NATLIB.U

Z

NATLIB.U

Z

Т А Н Л А Н Г А Н А С А Р Л А Р

Ў З Б Е К И С Т О Н Д А Б Л А Т БАДИИЙ АДАБИЁТ НАШРИВТИ

Т О Ш К Е Н Г - ,361

NATLIB.U

Z

сА 12

Абай Қ у но п бо ев —буюк қозоқ шоири, маръифат- парвари ва демократи, янги қозоқ маданиятининг асосчиси, рус ва қозоқ халқл ар и дўстлигининг куйчисидир. Ушбу „ Т анл ан гап а с а р л а р “га унинг ҳаёт ҳақида чуқур м уло ҳ аза юритувчи, ишқ-муҳаб- батни тараннум этувчи, халққа нисбатан меҳр ва садоқат ҳисси билан тўлиб-тошган ш еърлари билан бир қаторда „Маъсуд", „И ск ап д ар " , „А зим қиссаси" номли учта поэмаси ҳамда ф алсаф ий ва публицистик характерга э г а бўлган „Насиҳат-

л а р “и ҳам киритилган.

i /■ Л

Ғ А Ф У Р Ғ У Л О М

таҳрири остида

Тўпловчи Н О С И Р Ф О З И Л О В •

J96 V9 &Абай Қунонбоев.

Т ан л ангап а с а р л ар . Т . , У задаби йнаш р, 1961,202 бет.

Абай К . И збр ан ны е произведения.

С (Қозоқ.)

i S B l '

NATLIB.U

Z

А БА Й Қ У Н О Н Б О Е В

А бай (Иброҳим) Қунонбоев XIX асрнипг иккинчи ярмида яш аб ижод қилди. У ҳозирги С емипалатинск областидаги Чингизтоғ этакл ар и га ж ойлаш ган Тўбиқти уруғидан бўлиб, 1845 йил 10 августда туғилади.

А баи уп ёшга чиққунча ота-онасининг қўлида тарби- яланиб, бошланғич маълумотпи овулидаги м уллалардан олади. Ўн ёшга ккргач отаси Қунонбой Абайн и Семи­палатинск шаҳрига олиб бориб, м ад р ас а га ўқишга бе- ради.

А бай м ад р асада уч йил таълим олди. У ўзи билан бирга ўқиган т а л а б а л а р га Караганда анча зеҳнли, фа- ҳмли бўлган эди , у куп м утолаа қилар , айниқса, эр- так, қисса, достоиларни; араб , форс, турк шоирлари- пинг китобларини севиб ўқир ва уларнинг яхши-яхши бандларини ёд олар эди. Н ати ж ада Навоий, Саъдий, Хўж а Ҳ оф из, Ф у зу л ийл ар унинг севимли шоирларига айланди. У вақтда Мадраса м уллабачаси бўлган ёш Абай:

Ф у зу л и й , Ш ам сий , Сайқалий ,Н авоий , Саъдий, Ф ирдовсий,Х ўж а Ҳ оф из — бу ҳаммангизМ адад беринг, қнлмангиз осий“, — дейди.

5

NATLIB.U

Z

Бу билан у ўзининг ю қорида номлари қайд қилин- ган буюк ш оирларга бўлган муҳаббатини изҳор қила" ди. У ш оирлардан ўз ижоди учун мадад сўрайди.

Масалан: ўқиш даврининг охирги йи лларида Абай С емипалатинск ш аҳридаги „Приходная школа" деб ата- лувчи мактабга кириб русча ҳам ўқий бошлайди. Л е ­нин ўн уч ёшга тўлгач, отаси ўғлига эл бийлатиш, мансаб олиб бериш мақсадида ўқишдан бўшатиб олиб кетади . . .

Бошига катталарнинг иши тушган Абай жамиятга, ҳастга зийраклик билан қарайди ва упдаги келишмов- чиликларнинг туб илдизини ахтара бошлайди. Энди у секин-аста ҳаётга аралашиб, ижтимоий турмушдаги қа- рама-қарш иликларнинг боисини тугауна боради. Абай ў з отаси Қупонбойнипг халққа нисбатан қилаётгаи адолатси зликлари н и кўриб, унга карши чицади. Энди у Қунонбойнинг ёрдам чи А байи эмас, балки, адолат байроғини баланд кўтаргап А б ай га айланди. У Семи- палатинскдаги м ад р асадан ш арқ шоирларини севишни ў рганган бўлса, бу е р г а — ўз овулига келиб халқни се­вишни ўрганди. Х алққа ва унинг ўртасидаги дов жаи- ж ал л ар га адолат кўзи билан боқди, ўзи туғилиб ўсган эл и га муносиб фарзаг»--; бўлишни орзу қилди. Лекин Абайнинг бу м ақсад йўлига ўша давр зўравонлари ғов солиб, А байга бўҳтон ёғдирдилар , уни йўқотмоқчи ҳам бўлди лар . У л ар билан Абай ҳормай-толмай курашди-

А бай рус мактабида ф ақат уч ойгина ўқиди. А лбат- та , бу билим билан у ҳеч нарса қила олмас эди . Абай рус тилини 27—28 ёш ларга кирганда пухта ўргана бош- лади. Ш а ҳ а р д а ётиб рус тилини пухта ўргапиб олгач, у шу тилда ё зи л гап бадиий а сар л ар н и ўқишга кириша- ди. Абай ш аҳарда китоб и з л а б ю р ган пайтида бир кун кутубхонада биринчи мартаба , П етербургдан сургуп бўлиб келган исёнкор Михаэлис билан танишади. Бу пайтда у 35—36 ёш ларда эди. Бир оз пақт ўтгач, 89

6

NATLIB.U

Z

йи лларда у бошқа сиёсий муҳожирлар билан ҳам уч- раш ади . Энди Абай Семипалатинскдаги у е зд судьяла- ридан там ом ў зга кишиларни топди. Б у л ар чор ҳуку- мати томонидан Сибирга , Қозоғистон чўлларига сургун қилинган револю циоперлар эдилар . Шимолий Қозоғис- тоига Ш евченко сургуп бўлиб келганда , Омба шаҳрига кўпгива рус ш оирлари ва ё зувчилари ҳам келган , бу- ларнинг орасида Буташевич, Петрашевский, Д уров каби Чернишевскийнинг кўпгина танишлари ҳам бўл- ган. Абай билан дўстлаш ган Михаэлис ҳам ўша гуруҳ вак и лл ар и дан эди.

Михаэлис А байга қандай китобларни, қайси китоб- ларнипг қайси бобларипи ўқиш кераклигини ўргатди. И лгари қўлига тушган китобларнинг ҳаммасини суриш- тирмай ўқийверадиган А бай , энди Михаэлиснинг мас- лаҳатига кўра, бадиий адабиётларни , танқидий, (ралса- фий, табиат олимларининг асарларин и , айпиқса С пенсер С пиноза , Льюж, Д ар вин каби кишиларнинг асарларини ўқиб, қунт билан ўргана бошлади.

Н атиж ада 1884 — 85 йи лларга келиб у ҳар томонла- ма билимдон бўлиб етишди. Унинг дунёқараш и шакл- лаииб, ҳ аётга танқидий кўз би лан қаровчи улкан шахе сифатида танилди.

Валиханов, Олтинсарин ва А б ай л ар ў з халқини я н ­ги маданиятга , ўқишга, или ва ҳунар ўрганишга чақир- ди. У л ар қозоқ халқи билан рус халқининг дўстлигига асос солдилар . Абай ў з халқига мурож аат қилиб:

„Русча ўқиш керак . Ҳикмат ҳам, мол ҳам, ҳуиар билан илм ҳам р у с лар да ... Русларнинг илм-ҳунари дунёни билишнинг калитидир — дегап эди.

Абай ўзининг ду н ёқараш лари , фикр-туйгулари билан Михаэлисни таништирди. У, Михаэлис ёрдамида кўпги- па бошқа сиёсий сургун қилипган револю ц иоперлар би-

1 Абай. „ Т ан л ан гап а с а р л а р " , 1945, Олмаота .

7

NATLIB.U

Z

лан яқиндан таиишди ва улар билаи ошна бўлди. Бу- ларнинг ичида шоирга кўпроқ таъсир этган киши Е. П. Михаэлис бўлди. Бу ҳақда Абай ўзининг устози М ихаэлисга миннатдорчилик билдириб шундай дейди: „Мени Пушкин, Лермонтов, Н екрасов , Толстой, Т у р ге ­нев, С алтиков-Ш чедрин, Белинский, Добролю бов ва Писарев каби отоқли рус ёзу вчил ар и ва танқидчила" рининг а са р л ар и билан таништирган киши Михаэлис- дир. У мени ўз отамдан ҳам зи ёд т а р б и я қилди. Тўғ- рироги, дупёни тўғри тушунишда менинг кўзимни оч- ди ..“ 1

Бу ҳақда шоирнинг қариндош ларидаи Какитой Қу- нонбоев А бай асарларннинг биринчи нашрига ёзгаи сўз бошида:

„А гар 80-йилларда Михаэлис ва бош қалар каби си­ёсий револю циоперлар бўлм агаида эди, Абай шу да- р аж ага етм аган бўлар эди . . . У л ар Абайни илм ва м аданият сари етакловчи сиёсий м аслаҳатчилар эди* 2 лар.

Абай ў з уйига бошқа револю ционер кишиларни ҳам тет-тез меҳмоига чақириб турар , улар билан ҳар тўғ- рида суҳбатлаш ар, баҳслаш ар эди. А б ай билан бўлган қизиқарли бир суҳбат ҳақида сиёсий сургун бўлган ки- ш и лард ан Л еонтьев қуйидагича с зад и :

„Мен бу ерда бир киргиз (ўша вақтда қозоқларни қирғиз деб аташ арди — Н . Ф .) чолни биламан, у би­лан биринчи марта учрашганимда меидан у индукция билаи дидукциянинг фарқини сўраб қолди. Кейинчалик билсам, у инглиз ф айласуфларинипг рус тилига тар- жима қилинган асарларин и ҳам ўқир э к а н “ .3

1 Абай, „ И зб р а н н о е 11, П етербург , 1909 г. стр. 1092 Какитой Қ унонбоев, Абайнинг т ан л а н ган а с а р л а ­

ри. Петербург. 1909 йил.3 „Сибирь и ссы л ка ,“ С . П етербург , 1909 г. стр. 83.

5

NATLIB.U

Z

Шоирнинг бу хатти-ҳаракатлари маҳаллий амалдор- л ар га ёқмади. 1886 йили у е зд бошлиги Новорицкий Абайнинг уйида тинтув ўтказди. Л екин бу тинтув ҳеч қ ан д а н патижа бермади.

А бай қўлига қалам уш лаб, адабиёт майдонига кир- ган пайтида бундай куйлаган эди

Мен ўланни ёзм айм ан эрмак учун,У тгаи- кетган гап л ар ни термак учун,Ю р а ги д а ўти бор, тили ширин,Авлодим га бир сабоқ бермак учун.

XIX асрнинг қозоқ саҳросидаги ш арқ адабиёти бой- ликларн шоирнинг „ю р агида ўти бор, тили ширин ав- лодига сабоқ б е р ар л и “ д а р а ж а д а янги давр тал абл а- рига тўла-тўкис ж авоб б ер а олмас эди.

А бай ўзига етакчи ғояни рус халқи ўртасидан ахта- ради ва у ни топади. Бу гоя топишда М ихаэлис каби рус олимлари шоирга яқиндан туриб ёрдам кўрсатди- лар . Абай рус прогрессив фикрини чин маънода тушун- ди. У худди ўша пайтда „Менинг каъбам Ш а р қ д а н Ғ ар б га кўчди“ деган эди.

А бай ўп ёшидан бош лаб шеър ёзиш ни машқ қилади.Белипскийнинг фикрича, шоир ў з даврининг граж-

данидир, унинг ё з га н аса р л ар и эса , ўша давр ҳаётининг ойнасидир. Бу фикрга А б ай тўла қўшилди, ўзини ўша давр жамиятининг граж дани ҳисоблаб, ў з даври ҳаёти- нинг яхши томонларига суянди, ёмон томонларига ку- йинди. Шунинг учун ҳам у ў з зам ондош ларига кўпгина насиҳат қилди, овулини олға етаклаш га д а ъ в а т этди.

Белинский ўтмишни м адҳлайдиган ёзувчи ларни тан- қид қилиб, замонангнинг фикри ва тили бўл, д уйди. Б у м асал ада х,ам А б а« Белинскийга тўла қўшилди. А бай қозоқлар орасидаги баъзи ўтмишни мадҳлайди- ган ш оирларга дейди:

9

NATLIB.U

Z

С ў зн и чертиб сўзласан г ҳар ким сийлар,Мақол қўшиб с ў зл ар к ан кекса бийлар,Оқинлари беақл , нодон экан,Бекор сўзни теридай нуқул ийлар.

Ш оирнинг ўзи бу м ас а л ад а ўзга ш оирларга ўрнак бўлди. У ўтмишни мақтамади, ҳақиқатии ёзди . У ўзи ҳақида шундай ё зад и :

Мен ўлан да аф сон а куйламадим,О лтиндан қуйма қизни ўйламадим.

Кимда-ким бировнинг ҳисобига я ш аса , А б ай унинг душмани бўлди.

* * *

Маълумки, Абай йирик ф е о д а л оиласидан чиққан киши. Унинг отаси Қунонбой, бобоси Ускенбой, Ускен- бойнииг отаси И ргизбой ҳам ф ео дал бўлиб ўтгап. Ай- ниқса шоирнинг отаси Қунонбой ўз замонасияинг йи­рик ф ео дал вак и лл ар идан бўлиб, жуда бадж аҳл киши эди. Л екин шундай бўлишига қарамай, Абай ўз асар - лари да ўз синфининг м ақсадлари ни эм ас, балки халқ мақсадларини куйлади. У ота ўғли эмас, х а л қ ўғли эди.

К ун чиқиш билан кун ботишнипг фарқини билиб, ўша давр ҳаётинипг кирдикорларини кўра олган А бай , халқ мақсадларини тушуна билди. Уша давр ф ео дал синфининг ўлимга ю з тутган синф эканлигини тушун- ди. Эиди у ўзи га бошқа йўл ахтарди. Элии қашшоқлик- ка олиб кслишга сабабчи бўлган ўз синфига, ф еодал- ларга қарата:

У з сўзидан бошқа сўзни уқмайди,О ғзи билан ўроқ ўрган ўнгкай қиртинг1

1 Ҳовлиқма, мақтанчоқ.

10

NATLIB.U

Z

Бир кун жиринг этар , бир кун буртинг.Бош-бошига бий бўлган нуқул қийқим.1Мана кўр, бузмадими элнинг турқин! — дейди.

Абай ўша давр „улуғлари га“ қарши чиқиш билан бир қаторда , ярамас эскилик анап ал ар ин и ҳам фош қилади. Хотин-қизларнинг ҳуқуқсизлигига, таълим-тар- бия ҳақидаги зеки туш унчаларга , зеки урф-одатга , дов- жанжалии битимга келтиришдаги поҳақликларга, ёл- ғопчилик, ялқовлик, эринчоқлик, нодонликка ва нодон м у ллаларга қарши чиқди, уларн и қаттиқ қамчилади. Ш оир ўша зам ой қиёфасиии тасвирлаб:

Ёш б о л ал ар т е з о р а д а дўстлаш ади Ж уда яқип иноқ бўлиб олишади Бирин-бири қучоқлашиб, чувиллашиб,Уйин битар чогида солишади.

* * *

Бирови йиғлаб келса уйи томон,Ота-онаси шовқин солар ундап ёмон. Аҳиллиги қурсин, ўйини ҳам,Б о л а л а р г а ўхшайди ушбу замон, — дейди.

Ҳақиқатан ҳам бўлислик, старшинлик, бийлик учун ўша дав р д а эл ичидаги „ к а зо -к а з о л а р “ бирининг гўш- тини бири ерди. Бу ҳақдаги шоирнинг ушбу миерала- ри бежиз ёзилм аган :

Элим дерга орлиман,У зг а э л д а н уялиб.Боримта ва партия . . .Б ари мастлик, юрт хумор;Еппасига сурҳия Кўпи пиян, не уқар?

1 Қ и й қ н м — б о я л ар .

11

NATLIB.U

Z

Бу подшо ҳукуматига маъқул тушар, уни я н а ҳам авж олдирарди . Бундай қидишнкнг ф ақат сиёсат ю з а - сидангина эмас, балки ўша пайтдаги Россия бурж уазия- си учун ҳам нафи бор эди. Эл бошига қанчалик огир иш тушса х,ам у мазлум халқ зиммасига ю кланарди; бўлис сайлаш чиқимлари ҳам, барча олиқ-солиқлар ҳам бойларга эмас, қашшоқ г адо л ар га рўпара қилинади. Бу ҳақда шоир шундай ёзади :

Мажуснома, ёт урфли ёвл ар олмиш Б ерм асан г гар , мен сени ёт кўраман деб...... Ю з қ о р а г а 1 икки ю з о ларм ан бор Бош қотирар, ҳаммасини текшираман деб ...

Эл орасидаги бу ю лғичлар ю рг ғамини ўйламас, ф ақат , ў з нафсларин и ўйлар . Маиа шу воқеаларп инг жонли гувоҳи бўлган А бай, ўзининг „К улем бойга" „Бўлис бўлдим мана, кўр“ , „Хурсанд бўлар бўлисинг" каби қатор ш еърларида уларни фош қилади. Ш оир:

Гадой шўрлик ю ради пода боқиб,Ўтини йўқ исинса олов ёқиб ...

... Ж улдур ўтов ичида м узлар гўдак.Н а қуюғи, на суюғи ... б ў з лар гўдак

Чурук кигиз таги да титрар бобо,Тушида гўшт кўрганин с ў з л а р г ў д а к . —

деб бев а-бечораларни нг аянчли аҳволи га ачинади ва бойлар ҳақида дейди:

Қ оролига бермайди бой п арча нон,Х и зм атга хайри ҳам йўқ, ёву з ҳайвон!Меҳри йўқ, инсофи йўқ, имони йўқ,Н е га одам яратдинг қодир Мавлон!

1 Қорамол,

12

NATLIB.U

Z

Қ ороли оч ўлса не, бой ўзи тўц,Ҳ ақ танимас, бағрингга қадалсин ўқ!Ёш бола , кампир-чолни тентиратмай,Ҳеч бўлм аса бир қиш боқ, инсофи йўқ!

Абай юлгич,\арни э:дас, камбагал бечораларн и дўст деб билди. У бу ҳақда шундай деб ёзади :

„Худди шу к унларда , қозоқларнинг ичидан, кимни яхши кўрай, кимни қ адрлай , деб ўйладим. Бўлис билан бойни қад р л ай десам, худо бергап бўлислик билан бийлик йўқ. Хиралик цилиб, пора билан сотиб олган бўлислик билан бийликпинг хосияти бўлмайди. Ҳайқот, эиди ким­ни қадрлай , кимнинг бахтини тилай!. . А лбатта , ўз меҳнати билан ўзини боқолмай, ўгри, золим, ш уларга ем бўлиб ю рган чин маънодаги меҳпаткаш чорвадорни қадрлам асам , шуларнинг бахтини тиламасам бўлмайди, шундай ўзган и топа олмадим!..

Абай тилга о л аётган бу бечора халқ икки томонлама эз и л а р эди . Буни кўрган шоир:

Қозоғим, шўрлик юртим, вайрон юртим! Қоронғида йўл топмай, ҳайрон юртим!Ёмон билан яхшини ф ар қ қилолмай,О гзи д а ҳам қоп, ҳам мой сарсои юртим.

Тунда уйқунг бузилар кундуз кулкинг! Д ардин гга эм бўлмади моли-мулкинг О чкўзсан , там агар сан , қурумсоқсан,Бор совлатинг бошингга кийган тулкинг ...

деб уларнинг ҳолига ачинди. Л екин шундай бўлса-да, у бир кун бўлм аса , бир кун озодлик тонгининг барқ уриб отишига ишонган ҳолда дейди:

1 Абай, А с а р л а р . О лм аота (қозоқчаси) 1948 йил. 345 бет.

NATLIB.U

Z

Ёмонлар қилолмайди ҳалол меҳнат,Ғарлик , ўғирлик қилиб кулар тоза .Ҳаром ишдан ёмонлик кўрмай қолмас,Минг кун синмас, бир куни синар кўза!

