Palimɛnt, we mek i bi di wangren bɔdi na di kɔntri we gɛt pawa fɔ mek lɔ, as
sɛkshɔn 73 (1) na di 1991 Kɔnstityushɔn se.
Na dɛn pipul ya da na di lɛgislachɔ; Prɛsidɛnt, wan Spika, we dɛn vot fɔ, fɔ bi Mɛmba ɔf
Palimɛnt, 112 ɔdinari mɛmba na palimɛnt we tinap fɔ kɔnstityuɛnsi dɛn we dɛn tek tem
sheb na Salon, ɛn 12 Paramawnt Chif dɛn we dɛn pik pan di paramawnt chif dɛn na di
difrɛn distrikt, bay wetin sɛkshɔn 74 (1) insay di 1991 Kɔnstityushɔn se.
Udat Kwalifay Fɔ Bi MP
As sɛkshɔn 75 insay di 1991 Kɔnstityushɔn se, di pɔsin fɔ bi Salon sitizin (nɔto pɔsin we
nachɔralayz); i fɔ dɔn ol twɛnti wan ia ɛn in nem fɔ de na di vota list. Egen, I fɔ ebul rid,
tɔk ɛn rayt simpul Inglish.
14
Wetin Peter Tucker Bin Se Fɔ Chenj Insay 2008
Na di say we dɛn tɔk bɔt udat kwalifay fɔ bi MP, Peter Tucker bin tɔk se, wi fɔ chenj di say
we dɛn se ‘‘nɔto pɔsin we nachɔralayz.’’ Dɛn tɔk egen se, dɛn fɔ gi pɔsin we nachɔralayz
gud tɛm fɔ yus di pipul dɛn de du biznɛs, di politiks ɛn di kayn kɔlchɔ na di kɔntri. Da tɛm
de, di pɔsin fɔ dɔn ebul ɔndastand ɔl dɛn tin dɛn de gud gud wan, ɛn go ebul tek pat if/wɛn
i gɛt di chans.
Di Kwɛshɔn We NCD De Aks Fɔ No Mɔ
Wetin yu tink bɔt di kwalifikeshɔn we pɔsin fɔ gɛt fɔ bi MP?
Di Sɔb Kɔmiti Dɛn Na Palimɛnt
Afta Palimɛnt opin, Palimɛnterian dɛn fɔs wok na fɔ mek lɛjisletiv sɔb kɔmiti dɛm. Dɛn de
pik pipul bay wetin dɛn no ɛn kwalifay pan ɛn ɛkspiriɛns.
Sɛkshɔn 93 (1) gi dɛm pawa fɔ mek sɛvin sɔb kɔmiti, we dɛn de kɔl Standin Kɔmiti we dɛn
gɛt, ɛn (sɛkshɔn 93 (2)) se dɛn kin mek mɔ if sɔntin apin we go mek dɛn want mɔ kɔmiti.
Na di Standin Kɔmiti dɛm dis na Palimɛnt :
. Di Lɛjisletiv Kɔmiti
. Di Kɔmiti fɔ Kɔpɔ Biznɛs
. Di Kɔmiti fɔ Apɔyntmɛnt Ɛn fɔ Di Tin Dɛm We Dɛn fɔ Du Fɔ Pipul
Na Di Kɔntri
. Di Kɔmiti Fɔ Di Kɔntri Wok Wit Fɔren Kɔntri Dɛm
. Di Pɔblik Kɔpɔ Biznɛs Kɔmiti
. Di Kɔmiti Fɔ Mek Pipul Ɛnjɔy Privilɛj
. Di Kɔmiti Fɔ Si Dat Pipul Du Tin Dɛn We Dɛn Sɔpoz Fɔ Du
Pantap Palimɛnt in men wok we na fɔ mek lɔ, na dɛn de chɛk ɛn gri fɔ pipul dɛm we di
Prɛsidɛnt pik fɔ wok na stet ɔfis, lɛkɛ we sɛkshɔn 153 (1) & (2) se. Na dɛn de apruv di
kɔntri in nashɔnal bɔjɛt fɔ di nɛks ia, lɛkɛ aw Sɛkshɔn 112, paregraf (a) ɛn (b), sɔbsɛkshɔn
(1) insay di Salon 1991 Kɔnstityushɔn se.
Di Prɛsidɛnt de pik Kabinɛt Minista dɛm pan pipul dɛm we nɔto mɛmba ɔf Palimɛnt.
Ɛniwe, if di Prɛsidɛnt pik pɔsin we na mɛmba ɔf Palimɛnt fɔ bi Minista, di Kɔnstityushɔn
se, i fɔ rizayn in sit na Palimɛnt.
Wetin Peter Tucker Se Fɔ Chej
Di Ripɔt tɔk bɔt sɔntin dɛn we fɔ chenj ɛn nɔ se fiŋ bɔt di ɔda wan dɛm. Na sɔm pan di tin
dɛm dɛnwanya we dɛn tɔk bɔt.
15
. Sɛkshɔn 77 (K-L) insay di Kɔnstityushɔn gi Palimɛnterian dɛn chans fɔ du wetin dɛn
Pati se pas wetin go bɛnifit di kɔntri ɛn ɔlman pan dibet na Palimɛnt. Palimɛnterian dɛm nɔ
fɔ tɔk wetin dɛn tink if nɔto dat dɛn Pati tinap fɔ. Dɛn go si am lɛk se di pɔsin de, ‘‘vot fɔ di
ɔda Pati’’ na Palimɛnt. Dat dɔn mek Palimɛnterian dɛm gɛt fɔ de koks patikla lida dɛn na
Palimɛnt fɔ si sɔn tin as dɛn yon pati si am.
. Di Peter Tucker ripɔt insay 2008 se, Palimɛnt fɔ gɛt Tu Chemba
lɛjislechɔ. I nɔ bin gri bɔt di frez we se, ‘‘i nɔ fɔ bi lɛs dan tu-tɔd
pan di Palimɛnterian dɛm’’. In se dɛn fɔ ad ‘‘pan ɔl di MP dɛm’’.
So, li nyu frez gɔ bi, ‘‘i nɔ fɔ bi lɛs dan tu-tɔd pan ɔl di mɛmba dɛm na Palimɛnt’’
Di Kwɛshɔn We NCD De Aks Fɔ No Mɔ
. Wetin yu tink bɔt Sɛkshɔn 77k to l insay di 1991 Kɔnstityushɔn?
. Wetin yu tink bɔt wetin Pita Tɔka se, dat Palimɛnt;
fɔ bi tu-chamba lɛjislechɔ ?
DI STƐT IN PƆLISI ƐN MƆTALMAN DƐN RAYT DƐM
Sɔntin dɛn de, na Stet Pɔlisi; ɛn dɛn de ɛp di govmɛnt fɔ ebul disayd wetin fɔ du we i kam
to impɔtant tin dɛn lɛkɛ aw fɔ sheb ɛn yuz mɔni ɛn ɔda tin dɛn fɔ rɔn di Kɔntri. Di Stet
Pɔlisi kɔl fɔ dɛn tin ya: fri praymari ɛdyukeshɔn na Salon; Fɔ wɛlbɔdi yu gɛt fri ɛlth kia fɔ
bɛlɛuman, kombra we de gi bɔbi ɛn pikin dɛm we nɔ fayv ia yet. Pantap dat dɛn fɔ bil klinik
dɛn afta ɛvri 25 mayl. I gud fɔ mek yu no se di Kɔnstityushɔn se wetin dɛn kɔl fɔndamɛntal
prinsipul ɔf stet, yu nɔ go ebul tek gɔvmɛnt go kot fɔ am if dɛn nɔ du wetin dɛn bin se dɛn
go du. Ɔda stet pɔlisi dɛn de fɔ si dat di pipul dɛn gɛt di tin dɛn we dɛn kɔl ɛsɛnshal savis
dɛn lɛk rod, wata, kɔl saniteshɔn, fɔ sɔpɔt agikɔlchɔ, di lokal bay ɛn sɛl biznɛs, ɛn fɔ tinap
tranga wan mek dɛn nɔ de rep uman dɛm, ɛn gɛt plɛnti gbos gbos na os. Wan pan di
gɔvmɛnt in men pɔlisi, na fɔ si se dɛn sheb pawa ɔlɔbɔt na di kɔntri. Na dis dɛn kɔl
disɛntralayzeshɔn ɛn na fɔ mek shɔ se pipul dɛn gɛt wetin wi kɔl guds ɛn savisis, na di
lokal kɔmyuniti dɛm.
Mɔtalman Rayt na Gɔd gi am. Ɛn na di rayt fɔ gɛt layf, fridɔm, sikyɔriti, fɔ biliv wetin yu
want fɔ biliv, fɔ fil fri fɔ tɔk , fɔ jɔyn ɛni grup we yu want, ɛn gɛt protɛkshɔn fɔ mek dɛn nɔ
tek yu prɔpati na yu an ɛn plɛnti ɔda wan dɛm. Ɛvri neshɔn fɔ promot, protɛkt ɛn rɛspɛkt
dɛn rayt dɛn ya, ɛn mek shɔ se dɛn pipul dɛm fɔ tap togɛda wit kolat.