У келаж акка умид боглади, ёрқин, ҳур ҳаёт бўли- шига ишокди. У л у ғ рус халқи билан қозоқ халқининг тарихин тақдири — муддаоси бир эканлигини англади, буни халқига ҳам англатишни муцаддас бурчи деб бил­ди. Мана шунинг учун ҳам у буюк шоир дар аж аси га кўтарила олди.

У ўзи дан а вв а л ўтган ш оирлар — Чўқон, И бройлар каби меҳнатпи, ҳунар-билимни, одамгарчиликни тарғиб қилди, халқни маъриф атли бўлишга чақирди:

Жон аям ай меҳнат қил.

* * *

Меҳпат қилсанг эринмай,Т ў я р қорнииг тилаимай.

** *

Соқолин сотган қаридан,Моҳнатин сотгап ёш ортиқ!..

** *

Ёлгон-яшиқ мақтанчоқ,Эринчоқ, бекор мол сочмоқ.Беш душманинг — билсангиз.Т ал а б , меҳнат, т ер ан уй,Қ аноат , раҳм ўйлаб қўй,Б еш асл иш кўнсангиз .. .Дунё ҳам, мол ҳам у ўзи,И лм га кўнгил берсангиз . . .

14

NATLIB.U

Z

„И нсояви хар о б қиладиган учта нарса бор, шундан қочиш керак. У: б и р и н ч и д а н — нодонлик, иккинчиси-да н — эринчоқлик, учинчидан эса золимликдир. Н о д о н­лик — бу киши билимининг йўқлиги: усиз дунёни ту- шуниб бўлмайди; билимсизлик эса ҳайвонликдир! Эринчоқлик — бу дунёдаги бутуи билим ва ҳунарнинг ёву з душманидир! Т алабсизлик , уятсизлик, қашшоқлик каби я рам ас ил л атл ар шундан келиб чиқади. Эринчоқ- лик — у ҳам одам боласининг ёву з душманидир; агар одам одамга душман бўлса, у одам йиртқич ҳайвонлар қаторига қўшилиши ш убҳасиз .1

„ . . .И лм топмай мақтанм а. Илмни қунт билан ўрган . У ни яхши билган одамга дунё а р зо н тушади!2,1 — деб иасиҳат қилган эди.

Абайнинг шеърий ижоди шоир қирқ ёшга етгаи, 1886 йилда, кун чиқиш билан кун ботишнинг фарқини билгандан сўнг авж олди. Бу д а в р га ч а у ф ақат шеър- ни тегиб-қочиб ё зар , ё зган ш еърларини „Кўкбой ёзган шеър" деб ю ритар эди. Бу вақтда Абай ташқи ҳаётни маъносиз ҳаёт деб билади. Л екин шоирнинг, ўз халқи- нинг аянчли тақдирига ачиниш каби зўр дар ди бор эди. Қ алб и даги бу мунгли зорини ёш ларга , халқига етказиб бериш даги шоирнинг ягоиа қуроли — шеър, ўлап бўлди.

Бу дав р д а А байга шоирлик иши, сиёсий аҳамиятга э г а бўлган жамият иши бўлиб кўрипади ва шоир ўша давр отига минар „ зў р ав о н л а р и “ ни, бий-бўлисларни, қози-калонларн и ўткир сатира қамчиси остига олади.

Ш оирнинг 1889 йи лгача (ўзиники ва тарж ималари бўлиб) анча ш еъ р лар и тўпланади . Б у давр шоир ижо- дида ба р ак а л и давр ҳисобланиб, ё з га н ш еъ р лар и фа-

1 А б а й. А с ар л а р . О лм аота . 1948 йил. 384 бет.2 А б а й. А с ар л а р . О л м аота . 1948 йил. 384 бет.

15

NATLIB.U

Z

қат насиҳатномагина бўлиб қолмай, муҳаббат, дўстлик, табиат ва шоирнинг ички кўнгил лирикаси тем алар ни ҳам ў з ичига қамради.

Абайнинг қайси бир шеърипи олиб ўқиманг, гў зал ва бадиий бўлиб, сиқиқ ва мазмундор о б р а зл и тилда ёзилгаидир. У шеър завқини меҳмонхонада кўнгил очувчи восита деб билмай, халқпи тарбиялайдиган , сиёсий аҳамиятга э г а бўлган бадиий қурол деб тушун- ди. У баъзи , шеър ёзиб, шоирликка иснод келтириб ю рган ўша д а в р ш оирларига шундай дейди:

Мол учун сўзни б е за р , виждон сотар,Мол учун бўйин эгар , молдай ётар.Мол учун ҳам алдайди, ҳам аврайди,Э худо, бу шоирлар қачон қотар!

Б ойларни мақтай бериб сўз қолмабди,У лан айтиб, мол йигиб, бой бўлмабди. Ш еъриятнинг қадри кетди эл ичида,Қадрини к етк аз ган л ар йўқолмабди!

Абай халқ оғзаки ижодидан фойдалангани ҳолда, ў з ш еърларини янги мазмун би лан бойитди ва шеъри- нинг мазмунига я р аш а ш акл ҳам яратди.

Абай қозоқ адабий тили ва ё зм а адабиётига асос солди ва ў з халқига ҳақли равиш да: „ С ў з тузалди , тингловчи — сен ҳам т у за л !“ — деди.

Умрининг охирида гуманист шоирни прогрессив фикрлари ў з синфидан четлатди. Халқнинг бениҳоя эзилиши, ў з синфининг турткиси шоир қалбини тирна- ди. У шунинг учун ҳам шеър ёзиш, у луг рус ш о и р л а ­ри — Пушкин, Лермонтов ш еърларини таржима қилиш билан банд бўлди. Ш уни ҳам айтиб ўтиш керакки, у рус шоирларининг ш еърларини зерикканидан ёки иш топа олмаганидан таржима қилмади, уларнинг шеър- л ар и да ў з халқининг дар ду алам ларини , фикри-зикрини-

16

NATLIB.U

Z

кўра олди, бу ш еърлар шоириипг ў з овозига жўр бўла олди, ситамкор қалбининг ойнаси бў л а олди.

Бутун умри бўйи адолатсизликка , ҳ ақсизли к ка , но­донликка қарши курашиб келган Абай ўзининг бу ку- рашида ёлғизлигини сезд и ва сўнгги авлод лари га :

Ч а н г ал з о р , ч а к ал а к зо р ерда уедим,Минг-ла ёлғи з курашдим, гина қилма! —

деб зам онасидан шикоят қиларкан:

Адаш иб а ла н гл ам а , йўл тополмай,Б унданроқ тузук йўлга чиқ, қам алм ай

дейди.А бай гуманист шоир бўлиш билан бир қаторда,

ажойиб композитор ҳамдир. У қозоқ халқ куйларини севар , уни усталик билан ижро этар эди . У қўшиқ ҳақида:

Ю рагимни тим далар ,Қўшиқ би лан ширин куй.Кўнглим га турли ўй солар ,Қўшиқ суйсанг, менча суй ,— деди.

А б ай халқ куйларига ўзининг бир қан ча ш еъ р ла ­рини жўр қилди. Ш у билан бир қаторда шоирнинг ўзи ҳам бир қанча гў зал куйлар яратди . У нд ан қолган 17 куй ҳалигача қозоқ театри репер ту ар и дан тушмай кел- моқда.

Умрининг сўнгги йилларида бепоён Қозоғистон саҳролари га Абай ш еъ р лар и ва қўшиқлари ў з-ўзидан тарқалиб, халқ ўртасида шоирнинг қадри-қийм ати то- бора ортиб бораётганини кўрган чор Ро сси яси „ зўра- вонлари" Абайн и қаттиқ таъқиб остига олдилар . Ш у н ­да й бўлса ҳам, А б ай қаламини қўймади, ўзининг сўзи- га замондош лари тушунмагани билан келгуси авлод - л ар и тушунушига тўла ишонди;

NATLIB.U

Z

Ҳ аволансин , қалқисип,Ялин чўғидек болқисин.Куйлай-куйлай ў лгаида ,А влодим га сўз қолсин.

Мендек ғариб дуч бўлса ,Бўйин солсип, ўйлансин,Қ абу л кўрса сўзимни,Ким таниса шу олсин.

Бу шеърни ё зган давр и да шоирнинг халқига бўл- гап қайғуси устига оиласида рўй берган ф ож иалар ҳам қўшилади: 1895 йили П етербургда , ҳарбий м актабда ўқиб ю рган Абдураҳмон дегап ўгли сил к асали га йўли- қиб в аф о т этади . Ш оир ўглига қаттиқ қайғуради, ў з ўғли бўлгани учун эм ас, унинг кел аж аги зўр бўлгани учун:

Янги йилнинг бошчиси у,Мен эскининг сўнгги эдим, —

деб қайғурадн.Бунинг устига (1904 йил 14 майда) шоирнинг энг

яхши кўрган ўғли М ағавияпинг бевақт в аф о ти қўши- л ад и ва Абайнинг хасталаниб тўшакда ётиб қолишига сабабчи бўлади . У ҳеч ким билан гаплаш майди , ҳатто ўзини таби бл ар га кўрсатмайди ҳам. Б уларнипг ҳамма- сини бекор деб ҳисоблайди. Ш у н дай қилиб, А б ай 1904 йилнинг 23 ию лида ўзи туғилиб ўсган с аҳрода ваф от этади . Унинг ж асади ўзи яш аган Ж идебой қишлоғига қўйилади. Ш ои р бир вақтл ар авл о д л а р и га м урож аат қи- лнб шундай д е га н эди:

У л ди деса бўладими, айтинглар-чи,О р қаси да ўлмайдиган сўз қолдирган?

А б ай „сўз орасини булгамай, саралаб**, „тилга ен- гил, ю ракка илиқ тегад иган “ қилиб ё зи л ган „ичи олтин, сирти кумуш“ ўлмайдигап ш еъ р лар қолдирди. Ш оир „ю рагида ўти бор, тили ширин авлодининг" дилида ва тилида яшайди.

Носир Фозилов

NATLIB.U

Z

ШЕ Ъ Р

П О Э М А Л А Р

NATLIB.U

Z

NATLIB.U

Z

хУ У Л А Н

У лан — сўзнинг пошшоси. сўз сараси, Қ и й и н д ан қ и й и лт и р ар эр доноси. Т и л г а енгил, ю ракка илиқ тегиб, Т еп-текис , силлиқ келсин айланаси.

С а р ал а н м а й булғанса сўз ораси,Б у — оқиннинг би ли м си з — беч о р а с '’. Ҳ а м оқин, ҳам тингловчи кўпи нодон. С ў з таним ас бул ю ртнинг бир боргсн.

С ў з боши аввал хадис, оят бўлур, Ш и р а с и ҳам м аъноси ғоят бўлур. П а й ғам б а р ҳам сўзини ўлан қилган ; У лан айтай , ш ояд ки кўнглим тўлур.

У лан дай хутба ўқир кекса м улло.У лан айтиб йиглаган ва л и ю лл о 1, Ҳ а м м а ҳам Чамасича ўлан ўқир,У лан билан ёзилган к алим улло2.

1 В а л и ю л л о — о л л о н и н г ва л и с и .2 К а л и м у л л о — о л л о н и н г с ў з и , китоби, қ у р ь о н .

21

NATLIB.U

Z

У ланга и ш қи м и з бор қадим чоқдин,Л е к и н қан д ай наф бўлар мақтанм оқдин! И ч и зар , сирти кумуш сўз яхшисин — К е л и ш т и р а р ким хам бор мўл қозоқд ии?. .

С ў з ни чертиб сўзласанг ҳар ким сийлар, М а қ о л қ ўш иб сўзла р к а н кекса бийлар . О қ и н л а р и беақл , нодон экан,Б екор сўзни теридай нукул ийлар.

К ў л и д а ҳам қўбизи ҳам дўм бира ,Ҳ ам м а га махтов ўқир, қўймас сира. У лан айтиб хайр т и л а р элни кезиб.С ў з қ ад ри н ерга урар , бўлиб хира.

М о л учун сўзни б езар , виж дон сотар, М о л учун бўйин эгар , м олдай ётар.М о л учун хам алд айд и , хам аврайди ,Э, худо, шу оқ и н лар қачон қ отар?

Б ой ла р н и м ахтай бериб сўз қолмапти. Улан айтиб, мол йигиб, бой бўлмапти. У ланнинг қ ад р и кетди эл ичида,Қ а д р и н и к етк и зган л а р йўқолмапти.. .

К е к с а бий дек мақолга бурм агайман,Ё оқиндек хайр ти л аб ю рмагайман.С ўзи м — ўзга , тингловчи сен xaii ту зал , Б еҳуда гапдан суҳбат қурмагайман.

Э л чопган бот и р л ар д ан сўйлаб берсам, О ш и қ л а р , м аъ ш у қл ар д ан к уйлаб берсам, А н ч а й и н ҳангом а деб ти н глард и н ги з . С ў зла р н и н г сарасини сўйлаб берсам...

22

NATLIB.U

Z

А м м о, ақл чақ ирилм аган меҳмон эмиш, А қ л и борга бундай ум р зиндон эмиш... К е чи ри н г , нодонларга тегиб ўтсам,Б у эл д а тўғри айтган ёмон эмиш...

Т ў ғ р и сў зли к ўланим ўзи н г кўркам! М а й л и , татк м аса ҳам сўйла бардам...Б у ю рт сўз ошиғи-мас мол ошиғи, Р о зи м а н , минғдан бири туш унса ҳам...

У зи билан ёвлаш ган юртим , тингла!У зи билан довлашГан юртим , тингла! Д а р д и н г г а даво бўлсин ўланларим , Б и р-б и ри н и овлаш ган , юртим тингла!

Н а ҳ о т сенда қолм аган номус ва ор? Н о ҳ о т номус ва инсоф эмас д а р к о р ? Т е р а н ўй, теран илм йўлинг очсин.Ё лғон ўлан ва сўздан олам безор...

1887.

NATLIB.U

Z

* . *

Г ўдак учун бешиги — каттакон олам, О насининг ок кўкси — ж онаж он олам; К е н г саҳро ҳам тор келар улғайганида, У товидай кўринар бепаён олам.

1880

NATLIB.U

Z

Б У Р Г У Т Ч И

Қ о р ёққанда бургутчи чиқар овга, Т о ш д а н тулки топ и лар пойлаганга. Я хш и от тотув йўлдош — бир ғанимат, Я х ш и д и р ихчам кийим овчи одамга.

Б и рдан ига йўлиқса тулки изи А х т а р и б овчи ҳарён кўз солганда. Б иргутчи тог бош ида, қўлда бургут К етган изни синчиклаб пайқаганда .

Г ум ағини бургутчи бош дан олар,Қ и р о и қуш кўзи к ўриб интилганда. П ас т учсам тулки ўр л ар , қу ту л ар деб,У чади к ў з ўйнатиб ти к осмонга.

К ў р и б , тўхтаб қолади қочган тулки Қ утулм асин билган-чун бўш қочганга, О ғз и н очиб қ ақ ац лаб , тиш ин қайраб ,У ҳам кураш қ и ла д и чивин жонга.

Қ и з и қ а р ш унда овчи, за в қ қ а тўлиб О т қ ў я р қ арам ай ҳеч йиқилганга.Қ и р қ пичоқ-ла ғиж иниб турган тулки, У хам ўнғай ёв эмас, зў р қиронга.

25

NATLIB.U

Z

С а к к и з н ай з а қ ўлида к ў з олмасдан Б о ти р ҳам та ш ла н ад и у қурбонга.Қ ан от , дум и ш уви ллаб иш ^иради ,К ў к д а н қирон яш инд ай қ уйилганда .

Я р қ -ю р қ этиб иккови олиш ади,Я к к а боти р чицқандай ж анг майдонга, Б и ри ҳаво, бири ер ёввойиси,О д а м учун ботиш ар қ и зи л қонга.

Қ о р — оппоқ, б ургут — қора, тулки —қи зи л

У хш айди гўзал сувда чўмилганга.Қ о р а сочин кўтариб икки бармоқ,У ҳам б илқ-билқ этм асми сийпаганда.

О п п оқ эт, қ ип-қ изил бет яп-яланғоч. Қ о р а соч қ и зи л ю зни яш ирганда К уёви эр, қайлиғи гўзал бўлиб,Я н а ўхш ар тор тўш акд а ётиш ганга.

Я ғр и н и орқасид ан билқ иллайди ,Қ и рон букилиб остига д ал босганда. Қ у ш и ҳам эгасига хўрозланар ,О л т м и ш икки ҳийлали сай д олганда.

О в ч и н и н г чеҳрасига ш одлик чиқар. Т у л к и н и қ ан ж и ғага бойлаганда .С и л к и б кийиб тум ағни , ҳам насвойни Б и р отасан д и л га ш одлик ж ойланганда .

Т о ғ д а н ж ийда терган дай ола берса,Б и р яш айсан хуморинг ҳар қонГанда. К ў н гл и д а йўқ ҳеч қан д ай ёмон ният,О в бўлади кенгашинг, қуш солганда.

26

NATLIB.U

Z

Ҳ е ч кимга зиёни йўқ ўзим кўрган,Х ў б қ и зи қ иш экан бу шум дунёда. С е зги си чуқур ҳамда ақли борга Б а р и аниқ кўри н ар ўйлаганда.

У қм ассан устин қ а р а б ўта берсанг, С у р а ти н кўролм ассан кўп боқмасанг. К ўлан каси туш ади те з кўнглингга Х а р сўзни бир ўйланиб салмоқласанг.

Й и ги т л ар , бу сўзнинг ҳеч маъносини, Б илолм ассан қуш солиб з а в қ олмасанг.

J882.

NATLIB.U

Z

* **

Я р қ и р о қ оқ кумуш дай кенг манглайли , Ж он олғич қора кўзи нур яшнайди. И нгичка қора коши чизиб қўйган Б и рги н а ўхшатаман ту қ қа н ойни.

М ан гл а й д а н тўғри туш ган қ и р р а бурун , Н у р л и юз, қ и рм и зи бет, тил бойлайди. А а б очса, к ўринади и н ж у тиши,Х у д д и қўлда тизгандай .. . ич қайнайди.

С ў з л а р и кўп одобли ва маъноли,К уй ласа боғда булбул сайрагандай . Т о в л а н г а н оқ шоҳидай томоғи бор,Б и р кўрсанг кўнглинг тамом яйрагандай .

Я ғрини тахтакаш д ай , ийиғи тик,Қ ў ш олма гавдасида қийш аймайди . Ч и р о й л и ,— узун эмас, қисқа эмас — Н о з и к бел, тол хивичдай буронглайди .

Еш боланинг билагидай билаги бор. А ж и н с и з оқ б арм оқлар ишга чевар, С унбул қора сочи бор ипак толли.Б и р кўргач ҳар кандай к ў з уни севар.

28

NATLIB.U

Z

Қ а н д а й қ и зд а л а з з а т бор экан тотмаган Г ў за л и бу замоннинг тек ётмаган.Ун саккиз-ўн т ў қ қ и зга келгандан сўнг, О лм аси ўпка бўлар қўл ботмаган.

Б у ларн и н г гоҳ бирининг м инезлаои — Ҳ е ч нарса к ўрм агандай буртонглайди , Гоҳ бири содда, очиқ бўламан деб, У ринсиз одам лар-ла , ж иртанглайди .

А в в а л д а н гўзал ҳоли б и зга маълум. Ю р т сқлаган йигитни қ и з м ақтайди , Гоҳ йигит орси зла р ч а уялм асдан .Қ ў л и етмас н арсага тиртонглайди .

У ринли ишга ю риб ўй топмаган,Эпин топиб меҳнат-ла, мол боқмаган. Ҳ о с и я т л и бўлм айди ундай йигит, А н ч а й и н бекор ю риб лақиллаган .

1884

NATLIB.U

Z

/ * * *

Ё ш л и к д ан билим и зла б ю гурм адим ; Х а й р и н билдим , бироқ , ю з ўгйрм адим . У лғайганда қарасам қўлим қуруқ, К с ч и к и б қўл чўздим у , улгурмадим .

Б и ли м си з қолганимга ким гуноҳкор? И зл а с а м бўларм идим мунчалик хор? О д а м з о д тасаллиси ф а р з а н д экак . Ф а р з а н д и м н и билим га қўйм адим зор...