Chapta lll insay di 1991 Kɔnstityushɔn se fɔ ‘‘rɛkɔgnayz ɛn protɛkt di fɔs impɔtant rayt
dɛm, ɛn di fridɔm we mɔtalman fɔ gɛt fɔ du wetin i want, wans i nɔ ambɔg ɔda pɔsin ɔ go
agens di lɔ’’ Dis chapta se gɔvmɛnt go yuz in pɔlisi fɔ si se ɔl in sitizin dɛn gɛt ikwal chans
na layf, i lɛk na man ɔ uman, blak ɔ wayt, us trayb i bi ɛn i lɛk i disebul. (Sɛkshɔn 15).
16
Chapta lll insay di 1991 Kɔnstityushɔn se pipul fɔ ɛnjɔy di nɔmba wan rayt dɛm, we dɛn
kɔl fɔndamɛntal Mɔtalman Rayt ɛn fridɔm we ɔl Salon pɔsin fɔ ɛnjɔy. I nɔ mata if na
wetman ɔ blakman, us trayb i bi, di say we i bɔn, us pat i de, if i blak ɔ i yala, us rilijɔn i de
ɔ if na man ɔ uman. Pipul fɔ rɛspɛkt dɛn kɔmpin den rayt. Na dat mek evribɔdi na evri
kɔntri:
a. gɛt layf, libati, sikyɔriti, rayt fɔ ɛnjɔy dɛn prɔpati ɛn di lɔ protɛkshɔn;
b. gɛt fridɔm fɔ tink ɛn biliv wetin i want fɔ tɔk ɛn fɔ de wit ɛni grup we i fil fɔ de wit;
c. fɔ rɛspɛkt pipul dɛn prayvesi ɛn dɛn famili layf, ɛn
d. fɔ gɛt protɛkshɔn fɔ mek dɛn nɔ tek dɛn prɔpati na dɛn an ɛn nɔ pe dɛm.
Di Kwɛshɔn Dɛm We CRC put dɔn Fɔ Aks
1. Yu tink se di Stet pɔlisi fɔ mek ɔlman go gɛt gud ɛlth fasiliti ɛn di ɔpɔtyuniti fɔ lan buk,
fɔ bi bay di kayn mɔni we di stet gɛt?
2. Yu tink se di kɔnstityushɔn fɔ mek provishɔn fɔ gud mɛdikal ɛn elth fasiliti, ples ɛn tin ɛn
ɔpɔtyuniti fɔ lan buk fɔ ɛvri sitizin?
3. Yu tink se na we i pɔsibul nɔmɔ gɔvmɛnt fɔ provayd di ples, ɛn di mɔni, fɔ mek ɔlman
gɛt gud medikal ɛn ɛlth fasiliti wit di ɔpɔtyuniti fɔ lan buk ?
4. Yu tink se di Kɔnstityushɔn fɔ mek provishɔn fɔ mek wi gɛt nashɔnal riligiɔn dɛm?
Di Kwɛshɔn Dɛm We NCD De Aks Fɔ No Mɔ
. Wetin yu tink bɔt di stet pɔlisi dɛm we yu nɔ go ebul tek gɔvmɛnt go kot fɔ?
. Wetin yu tink bɔt di Mɔtalman rayt biznɛs na di kɔmyuniti we yu tap?
DI DƐTH PƐNALTI
Sɛkshɔn 16 (1) insay di Salon Kɔnstityushɔn se, yu nɔ fɔ kil sɔnbɔdi bay wilful pas if di kot
pul wɔd se di pɔsin fɔ day bikɔs dɛn fɛn am gilti ɔf kriminal ɔfɛns ɔnda Salon lɔ.
Di rayt we ɔlman gɛt fɔ liv in layf de na Atikul 6 usay di wan ol wɔl dɔn gri bɔt aw pɔsin fɔ
liv in layf na ɛni sosayti, we wi kin kɔl di Intanashɔnal Kɔvinant Ɔn Sivik Ɛn Politikal
Rayt dɛm (ICCPR).
Atikul 3 usay di wan ol wɔl gri se ɔl mɔtalman gɛt rayt we dɛn kin kɔl di Yunivasal
Dɛklareshɔn ɔf Mɔtalman Rayt (UDHR), Atikul 4 na di Afrikan Chata we diskrayb ɔ tɔk
gud wan bɔt di rayt we ɔl grup ɛn pipul fɔ gɛt (ACHPR) we dɛn tɔk bɔt igen insay Sɛkshɔn
15 ɛn 16 insay di 1991 Salon Kɔnstityushɔn, ɔ lɔ buk se, di lɔ fɔ kil Ɛnibɔdi we kil in
17
kɔmpin mɔtalman, kin bi we dɛn fɛn yu gilti fɔ mek ku, kil ɔda pɔsin ɛn dɛn we dɛn tif
pɔsin ɛn du am bad bad tin we dɛn kɔl rɔbri wit agraveshɔn. Na 1998 di Salon gɔvmɛnt las
yuz dis lɔ yaso, we sojaman dɛn bin mek ku ɛn dɛn bin kil dɛn afta wan kot mashial. Egen,
di T.R.C Ripɔt bin se we dɛn pul di lɔ kɔmɔt we se fɔ kil pɔsin we kil in kɔmpin (di dɛth
pɛnalti) dat go mek pipul fɔgɛt bɔt wetin bin dɔn pas.
Kwɛshɔn we di CRC put dɔn fɔ asks:
Di lɔ we se fɔ kil pɔsin we kil in kɔmpin fɔ stil de na di Salon Kɔnstityushɔn?
Di kwɛshɔn we NCD de aks fɔ no mɔ:
Wetin yu tink bɔt di lɔ we se fɔ kil pɔsin we kil in kɔmpin na Salon?
DI RAYT FƆ GƐT LAND
Di rayt fɔ lɛ pɔsin gɛt propati we de na Sɛkshɔn 21 insay di 1991 Salon.
Kɔnstityushɔn sɛf de na Atikul 15 insay di Afrikan Chata we diskrayb, ɔ tɔk gud wan bɔt
di rayt we ɔl grup ɛn pipul fɔ gɛt se:
“ Nobɔdi nɔ gɛt rayt fɔ tek ɔda pɔsin in propati bay fɔs, ɔ shɔ se yu gɛt intrɛst ɔ rayt fɔ tek
ɔda pɔsin in propati pas dɛn satisfy dɛn kɔndishɔn yaso:
(c) “Pas usay di lɔ sɛf gri se na fɔ tek di prɔpati, ɔ di prɔpati nɔ fɔ blant yu egen”
(i) Fɔ pe dɛt wantɛm wantɛm we go satisfay di pɔsin; ɛn
(ii) Fɔ gi di prɔpati bak to di pɔsin we gɛt intrɛst ɔ rayt fɔ da prɔpati de, di rayt fɔ go
kot usay nɔn dabaru, ɔ ɔnda-an nɔ gem go de, fɔ shɔ se di pɔsin gɛt rayt, ɔmɔs dɛn
fɔ pe am ɛn fɔ mek dɛn pe am fɔ wetin na in yon wantɛm wantɛm.
DI DIFRƐN TIN DƐN WE PETER TUCKER TINK SE FƆ CHEJ.
Di tin we Pita Tɔka tink se fɔ chenj na Sɛkshɔn 21 (1) insay di 1991 Salon Kɔnstityushɔn
we dɛn de rivyu se; afta dis Kɔnstityushɔn we dɛn de rivyu bak bi lɔ; Palimɛnt fɔ pas
lɔ fɔ mek sɔntin lɛk spɛshal Kot fɔ disayd ɛn mek shɔ se gɔvmɛnt pe wetin dɛn fɔ pe to
ɛnibɔdi we gɔvmɛnt dɔn tek in prɔpati bay fɔs.
DI KWƐSHƆN DƐN WE NCD DE AKS FƆ NO MƆ:
Wetin yu tink bɔt pipul dɛn rayt fɔ gɛt land na yu eria ɛn Kɔntri?
Wetin yu tink bɔt wetin Peter Tucker se fɔ gɛt tin lɛk spɛshal Kɔt fɔ disayd aw fɔ pe
sɔmbodi we dɛn tek in land?
18
FRIDƆM FƆ NO WETIN DE APIN/FRIDƆM FƆ TƆK WETIN YU FIL/TINK
Di fridɔm fɔ no wetin de apin Akt 2013 se, Salon man fɔ gɛt rayt fɔ no ɔl wetin gɔvmɛnt de
du. Di Akt mek pipul gɛt rayt fɔ aks fɔ infɔmeshɔn bɔt ɛnitin we de apin na dɛn gɔvmɛnt
ɔfis ɛn wokples. Dɛn i se dɛn nɔ fɔ pe ɛnitin: bɔt if yu pe sɛf, na lili tin nɔmɔ. Di fridɔm fɔ
tɔk kin min se pɔsin fri fɔ ɛksprɛs insɛf na ɛni langwej (lɛk Mɛnde, Krio, Limba, Kɔnɔ ɛn
mɔ), wɛda i tɔk am, rayt ɔ drɔ wetin i fil ɔ tink, na di intanɛt, ɔ ɔda tin lɛk kavin. Egen i
min se di fridɔm fɔ se wetin yu tink ɔ fil nɔ jɛs min wetin de insay di wɔd we yu tɔk, bɔt
aw yu du am. Ɔktoba 28, 2013, di Salon Palimɛnt bin pas wan lɔ we gi pipul rayt fɔ gɛt
infɔmeshɔn, ɛn dɛn kin kɔl di " Fridɔm ɔf Infɔmeshɔn Akt " .