М а д р а с а г а бердим мен ад аб учун,Б и ли м учун, наинки м ансаб учун!У зи м ҳам ю к сакларга қ ан от қоқдим,А й б бўлм ас о р зу учун — т а л аб учун...

К и м ай т ар : ёмон бўлдим, й ўлдан қ айтд им ? Қ о з о қ қ а ш ирин-ш ирин ўлан айтдим ; У лан да ҳеч ким менга генг келмади, А екин , қад рим тополмай, йиғлайм ан жим...

1885

30

NATLIB.U

Z

Қ а р и д и к , ғамга ботдик , уйқу сергак, А ч ч и ғи н г худди заҳар , ўйинг кўлмак. Д а р д л а ш и ш г а киши йўқ сўз уқарлик ,К и м кўнгилни к ўтариб б ў л а р эрмак.

Еш — қ ар и р , йўқ — туғилар , туғилган —

• „ „ „ Ўл а Р.Т а қ д и р йўқ, ўтган умр қ ай ти б келмас; Б осган из, кўрган қ и зи қ қола берар ,Б и р худодан бош қанинг бари ўзгар а р .

М а р д иши ақлга кирм ас бўйни енгар, Ҳ у н а р с и зн и н г қ илиғи чала кўрар.Ч и н ўйлам ай берилиб бир иш қилмай, Э р и н ч ак оқибатда кўпга кўнар.

Е м о н л а р қ и лолм ай д и ҳилол эмгак,Ғ арли к , ў ғирлик к илиб к у лар тоза ,Х а р о м иш дан ёмонлик кўр.май қолмас, М и н г кун синмас, бир куни синар кўза.

О д а м з о д ти ри к ли кн и д а в л а т билсин,А қ л топсин, мол топсин, ҳалол юрсин. И кк ови н и н г бири йўқ овул кезиб,Х ў р бўлиб, бскорга кун ўтказм асин .

31

NATLIB.U

Z

Н о д о н л а р бўш сў з л а р га қулоқ солар, Ч и н сўзнинг пойдасидан четда қолар. Р ост сўзнинг ҳеч билм айди хосиятин, Ч инни қўйиб, йўқ сўздан л а з з а т олар.

А қ л л и к қора қилни қ и р қ қ а бўлар,Х а Р нарсага ў зи д ай баҳо берар.Н о д о н киши ҳеч нарса билм ай туриб, М ахтан и б , кўча-кўйда кўкрак керар.

Х а л қ қ а ичидан ёв, сиртдан кулар, Т и р и г и д а дўстин сўкиб, ўлса йиғлар. Б и р-ик ки йўли бўлган киши кўрса, Х у д о севиб яратган уш бу деяр.

Э л бу зи лс а топади, ш айтон ўрнак, Ф а р и ш т а пастга туш иб, қайғи емак, У зим н и н г итлигим дан бўлди демай, Е н гд и к у , деб ш айтонга қ и л а р кўмак.

Қ ў л д а н кела берарм и ю рт бош қарм оқ, Ҳ а л о л л и к , харом ликни ким тенг к ўрар? Ш у ҳ р а т учун ғай р а тси з бўлис бўлмоқ, И тд а й бўлиб ўзи га сўз келтирар .

1886.

NATLIB.U

Z

v / * » *

Қ озоғи м , ш ўрлик юртим , вайрон юртим! Қ о р о н ғи д а йўл топмай, ҳайрон юртим! Емон билан яхш ини ф арк қилолм ай , О ғ з и д а ҳам қон, ҳам мой сарсон юртим!

Қ а р ас ам , аж аб товур ю зи н г сенинг,Н еч у н ахир, алд ам чи сўзпнг сенинг? Д он оларн и н г ҳикмати писанд эмас, Ғоф ил қолган, адаш ган ўзинг сенинг!

Т у н д а уйқунг бузи ла р , к ун д у з — кулкинг, Д а р д и н г га эм бўлм ад и м олинг — мулкинг! О чк ў зса н , там ъакорсан , қурмсоқсан,Б о р савлати н г бош ингга кийган тул-

кинг...

Бий бўлди қийқим бойлар бош-бошига, Д о ғ солди, заҳар солди ю рт ошига, Қ ў рқ ам ан , асоси йўқ кўр сингари,Э лим унар б у з у қ л а р алдаш ига!..

О та л а р га ўхшамай қолд и турқинг, Ё пирай , мунча кетди. элим, хулқинг!

3 -И 7 4 , 33

NATLIB.U

Z

Б и рли к йўқ, барака йўқ, б у зи лд и феъл, Қ а н и йиғган давлати н г , боққан йилқинг?

Э л а т билан элат ёв бийлик учун.О ға билан ини ёв сийлик учун,Қ озоғи м , ў з -ўзингни ўнгламасанг,Б ад бахт кунга қолмасми т а қ д и р бутун?

М ен нетай, ахир кимга умид боғлай? Қ ў р қ о қ қ у л л а р гортида не бахт чоғлай? Б и р йўлчи топилм асми сарсон элга,М ен излай , мен ахтарай, мен сўроқлай...

1886.

NATLIB.U

Z

* * *

Й и ги тл ар , ўйин арэон , кулки қиммат, И кк и си икки нарса — сир ва сумбат. Т и л д а эмас, чин қалбд ан дўст бўларлик К и ш и бўлса ярай ди қилса суҳбат.

Б и р хил одам ти к гл а р уйдан чиқканича, Б и р хил одам кулоқ осар уққанича.С ў з м аъносин туш ун арли к бир хили бор, М а ғзи н ча қ ар хар бир сўзни ў з холича.

Ч и н ю р ак д ан севса экан кимни ссвса.У з сўзида турса экан ёнса, куйса.Б и р хил нозик , ипак каби бўз болалар , А р з о н бўёк каби ай н ар бир нам тегса.

Б ў з болага келиш ади талаб чанлик ,Х у ш ф еъллик , ҳунар билиш ва ишчанлик. Б а ъ з и йигит сиртидан хуш кўринади, Қ и л ган иши м ақтончоқлик ва манманлик.

Ш у аж ойиб кунларингни тотув ўтқаз, Ети ш м аса бирингники , биринг етказ^

35

NATLIB.U

Z

Б еғараз , иноқ бўлгин чин кўнгилдаи , Х и ён а тл и бўлиш ликни д и л д ан кетказ!

Б и р ерда бирга ю рсанг бош инг кўшиб, Б и р-б и ри н гга сўзлаги н қ ал б д ан жўш иб, Б ир-б ирингни ҳурм ат эткил , и з з а т этгил, Т у р м а ги н бир-бирингдан қўрқиб , чўчиб.

Ч и н дўстлик , суҳбатдош лик улуғ ишдир, Б ун и н г қ ад ри н н о қ об и ллар билм ас ҳеч

бир.Ч и н инсон ортдан с ў зла б кулиб юрмас, У з га л а р г а зинҳор-зи н ҳор етказм ас сир.

Б а д а в л а т йигитман, деб, ҳамон бўлмас! Е н г и л т а к л и к килсанг сира кўнгил тўлмас. Э р йигит ў з йўлини топиб ю рсин,Ҳ а р о м тамоқ бўлсанг агар, бахтинг кул-

мас.

Б и ровн и ҳусни бор деб яхш и кўрма, Б е қ ар о р наф синг учун чопиб юрма! Х о т и н яхш и бўлм айди ҳусни билан, Х у л қ и н и яхш и билмай кўнгил берма!

К ў п чидамас, ар зо н мато тездан тўзар , У ткинч и енгил ҳавас дилни бузар .К у н д а кўрган битта бетдан кўнгил қолса, Қ и л н и қ и р қ ёрган доно доим ўзар .

Ю р аги н гн и н г тўлқинин хатдай танир, Қ а н д а й ч а сезд и рм ай ди сўқса томир.Е р учун ж онингни ф идо қ илиб — Ю р га н и н гн и билса алб ат , қ и л а р сабр.

36

NATLIB.U

Z

Ҳ а деганда кўри н ар сулув ортиқ,Б илгин, кўпи у ларн и н г бўлар инжиқ. «Бетим бор-да, бетимга ким чидар» деб, Б и ри расо бино қўяр , бири тантиқ,

А қ л керак, иш керак, хулқ керак,Э р у я л а р иш қилм ас бўлса зийрак. Ш и л т а , ш илқим , л ў тти б о з бўлса агар , У н д ай л а р га дўст топ и лар ж у д а сийрак.

Х о т и н и н г сени суйса, сен уни суй,Б и р га ёниб, б и рга ш одлан, бир ўтд а куй, Э р ақ лли , хотини доно лобар ,Т о т у в бўлиб яш аса гуллай ди уй,

Й ўқ, бўлса хотинингнинг четдан ёри Ва бўлмаса хулқининг кирдикори ,К ў н гл и тоза , қалби соф бўлса бир гул, Ҳ а м о н бирга бори ш ар бахт сари.

Б езанган , моли кўп, деб, бойдан олма, Й ўқсул қ и зи ар зо н , деб ҳеч хўрланма.О р и бор, ақли бор, номуси бор,О та , она қ и зи д а н ғофил қолма.

У йингга тотув тенгдош келса кириб, Қ о в о қ солма сен уни ийм андириб.Э р и севган киш ини у ҳам севсин. Х и з м а т қилсин кўнгли т о за юриб.

Б оад аб , очиқ кўнгил бўлсин ўзи, М а ъ н о л и дил оғритм ас бўлсин сузи.Сен уни ҳурм ат қилиб сўзлаганд а . Х о т и н и н гд а бўлм асин унинг кўзи.

37

NATLIB.U

Z

Д ў с т бўлади бугун тотув, эр та н ботар — Қ албингга . Ҳ а м м а иши сени сотар. Ю р а ги д а б у зуқли к йўқ, ҳиёнат йўқ Ч и н дўстни кўнгли очиқ кимса топар.

«Ф о й д а» деб, «мол» деб ту ғи л ар эндигиёш,

М еҳнат қилиб , терин тўкиб ҳеч ишламас. Ёй м ачи ли к қ и лар ў зи кулки бўлиб.О лса бермас, ҳамон унинг к ў зи тўймас.

С авд о иши қимор каби — олиш , бериш, К ў п киш ининг қилган касби, мана шу иш. Б и ри ф ойда талаш иб, бири алдаб . Д о в л а ш и б , уриш иб, си н д и рар тиш.

Ё ш бол а л ар тез о рад а дўстлаш ади, Ж у д а яқин инок бўлиб олишади. Б и р-б и ри н и қучоқлаб, ҳайқириш иб,Уйин битар чоғида солишади.

Б иттаси йиғлаб келса уйи томон,О та-она ш овқин солар ундан ёмон. Т о ту в л и г и қ у р и б кетсин ўйини ҳам, Х у д д и шунга ўхш айди уш бу замон.

Ё мон дўстлик қ ази й д и ўзингга гўр. И ш онсанг унга, бир кун бўласан хўр.О р и бор, уяти бор зўрға ишон,У зи зўрнинг бўлади ҳиммати зўр.

Қ о зо қ н и н г қайси элииинг бор сараси, Қ и л т этсанг доим тай ёр бир жаласи. Х у л қ и н и н г бир белгиси туҳм ат қилиш , Й ўқ бўлса ^ам беш бериб олти оласи.

1886.

NATLIB.U

Z

* *

Б оэорга , қ ар а б турсам , ҳар ким борар, И з л а г а н и на бўлса ш у топилар .Б иров овқат олади, биров м арж ой,Ҳ а р кимга бир хил нарса бермас бозор.

Ҳ а р кимнинг и зл а г а я бир нарсаси бор, Ч а м ал аб оқчасига шундан олар.Б и ров уқм ас бу сўзни — биров уқар, Баҳосин фаҳм қилм ай ҳайрон қолар.

С ў з уқ ар уш бу кунда киш и борм и? Д ем ай м ан сўзим ю ртга бирда ёқар.Е зган сўнг ерда қолм ас теш ик мунчоқ, Б и р о вд ан -б и р о в олиб, элга тарар .

Б и р кишимас ёзганим ялпи юрт-ку, Ғ иж инм аёқ чи р о қ л ар уқсанг ярар.« И т м арж он н и на қилсин»— деган сўз

бор,Д и л и ўтли йи ги тлар бир ўйланар.

1886.

39

NATLIB.U

Z

* **

И л м топм ай махтанма Урин топмай бопланма, Х у м о р л а н и б ш одланма,У йнаб бекор кулишга!Беш н арсад ан қочиқ бўл!Беш нарсага ош иқ бўл!О д а м бўламан десангиз. Т и л аги н г , ум ринг олдингда, Унга қ айғу есангиз. Ёлғон -яш и қ , махтанчоқ, Э р и н ч ак , бекор мол чочмоқ, Беш душ м анинг билсангиз! Т а л а б , меҳнат, теран ўй. Қ ан о ат , раҳм, ўйлаб қўй.Беш асл иш — кўнсангиз. Ём он ли к кўрсанг наф ратли , С овути б кўнгил тийсангиз . Я х ш и л и к кўрсанг ибратли , У ни ўйга йиғсангиз.О л и м бўлм айин нима? Б о лал и кн и қийсаигиз . Б ўлм асан г ҳам ўхш аб бок. Б и р олимни кўрсангиз . «Ундай бўлм оқ қ а й д а ? » деб.

40

NATLIB.U

Z

А й т м а илм суйсангиз.С и з га илм ким берар Ё нм ай ётиб сўнсангиз.Д у н ё ҳам, мол ҳам ўзи,И л м га кўнгил берсангиз. Б и лга н ла р н и н г сўзига, М у х а б б ат -л а кирсангиз.А қ л қайтм ай , қ ай тм ан ги з Б и р ишга кўнгил берсангиз. «О қсоқол айтди, бой айтди» «К им бўлса, майли шу айтди». А қ л билан енгсангиз, Н о д о н л а р га сўз берм ай Ч и н сўз билан ўлсангиз .О я т ҳадис эмас-ку,К о ф и р бўлдинг демас-ку, Қ а н ч а қ арш и келсангиз .К ў п олдида сир айтма, Б и зн и н г сўзга кирсангиз .Б уни ёзган кишини О ти н ва ф о си з дунёдан Ч ечан ҳам ўтган не булбул . У стоз ҳам ўтган не дулдул , С ў з м аъносин билсангиз .А қ л — мезон, ўлчов қил.А г а р қ и й ш и қ кўринса, М а й л и н г таш ла , м айлинг кул! А г а р тўғри кўринса,У йлаги н у қулоққа ил!А ҳ м о қ кўп, ақ л си з оз,Д е м а кўпнинг сўзи бул. Я қи н н и н г сўзи ш ирин деб. Я қ и н и м ай тд и деб кўрма! Н о д о н л и к -л а ким айтса,У ндай бўш сўзга кирма!

4 !

NATLIB.U

Z

С и з г а айтдим хавф им шул. У зинг учун ўргансанг, Ё м онликдан ж иркансанг , О чи л а р сан йилма-йил,Б иров учун ўргансанг,Б иров билмас, сен билсанг. Б и лг а н ла р и н гд и р бир пул. С ўзи га қ араб киши ол, К и ш и га қ ар а б сўз олма. Ч и н сўз қайси билолм ай, Ҳ а р иш дан қурук қолма! С ўзи н уқиб хўп ўйла.Т е з урганиб т е з жўйма.Ё ш вацтида кўнгил гул.

1886.

NATLIB.U

Z

Қ а л б и н гд а ўтинг бўлса У ш бу сўзга бер кўнгул! А г а р ўтинг бўлмаса М а й л и тирил , м айли ўл!

Т ан и м ассан , кўрмассан , К ў з ўтингни босса кул. И м о м си зли к ном озда Қ и з и л бош дан қолган ул.

Ч у в л аган эл не топар Б ош қарм аса би тта қўл. Б ар а к а л и бўлса эл,Е қаси яйлов у бир кўл.

Я п р о қ л ар и чайқалиб , У йнаб т у р а р эсса ел. Е н-б ерига гуркираб , Қ у й и б турса оққан сел.

У нинг моли ўзгад аи У згача бўлиб ўсар ул. Б ар акаси кетган эл С уви сассиқ, ботқоқ кўл.

NATLIB.U

Z

Қ у ш л а р қан қ и б ёқалаб,Б ола очмас сира ул.У нинг сувин ичган мол И чи кетиб ошмас бел.

К ў л деб, уни ким ай тар С уви қурсин у бир чўл. Е д и н и ц а яхшиси Э р гаш ган эл — ш ундай Н оль .

Е д и н и ц а Н о л с и з оқ Б ош -б ош доқлик бўлар ул. Е д и н и ц а бўлмаса Н и м а бўлар ҳамма Н о л ь ?

Б ара к а н гн и қочирма,Э л тинч бўлса яхш и ул. Т ў ғ р и сўзга талаш иб,О к ем бўлм а, ж оним бўл!

1889

NATLIB.U

Z

6 *:i:

M en ўланни ёзм айм ан эрм ак учун, У тган-кетган гапларни термак учун.М ен ўланни ёзам ан туш унганга , А в л о д и м га бир сабоқ берм ак учун С ў зи м н и тентак уқмас, зи й р а к уқар, К ў н гл и н и н г к ў зи очиқ, сергак уқар.

Қ и й ш и қ -қ и н ғи р йўллард ан келма менга; Т ў ғ р и кел, кўп сир очиб таш лай сенга. Э ҳтим ол, биринчи гал уқмассан ҳам. У лан алиф бесидан бош лай сенга.А й т и б қўяй , ёқмаса, шу зом оноқ айт; Я н ги ўлан сўрам ай1 овлингга қайт.

М ен ўланда афсона кўйламадим, О л т и н д а н қуйма қ и зн и ўйламадим. К е к с ал а р га ҳеч ўлим тилам адим , Ё ш л а р га ёмон бўл, деб сўйламадим. Ж и рк ан м ай и н , сўз аслин мендан сўра, С ў зи м н и н г таги теран , пайқаб қара.

О т а билан олиш ган — одам эмас... С а р гар д о н хам са ёқ лар ҳеч нам эмас. В атансиз , нодон, м олсиз етиб — ортар .

45

NATLIB.U

Z

Х о ти н б о з , қ уруқ савлат , сир ҳам эмас: Қ о з о қ д а бангилар ҳам чиқиб қолди, Беҳунар ҳангилар хам чиқиб қолди.У лан кўп, т у зс и з ўлан тегди жонга. Елғон ra n тўлиб кетди бу жаҳонга. О қи н л а р га , ялинам ан , ақлга кир,А с л сўз , сайлаб сўйла ёш инсонга.Улан бор — ўлан ларн и нг ўланидир . Улан бор — бем аънидир , бем аънидир.

1889.

NATLIB.U

Z

* *

А в в а л д а н бир совуқ м уз — ақл зийрак. И ситган бутун бўйни иссиқ ю рак. С аботлик , талаб горли к , чидам лилик Б у ғайратингдан чиқади , билсанг керак. А қ л , ғайрат, ю рак н и би рд ан ушла, Ш у н д а тўлқин бўласан элдан бўлак, Я к к а -як к а ҳеч бири ёритмайди.Й ў л д а йўқ ярим ишни яхш и демак.А қ л хам, ғазаб ҳам йўқ, кулки ҳам йуқ, У йнаб, қайнаб бир ю рак қ и лар ҳалок. Б и рови н и н г куни йўқ, бировисиз,И л м — шу учовининг жўнин билмак. О ш и қл и к , и ш қи б озли к — у икки йул. И ш қ и б о зл и к нафс учун бўлади қўл. С ен дан ортиқ жон йўқ деб ош иқ бўлдим, М ен не бўлса бўлайин, сен омон бўл! К ўнглим нинг роҳати сен бўлганд ан сўнг, Я ш иринм а нурингга ж он қувонсин.Б и р га ёққан , бировга ёқмас эди, С уй к ум ли ти р и к жонга кетган жонсен.

47

NATLIB.U

Z

О ш н қл и к келса енгар кўнгил олиб, Ю п а т а р безгак каби сўлқиллатиб .

Б утун тани тўнгар , совур — ум ид узса. У м идланар ўртанар , куйиб. ёнар.

1889.

tNATLIB

.UZ

Й И Г И Т С У З И

Салом бердим цалам кош, С енга курбон мол хам бош С огиниб, сени ўйлаб,К ў з д а н оқ ар қайноқ ёш.

С ендан ор ти қ жон туғмас,Т уғса туғар — ортилмас.Б и р ў зи н гд а н бош қага , О ш и кли ги м айтилмас.

А сл одам айнимас,И ш қ ўтидан қайрилм ас . К ў р м ас ам ҳам, кўрсам ҳам, К ўн гли м сендан айрилм ас .

К ў з и м ётга карамас,Е т ҳам менга ярам ас.T o p тўш акд а тўш ингни И ск арм и ди м яланғоч!!

И й и ғи м д а сунбул соч, Қ уч о қ л а ш са к б и з бир паст. Л а з з а т олсак бўлм асм и?К ў з ю м илган кўнгил маст!!.

4 —1(174 49

NATLIB.U

Z

С и з д а поз, б и зд а иҳлос,Ш у сўзимнинг бари рост. С и з д а й ёрнинг дунёда, Л а з з а т и г а жон тўймас.

Э т и н г этга текканда,Д ам и н г тийиб суйганда,Т а н ж им и рлаб , буй эриб, И ч и м ўтдай куйганда.

Ю р а к эриб еганда —И ч к и сирни туй ган д а —— И з л а б топар ш унқорм ан , Гўзалим ни қувганман.

Ж оним , хиж ронни йўқот, Қ а р а б тўйм айм ан ю з қат. И ссиқ тийиб борасан ,Б и р соатдан — бир соат.

С и з қирғовул ж е з қанот.Г ул ю зингни бир қарат. Я қ и н л а й бер ёнашиб, Х у м о р и м и и бир тарат.

1889.

NATLIB.U

Z

Қ И 3 С У З и

К е л и ш ти р и б м ақтайсиз , У йласанг на топм айсиз? Б и з д а эрк йўқ, ў зи н г бил! А л л а нега бош лайсиз! . .

Б и з хам одам пайқайм из,Б и з м ар д ла р н и ёк л ай м и з0 С и з д а й асл гез келса,Қ а й т и б бошни чайқайм из.

А қ л л и с а н , сўзннг бой.С и з ялқин чўғ, б и з бир мой, И сс и қ сўз к и р д и ичга,М о й ту р а р м и эримай.

Қ а б у л кўрсанг кўнглим жой, Т а ш л а б кетсанг, ёпирим-ой! И т хўр одам бўларм и?Б у дунёда ш ўрлигингдай .

Т и л а ги м н и бермасанг^ А м а л и м не, ер л асан гк У ргатм агин буйингга,А н и ц яхш и кўрмасанг.

51

NATLIB.U

Z

А с л ош иқ эрга тенг,Қ о р а кўнглим ерга тенг. С ен си з менга ёт тўш ак, Б ў л а р худди гўрга тенг.

С и з бир ш унқор ш оҳпарвоз . Е р ю зи д ан олган бож.Б и з д а й ғариб ҳисобсиз, К ў й и н гд а ю рар муҳтож.

Т о л чивиқдай ўралиб ,Гул ш охидай буралиб , С алм оғингдан янчилиб , Қ олсин хумор бир қониб.

Б уни ёздим ўйланиб,У йда борд ан тўлғаниб ,Ei^ca д и лга ўқий бер, Й и ги т л ар қ ў лга олиб.

Б уни ўқиса ким таниб, Ю р а г и д а ўт ёниб.С ў з у қ ар л и к ж он топса, А й т с а бў л а р куй солиб.

1889.

NATLIB.U

Z

К У З

С у р булут, ранги совуқ, тў л а р осмон, Д а л а н и кучоғига босар туман. Т ў й ган д а н м и , билм айм ан , тўнгганданми, У ю р-ую р й и л қ и л а р чопар ҳар ён.

М а й с а з о р йўқ, т гр ас а е л л а р д а соч. Т и л а н ч и д а й қ уп-қуруқ ҳар бир ёгоч, Г ў д ак л ар ш овқун солмас, ю гириш мас, Ч ў л ёниб кетган каби қип яланғоч.

Б и р о в л а р — пўстик тик ар , териси мул, Б и р о в л ар — ж у л д у р чакмон, к еза д и чул; Бой учун к и й ги з босар гала чўри, Б и р о в л а р куни учун олад и йўл.

Т у р н а л а р тўп-тўп учар туш лик ёкка, С а р б о н и бор карвонни бош ламоққа .Қ а й овулга борм агин, ғусса тўлиқ .Е л ўш қи ри б чопади тоғдан-тоққа.

К ў н ги л с и з қора совуқ, қ и рда юрсанг; Б и ров келиб қарам ас ёлғи з ўлсанг. Г ўд ак лар оч, и н гр аш ар кам пир ҳам чол, И т л а р ҳам оч у в лаш ар қ ай д а кўрсанг.

53

NATLIB.U

Z

£ з ўтди айрон ичиб я й ловлард а ;О л о в йўқ, бу чоқ қора ўтовларда .Ш ў р и н г қурсин , қозоғим , ш ўрииг қурсин, М олинг мўл, оч кезасан қ иш ловларда .

1889.

NATLIB.U

Z

J *

Ё з кетдк, қиш нинг боши, дала бежон. К о р а ел сўқиб т у р а р бир-икки ой.Қ о р туш гунча яйловни фойда кўриб, Қ и ш л о в д ан ҳамон пари ў т и р а р бой.

Гадой ш ўрлик ю рад и пода боқиб,Утини йўқ исинса олов ёқиб.Х о т и н урчуқ йигирар , юнг савалаб. Ч ак м он тўқир совуқда елка қоқиб.

Ж у л д у р ўтов ичида м у зл ар гўдак.Н а қую қ, на суюғи... б ў з л а р гўдак. Ч у р у к к и й ги з остида ти т р а р бобо.Т у ш и да гўш т кўрганини сў з л а р гўдак...

Қ а р и қўй сў й д и pap бой бахиллиги ,О ч ю р и б д и кам бағал ақллиги. У ри ш м ай и н ярим қоп кий берса хам, Қ ўй ч и бойнинг каттакон сахийлиги...

Б ў р о н д а ҳам тўнгм айди бой боласи. О в л о қ ж ой и — козоқнинг кенг даласи. Қ а р о л ўғли бош бук ар хизм атида , П и с а н д эмас к ўз сши, ох-ноласи.

55

NATLIB.U

Z

С оя дай ҳам ўрни йўқ бой уйида, С орқ ўтга ҳам илинмас шу кўйида, Л ен и н узоқ кетолмас, чораси йўқ,Е раббий , ҳар ким кулсин ў з тўйида!

Бой бўлса ў з ўғлидан кўнгли тўлиқ ,Ҳ а р дам м ақтар : азам ат , ж у д а бўлиқ... О ш и н эплаб ичолмас, ит боласи,Қ а р о л ўғли оч ётар, ранги сўлиқ...

Қ а р о л и га берм айди бой парча нон, Х и з м а т г а ҳам хайри йўқ, ёв у з ҳайвон, М еҳри йўқ, инсофи йўқ, имони йўқ. Н е г а одам яратдинг , қ одир мавлон!

Қ а р о л и оч ўлса не, бой ў зи тўқ,Ҳ а қ танимас, бағрингга қад алси н j k ! Е ш бола, кам пир, чолни тентиратм ай , Ҳ е ч бўлмаса бир қиш боқ, инсофи йўқ!

1839.

NATLIB.U

Z

* **

Э м тополмай,Е нган ўтдай,

Т ў л д и қ айғу гавдага. С и р л а ш о лм ай С ў з очолмай

Б анд ага .К ў п уялдим ,К ў п иймандим,

К и м н и курсам мен ундан . Ю з и н босдим,Т у р и б қочдим

М ен ҳовучлаб қўлда жон. Уйқу, томоқ,Қ о л д и ш ундоқ,

К е р а ги йўқ иш бўлиб.Т и н ч ётмоғим,Х о л , олмоғим,

Х ў ш бўлиб,Ёш юрагим,Е н ди менинг

Ж о й тополмай, ёпирим! У зин г бош ла Я хш и йўлга

А қ и р и н .

57.

NATLIB.U

Z

Ё ш дарахтнинг япроғи С и л к и н ад и сўқса ел,Э ги л д и бўйним,Т ў л д и қўйним,

О қ д и сел.М а н , ман эдим,Бегам эдим,

Ҳ а м о н м ағрур , қайғусиз. Гоҳ севиндим,Гоҳо куйдим,

Гоҳо муз.

1890.

NATLIB.U

Z

* *

У зга га кўнглим тўярсан , Қ ў ш и қ н и қандай қ ў яр сан ?!У ни айтганда тўлғаниб, И ч д аг и д а р д н и қуварсан?

С а й р а , зо р л а н қ и зи л тил! Қ о р а кўнглим уйғонсин. И и ғл а б к ўздан ёш оқсин, Б утун таним булгансин!

Қ о р а босиб саиқиган Н о д о н қандай туш унолсин? К ў к р а г и д а ўти бор Э р йигит қ улоқ солсин!

Т и н г л а м а с а ҳеч одам,У з ю рагим тўлгонсин.Ҳ а р сўзига қарасин!И чд аги д ард и м қўзғолсин!

А в в а л и д а қалқисин ,Ё л қ и н сочиб балқисин. Й и глаб , к уйлаб ўлганда А влодим га с ў з қолсин!

59

*

NATLIB.U

Z

М ен дай ғариб дуч келса. Б ўйнин эгиб ўйлансин. М а ъ қ у л кўрса сўзимни, К и м га ёқса ш ул олсин!

Н е фойдадир , минг нодок С и р т д а эш и тк б танласин . У ндан кўра б и р эслик И ч к и сирин англасин!

У з л а р и н ги з ўй лан ги з , Н е ч а турли жон борсиз! И л м ҳам йўқ, мия ҳам, Д а л а д а ги ҳайвонсиз!

Қ а л б и н г билан тинглам ай , Қ улоғинг-ла , уш ларсан. Ш у н и кўриб, ш уларни Қ а й с и дилла ҳуш ларсан!

1890.

NATLIB.U

Z

К У К Л А М

К у к л а м келса, қ олм ай д и қиш нинг изи, Қ у л п у р а р к ў ка ла м зо р ернинг ю зи ;Ж он кирад и борлиққа , табиатга .О н а янглиғ ж и л м а я р куннинг кўзи.

К у л и ш а р , ўлан а й т ар йигит-яланг,Ў товда ўтиролм ас қ ари -қартан г ; Ж он-ж онивор , о д ам и зо д я й р а б кетар, Қ у ш л а р н и н г қ ўш иғид ан ҳаво жаранг.

Қ и р д а ги , сойдаги эл а р а л аш а р ,Қ ў й қ ў зи л аб , оёққа ў р алаш ар ,Қ и ш бўйи бир-бирини кўрм аганлар , Қ у ч о қ л а ш ар , ўйнаш ар , ҳол сўраш ар.

Т у я бў зла р , от киш нар, қ ў р а ш ов-ш ув, К а п а л а к л а р гул и зл а б учар дув-дув. Е т т и рангли ги лам дай яш ил тусда — С улув қ и зд а й б урали б оқади сув.

К ў л ёқалаб учиш ар ў р д а к ҳам ғоз,У я и зл а б югу p ap бола ш оввоз;

61

NATLIB.U

Z

У ч қур отни э гар л аб кўлга тушсанг, Чацм оқдай те з ов олар б ў з довулбоз '

Қ а н ж и ға д а ўлж аси — овчи қайтар , С улув қ и з л а р н озланиб , салом айтар. Қ у ш гўштига мос ту ш ар нордон қим из, Б ад анингни болқитар , ж им и рлатар .

К ў к л ам д а й к ийиниш ар к елинчаклар , Ч ак ка си д а гунафш а, бойчечаклар ,Қ и р д а тўрғай сайраса, сойда булбул . Гул билан тўлиб к е т а р — тул этаклар .

Д е ^ қ о н л а р қўш кўшади, эк ар экин, Ҳ а ф т а ўтм ай к ў ка р ар экин-тикин . С а в д о га р л а р мол ю клаб, туя қўм лаб , О л и с-о ли с й ў ллард ан келар секин.

О л ам га б езак берган қ о д и р мавлон,Е р — она, қуёш — ота, нури жаҳон, О н а д а й э м и зд и р а р кўксидан ер,О т а д а й меҳр тўк ар ёруғ осмон.

Б у л у т ўтса ар и л л а б оқади сой,К е ч а си чаман ю л д у з ва тўлин ой,Н е қ илсин қоронғид а ярқ и рам ай ,Қ уёш ч и қ ар чоғида ҳолига вой.

Қ уёш — ошиқ ерни кўп севар эмиш,Е р иш қида ўртаниб, к у яр эмиш,О ш и қ йигит уф қдан кўринганда ,Ю л д у з в а ой севгини қ ў я р эмиш.

1 Д о в у л б о з — ов қуши, лочин.

62

NATLIB.U

Z

О ш и қ — қуёш тун бўйи к у тар эмиш, Висол пайтин пойлаб кўз т у т ар эмиш. С а ҳ ар д ан оғуш очиб севганини, М у ҳ а б б ат оловида ўр та р эмиш...

Қ и ш бўйи ер — қуёш ни и зл а р муштоқ, К у т а бериб сочлари бўлармиш оқ; К ў кл ам ва ёз васлига қониб тоза .Гул очилиб, тўлиш арм иш , етмай қучоқ.

Қ уёш га тўғри боқ қ ан — кўр бўлади, Қ уёш кулса оламга нур тўлади .Н е билай, ўзим кўрдим , қуёш ҳар кеч — О л ти н чодирига кириб дам олади.

1890.

NATLIB.U

Z

Ж У М Б О Қ

Т а н г р и м м иқти яратм иш сак ки з ботир, Б у р у н ги д ан сўқиш иб ҳали ётир.К е за к -к е за к йиқишар, ётиб-турар ,К и м йиқиши белгисиз келиб охир.

Е Ч И J1 И Ш

Б уни топай ўйланиб , оқин — денгиз. Т о п алм асам , а қ л и н ги з нечун дерсиз :Б у : киш. ёз, кун билан тун, тоқ билан ж уф т, Я хш и ли к ҳам ёмонлик... бўлд и саккиз!

1890.

NATLIB.U

Z

* **

С у л у в л а р сараси, К ў зи м н и н г қораси! Қ и й н а й д и жоним ни — М у ҳ а б б ат яраси...

Қ о зо қ н и н г доноси,У луғи , оғаси,Д е р : «унга тенг к е л м а с —• Ҳ е ч одам боласи...»

Й иғлайм ан , бўзлайм ан , Д а р д и м н и сўзлайм ан ,Сен учун сўзларн и н г Г авхарин излайм ан .

Д а р д и м н и қўзгайм ан , Ҳ а ж р и д а тўзм айм ан .У зи ҳам билмасми,Гапни кўп чўзмайман.

У зи хўп билади,Ҳ а р з а м о н келади;С и р берм ай, сўз демай, Б агр и м н и тилади .

5 - 1 1 7 4 6.5

NATLIB.U

Z

О қ а д и кўз ешим; й ў қ ёлғи з мунгдошим, К у я м а н , ёнаман,А й л а н а р ш ўр бошим.

Ш у н ч а л а р ситам ми? Ш у н ч а л а р алам м и? Ю р а к д а ўти йўқ —О д а м ҳам одам ми?

К ў р к и н гн и н г доғи йўқ, Д о ғ туш ар чоғи йўқ; А р з и м н и айтайин,Х о ҳ туш ун хохи йўқ,

О қ манглай, қалин соч, Соч деган бир қулоч, Қ и р м и з и яноқлим, Қ ар о ғи м , ю зи н г оч!

С у в бўлиб оқишинг Ҳ а м қ и я боқиш инг — О ром и м олибдир,Т о к а й ж он ёқиш инг?

Р асо бўй, хипча бел, Қ а й р и л а р эсса ел:Т о к а й мен оҳ урай, Қ ар о ғи м , бери кел!

Сен кулсЗнг — ёз бўлур , Ҳ а с р а т и м о з бўлур. К у л и б қўй, счилиб, Т о к а й бу н оз бўлур?

66

NATLIB.U

Z

Д а р д и н г д а юраман, А з о б л а р кўраман,М о л тугул , йўлингда — Б ош ни хам бераман.

Гул хидинг анқийди, К ў р к и н г нур чалқийди; У зо қ д ан ч ўрган д а — С уя ги м балқийди .

М а х таш га сўзим йўқ, С ў зл а ш га ю зим йўқ; Қ уёш дай гўзалим , Қ а р а ш г а кўзим йўқ.

Сенсан — жон л а зз а т и , К ў р к — тан гри давлати ; С улувни севм оқлик — П а й ғ а м б а р суннати.

Қ у л о қ сол додимга, О ҳу-ф арёдим га ; К ўн гли м н и очдим мен — Сен паризодим га .

У ёғни ўзи н г бил; М ай ли га , бағрим тил, У зу н ra n қисқаси — К етган м ан сенга зил.

Й и ғл а тм ай беқарор, З ў р а к и , бўлсанг ёр; К ули ш и н г , келишинг,. Қ и л а д и кўп хумор.

67

NATLIB.U

Z

Т а й с а л га — йигитмас, Ж а в о б ай т бу нафас.. Х удоё , ю рагим Е н и ш и н қ илгин бас!..

1891.

NATLIB.U

Z

Х ў п иш онай, унайин, А й т ган и н гга кўнайин. С ўф ииинг «иши ҳаром», Д ем ак , майли қўяйин.

Т о п и л З р деб кўрайин.Б и р одил, оқ кўнгил жон У севса ёки кулса,И з и г а бош урайин.

Е з и л а р я р а л и дил,Д у н ё д а роҳат б о р д и р ?! С ў з д а м а с «яхши одам», Т о п и л а р ҳаётдан ҳам.

«Утган ум р — кўрган туш, Гоҳ қ ай та р ,— дссанг,— v» И ш онганим ўша чоқ, Ф о н д а топм адим, бирок,

Қ о н қ илд и ю рагим ни Ў тган умр, ўлган жон. А к л и зл а б дунёни, К е зд и м , топм адим нишон.

69

NATLIB.U

Z

К у н ўтди, ум р ўтди, Ю р а ги м д а дард , алам. Н омус, ақл , яхш илик — Е лғон экан ба р и хам.

Б ош ига туш и б пайқадинг, Д ун ёд ан қўл чайқадинг, Б орм и яна айтари н г?! И ш онсанг шунга ишон!

1893.

NATLIB.U

Z

Севги т и л и — с ў зси з тил, К у з билан кўр , ди лд ан бил, Б и р қ ар аш , ё бир имо — Е тар .. . Б о ғл а н ар кўнгил!

Б и л а р д и м бу тилни мен, О в л а р д и м кўп дилни мен: У нутдим : бу тил сирин,Ва сочи сунбулни мен...

1894.

71

NATLIB.U

Z

Т а л а й сўз бундан бурун кўп айтганман , Т еги н ўйлаб, кўп қайғу еб айтганман. А қ л л и л а р орланиб уялган-чун, У йланиб , ту за л ар м и деб айтганман.

Қ о зо қ н и н г бош қа ю ртдан сўзи узун, Бири н и н г бири те зд а н уқмас сўзин. К ў з н и н г ёши, ю ракнинг қони билан Э р и ти ш га бўлм айди ички музин.

Д ўсти м -ай , ҳаволанм ай сўзга тушун, У йланчи сиртин қўйиб, сўзнинг ичин И р ж а н гл а м а й тингласанг ниманг кетар, Ч и қ а р га н еўз эм ас-ку ж и нни учун.

А д а ш и б аланглам а йўл тополмай, Б ерироқ тўғри йўлга чиқ қам алмай .Ё илм йўқ ёинки меҳнат ҳам йўқ,Э н г бўлм аса кетдинг-ку мол боқолмай.

1895.

72

NATLIB.U

Z

О ч киши ти н ч лан арм и тўймагунча,Т ў қ киш и то ёрилиб ўлмагунча?« Б и р тўйсанг — чала бойлик» деган козоқ . Э т топса — қўймас ҳолдан тоймагунча.. .

М еҳн атси з , ҳ арак атси з , ш ўрли к козоқ! О в қ а т и зл аб тентирар , гадо — қашшоқ. Т у ш л а р и га киради қ и м и з ҳам гўшт. Й ўқ ч и л и к гирдобига туш ган шундоқ!