Fridɔm fɔ gɛt infɔmeshɔn ɛn fɔ tɔk, na di bakbon fɔ ɛni tru dɛmokrasi we go mek pipul
ɛnjɔy di fridɔm fɔ ɛksprɛs dɛnsɛf. Dis na rayt we Atikul 19 na di ICCPR ɛn UDHR, Atikul
9 na di ACHPR, ɛn sɛkshɔn 25 insay di 1991 Salon Kɔnstityushɔn bin garanti. Egen, di
1991 Salon kɔnstityushɔn (Sɛkshɔn 11) tɔk mɔ se di Nyuzpepa. Pipul, Redio, Tɛlivishɔn ɛn
ɔda Nyuz ; Pipul dɛn ɔl fɔ fil fri fɔ rɛspɛkt ɛn tinap tranga wan fɔ wetin di Kɔnstityusɔn se
ɛn dɛn fɔ sho klia wan wetin gɔvmɛnt fɔ du ɛn aw i fɔ du am fɔ di pipul.
DI KWƐSHƆN DƐN WE CRC WANT PIPUL FƆ DE TINK BƆT
1) Yu tink se di Kɔnstityushɔn fɔ tɔk bɔt us riligiɔn dɛn we fɔ de na di Kɔntri?
2) Yu tink se di Kɔnstityushɔn fɔ tɔk bɔt di difrɛn lɛvul dɛn we wi gɔvmɛnt fɔ gɛt ɛn di
wok we dɛn fɔ du?
3) Yu tink se di kɔnstityushɔn fɔ tɔk klia wan bɔt di kayn gɔvmɛnt we wi fɔ gɛt
(Prɛsidɛnshal ɔ Palimɛntri ɔ Mɔlti Pati)?
TIN DƐN NA WI TRADISHƆN WE NƆ GUD FƆ PIPUL
Na dɛn tin dɛn de wi kɔl amful tradishɔn dɛn plɛnti ɛn dɛn nɔ jɛs min fɔ put bondo, fɔ prifa
fɔ bɔy-pikin; fɔ mak pɔsin; fɔ yuz sɔn penful we fɔ jɔyn pɔsin na sosayti sɔm kayn we we
kin put yu rɛspɛkt dɔnŋ; lɛk aw dɛn kin wach ɔ tɛst gyal – pikin fɔ no if man dɔn tampa wit
am, fos gyal pikin we nɔ du yet fɔ mared,(pikin we nɔ rich etin ia) ɛn we dɛn kin pɔynt
pɔsin se i de wich ɔ de du ɔda bad tin dɛn we nɔ gud fɔ pipul; ɔ fɔ tap pikin dɛn rayt fɔ tɔk,
ɔ ɛkprɛs dɛnsɛf. Pantap dat, CEDAW (Atikul 2 (f) tɔk tranga wan se wi fɔ tap dɛn bad
tradishɔn dɛn we wi de praktis, ɛn se wi fɔ chenj dɛn lɔ ɛn kɔstɔm, ɛn dɛn tin dɛn we wi de
du we nɔ gi rɛspɛkt to uman.
Insay di 1991 Salon Kɔnstityushɔn, Sɛkshɔn 12 (a) di Gɔvmɛnt gri se fɔ tinap tranga wan
fɔ se dɛn tradishɔnal praktis dɛm na Salɔn ɛn tap di wan dɛn we nɔ gud fɔ pipul,
kpatakpata. So; di gɔvmɛnt fɔ put an fɔ impruv Salɔn Kɔlchɔ pan tin dɛn lɛk myuzik,
19
drama, dans, sayɛns ɛn wetin dɛn kɔl filɔsɔfi, (aw pipul de tink edukeshɔn) buk, lanin
biznɛs, kɔntri Mɛrɛsin ɛn dɛn ɔl fɔ wok togɛda fɔ mek di kɔntri divɛlɔp go bifo.
Di Kwɛshɔn we NCD de aks fɔ no mɔ.
Wetin yu tink bɔt dɛn tradishɔnal tin dɛn we pipul de du na u eria/kɔntri?
LOKAL GƆVMƐNT ƐN ƆDA SAY DƐN WE DE ƐP DI WOK NA DI KƆNTRI.