Б ўлсай д и қ и м и з текин, ҳам гўш т арзон , У ндан ҳам ш ирин овқат қ и лар армон... Т е р тўкиб, кун кўрм оқ ли к — одат эмас, Т иланчилиК , эй т а н грим, қан д ай ёмон!

Ҳ о л и йўқ ў з уйида ўт ёқишга.Т е н т и р а р қарам ай ин қ ора кишга;Б и р суягу, бир оёқ қ и м и з берган — Д а р р о в боғлаб солади мол боқишга.

Н е илож, ётга ёллан , мол топиб кел... М о л и н г бўлса, сийламай туролм ас эл... Ё ш л и к ўтган беҳуда ва бемеҳнат,Ё ш ли ги н г ўтган и зс и з м исоли ел!

73

NATLIB.U

Z

Ҳ у н а р и бор — ҳеч кимга қ арам булмас! Э р и н ч ак хеч қачон ҳам, одам бўлмас! Э ш а к думини ю всанг ҳам, ҳалол меҳнат, Ҳ а л о л меҳнат — ҳеч қайд а гуноҳ эмас!

Уғр.и бўлиб, яхш и тўн киёлмассан,Б и р ўргансанг наф сингни тиёлмассан; Д а в л а т кетар, ор билан номус кетар, А м м о , чивин жонингни қиёлмассан.

Б а ъ з и г а қувлик билан д а вл а т битар, Б а ъ з и л а р то ўлгунча ти л аб ўтар.М еҳн ат қилм ай топганинг — д а в л а т эмас, Қ о р сувидай бир зум да оқиб кетар.

Қ а са м урган қ увлард ан нари юргин! Т и н и б оқмас сувлард ан нари юргин! Б у ю ртда тиланчи кўп, эринчак мўл, М е ҳ н ат севмас... У л а р д а н п ари юргин!

1895.

NATLIB.U

Z

Ё ш л и к ўтди, билд ингм и? Й и ги т л и к к а келдингм и? Й и ги т л и к ўтди, кўрдингм и? К е ксали к ка кўндингм и?

К и м билади , шум така.Н е гуноҳлар қилгансан.Н е қ и лм и ш л ар билгансан, Қ а й кўчага киргансан ,Н е й ўллард ан юргансан.

К и м билади , шум така, Т у г а л бадб ахт бўларсан , О ғ и л д а ўлган туяд ай ,С ен ҳам ҳаром ўларсан .

J895.

NATLIB.U

Z

* **

М о л г а дўстнинг дўсти йўқ мол дан бош қа, О л а р и д а чора йўқ алдам асга .Қ а е р д а пулни кўрса топинади,О д а м л а р л а ъ н а т ўқир ундай пастга.

М о л ёяди ш уҳратин билдирм оққа .К ў з -к ў з қ и л а р мол билан куйдирм оққа. У зи чўчқа, ў зган и ит деб ўйлар,С ув ш ўрва суяк билан суйдирм акка .

А қ л л и , хуш ф еълли ва орли деб, М а қ т а м а й д и ҳеч кимни бу кунда кўп.Ш у кунда мол қ аерд а гўнг ичида.О л т и н берсанг, беради гўнгидан еб.

Ш у и и ўқиб ўйлай бер бўлсанг зийрак . К у ч и н гн и сот, op сотиб нега керак?У ч нарса одам зодн и н г хосияти,З ў р ғайрат, ёркин ақл, илиқ ю рак.

1896.

76

NATLIB.U

Z

si: **

Б и р гўзал қ и з бўлиб ди хон қўу\ида,Х о н ҳам ж онин қ и я р к а н қ и з йўлида; О лти н — кумуш кийган шоҳи ипак. К утучи қ и з — келинлар бор сўнгида.

Д ега й сўз бор «уй-уйга, така тувга», Х о н ғар қ бўлиб ю рипти о в о з дувга. Қ ўйним ни , чол сийпаган , қ урт есин деб. Ж а р тош дан қ и з қ улабд и теран сувга.

Ш о н — са л тан ат ю патмас ёғ ю ракни. К и м ҳам бўлсин, ў з тенгин тилам асм и? В а қ т и ўтган д авронни қ увалаган ,Н а қилсин бир қари ган қув суякни?!

Қ а р и — ёш даврои и ўзга , тотув эмас, Э пга кўнар , ёш ю рак сотув эмас. К и м д а -к и м катта бўлса икки мучал.М о л бериб олган билан хотин эмас.

К ў п бой лар ёш хотинни т у т ар экан.Ё ш қайғусин билд ирм ай ю тар экан. О р ас и д а б уларнинг м уҳаббат йўқ, Т у ш а б қўйиб қо ч и р а р б уқам икан?

77

NATLIB.U

Z

Бой қариса молига б ерар чилвир.М о л умрни янгиртм ас , худо ургир. Би ровн и н г к изин молга сотиб олиб, И лгаргин и и з л а г а я кан д ай қургир.

«Х отиним қ а н д а й ? » демас оқсоқол бой,Ё ш билан дўст бўлибди ёпирим-ой!Қ ув хотининг м айиш са шод бўласан . Ш а й то н га ш огирд қилиб қўйиш гандай.

Қ а р и бой! Қ а т т и қ соц бўл, ти лга кўнсанг, М у й и з чиқар хотиннинг тилига кирсанг. Ҳ е ч ўқмассан ўзингга — ўзинг м аз буб, Д астурхон хам хотинни, м ахтан кўрсанг.

Гуноҳсиз хотин билан бў л а р ароз ,Ёш нинг кўнгли эримас, у ў зи ноз,Б и ттаси қ и зи л гулу, бири қуврай ,Б и р ерга қўш илурм и қиш билан ёз!

Д о и м бўлм ас қ уйруқни буланглатган , С очидан силаб-сийпаб суюб ётган.И к к и кўнгил ораси йилчилик ер,У ни қандай қўш ади у онт урган.

1896.

NATLIB.U

Z

* *

I•J Б утун тунга т а р қ а л а р —

Я х ш и оҳанг, ш ирин куй. Д и л га хил-хил ўй солар, О х ан г суйсанг, мен дай суй!

О л а м эсдан чиқади, У нутам ан ўзимни.К ўн гли м м аъни ўқади, Д еёлм ай м ан сўзимни.

Ч ў л д а таш на сув топса, И ч а р у за л а туш иб. Б и лм ай д и , то қонгунча, У т салар ҳам туртиш иб.

Я х ш и оҳанг — куйдирар , Э сга ту ш а р ўтганлар .Гўё туш ингга к и р ар — К у й л а б , йиғлаб кетганлар.. .

Э с к и олам , қадим ҳол — Т а к р о р аён бўлади.Ҳ а р ё н учади хаёл,М ен и н г к-ўнглим тўлади.

7 9

NATLIB.U

Z

Утмиш оғусин ичиб, Б ў лам ан боз мает — га ранг. Е л го н л а р чин кўринар... О х ан г кучига қаранг!

Б о з мени алд ай бош лар — Ҳ а р муттаҳам ва ҳар қув. О л а м д а мен ичмаган — А й т и н г қолдим и оғу?

1897.

NATLIB.U

Z

* **

Қ у р у қ ҳай-ҳай, бақириқ , Қ у л о қ қ а ёқмас экан. И л м и йўқ, ҳунари йўқ, К и ш и га боқм а экан.

Ж оҳил, нодон, қасам хўр , А й тса сен қонма экан. Б ек ор ўтган умрингга, А с л о ишонма экан./897.

6—1174

NATLIB.U

Z

* **

Е л с и з тунда ёруғ ой Н у р и сувда д и р и л л а р . О в у л олди теран сой, Д а р ё каби г у р и л ла р

Қ а л и н дарахт б арглари Ш и в и р л а ш а р , ғоз кота р. М а й с а з о р д и р таглари , К ўм -кўк тов лан и б ётар.

Я н г р а р эди тоғу-тош, К у й л а б келган чоғида. Й ўлим га чиқар эдинг, К ў р и ш а р д и к овлоғда.

Қ а л б и гуп-гуп урард и , С овуқ тер босарди гоҳ. Ҳ о р и б ш унда ту р а р д и , Н ў ч и б ту ш а р д и ногоҳ.

С ў з айтолмас, тили лол, Н о т и н ч эди юраги. С у я н и б т у р а р беҳол, Т о м о қ қ а ботиб ияги.

1898.82

NATLIB.U

Z

Н е умид: беирода,Ғ а ф л а т босган инсоидан? А қ л д а н маҳрум одам — Ф а р қ и нима ҳайвондан?

И р о д а с и з ак л хам —Т е р а н бўйлаб кетолмас, Ғ а ф л а тд а қолган одам — М у р о д и га етолмас.

Т а н тилагин бермасанг, /Кон чидамас, жон ачир. ?Кон тилагин бермасанг, К о н чидам ас , кон ачир.

М о л -у ақ л д а н маҳрум,Т а н у жони бор, аммо, М о л д а н ф арқи н г бўлм агач , Т и р и к л и к д а н не м аъно?

Н ом и м одам бўлган сўнг, Қ а н д а й нодон бўлайин? Х а л қ и м нодон бўлган сўнг^ Қ а ён бориб ўнгайин?

1898.

NATLIB.U

Z

* **

М ен кўрдим узун қайии қулаганин, Қ о р а ерга бош қўйиб сулаганин. Я п р о ғи саргайиб ва ўлимсираб , Бойқуш нинг ним ти н глай д и йиглаганин.

М ен кўрдим, ўйнаб ю рган қ и зи л k h i i h k

Г авдасига м илтикнинг ўқи тийиб, Т о л и қ и б , қонсираган қовок туйиб, К и м га ботар у бойқуш тортган куйик.

М ен кўрдим синиқ қан от капалакни ,У ҳам билар умрни излам акни ;К у н чиққ анд а исинар қ ал т-қу л т этиб, У н д ан ибрат олар ж он бир бўлакни.

М ен кўрдим ошиқ ёрдан в а ъ даси зли к , У м р н и н г қ изиғид ан ум ид уздик .И ссиқ ю рак совуди, яр а туш ди, Ч и қ м аг ан чибин ж онли кун ўтказд ик .

Д у н ён и н г билдик охир оқибатин,Е б юрган кўп, бирининг бири этин, У йли одамга қ и зи қ йўқ бу дунёда, К ўпининг сирти бутун, ичи тутун.1898.

84

NATLIB.U

Z

* **

Г ў за л ёрим, мен индамай ю рам ан куп, Ў йлам а сен, ўтсиз, ўйсиз , совуқ жон деб. Ю р а к д а г и алангани кўз ёш қилиб,Г ар оқизсам , у нимага бўлади сеп?

Ш ў р и н г қур гу р зл кўзига тик қарайм ан, « Ш ун и м н и ссн сўкади-ку» деб ўйлайсан. Ю р аги м н и пора-пора кесиб юрган, О р с и зл а р н и «дўстим» деб нега аяйман?

И чи м д а қайғум кўпдир, к ўз ёшим кам. О д а м й ў қ д и р уни дўст деб, д арди м айтсам, Х о т и н киши бир н озик гул, севши керак, К ў з и д а н ёши чиқса уни артсам.

К ўн гли и гга м аълум д ирки холим менинг, Ғ а за б л а р и н г бўш аган д ир энди сенинг. А г а р менинг ичимни ёриб кўрсанг, Й иғлаш и н гн и унитиб, чўчир эдинг.

1898.

85

NATLIB.U

Z

К у н ортидан кун туғар, Б ир кун бекор ўтказм ас. Уй ортидан ўй туғар, Е л га минсанг етказм ас.

1898.

NATLIB.U

Z

* **

Ҳ а с т а ю р ак тепади аста-секин,Ч а р ч а б қолган гавдам да жўш уролмай ,Гоҳо уни иссиқ қон босиб кетар,Қ и й н а л а р узун тунда дам ололмай,

Х а ё л кўки цоронғу, қ айғу енгган,Э р к а л и к ва дўстликни оғриқ кўрар.А қ л и йўқ, ори йўқ ҳовлиққанни ,К у н д а к ўриб улар д ан ю з ўгирар.

Э с л аб ўтган к ун лари н расо қўмсар,Б у кунни кун демас қ арғаб сўкар Гоҳо ти л а б бахт билан яна тинчлик.Гоҳо қ айғу ғазабн и я на истаp.

Гоҳо йиғлам оқ и стар ай ти б зорин, Ш у н д а й кунда туғилган д а р д н и н г барин. Гоҳо уни я ш и р а р элу-ю ртдан ,М а з а қ л а б к етк и зар , деб киши орин.

Ҳ а с т а ю рак тепади аста-секин У з д а р д и н и я ш и р и б ҳеч билдирм ай .Гоҳо босар иссиқ қон уни сокин Гоҳо бир дам ж им қ о л а р ун чиқармай.

67

NATLIB.U

Z

* *

Ю р а г и м менинг қ и р қ ямоқ Ҳ и ё н а т к о р олам дан. Қ а н д а й қилиб бўлсин соғ, К ў н ги л қолган ҳаммадан.

Гоҳо ўлди, гоҳ бўлди ёв К им ни севса бу юрак!Б ар и душ м ан , ё йўлга ғов, С уян и ш га йўқ тиргак .

Е т и б келди қ ари ли к ҳам, Уни тўсар куч қай д а?! Д ў с т бўлм ас қалби бегам. У ндан би зга йўқ фойда.

Э й , ю раги д а рдли одам, Қ а л б и м д а н сен х аб ар ол: У н да не бор,

цандай дард,Т и л г а кирар ,

қулоқ сол.

1899.

гам

88

NATLIB.U

Z

* **

К у ч у к асраб ит қилдим, С ўнг болдирим дан қопди. Б и р о вга милтиқ ўргатдим , У кўкрагим дан отди.

1899.

89

NATLIB.U

Z

:b »

Ю р а г и м , нима сезасан,С ендай бошқа жон йўқми? Д у н ён и кўнглим кезасан,Т а я н ч йўқми қўй, тўхта!

С езганингни сезд ириб , Е т о л м ад и н г ўртоққа .Т и р и к ж ондан безд ириб , О б о р а са н қ ай ёққа.

У ртоқли к , тин ч ли к , дўстлик-ку , У нинг к ад ри н ким б и л ар ?Ҳ а р кимга ти л а к қўш д ик -к у — Б а р и алд ам чи савдогар.

Д ў с т н и қ ай д ан топарсан , К ен гаш и ш га одам йўқ. Н а р и -б е р и чопарсан, Е л ғи з л и к д а н ёмон йўқ.

А ц л айтсанг бировга,И ч и н г эриб, илиниб.У ялм ас ҳақ тилаш га ,Р асв оли ги билиниб.

90

NATLIB.U

Z

Ҳ а қ и м бериб тинглатган С ў з кўнгилга кўнарм и? Қ у л о ғи н сотган пир урган, У нгдирарм и , ўнгарм и?

К у я с а н ю рак , куясан, К уй ган ин гд ан не фойда. Д у н ё д а нени суясан,У м р қайда, дўст қ ай д а?

1900.

NATLIB.U

Z

* :fr*

Қ уёш ни вацт итарио ,К ў к уф қдан оширса, К ў л а н к а бошин кўтариб , У зо қн и к ў зд а н яш ирса, Ш у н д а кўнглим йў?;лайди Ж о н д аи севган ошиғин. К ў з и етиб тўхтайди,У тган куннинг қочиғин. К ў к к а бокдим «О лло» деб, С и н а б кўрай, деб кучин. Р аҳм ати унинг унда кўп, Ф о й д а с и йўқ б и з учун. Н ега севсин ул мени, Д и л га уни олмадим. К ў р д и м ортиқ мен сени Раҳм ати д ан оллонинг.

1900.

92

NATLIB.U

Z

* **

Ю р а к — денгиз, асл тош д и р қалб олови Ш у оловсиз ю рак бўлм ас бахт гарови. Ю р а к д а ўт, дард , ҳарорат бўлм ас экан.У ю ракнинг на дўсти бор ва на ёви!

Ю р а к иши дўстлик хам, душ м анлик ҳам, О р-ном усга сокчи б ў л а р ақл ҳар дам,О р , уятни менсимасни би зн и н г элда М а р т а б а деб б илар катта-кичик одам.

У т о з а я р ҳар одам да қариган чоқ,У т кам айса юрган йўлинг б ў л а р тайғок. Ҳ а р учраган срдам қўлин узатса ҳам, й ў л и н г тайғоқ, оёқларинг т и т р ар , маймоқ.

1902.

93

NATLIB.U

Z

■A:

Ж им -ж и м кўнглим, жим кўнглим, С оялам а сой топмай.Н е кун туш ди бошингга К уни , туни жой топмай?Ш у н д а й ю рганинг билан Қ и з ўларм и б о й1 топмай?Т у н д а кезган м аъқулм и,Ч ор атроф га ж о в д и р а й ?У лам ан деб юрдингми,Б ун дан бонща ой топмай!

Ж и м -ж и м кўнглим, жим кўнглим, С а б р таги сариқ олтин.С а б р килсанг ҳолингни, Б и ла р м и к ан бегзодим ?К ў н ги л овлаб сўз айтар ,О р а д а г и тилхатим.О қ и н сувдай тўлқинлаб ,У таёти р хаётим.К а с а л эмас, соғ эмас,Қ у р и д и ҳол, қувватим!. .

1 Б о й — э р маъносида.

94

NATLIB.U

Z

Ж и м -ж и м кўнглим, жим кунглим , Х е ч ўй ланм а, етади!Б у ўй л ар д ан фойда йўқ,У м р м аълум ўтади.А ж а л хам те з етади.

Х ў ш , қ и з олеин...А з о б кўрмай роҳат йўқ,А х и р у ҳам кетади.У нинг билан ҳаётда Б о р гў зал л и к битарм и?Ҳ а қ н и сотсанг ҳаромга,Т а н г р и қабул этарм и?« Қ и з севади мени» деб Т ай т а н гл а ш и н г кетарм и?

Ж и м -ж и м кўнглим, жим кунглим, У йлаб-ўйлаб толарсан .Ҳ ам м а си н и билсанг хам,Ҳ а л и инкор қиларсан!У ртанасан , ёнасан,

Б екордан бекор азо б га У з бош ингни соласан.Қ а й вақтда тў й ғазд и н г А й и қ каби оғасин,Х о т и н билан тоғасин?

Ҳ е ч зо т ю рм ас ер ларда Қ а р а м а й нега чопасан?С енингча шу яхш ими,У ш лаб киш и сабосин?К и й и м ингни йиртасан,Э л г а кулги бўласан.

95

NATLIB.U

Z

Ж им -ж им кунглим, жим кунглим, Соғиниб ҳеч сарғайма!Т и н ч ю рсанг хам циз қувмай, Сени биров к арғарм и ?Қ и з изласан г кўнгил бер,Б у ra n м аъқул бўлм асми?К ў р и б олсанг кўркамин,С еви б олсанг севганин,Ш у н д а кўнглинг тўлм асми?

NATLIB.U

Z

*

Я р қ этмас, қаро кўнглим не қилса хам, О см онда ой билан кун чақилса ҳам. Д у н ё д а сира сендай менга ёр йўқ,С енга ёр м ендан ортиқ топилса хам.

Ш ў р л и ошиқ сарғайса хам, соғинса хам, Ё р айниб, яхш и сўздан янглиш са ҳам, Ч и д ай д и ёр ишига рози бўлиб,М асхара ва хўрли кд а топинса ҳам.

Т у л п о р д а н чувир ўзм ас чопилса ҳам, У нга ҳам укки тўм ор такилса ҳам. Қ оқ и тм ай мени сиртдан ю ра олмайди, Қ а е р д а ким еликиб, қоқинса хам.

К уч ук , ит бари оларм и ёпилса ҳам,Е т а р л и бўлиб суяк топилса ҳам.О р с и з одам дўқ ури б харсиллайди ,Ҳ а р ердаёқ устунга та қи л с а ҳам.

7 - 1 1 7 4 9 7

NATLIB.U

Z

* *

Т о й г а миндик,Т ў й г а чопдик,Я хш и кийим кийиииб. У ки тақдик,К у л и б боқдик,Й ў қ н арсага сую ниб

Қ и р ғи й учди Қ у ш н и қучди Н е битди?

О т а м и з бор,Д о м л а м и з бор,А й т г а н и г а кунмадик. С ўн г чогида « Б и з унга жўр Б ў л а м и з » деб билм адик.

Я ш р и н қочдик, Й ў л л а р ош дик Ч у в л аш д и к .