We dɛn bring lokal gɔvmɛnt kam bak na Salon wit di Lokal Gɔvmɛnt Akt insay 2004 na
big big divɛlɔpmɛnt fɔ mek ɔlman jɔyn an fɔ ɛp kɛr Salon go bifo. Di lɔ, ɛn ɔda rul dɛm
we di Akt put fɔ kɔntrol pɔlitiks, kɔpɔ biznɛs ɛn administreshɔn na fɔ mek am izi fɔ sheb di
pawa ɛn wok we na di sɛntral gɔvmɛnt wangren bin gɛt, wit di lokal kansul dɛn.
Di 2004 Lokal Gɔvmɛnt Akt
Di lokal gɔvmɛnt Akt se na di lokal kansul na di nɔmba wan politikal ɔtɔriti we gɛt pawa
pas ɔl ɔda ɔfis dɛn na di eria we i de, fɔ mek lɔ ɛn disayd wetin fɔ de bi.
DI LOKAL KANSUL DƐN WOK
a) Dɛn fɔ ɔganayz pipul ɛn ɔl di gud tin dɛn we go ɛp mek pipul go bifo ɛn liv gud
layf.
b) Dɛn fɔ ɛp push tin dɛn we go mek di pipul dɛn du tin we go divɛlɔp dɛnsɛf ɛn dɛn
eria.
c) Dɛn fɔ bigin ɛn kɛriɔn wit program dɛn we go bring tin dɛn lɛk gud rod , fayn bildin
ɛn ɔda fayn tin dɛn; ɛn pipul go gɛt wok ɛn gud tin dɛn fɔ dɛnsɛf ɛn ɔda pipul.
d) Dɛn fɔ bi rɛspɔnsibul fɔ divɛlɔp ɛn manej usay di pipul dɛn tap ɛn di ɛnvayrɔnmɛnt.
e) Na dɛn de mek di plan dɛn fɔ divɛlop dɛn eria ɛn si dat di divɛlɔpmɛnt bi;
f) Na dɛn de arenj fɔ projɛkt ɛn program dɛn we pɔblik kɔpreshɔn, ɔda gɔvmɛnt ɔfis
dɛn ɛn N.G.O. dɛn de du na dɛn eria.
g) Dɛn fɔ wok wit di pipul we rɛspɔnsibul fɔ mek sikyɔriti de na di eria.
h) Dɛn fɔ si dat di Chifdɔm Kansul dɛn wok aw dɛn sopoz fɔ wok.
i) Na dɛn de disayd ɔmɔs pipul dɛn fɔ de pe fɔ lokal taks.
j) Na dɛn de gri ɔmɔs mɔni Lokal Kansul dɛn fɔ gɛt ɛn wach aw dɛn de yuz di
mɔni, ɛn
k) Fɔ du ɛni ɔda wok we dɛn gi di Kansul fɔ du.
20
Di Akt kɛriɔn fɔ tɔk klia wan bɔt di wok ɛn pawa we di lokal gɔvmɛnt gɛt fɔ Kɔntrol dɛn
eria, du ilɛkshɔn fɔ pik dɛn wokman dɛn, sho uskayn taks dɛn pipul fɔ pe ɛn du plɛnti ɔda
tin we di sɛntral gɔvmɛnt sɛf kin du, bɔt nɔto lɛk aw di Sɛntral gɔvmɛnt de du. Na di we dis
we lokal gɔvmɛnt de wok we dɛn kɔl disɛntralayzeshɔn. Ɛniwe di pawa we lokal gɔvmɛnt
gɛt, na dɛn eria nɔmɔ dɛn go yuz am. I nɔ go wok na ɔda Chifdɔm, ɔ distrikt, ɔ ɔda eria.
Di Kwɛshɔn dɛn we CRC bin dɔn put dɔnŋ fɔ aks:
1. Yu gri se na di sɛntral gɔvmɛnt fɔ taks pipul ɛn kɔlɛkt di taks?
2. Yu tink se na bay aw di lokal kansul de wok dɛn fɔ gi dɛn mɔni?
3. Yu gri se di taks ɛn ɔda mɔni dɛn we gɔvmɛnt de kɔlɛkt dɛn fɔ sheb am ikwal wan?
4. Yu tink se na bay di amawnt ɔf mɔni we lokal kansul de mek pan taks na in dɛn fɔ
luk bifo dɛn gi dɛn mɔni?
5. Yu tink se lokal ɛn tradishɔnal lida dɛn fɔ gɛt pawa fɔ mek lɔ?
6. Yu tink se na we dɛn fiks aw lɔng Paramawnt Chif fɔ de na pawa go mek i nɔ ayd
ɛnitin pan in pipul dɛn?