Ё з у в ёздик ,Х а т танидик,Б ў л д и к озод дом ладан :

98

NATLIB.U

Z

Ч а л а ўқиш дан Н е наф кўрдик ,Қ о л ган д ан сўнг хўп подон.

Б аҳ о с и з ёшлик,Б ў з болалик, А д а ш д и к .

Б ў з болалик Қ и з қарадик ,Ҳ а з и л л а ш д и к , сўйлаш дик; П ойга чопдик,Ш о н таратд ик ,Б ақ и р и ш и б куйлаш дик.

К ў н гу л га келар,К и м йўлар,К и м кўнар!

Ж ой и н топдик,Х о т и н олдик,М а х р и тегди озгина; Т у р м у ш қурдик ,Э н д и ўйландик,Қ о л д и ёш лик созгинам.

Ё ш л и к қ ай д а? Вой-войла Н е ф ойда?

NATLIB.U

Z

У з айбим га к ў з солиб Уйга ботдим, тўлғондим . У з айбимни қўлга олиб, Гекш ириш га ўйландим.

У зим га ўзим ёқм адим, Э н д и қайга сиғолдим ? У рганган бу кўнгилни Қ а н д а й қ илиб тиёлдим ?

Г уноҳим ни санасам,Т о ғ тош идан о з эмас. Ю р а г и м г а к ў з солсам, И гн а қ а д а р тозам ас . А р ч и б , олиб таш лаш га Ж ў я к д а ги ўт эмас. Ҳ а м м а с и ҳам ўзим дан , Т а н г р и берган «ёт» эмас.

Ш у н ч а аҳмоқ бўлганм ан, К ў р и н га н га қизиқдим . А д о л а т л и к ю ракнинг О д и л л и г и н бузибм ан . А қ л билан билим дан

NATLIB.U

Z

Ж у д а умид ўзибман.Ҳ и й л а билан қувликни М а р в а р и д д а й тизибм ан . Я л м о ғ и зд а й мен очкўз,О р , номусдан безибман. Қ у в л и к билан ш умликка Т е н т а к бўлиб учибман.« С и з би ласи з» деганга, К у н д а куйиб-пиш ибм ан ^Қар кимсага м ақтаниб , А й т и б м а н : мен «пишиқман».

NATLIB.U

Z

М А Ъ С У Д

П О Э М А

Ё олло ҳурматингга дўстинг М аҳм уд , Т и л г а куч бер, билинсин тўғри мақсуд. Х о р у н — Р аш и д халифа зам онида Б оғд одд а йигит борди оти М аъсуд .

Ш а ҳ а р д а н бир кун М а ъ с у д чиқди тиш га, Б о р д и м и тўғри келиб бирор ишга.Б и р ўғри ушлаб, тўнаб ётган ерда Г ез бўлди бир бечора чол бойқишга.

Ч о л бойқиш б а қ и ради ф арёд солиб,А й р и б олар одам йўқ уни бориб.«К им хам бўлса бир эрлик цилайин» деб М а ъ с у д учди ўғрига ғазабланиб .

М а ъ су д н и ўғри чопди қилич билан, Я хш и ёқ ж он сацлади бир иш билан. Эсон-омон у чол ҳам қутилибди , М а ъ с у д д а н ёв қочганда уруш билан.

М а ъ су д г а келди у чол кўзин тиклаб . К ў р с а бош дан қон оқади м ард энтикиб, Ч о л ўйлапти қ ар зи м н и мен ўтайин, Й и ги т экан баҳодир, довю рак деб,

102

NATLIB.U

Z

Э й йигит не қилсанг ҳам эр экансан . К ўр га й сан эрлигингнинг баракасин. А ж а л д а н ; сабаб бўлиб , сен қ утуқардинг Ш у учун олло сенга ум р берсин.

Б ой эмасман, ботир ё хон эмасман, Отошли, ор ти қ бўлган жон эмасман.С а б а б бўлиб а ж а л д а н қ у тқа р д и н г сен, Я х ш и ли к н и мен билм ас , чол эмасман.

М ен бир ж онм ан дунёда .ж охон кезган, А з о н билан кетаман ш аҳрингиздан . Э р т а р о қ фал он ерга келиб туриб ,О л и б кол бир м укофат ўғлим биздаи .

П у л учун қ и зиқм ассан сен хам бир эр, Сени менга учратд и п арвардигор .Б и р худонинг ҳ аққи учун мен тилайман. Қ а б у л қил ш артим учун қ ўлингни бер.

У грига ю борм адим мен номусни,К и м п у ллар бундай-буидай қилган ишни, О л л о ҳақи деган ҳеч а мал ҳам йўқ, « Б орайин» деб ваъда этк б қўл олишди.

У ерга йигит ту р и б зрта борди,О л д и д а н чол те з пай до бўлақолди . Қ ў л и д а н уш лаб олиб эргаш итириб ,Б и р четда турган уйга олиб борди.

У уйда б и р гул т у р а р сўлқиллаган ,Б ош ид а уч мева бор билқ и ллагаи ,Б и р и оқ, бири қ и зи л , бири сариқ.Т а н л а б ш ундан б ирини олгин, деган.

103

NATLIB.U

Z

О қ и н олсанг ақ ли н г жондан ошар, С ариғин олсанг да вл а ти н г сувдай тошар. А г а р қ и зи л мевани олиб есанг,Х о т и н қ и зд а ж он бўлм ас сендан қочар.

У йигит чол сўзига қулоқ солди,К ў з и н и пастга тикиб о з ўйлаиди.О қ и билан сариғкн олмайман деб, « Қ и зи л мева ейман»— деб қўлга олди.

М ен берам ан, тонмайман айта туриб , П уш айм он бўлмай кейин ю риб-ю риб ,О к билан сариғини олмаганинг, М аъноси н и менга айт яқин кўриб.

М ен бўлсам a ra p окин емоқ дедим, А қ и л л и бўлдим элдан бўлак дедим.М ен ақлни эмас, у балки мени,Й ў л га солса, ўргатса керак дедим.

А қ л л и к ж с н топилм ас менга сирдош, А й н и қ с а сўзга нодон бўйин бермас, А д о л а т с и з , ақлсиз , орсизларни ,К ў р а ту р и б кўнгилда тинчлик турмас.

О д а м д а р д л и бўлм асм и ғусса тортиб . Ш и р и н уйқу келмайди ту н д а ётиб, Ю р а г и м н и н г дарди га эм тополмай. Ш и р и н ош ичолм айм ан дам ин тотиб.

С а р и ғи н еб, мен бўлсам бойнинг ўзи, О г з и д а халойиқнииг бўлдим сўзи. П ал о н ч и д ан бир нарса олсакчи деб, Т и к и л а р ж он би ткакн и н г менга кўзи.

104

NATLIB.U

Z

Ю р т қ ар ғ ар ю р тд ан ортиқ бойлик учун. П у л ла й д и биров турсин , биров ичин.Н е қилса ҳам нодонлар олмоқ истар. М о л и қу р ги р куйдириб Юрт НИН г ичин.

М еҳн атси з мол сўрам оқ хайрчилик, А қ л л и эрга о рд и р ундай қилиқ.Уни ўй лар бу кунда одам борм и?Ф о й д а ўйлам ай қ илади ким тотулик.

Б ерсанг қ о л а р нимаси унда орнинг, Б ерм асанг ўзинг ҳам ит бирга булдинг. Н а ўзи н г ит, бўлм аса бор элинг ит, Д а ъ в о с и з бир балога миниб қолдинг.

Қ и з и л н и есам мени асл суяр ,О д а м л к к к а ю рм аса не жон куяр.А ё л л а р ҳам кўп жонку, дўстим бўлса, Д е б эдим бир ф ойдаси менга тияр .

Э рк ак н и н г гар эр к ак д а бўлса қасди, Х о т и н — она, к и зи йўқ ким нинг боши, Қ о н қ аҳар қора киш и қ асдлик қилса; Ш у н д а гёл бўлм асми ҳимоячи.

А с л д а одам боши соғ бўларм и?У йида текш ирилм ас дов бўларм и?Э р и аччиқ айтса , хотин ю мшоқ айтиб, Утирса бурунгид ай ёв бўларм и?

Ш у н и ўйлаб қ и зи л мева мен танладим , Б ер с ан ги з емоқ бўлиб бел бойладим, Т ў с а т д а н мен бу сўзни айтганим йўқ Б ош ид аёқ ўй лаб тегин авайладим .

105

NATLIB.U

Z

Б у сўзга солиб ту р д и чол қулоғин, Бўлм аса топиб ай тд и н г ё чироғим,А қ л , да в лат , ав в а л д а н сенда экан, У м рингдай узун бўлсин, бахтинг , жоним.

Б у чол бўлак чол эмас Х и з и р эди, Э п и н топиб йигитга тў ғр и келди. С ў з и га ва ақлига, қилиғига,Р о з и бўлиб ҳақига дуо қилди.

Х и з и р д а н М а с ъ у д дуо хўп олипти. С ўнгид ан ш аъми — жаҳон аталипти , М а ъ н о с и бу дунёнинг к уни деган Е т и ш и б бизга ибрат сўз қолипти.

1887.

NATLIB.U

Z

ЧУ

АЗИМ ҚИССАСИ

«М инг бир кеча» эр та к л а р и д а н

« М и н г бир тун»дан ўқиб бунинг м азм унини, У лан қилиб куйлам оқчи бўлдим уни;Б ағд о д эл д а М у с таф о ю С аф о деган — Я ш а га н ка н икки йигит ога-ини.

Қ и б лагоҳи н олиб кетиб ўлим бевақт, И к к ал а си меҳнат қилиб, и зл ап т и бахт, К е н ж а йигит тик увч и хўб чевар экан, М устаф оси рассом экан, етук бу вақт.

Б у л а р икки элга қилм оқ бўлган сафар, Б и р о к у л ар кўрм аган ди ўзга шаҳар.Х а й ё -х у деб, топм оқ бўлиб «М ол топган»ни, В аъ д алаш и б , йўлга ту ш моқ бўлган саҳар.

У л а р қ ўрқм ас экан хавф у х атарлард ан , А й р и л м о қ н и чиндан т а қ д и р насиб қилган. Ч и н м о ч и н га2 С аф о етиб келгунича, М устаф оси Б олсурага етиб келган.

1 М а л т о п г а н — жойнинг номи.2 Ч и н м о ч и н — Ҳиндистоида бир қ ал ъ а Я Б о л с у р а — бу хам қ ал ъ а

1G7

NATLIB.U

Z

А к а аввал сўққабош ва ф ақи р ўтган, Т а н г р и қўллаб , касби-кори р и вож топган. К ў п ўтм асд н бола-чақа, уй-ж ой қилиб, Б у л ш аҳарда обрў топиб, донг таратган .

П у л ли бўлиб, усти бутун, к ўзи тўйган, Қ о ғо зга хўб сурат солиб, касбкн суйган. Ҳ а қ таоло қўчқордайин ўғил бериб,Э ш он дом ла унга А з и м деб от қўйган.

Й и лдан -й и лга А з и м ўсди одим таш лаб , С ўн г м адраса талаб аси бўлиб, таш на,К ў п йил ўтмай, бу ёш йигит доно бўлиб,О қ кўнгилли , ю зи нурли, кетди яш наб.

С ўн гра ота ҳунарига қўйди ихлос,О т а д а н ҳам ўтиб кетди, ф а р за н д га хос. М у с таф о к ў з юмса хамки куни етиб,Ю п и н етим ^олм ади ёш ниҳол хуллас.

О таси н и н г ҳунарини қўлга олди,О т а д а н ҳам ўтиб кетди, эл тонг қолди. Х а р и д о р л а р кундан-кунга кўпайгандан , А в в а л ги д а н зиёд бойлик — мол тополди.

Б и р кун А з и м дўконда иш қ и л а р эди, О л ти н камар, за р б о ф тўнла бир чол келди. Н е қилм асин бир обрўли к и ш и д и р деб, А з и м туриб , т а ъ зи м билан салом берди.

А л и к олиб қ а р и я ҳам саломлаш ди,А с т а ю риб А з и м г а у яқинлаш ди.— Ш а х р и н ги зга м усофирм ан , эй чироғим, И ш и н г қ алай , не қ и л а с а н ? — деб сўраш ди.

108

NATLIB.U

Z

— Ё ш ли ги м дан етим эдим, кўнгли синиқ Ҳ у н а р и м ҳам м ақ тан а р л и эмас улуғ.Э р т а ю кеч меҳнат қилиб , тиним билмай Қ и л а р ишим сураткаш лик , бўёқчилик.

— Н а з а р и м д а би лм си зга ўхш амайсан, У д далай сан истасанг ҳар ҳунарни сан?Ё ш ж онингга эр та ю кеч к ўзни қадаб И ш л аса н г ҳам кунинг бекор ў тар экан.

Ч о л сўзига аччигланди А з и м туриб ,— М у н ч а дағал сў зла й си з , дер аччик қилиб , Г арчи си здай қорни тўқ бой бўлм асам ҳам Н е қ и ла си з ота касбим пастга уриб.

— Х ў р л а м а й м а н , болагинам , зўрлам айм ан , Э р т а ю кеч иш лайсанки, мен аяйм ан ; К и м ёга р ли к қ и л а р эдим, ўргатардим , М и с д а н олтин ясар эдим, алдам айм ан.

К ў з и н г етса ў рган ард и н г сен гул ҳунар? У йлайсанм и ҳар кимсага, деб, ўргатар .Е р д а қолмас, кулай ҳамда соз ҳунарки,О з иш билан анча олтин фойда стар.

Ё тг ан и йўқ молу дунём ош иб-тош иб,Б у сў зла р н и айтдим , болам, меҳрим туш иб, Э р т а га ч а мис та й ёрлаб турсанг агар,Б у ж умбоцни еча олар эдинг шуйтиб.

Э н г ав вало чинлигига етсин кўзинг, У ргатм оқни ш арт килд им -ку сенга ўзим, Э р таси га худди ш унда топиш м оққа, В а ъ д а л аш и б бир-бирига берди сўзин.

г№

NATLIB.U

Z

Ч о л кетдию бола ҳайрон уйга қ ай тд и , Воқеани онасига келиб айтди.Угли кимё билим и бор эк ан деса.О н а қ алби дов берм ади шу пайтда .

М и с пақирни олдига қўй, айтган махал, О л ти н бўлса, бойлик ош ар, яхш и бу ҳол. Ё лғи зги н а м , не қилсан г ҳам эҳтиёт бул. Ш у м ж о д у гар чиқм асин у нотаниш чол.

Б о ла деди: « Ҳ а қ олдида бан да ож из ,Б ўлса ёлгон хору зо р бўб кетар ш аксиз . А г а р бунинг таг-тубига етолмасак,А л а м билан пуш айм онда қ олм айлик биз .

Н е қилса хам бола шу кун ухлолмади,Ч о л сўзининг м азм унига етолмади.М и с пақирни олиб, шу кун б а р в а қ т туриб, Д ўк о н и га эрта борди , кеч қолм ади .

Ч о л хам худди ш у чоқ ҳозир-нозир , Х а л т а ч а д а н босқон олди, олди кўмир. И кк ал аси салом лаш иб бўлгандан сўнг, « М исинг қайда , болам» дея к ўрди тадбир .

К ў м и р га ўт қўйиб, қ у р д и декча — қозон, М и с пақ и рн и букиб, солди унга ш у он, Т о б г а келиб мис эриган к езид а чол Қ о п қ о р а бир дори олди халтачадан .

Т е з олдию у дорини мисга солди,Қ о з о н қ ай н аб шу ондаёқ мис чайқалди.Н е б и лан д и р уни бир о з қори ш ти ргач О л т и н қилиб , совутиб, сўнг қўлга олди.

110

NATLIB.U

Z

Қ ў л и д а ги олтинини унга берди,— « З а р г а р л а р г а бориб кўрсат, болам энди. « О л ти н эмас» деб бир кимса айтса a rap , А л д а й д и г а н одатим йўқ, айнимайди.

О л т и н л а р н и олиб бориб элга кўрсат,Т а н г р и қ ўллаб , ишни ўнгдан келтирса бахт, И хлос билан мени й ўқлаб қолсанг агар Т о п о л ас ан мени анов боғдан фақат».

А з и м чопди олтинларни ола солиб,Н е-н е бой лар уни к ўрди цўлга олиб.— «А сл олтин, то за олтин эканку» деб,К и м кўрмасин айтиш ад и ҳайрон қолиб,

Уч минг уч ю з ти л л а пулга қай тд и сотиб, О н аси га олиб келди қулоч отиб.О наси ҳам :— У ш а чолни чақ и р ,— деди ,—— К етсин ахир уй и м и здан нон-туз тотиб.

В а ъ д а л аш ган боққа кириб борди А з и м ,Ч ол учради , ўти рарди , солса разм .— Э й отажон, қилган иш инг ҳақ — рост

экан ,Н о н -т у з тотиб кетиш ингни этдик ж азм .

С ўнг бир ҳовуч ти л л а берди А з и м г а чол:— «Сенинг хам ў з молинг,— деди ,—

мендаги мол. К ў н ги л ёзиб , ч ақ ч ақ л аш и б ўтирайлик Т у р л и -т у м а н қим м атбаҳо ш ароб — май ол.

Я й р а б -я ш н аб отам лаш сак б и з л а р танхо, Б аҳри-дилинг очилади бўтам , хоҳ — ҳо,

111

NATLIB.U

Z

О н а гн и ҳам б и рор ж ойга юборм асанг, К ў н ги л тортиб айтолм айм ан сирим асло.

К у н ботгунча кўнглинг бўлма, қўяй айтиб. Қ ош қорайгач мен келаман яна қайтиб Е йиш -ичиш борасида ай тар сўз куп Ш у н д а биров эш итм асин уйда ётиб».

А з и м кезд и бозор аро б и р о з хуш вақт, Т у р л и -т у м а н ш ароб олиб келтирд и тахт, О л т и н л а р н и к ўргандан сўнг онаси ҳам, Т а с к и н топиб қўш нисига кетди барвакт .

Ғ а м л а б мева, нозу-неъм ат, ш ароб — майин, А з и м қ у вн ар олтин ж и ри н г этган сайин. У й л а р и га хеч кимсани киритм асдан ,Ч о л келгунча ясан ти ри б турд и жойин.

Қ о ш қ орай ган чоқда чол хам етиб келди, А з и м чаққон эш ик очди, юриб-елди. А з и м н и у гўё яқин ф а р за н д билиб, Ж и л м ай ган ч а айёрона уйга кирди.

Б у чол кўздан кечирмаган жой қолм ади ,Б и р А з и м д а н ўзга ж онни тополмади. О р ти ғи ч а чолга баҳо берган А з и м — Н ега мунча к а р а й с и з ? — деб ra n олмади.

Вақтин чоғлаб сўзла й д и чол тўхтов билмай, Т а ъ з и м қ илиб А з и м ту рар , тинглаб , жилмай. О ш ейилиб, қўл ю ви ли б бўлганд ан сўнг «М айни келтир» деб им лади , парво қилмай.

Қ а д и м д а н бир одат борки, ҳануз яш ар , Русм и, немис, дунёдаги борки баш ар.

112

NATLIB.U

Z

О в қ а т д а н сўнг қитдек-қитдек отмоқ учун Ф о й д а л и деб соғлиққа май сипқариш ар.

Ш а р а қ л а г а н ш и ш аларга патнис тўлди Б и р-иккита жонон қ ад аҳ тайёр бўлди. П ас ти -б а ла н д сўз отиш иб, қах-қах уриб, Ч ў қ и ш д и л а р пиёланинг ўнги-сўли.

М и й и ги д а кулган бу чол кўп қув эди,Бунм билм ай содда А з и м те з маст бўлди. Ч ў қ и ш ти р и б май косалар алм аш ингач , Ж о д у г а р чол май қадаҳга дори солди.

Ф и р и б г а р чол кўпдан ш ундай қ и л а р экан , К ўп н и н г ҳаёт том ирига болта урган.Д о р и солган м айни беҳос ичгандан сўнг Я р и м тунга бориб А з и м хуш дан кетган.

Ш у н д а шум чол д е р а з а д а н хуш так чалди, Т о б у т л и т ў р т йигит уйга ки ра қолди.А з и м н и шу тобутга т е з солиш ди-да, К ў т а р и ш и б тиш га томон ю ра қолди.

А з и м н и маст қ и лган и д ан кўнгли тўлди , Э ш и к ёпар экан к ў р д и ўнгу сўлни.С ўн гра маҳкам бекитди-да , онт урган чол, — Ю р л а р и н г ,— деб икки к ў зи йўлда бўлди.

К ўм -кўк д е н ги з соҳилида қ али н қамиш , Қ а м и ш зо р д а кема т у р а р чолга таниш. А зи м ж о н н и шу кемага солиш ди-да,С у з и б кетди, бош ланиб т е з эш как эшиш.

Қ а н о ти д а ў т т и з чоғлик йўлдош и бор,Т о н г отгунча бул ш аҳардан кетди олис.

8 - И 7 4 113

NATLIB.U

Z

Э л уйғонди, эрта билан кам пир келди, Б олаж он и н йўқолганин кўнгли билди. Ф а р ё д чекди, йиғлади , не қилсин ш урли, Е ш А зи м н и н г ҳолин баён этай энди.

А з и м хушга келди расо эрта туш да,А з и з бошин к ўрди хавф у-хатар ишда. Қ ўл-оёғи киш анланган ётар танҳо,Гўё темир қа.фас т у р а р эди устда.

Қ ў зғо л д и -ю , ўрнидан ул ар а н г турди ,Т у р г а н и д а н ўша ту л л ак чолни кўрди.— О п п оқ соцол одам мудҳиш иш қиларм и, О н ам д а н хам ай и р д и н г м и ? — деб ох урди.

— К ў з и н гн и оч, эсингни йиғ, ўйнаш м а, бас М ени сен ў з тенгдош ингга килма қиёс, О та ш п а р ас т д инид ам ан , диним га кир, О д а м л а р и м х ат арлард ан эт а р халос.

Н о д о н бўлма, айтиб қўйдим мен бир карра, Г ар кўнмасанг кунда ейсаи бир ю з дарра . М и н г бир жонинг бўлганд а ҳам қутилмайсан Б и л и б кўйки, ш аф қатим йўқ, сенга за р р а .

Б о ла айтди : « Д и н и м учун бўлай қурбон, Ч ў қ и н м ай м ан ўтингга мен, куйдирм а жон. Ҳ а қ йўлида минг рози м ан ш аҳид ўлсам, Қ ў р қ а д и деб умид қилм а, сен беимон».

Е ч и н т и р и б болани, тез яланғочлаб .Р оса урди ю з д а р р а н и қулочкаш лаб . Т и ш н и -т и ш га қўйди бола, ғинг демади,Б и р озгина хуш сизланди ўзн и ташлаб.

NATLIB.U

Z

Ё м онлик ни хуш кўрм ади ҳақнинг ўзи,С ел қуйилиб , тим қорайд и кўкнинг ю зи . Бола боғли ётганича қола берди,Ч о л ав ора бўлиб қолд и кема кезиб.

Т у н и билан ухлаш м ади , сира м изғиб,С у в ш ариллаб , тўлқ и н уриб, ш амол изгиб. Сув тўкиш иб, тонг отгунча ш олпиллаш иб, У т т и з қ ули ҳолдан кетди, сувда ю зиб.

Қ у л л а р бирга тўпланиш ди бош қўшишиб,— «Б у ҳолатда ў л ам и з» — деб қолд и шошиб. Ҳ а м м а н и шу кунга солган шум такани Грибондан титди ға за б — қаҳри ошиб.

— О та , ўйлаб иш қ и лм ай с и з ав в ал б ош д ан , Ж он сақлаш иб қочм ас эдик бало — тошдан. Х у д о би зн и н г и ш им изни хуш кўрмади, Х а л о с этиб, р о зи л и к ол банди ёшдан.

Қ ўли н ечиб, рози ли к ол, кишанни буз.Қ а н и , те з бўл! Н и м а дейсан, ва қ т ти ғи з?Б у талаб га ён берм асанг, ахир ўлдик,С ени сувга таш лам оққ а шай турнбм из!

Ч о л бу сўзга ёқа уш лаб ҳайрон қолди.Н е қи лари н била олмай хўб ўйланди.Ў т ти з қ улнинг ав зой и н и пайкагандан , К и ш а н л а р н и қўл-оёқдан ечиб олди.

Ч ироғим деб, бўйнига қўл т а ш ла р шу чоқ, Ёлғон д ак ам кўзда ёши мунчоқ-мунчоқ.— «Б олагинам , м астлик билан қилипм ан» ,—-

деб,С ў зд ан тониб, яна қўйди ҳийла — тузоқ .

115

NATLIB.U

Z

О қ кўнгилли й игит эди бизнинг А з и м , У й л а р :« « Н ега ш ундай бўлса ийм анди жим. М а стл и к билан қилса қилган чиқар-у ,—

Деб,Е ш эмасми,— керак ,— деди ,— ишонишим.

— К е ч д и м сени, қи лган бўлсанг м астликкилиб!

К екса тулки : «чирогим» деб, т у р а р кулиб, Ш а м о л тиниб, қуёш чиқди аввалгидай ,Х у д о ҳаққи, кетди ҳарён қулп уриб.

С у в кечмаган тойлоқдайин тош иб-ш ош иб, А зи м ж о н н и сийларди чол таом таш иб;У т ти з қул ҳам «жўн одам га ўхшамас» деб, Ч и н ю р акд ан х и зм ат қ и л а р иш талаш иб.

Б и р м ан зи л д а чол r a n отди : «болам, тўхта, М исни олтин қ и л а р дори анов ёқда. У н ч али к кўп у зоқ эм ас яқ и н ерда,Б оп лаб олиб қайтсакм икан , не дейсан, ҳа?»

«Н и м а дердим » деди бола беихтиёр,Чол қувонди ич-ичидан ўта бисёр.Бош устида ю угурдакд ек қ илд и хизм ат, М а к к о р л и ги ав ж га миниб бу ҳийлакор.

Т е з орада бир соҳилга келди етиб,Ч о л ж ўнади , А зи м ж о н н и ҳамроҳ этиб,Б и р ногора ётар экан , чалган эди, Е л м о я л а р 1 чиқди ерни дупирлатиб .

1 Е л м о я — учқур туя

116

NATLIB.U

Z

Уч мояни чол уш лади миниш учун, Б ирисига о з щ - о в к а т ортди бутун.И кк ал а си н иккаласи миниб олиб.Н о ғо р а н и йўлда қўйиб кетди ш у кун.

Е л м о я л а р келиш ади елдек учиб,Ч ол бир ёққа қ а р а б келар нелар бичиб. « Б улут каби осилганни кўряпсанм и?А н а ш унда болам ,— дейди, чол сўз очиб.

А с л и д а у К ўҳи қ оф д и р , булут эмас,К а тта тоғнинг бериги ўнг ёғи, холос.Б и з қ и ди рган дори ўша тоғ бош ида. Б у р гу т д а й и н те зд а н олиб қ ай толсак бас».

Т у н и билан йўл ю риш иб тонг отипти,Х у д д и уйдай бир ни м ади р яр қ этипти.— Б у н и м аси ?— деб сўраган экан бола, Т у р а сола қочганича чол кетипти.

— Б у н и м а ? — деб та кр о р л а п ти А з и мш ўрли — ,

Қ о ч ас ан к и бу қ ан д ай и н ш ар м ан д ал и к ?— Э й чирогим, бу ж ой асл и х атар л и жой, Ё в у з дев бор, ц и лар иши ж одугарлик .

Қ ам ч и босди, чол шу сўзин бўлгач сўйлаб, К е тд и шу олдиндаги дарё бўйлаб.С оҳил бўйлаб , йўл ю рса хам, мўл ю риш иб, Т у ш д а тогда тў х тад и лар , равон айлаб.

Ч ол олдинда, бир қ ояда тўхтаб шу он, О з и қ ортган елм ояни этди қурбон.И чи н ёриб, ичак-чавақ , ўпка бағрин .— Қ о р н и га ч а қолд ирм асд ан олди чаққон.

117

NATLIB.U

Z

Ч ол А з и м г а ш унда арқон, хан ж ар берди, — « Т ер и га сен кириб, бир о з ётгин!» деди У стингдан мен тикиб бўлгач бекинаман. Т о г бош ида турган С ем руг би зн и курди.

С ем руг келар кетганим дан кейин бир оз, Ч овут солиб сўнгра э т а р б а л ан д парвоз. Т е п а л и к к а қўнгач бирд ан ёриб чиққин, С ен дан чўчиб теридан у кечади воз.

Т о г бош ида б орд и р қора, майин тупроқ, Ф у р с а т н и бой берм ай т ў л д и р қопни

тезроқ.Қ о п тўлганда боғлаб уни туш и р пастга. Т о к и ечиб олгунимча шошма бироқ.

Ш у н д а н кейин арқонингни тош га бойла, Т у ш а д и га н бирор қ улай ерни сайла. А р қ о н и н г д ан уш лагинда туш сирғаниб, И л о ж и йўқ, қилинм аса бун д ай ҳийла.

Қ а н о р олди, хан ж ар олди ш унда А з и м , Б у сў зла р н и уқди барин солиб разм. «Э ркатойим , айтганим дан янглиш м а» деб Ч ол ҳам хаддан зи ёд қ и лар эди таъзим .

А з и м бўйин товлам ади , ўта р д и вакт Ю р а г и д а о р зу л ар и эди қат-қат: « Т ав ак к а л» деб терига у кириб ётди, П еш онага ёзилгани бўлар фақат.

Ч ол терини чандиб, туш ди югурмоққа, Қ уён бўлди шох-шабба мўл турган е щ а ;

118

NATLIB.U

Z

К ў к д а С ем урғ гир айланиб , шўнғиб шу он, Ч о в у т солиб кўтари лд и ян а кўкка. Ш у н д а С см руғ харсанг тошга қўнди

бориб,А з и м ботир чиқа келди и чин ёриб.Т и р и к одам боласини курган бу қуш, Ч ўч и ган д ан кетди ўзи н четга олиб.

А з и м чиқди тоғ бошига, аланг-ж аланг , К у р с а т у р а р эди тупроқ қопқора ранг. Қ о п тўлиш и билан курм ак қ илиб боғлаб, О та си га ту ш и р а р д и бола аранг.

Х а л и г и қоп чол қўлига боргач етиб, Қ а са м х ў р чол мол-дунёга колди ботиб. З и л -з а м б и л қоп ерга туш гач , ди н си з

кофир,А р қ о н н и ҳам олиб кетди ю ла-тортиб .

А р к о н и д а н ай р и л ган ч а А з и м қолди,— « А р қо н и м н и нега ол д и н г?» деб дод

солди.— « Т а л а й ж онни шу кулф атга солганман»

деб,О р к а с и г а карамасдам чол йўл олди.

Б етайиннинг динси зли ги н ш унда билди, Ш у м чол парво қ и лм ай кетди, ю з угирди. Б у к оф ирнинг қ айтм аслиги ан и қ бўлгач, Ю гу р га и ч а қ о я бўйлаб йўл қидирди.

И ш ондики , қутилм оққа йўқ эр у р йўл, Қ о р и и очгач, ўта ғамгин, к ў зл ар и хул. Б и р ни м ади р — емиш топиб еб олдию, Т а қ д и р д а г и бў л а р деди, бор таваккал .

119

NATLIB.U

Z

Қ уёш ботди, бир ж ой топиб А з и м ётди, Қ о ш қорайгач қ ўрқинч , ш ов-ш ув қанот

қоқди.Қ а р а с а ўт п ур к ар эмиш аж даҳолар , Ш у н д а ҳам у бир оз м изғиб , ухлаб қопти.

У й қусид ан чўчиб кетиб уйғонди тез, Қ а р ас ак и , а ж д а р келар , ва қ т тиғиз.Н е ҳам бўлса тавак к ал деб, тури б дадил , Х а н ж а р билан қоқ бош ига урди шу кез.

З а р б етиб ўзи нари учиб кетди,З ў р дарахтни к ўриб эди , шунга етд.ч. Б а л а н д р о қ д а бўлганим соз деб, ўйланиб , У ш а туни шу дарахтни макон этди.

Б и р мунча вақт м изғид ию , ухлаб қолди, Т о л и қ қ ан -к у , чарчаган-ку , кеч уйғонди. Қ а р ас ак и , а ж д а р ҳ о л а р кўринм ас ҳеч,У зи чопган аж д а р и н и таний олди.

Т и р и к бўлса ё т а р м и ? — деб, этди хитоб, У лган деган ўй хаёлдан ўтд и шу тоб. Д а р а х т д а н те з туш иб , шу дам аж даҳога Х а н ж а р и н и қўлга олиб етди шитоб.

Я қ и н борса, ётар эди а ж д а р ўлиб, Я р а т и л г а н экан ш ундай катта қилиб. Ш и л и б олиб, терисид ан тасма ясаб, К у н г а ёйиб қ у р и тар д и кўнгли тўлиб.

Т а с м а л а р д а н ясай олди узуи арқон, А з и м ботир туш м оқ учун топди имкон. Б и р у чин и тош га боғлаб туш ирганда , А р қ о н и хам м ўлж али га етди шу он.

120

NATLIB.U

Z

А з и м ботир тавак к ал деб, ж ондан кечиб, А р қ о н тутиб кетди ш унда пастга тушиб. Т о г олча еб, тог олма еб, сувга қониб, Д а р ё бўй лаб кетди чунон қуш дек учиб.

Т ў р т кун ю риб, ахир ярим йўлдан ошди, Ш у кун олтин цаср кўрди, за в қ и тошди. Т о ғ д а н қан д ай т а в ак к ал деб туш ган

бўлса,Қ а ср га тог ю ра к билан қад ам босди.

Д а р в о з а д а н ичкарига кирди шошиб,Б и р уйдан сўнг иккинчига ўтди ошиб. Гаплаш иш га б и рор кимса топа олмай, С ўнг учинчи уйга кирди қадам босиб.

И кк и сулув қ и з ў ти р а р тўри уйда, Б ун дай сулув тугилм аган бутун элда. И к к ал а си са тр а н ж уйнаб , билм ай қолдн, А з и м кириб ту р а қ олд и ўр та ерда.

Б ош к ўтариб иккала қ и з буни кўрди, Е ти н қ и р аб , тонг қ олиш иб ҳолин сурди:— Я хш и одам боласига ўхш айсан-ку, Н ега чолнинг ж одусига ў зн и урдинг?!

С ў з бош лади А з и м , қ и з л а р бергач сўроқ,— М ен бир гариб , бечорам ан ю рган саёқ. А в в а л и д а «бош дан ўтган воқеани»А й т и б берди битта қўймай бошдан-оёқ.

Қ и з л а р тинглаб турд и , бериб зў р эътиб ор , Б и л и ш д и л а р А з и м г а эл қайси диёр.

121

NATLIB.U

Z

Раҳм қилиб д е й и ш ди лар : «Ж игарбўлгин ,—

H e бую рсанг хизм атингга б и з л а р тайёр!»

— Х ў п майлига, ундай бўлса, опаларим! Т о р тм о қ д ам ан бу дунёнинг ж аф оларии . С оғинганда ў з элим га ю боргайми. С ўрасан ги з , м арҳам атли оталаринғ?

— К ўн ги лн и тўқ тут , совутм а аслрбиздаь.

Х у д о ҳаққи ваъда бердик дилим издан . Х о ҳ л аган ч а тургин би зн и н г қош им изда! К е т а р бўлсанг бу иш би зн и н г қўлим изда!

Е р тутм ай м и з сени ж игарпорам дедик, Д ў с т йўлида сенга чиндан меҳр кўйдик, Б и р ум рга бизнинг билан қолм асанг ҳам, К е т а р бўлсанг уёғин ҳам ғамин едик.

« Х ў п бўлади» дейиш дию , ш арт боғлашди, Д ў с т л и к ипин боглаш учун ўртрқлаш ди. У ччаласи н урдайин оқ кўнгил билан. В аъдалаш и б ж и г а р л а р ч а қучоғлаш ди.

Ухш аш и йўқ бу саройда яш аб хуш вақт, Б ахти кулиб, бола топган кучу-қувват . Қ и з л а р деган: «истаганча ўйнаб-кулгин, Е л ғ и з анов уйгагина ки рм а фақат».

Қ и з л а р кетиб, 'б и р куни у қ олд и ёлғиз , С олм аган д и қ и зл а р дилга ш убҳали из.Еш эмасми, туш пайтида ман этилган У йга кирди , дейилса ҳам кирм а харгиз.

К и р с а нарёқ бир богдирки , пурк ард и ис, У ртасида ялтирайди м ар м ар ховуз.

122

NATLIB.U

Z

М евал а р н и н г бутоқлари ерга тегар, Б у л б у л сайрар , та ъ р и ф и га тил ҳам ож из , Боқса гўё м ар в а р и д л а р кулиб турган, П арвон аси бўлиб қ олар буни курган. А з и м ботир тўёлм асдан қ ар а б турса, Қ у ш л а р қўниб, до в -д ар а х тл ар нарсак

урган.(Д остон битм ай қолган)

1887*

NATLIB.U

Z

<e;#:S>&*:E X §5^

xiИ С К А Н Д А Р

И ск ан д ар н и ҳамма хам б и ларм и к ан ? А й т и б берсам, ишонмай куларм и к ан ? Ф и л и п п пош ш о ф ар зан д и , донги кетган, Ҳ е ч баходир унга тенг келарм икан?Е ш и хам йигирм а бир, расо бўлди; Ф и л и п п ўлди, ўрнига пошшо бўлди.У з давлати , ў з ю рт и кам кўриниб,Қ ў ш н и эл л а р бош ига бало бўлди.

И с к а н д а р қўшин йиғиб, йўлга туш ди, Қ а н ч а мулк, канча д а в л а т қўлга туш ди; Д а р ё -д а р ё оқди қон, ёнди боглар, И ск ан д ар н и н г боскини мўлга тушди.Т и з чўкди талай хонлар қарш исида,Т и з чўкди не султон лар қарш исида. А с и р туш иб, қул бўлд и саноқсиз эл, Т и з чўкди не инсонлар қарш исида.. .

Ш аҳанш оҳ , деб ш уҳрати гап-сўз бўлди... Д а в л а т и ошган сайин — очкўз бўлди, Қ ў й н и тўлд и , к ўзи ҳеч тўйгани йўк,Е р ю зин олмадим , дсб ди л с ў з бўлди.У , яна қўшин йиғиб йўлга туш ди,Я н а да вл а т , и қ ли м л ар қўлга туш ди;

124

NATLIB.U

Z

Ҳ е ч қ айд а тополм ади қўниқ, ором.Д а р ё кечди, йўли бир чўлга тушди...

О л и с чўлга дуч келди у ногиҳон,Қ а қ р а г а н хам яланғоч қум ҳар томон, Қ а н ч а те ж а б ичса ҳам ўтм ади сув,Ч ў л таптида қ о в р и л ар мол ва инсон,Б и р қ атра сув д а р д и д а қўш ни сарсон, Б ед арм он , чала ж инни ва чала жон. Қ а н ч а л а р қолиб кетди бу саҳрода,Н е илож ки, ер — қаттиқ , йироқ — осмон...

Ж аҳонгирнинг оти ҳам қулаб ўлди,Д ў с т ёлин қучиб ғамга ошно бўлди. У р н и д ан тури б боқса, оли сларда —Б и р ш ўъ ла барқ урмоқда... Ҳ а й р а т тўлди. Ш а ҳ ан ш о ҳ ш ўъла томон тўғри ю рди, С аҳрон и н г қоқ белида нима к ўрди?О қ и б келиб қум ларга сингм оқда сув, И с к а н д а р от устидан сувга урди.

Т о з а қониб дер эди: « Н е ҳикм ат бу? Ч ў л аро қан д ай ш ирин ва салқин суз.. С ув бош ида б а д а в л ат эл бор ўхшар, Ҳ а м м а н г ичиб, дарм он йиғ ва ю зинг юв! Д а р м о н йиғиб, сув бўй лаб кетишим бор, С ув бош ида — қ ал ъ ага етиш им бор.Б ош эгмаса — киличим бош идадир , Ш а ҳ р и н ҳам тош -талкон этиш им бор».

Ж а р солиб, сув ёқалаб ю риб кетди,Й ў л д а қўнмай, кўп кун от суриб кетди. Қ ўш и н и совут кийган, ўнкай ботир, Й ў л -й ў л ак а й базм ини қ уриб кетди.