7. Wetin fɔ du fɔ mek di lokal pipul dɛn jɔyn enitem we den de tink ɔ tɔk tin dɛn fɔ dɛn
go bifo wan fɔ du sɔntin na dɛn eria?
Di Kwɛshɔn dɛn we NCD de aks fɔ no mɔ
Wetin yu tink bɔt lokal ɔtɔriti dɛn kɔndishɔn ɔf savis?
Wetin yu tink bɔt we dɛn de ol lokal kansul ilɛkshɔn bay politikal pati?
DI CHIF DƐN RAYT DƐN
Chiftensi na bin di tradishɔnal kɔnstiyushɔn we dɛn bin de tek rul wi pipul bifo wetman
dɛn kam Salon.
Salon lokal gɔvmɛnt fɔstɛm bin gɛt difrɛn difrɛn chifdɔm dɛn we sɔm big pas in kɔmpin.
Na dɛn tradishɔnal bilif ɛn valyu we dɛnsɛf biliv pan na in bin de gayd dɛn layf.
Dɛn bin ol dɛn tradishɔn ɛn de pas am frɔm grampa to papa ɛn frɔm papa to pikin. Dɛn kip
to dɛn istri, pɔlitiks ɛn aw dɛn bin de liv dɛn layf na dɛn smɔl smɔl kɔmyuniti. Pawa bin de
kɔmɔt frɔm di pantap te kam bɔtɔm; dat na frɔm Paramawnt Chif to Sɛkshɔn Chif dɛn ɛn di
ɔda smɔl smɔl Chif dɛn. Ɛniwe, bifo dɛn bin pas di Chiftɛnsi Akt insay 2009, dɛn bin de
pik Chif dɛn na dɛn tradishɔnal rulin os dɛn we dɛn pipul dɛn day lɛf gi dɛm.
21
Di Salon kɔnstityushɔn gri fɔ di lɔng rod pan di political en soshial histri dɛn we chiftensi
gɛt ɛn tɔk se dɛn fɔ kɔntinyu fɔ yuz am na Sɛkshɔn 72 (1). Chiftɛnsi we kɔmɔt frɔm di lɔ we
de na wi kɔstɔm, go de te go, bikɔs dɛn dɔn pas lɔ se dɛn nɔ fɔ abɔlish am.
Sɛkshɔn 72 (4) Di Prɛsidɛnt gɛt pawa fɔ pul ɛni Paramawnt Chif kɔmɔt we du bad bad tin
wɛn I de du in wok. Dis kin bi afta wan jɔj na di Ay kot, ɔ wan Jɔstis na di Apil ɔ Suprim
kot fɛnɔt se fɔ tru tru di chif du bad ɛn di Prɛsidɛnt tink se fɔ pɔblik intrɛst I go bɛtɛ fɔ pul
am kɔmɔt.
DI 2009 CHIFTƐNSI AKT - tɔk bɔt aw fɔ ilɛkt Paramawnt Chif dɛn ɛn ɔda sɔb chif dɛn
na Salon. Di Akt mek shɔ se politiks nɔ fɔ intafia wit dat. I de na di TRC ripɔt se di fel we
chiftɛnsi biznɛs fel na Salon, na wan pan di fɔs tin dɛn we kɔz di sivil wa na di kɔntri.
Na ya so, di Akt de gi di men pɔynt dɛn we mek dɛn de yuz Chifdɔm Kansul dɛn as 1
(Ilɛktoral Kɔlɛj na Paramawt Chiftɛnsi Ilekshɔn dɛn. Sɛkshɔn 4 (3) na di Akt se di
yukiyuki we dɛn bin dɔn yus fɔ de ad pan taks peya dɛn list na ɔfɛns. Egen se di prɔblɛm
we kin de we dɛn de luk insay di chifdɔm kansɛlɔ dɛn list na di Gezɛt, nɔ du fɔ mek dɛn
kansul ilɛkshɔn.
Plɛnti ɔda tin dɛn de we di Akt nɔ mek Klia. Wan pan dɛn na di rol we di Nashɔnal
Ilɛktoral Kɔmishɔn (NEC) fɔ ple pan paramawnt chiftɛnsi Ilɛkshɔn dɛn. Dis na wan gud
“di Provinshial Sɛktri in Ɔfis fɔ jɔyn an wit di Nashɔnal Ilɛktoral Kɔmishɔn (NEC) fɔ luk
di chifdɔm kansɛlɔ dɛn list gud gud wan. i nɔ klia if dis pat pan NEC” dɛn wok na fɔ mek
shɔ se di provinshial sɛktri in Ɔfis put di ilɛktoral list tɔgɛda in layn wit aw dɛn fɔ wok.
Wi want fɔ mek am klia se nɔto di 1991 Kɔnstityushɔn bring lokal gɔvmɛnt.
Di Kwɛshɔn dɛn we NCD de aks fɔ no mɔ.
Wetin yu tink se fɔ bi NEC dɛn yon rial/tru tru wok pan Chiftɛnsi Ilɛkshɔn dɛn?
Udat ɛn udat yu tink se fɔ vot fɔ paramawnt chif?
Di ilɛktoral list we di provinstial sɛktri in ɔfis bin dɔn mek na in dɛn yuz lɛk aw di
lɔ se.
22
AKRONIM
1. NCD – Nashɔnal Kɔmishɔn fɔ Dɛmokrasi (National Commission for Democracy)
2. CRC – Kɔnstityushɔnal Rivyu Kɔmiti (Constitutional Review Committee)
3. CRP - Kɔnstityushɔnal Rivyu Prosɛs (Constitutional Review Process)
4. UNDP – Yunaytɛd Neshɔn Divɛlɔpmɛnt Program (United Nations Development
Programme)
5. ACHPR –Afrikan Chata fɔ Yuman Ɛn Pipul dɛn Rayt Dɛm (African Charter for Human and
People’s Rights)
6. ICCPR – Intanashɔnal Kɔnvɛnshɔn fɔ Sivul Ɛn Politikal Rayt (International Covention on
Civil and Political Rights)
7. UDHR – Univasal Dɛklareshɔn fɔ Yuman Rayt (Universal Declaration of Human Rights)
8. TRC – Truth ɛn Rikɔnsilieshɔn Kɔmishɔn (Truth and Reconciliation Commission)
9. NEC - Nashɔnal Ilɛktoral Kɔmishɔn (National Electoral Commission)
10. CEDAW- Kɔnvɛnshɔn fɔ di Ɛlimineshɔn ɔf Ɔlkayn Diskrimineshɔn Agens Uman Dɛm
(Convention on the Elemination and Discrimination Against Women )
TRANSLATED BY:
1) Rev. Raymound de Souza George - Dept. of History & African Studies,
Fourah Bay College
2) Derek Nat- George - Local Language Translation
Consultant
3) Mohamed Shaw - Freetown Teacher’s College
23
Krio words List
No. Krio English
1. Kot os ………………………………...................................... Court
2. Jɔj………………………………………................................. Judge
3. Jɔj dɛm…………….………..................................................... Judges
4. Ɛgzɛckyutiv… …………………………………………………Executive
5. Rep…………………………………………………................ Rape
6. Influɛns…..…………………………………………………… Influence
7. Di Wɔl, Dunya, Intanashɔnal …………………….. The World/International
8. Bel…………………………………………………………… Bail/Take out
9. Rivyu…………………..……………………………………. Review
10. Grup/Kɔmishɔn……………………………………………. Group/Commission
11. Judishiari..…………………………………………………. Judiciary
12. Gɔvmɛnt…………………………………………………… Government
13. Ilɛkshɔn.……………………………………………………. Election
14. Pik ɛn chuz/Diskrimineshɔn…..…………………………… Discrimination
15. Jel/Prizin………….………………………………………. Jail/Prison
16. Fridɔm… …………………………………………………. Freedom
17. Kɔntri/Stet/Intanashɔnal……………………………… Country/State/International
18. Kɔnstityushɔn……………………………………………… Constitution
19. Mek……..………………………………………………….. Make
20. Minista……………………………………………………... Minister
21. Sɛkshɔn/Stɛp…… ………………………………………….. Section/step
22. Kɔstɔm/Tradishɔn……………..……………………………. Custom/Tradition
23. Klia-klia wan..……………………………………………… Clearly
24. Palimɛnt...……………………………. …………………….. Parliament
25. Rayt……. ………………………………………………….... Right
26. Prɛsidɛnt….…………………………………………………. President
27. Rifɔm/Rivyu…………………………………………………. Reform/Review
28. Lɔ…………………………………………………………….. Law
24
No. Krio English
29. Lɔ dɛm……………………………………………………... Laws
30. Translet…………………………………………………….. Translate
31. Ed/Chapta ………………………………………………… Heads/Chapters
32. Taks……..………………………………………………… Tax
33. Atikul/Sɛkshɔn……………………………………………… Articles/Section
34. Jɔj dɛm.……………………………………………………… Judges
35. Kwɛshɔn…………………………………………………….. Question
36. Kwɛshɔn dɛm………………………………………………… Questions
37. Kansul….……………………………………………………. Council