125

NATLIB.U

Z

Ҳ а й р о н бўлинг И ск ан д а р бардош ига , Ю р а -ю р а етипти тоғ бошига,Ғойиб бўлди шу ерд а сув оқиши,Р а з м солиб қ ар а д и ҳар тошига.

Қ а р ас ак и , аж ой и б қ алъ а турар ,И ск ан д ар от бошини дарҳол бурар . Т у т қ а с и н то р т а р олтин дарвозан и н г , О чолм ай , қаҳри қистаб, ҳар ён ю рар. Ҳ еч ^а ч о н бундай хўрлик кўрм аганди , Ҳ е ч д а р в о за олдида турм аганди;Ғ оли б бўлиб ўрганган асов кўнгил — Х ў р л а н а р м а н деб, хаёл сурм аганди.

Қ а ҳ р и қистаб, қоқиш га туш д и ногоҳ,— « Д а р в о за н г н и оч!» деди И ск ан да р

шоҳ,— « И ж о з а т йўқ, бу — тан гри эш игидир!» Қ о р о в у лн и н г ж авоб и солди садо...— «Б илм айсанм и, И с к а н д а р дегаи менман, Е р ю зи н и уруш да енгган менман.У — худо, мен — подшо, нима бўпти,Э н г сўнгги қ алъ а учун келган менман!»

— «М ахтаниш га ҳож ат йўқ, зўравонсан , Ҳ а м зўр а во н , ҳам очкўз, тўйм ас жонсан. М и қ т и бўлсанг — наф сингга кучинг ет-

син,Б у д а р в о за очилмас, бил, аён сан!»— «К ўп кездим, тўғри келди р ан гб ар ан г ер, Қ а л ъ а л а р г а чанг солдим мисоли шер; Қ а л ъ а н гн и -к у очмайсан, ҳеч бўлмаса, Х а л қ и м г а кўрсатайин , бир сийлов бер!»

126

NATLIB.U

Z

Ш у замон к ел и б туш д и тугун — румол; О в о з к е л д и : «Ж аҳонгир! С ийловни ол!— С ен сўраган сийловнинг худди ўзи,Ж ў н а б қол, йўлда очиб н а зар и н г сол!» К ў н гл и тўлиб , тугунни қўлга олди; Т ў х та м а й , қўшин томон чопиб қолди. О ч с ак и , рўмол тўла — қоқ суяклар.. .«Б у қан д ай м асх а р а? » деб ақли толди.

Ж а ҳ ан н а м д ай тутоқиб кетди бирдан ,Ҳ е ч маъни ололм ади ушбу сирдан.Н а ъ р а чекди: «М енга шу равом иди ,— С у я к деган топ и лар ҳамма ердан!»Ҳ а м тугунни ирғи тди бетоқат қўл... А р а с т у якин келди — ақ ли за ғ мўл:— «Ш оҳо, — деди , — бу тортиқ беж из

эмас,Х о с и я т л и к суяк бу — хаб ард ор б ў л !»

А р а с т у с ў з л а р экаи , тинглам ас ким? И с к а н д а р ҳам ноилож ўти рд и жим.— « К ў р а й л и к , суякм и ё олтин оғир. Т а р о з у н и к елти ри н г!»— деди ҳаким. Т а р о з у н и шу зам он келти рд и лар ;Б и р ёнига кумуш, з а р т ў л д и р д и л ар ;Б и р ёнда суяк оғир босиб турди;Ҳ ам м а си ҳайрон қолиб ўлтирд илар .

Й и ғи л д и қўш инда бор олтин буткул, Б о са р д и суяк ётган пал л а иуқул. « Х а зи н а м етмадику! С у я к оғир.. . Ч орасини топ!» деди энг кейин ул. Ҳ а к и м олди ердан бир сиқим тупроқ,Ва суякнинг устига сочди шу чоқ.

127

NATLIB.U

Z

Б и р дам да олтин оғир босиб туш ди: И ск ан д ар яна ҳайрон , хаёл тарқок .

Ш аҳанш оҳнинг бағрини т и р н а р оғу, Ч и д ал м ай и н ҳакимни чақирди у: « М у ъ ж и з а н и туш унм ай , қотди бошим, М аъноси н и айтиб бер, эй А р а с т у !»— « К ў з суяги — бу суяк! деб бош лар сўз, Т и р и к л и к д а ҳсчкачон тўйм айд и куз.Б и р сиқим тупрокқа ҳам т ў я р — ўлса, Ғ а за б л а н м а , шаҳаншоҳ, бўлм а дилсўз!»

У йлаб-ўй лаб подшоҳ бошин букди, К ў з л а р и косасига ботиб — чўкди. й ў л солди ў з ю ртига қўш ин тортиб, У лгунича ўзини-ўзи сўкди.С ў з тамом, ад оқ бўлд и ҳангома ҳам, Б еҳуда ra n ўйлам а буни ҳеч дам. О ру-ном ус сотма ум р б озори да —О ч к ў з бўлм а, одаммас о ч к ў з одам!

М ақта н и ш н и н г хайри йўқ, яхш и билгин, Д о н о л а р д а н ўрганиб , ам ал қилгин.У з баҳонгни ўзи н гдан ким сўрайди,Я х ш и бўлсанг — ёруғлик сочиб келгин!

1901.

NATLIB.U

Z

НАС ИҲАТЛАР

NATLIB.U

Z

NATLIB.U

Z

Б И P И H Ч И С У З 1

Ё ш им шу ерга етгунча яхш и яш адимми, ёмон яш адим ми, ҳар қалай яш аб келдим, умрим- нинг купи кетиб, ози қолди, бош имдан не-не савд олар кечмади: олиш дим, ю лиш дим , айтиш- дим, то р т и ш д и м — хуллас бошга туш ганини т о р ­тиб келдим. М а н а энди ёшим қайтиб , қаридим , ҳоридим, ҳамма ^и ли б юрган иш ларим да м аъно йўқлигини, ҳаммаси шунчаки бир ran эканлиги- ни кўрдим , билдим. Х ў ш , энди қолган умримни кан д ай қ илиб ўтказсам экан? М а н а шунисига ўзим ҳам ҳайронман.

Э л у ю ртга раҳбарлик қилсам м икин? Йўк(, эл мен кўрсатган йўлдан юрм айди. А га р , бо­шим ra таш виш сотиб оламан, деган киши, ёки ҳали пешонаси деворга бориб тегмаган, белида қуввати , кўкрагида ғайрати бор ёш лар раҳб ар1 бўламан демаса, бизнинг элга раҳбарлик қи- лиш дан худонинг ўзи сақласин! М ол боқсамми- ки н ? Й ўқ, боқолмайм ан! К е р ак бўлса бола-чақа ўзи боқиб олар . Қ а р и г а н чоғимда ўғрилар , мут- таҳам лар учун мол боқиб, кўпи кетиб, ози қол-

1 Н аси ҳ ат л ар б а ь з и ў рин ларда қисқартирилиб тар- жяма қилинди.

Ш

NATLIB.U

Z

гаи умримни хор қилиш ниятим йўқ! Е илм-фан билан ш уғуллансам м икин? Й ўқ, ундай десам бу элда илмнинг к ад рига етадиган , уни туш унади- ган одам йўқ. Б илган и н гн и кимга ўргатасан? Б илм аганингни кимдан сўрайсан? К и м са си з чў- ли-биёбонда олдига матосини ёйиб, қўлига г а з и ­ки уш лаб ўгирган к иш идан нима ф ойд а? Енинг- да ҳасратлаш иб кўнгил ёзад и га н киш и булма- гач, илму фан киш ини тез қари тади ган бир та ш ­виш экан , холос.

С ўф илик килиб, дин йўлига туш сам микин? Й ўқ, бу ҳам бўлмайди! Ч у н к и ундай килиш учун хам тинчлик керак. Н а кўнглингда . на ҳаё- ти н гда осойиш талик б ўлм агандан кейин, бундай элда , бундай ж ойда сўф иликка бало борми?

Е к и бола -чақаларим ни тарби яси га кириш- сам м икин? Й ўқ, бу ҳам тўғри келмайди. Ж он деб т а р б и я килардим -у , лекин кандай килиб та р б и я қилиш ни ҳам билм айм ан-да . ахир. Х ўш , та р б и я л а га н д а ким бўлсин деб т а р б и я л а й м а н ? Қ ай си элга қўшайин, қайси томонга йўллайин? Б о р д и -ю та р б и я қилганим да хам, бола бечора- л а р у з илмининг сам арасини тинчлик билан кўра о лад им и? К ў р а олса, к,а ерда, қан д ай килиб ? Б унга ҳатто ў зк м н и н г ҳам ақлим етмайди-ю, уларни нима кил деб, қаерга бор деб илм ўрга- таман! Б уни хам эрм ак цила олмадим.

О х и р и ш ундай қарорга келдим : хаёл им га келган н ар с ал а р н и оқ когозга ёзаверайин , ок қоғоз билан қора сиёҳни эрм ак қилайин. К им - да-ким бундан ўзига керакли сўз топса — ёзиб олеин, ё ўқисин, кераги йўқ деса — ўз сўзим ўзим ники дедим-да, ниҳоят, ёзиш га ўтирдим. Э нд и бундан буён ш ундан бошқа ишим йук.

132

NATLIB.U

Z

И К К И Н Ч И С У З

М ен б о лали к чоғларим да би зн и н г қозоц лар с а р т н и 1 курса : «О нангни эмгур, чулдураганто ж и к » — д е б ; нўғойни кўрса, уни ҳам: « Т у яд ан к ўр ққ ан нўғай, отга минса чарчаб , яёв ю рса дам о лад и »— деб м асхара цилиш арди . Р у сл ар н и кўрганда эса: «Уйига келганини қиладиган ўрис... Н и м а десант шунга инонади...»— деб уларнинг устидан ҳам кулиш арди.

Ш у н д а мен худога мин г марта шукурки, б и зд а н бош қа халқ ларн и н г ҳаммаси ёмон халц бўлар экан, дунёда энг яхши халқ б и з л а р ўзи- м и з эканм из, деб ўйлаб, халигн айтилган сўз- л ар дан ж у д а за вқ қ илиб к у лар эдим.

Э н д и бундоқ ўйлаб қарасам , са р тл ар экма- ган экин, у л ар олмаган ҳосил , с авд огарлари борм аган ер — хулласи уларнинг қўлидан ксл- маган иш йўқ экан. У л а р ў зл а р и билан у зл а р и овора бўлиб, ш аҳар х ал қ л ар и бир-бири билан ёвлаш м айди— аҳил яш аш ади . У ри сларни ҳисоб- га олмаганда, улар қ о зо қ л а р н и н г ўлигига ка фан, тиригига уст-бош етказиб бериш ади. Қ о з о к - ларн и н г ў з боласига иш онмаган м оллариии ки- ра қилиб , таш и б бераётган хам шу сар тл ар . У р и с л ар истило қилиб олгаидан кейин ҳам, с а р тл ар уларнинг илму урф он лари н и б и зла р д а н кўра аввал ўрганиб олиш ди. К а т т а -к а т т а бой- л ар ҳам, м улл а л ар ҳам ш уларда, ҳушёрлик,. усталик, теж оглилик , эпчиллик , у дд аб урон ли к ҳам ш уларда , сиполик, одоблилик ҳам ш у­ларда .

Н ў ғо й л ар га қарасан г — у л ар со л д атли к к а ҳам, очликка ҳам, к ам б агал ч и л и кк а ҳам, ўлимга

1 Узбек демоқчи.

133

NATLIB.U

Z

ҳам чидайди . М у л л а л а р и н и и зза т -и кр о м қи- либ, м ад расалар қуриш га, динни қаттиқ тутиш га хам қодир. М еҳнат қ илиб мол топиш йўлларини ҳам билиш ади , салтанат, ҳа- ш ам ат хам ш уларда. Б и зн и н г о д а м лари м и з ўз- ларининг, балои-наф слари учун нўғойлар эши- гида бири чоракор, бири қўшчи бўлиб ёлланиб иш лаш ади . Б и зн и н г энг бой деган лари м и зн и ҳам улар: «Сенинг ш ақш и оёгинг билан пичи- р ати рға қўйғон и дан тугил , чик ифлос, сасси қ о зо қ » — деб уйларидан ҳайдаб чиқариш ади .

Х ў ш , б уларнинг бари ним аликд ан? Б улар- нинг бари ш унданки , улар б и р-б и рлари н и қув- ди-қувди қилм ай , тинч-тотув яш аб, мехнат к и ­либ, ҳунар ўрганиб , мол-дунё орттириб , бойиб б ораётганликлариданд ир .

У р и слар ҳақида-ку, оғиз очмасак ҳам бўла- ди. Б и з л а р унинг қули ҳам, чўриси, қ ароли ҳам эмасмиз.

Бас, шундай экан, ҳў бояги м ақтанганлари- миз, завк қилиб к у лган лари м и з , м аза қ қилиб айтган с ў з л а р и м и з қаёққа кетди?

У Ч И Н Ч И С У З

Қ о з о қ л а р н и н г бир-бирига душ м ан бўлиши- нинг, бирининг тилагини иккинчиси тиламасли- гининг, рост сўзи кам, м ансабпараст, ялқов бў- л и ш л и кл ар и н и н г сабаби ним ада? Б унга дунёда ўтган барча д он и ш м ан д лар ш ундай деб ж авоб қилади: ҳар кандай ял қ о в киш и — қўрқоқ ва ғай р а тси з бўлади; ҳар кан д ай ғай ратси з , қўр- ^ок; киши — м ақтанчоқ бўлади ; ҳар қан д ай мақ-

134

NATLIB.U

Z

танчоқ , қўрқок киши — ақлсиз . нодон бўлади; хар цандай ақлсиз , нодон киши — орсиз бўла- Ди; ҳар цандай о р си з киши — ялков, киш и ол­дида тилам чи , оч кўз, суқ бўлади ; бу н д ай ҳу- н ар с и з киш и лар ҳсч қачон бировга дуст бўл- майди.

Б у ф а зи л атл а р н и н г ҳаммаси тў р т оскли молни к ўпайтириш д ан бошқа нарса хаёлига кел- майдиган ки ш и лардан чиқади. А г а р инсон экин-тикин, илм-ҳунар , савдо иш лари билан шу- ғулланса, б у н д а й ёмон ф а зи л а т л а р унга дорима- ган бўлур эди. М ол-дунёнинг кетига туш ган ҳар цандай одам, молим кўп бўлса, ў зим ники ҳам, б олаларим ники ҳам ош иб-тош иб ётса, деб ўй- лайди . Б о р д и -ю моли к ў пайса, унга қ арол ёл- лаб , ў зл а р и гўштга тўйиб, қ и м и зга қониб, уч- қур бедовни қ о зи қ қ а боғлаб қўниб, ж ононлар билан айш -иш рат қ илиш ни ўйлайди.. . А г а р д а кишлови торлик қилса — а р и з а битиб, таниш- билиш қилиб, бойлиги орқасидан би ровларнинг қиш ловини сотиб олса, бир илож қ илиб эплаб олса, тортиб олса... Қ и ш лови д ан айри лган одам эса, бировнинг эш нгига б ори б ёлланса, ёки омади келмагани учун элдан бош олиб кўчиб кетса — мана, қ о зокларн и и г ўйлаган фикри- зи к р и шундай.

Ш у н д а й ф и к рд аги одам лар б и р-б чри билан дўст бўлиш тўғрисид а ўйлайдим и ҳеч? Қ а ш ш о қ қанча кўп бўлса, меҳнат ҳақиси шунча кам бў- лади, м олдан ай р и л г а н л а р қанча кўпайса, қиш- л о в л ар шунча кўп бўлиб қолади , деб мен уни, у бўлса мени, каф а н га д о бўлса экан, деб бир-бири- м изга ич-ичим и зд ан душ м анлик қи лам и з . Сал ўтмай, бу д у ш м ан л и ги м и з ичим изд ан сиотим из- га чиқади: ош кор ёвлаш ам из , довл аш ам и з , та-

135

NATLIB.U

Z

р аф -тараф бўлиб уриш , ж а и ж а л чиқ арам и з . М а ­на шундай о л и ш увлард а обрўйим баланд , i^y- лим узун бўлсин, деб мансаб, булислик, биилик талаш ам из.

Ш у н д ай кейин биронта одам боласи бундай- роқ, чеккароқ ж ойга чиқиб, меҳнат қилиб мол топайин демайди, экин-тикин. ечвдо-сотик и ш л а­ри билан ш уғулланмайди . Ш у н д а й қилиб , улар та р аф -та р аф бўлиб ю рган ларн и н г бугун битта- сига, эрта иккинчисига галм а-1алдан ў зл ар и н и ў зл а р и сотиб ю риш ади. У ғр и л ар га тийим йўқ. А г а р эл тинч бўлса, ўғриларни ҳам тийиб қўя- диган одам чиқарди. Э л у ю рт икки та р аф бўл- ганидан кейин, уларга ким: «М ен сенинг тара- ф ингни олам ан!»— деб оит ичиб ваъда берса, Сулар ҳам шу томонга суяниб , ў ғирлик иш лари- ни бурунгисидан хам бир неча ҳисса ош ириб давом эттириш ади .

Б а ъ з и л а р элдаги энг яхши о дам лар устидан: « З ў р л и к қилд и , м оли-ж оним изни т а л ад и » — деб туҳм ат қилиб . сохта ҳ у ж ж а т л а р йиғиб, а р и з а л а р ёғд криш а бош лайди . Н и ҳ о я т , жиноий иш қўз- ғалади. Б еч ораларни терговга чақириш а бош ­лайди. Б у яхш и одам ларн и н г ном зодлари сай- ловдан ўтиб кетмаслиги ва ҳалиги ёлғон-яш иқ у й д и р м ал а р асосли бўлиш и учун, бундай пайт- л ар д а кўрмагаини кўрдим дейдиган гувоҳлар олдиндан таёр л ан и б 1^ўйилган бўлади. A i ao айб- лан ган одам ўз бошини қ утқарм оқч и бўлиб, ём онлардан ялиниб-ёлворадиган бўлса — одам- гарчилиги йўқолади; ага р борди-ю ялинм аса — у ҳолда судлаиган одам ҳисобланиб, ҳеч қандай хизм атга олинмай, бутун умри хав ф -хатарда ўтади. Х ў ш , энди, бўлис бўлиб сайланганлари- дан кейин зса, ўзи шу м ансабга ш умлик, ҳаром

136

NATLIB.U

Z

н и ят билан эриш гани учун, тўғри н и ятл и киши- л ари н и н г тараф и н и олади д ейскзм и? Й ўқ, ал- б атта узи ка б и шум, ҳа ром ниятли киш иларни цадрлайди . Ч унки , бундай киш илаонинг дуст бўлса фойдаси тегади , цасд бўлса қўлидан за- р ар л и и ш л ар ҳэм келади, деб ўйларди.

Ш у к у н лард а қ о зо қ л а р ў ртаси д а : «И ш и б и ­лан эмас, киш иси билан улуғ»— деган мақол пайдо бўлди. Бунине м аъноси шуки: қ ил га иишинг ту зу к бўлса эмас, суянган кишинг тузук бўлса — м урод-м ақсадингга етасан, демакдир. О д а т д а , бўлис уч йилда бир м арта сайланади. С айланган одамнинг биринчи йили — одам лар- нинг: «Сени ў зи м и з с а й л а м а г а н м и д и к ? »— деган т а ъ л а -т а зи қ л а р и билан ўтади. И кк и н чи йили — ўрнига сайланадиган н о м зо д билан олиш ув бош- ланади . У чинчи йили эса — сай ловлар яқинла- шиб колгач, қайта сайланиш нинг илож и бўлмас- микин, деган таш виш билан ўтади. Х ў ш , энди нимаси қ о л д и ? Қ о з о қ л а р н и н г йилдан-йилга мана шундай бузуқч иликк а берилиб, аҳволи огирла- шиб бораётганини кўриб, мен ўзим ча шундай қарорга келдим:

Х а л қ н и н г бўлисликка сайлайдиган одами энг ка ми да фалон д а р а ж а д а ўрисча ил ми бор одам бўлсин. Б орди-ю бундай киш и лар ораларн- да йўқ бўлса, ёки бор бўлса ҳам сайлаим аса, у ҳолда бўлис ё у езд бош лиги, ё эса ҳарбий г у б е р ­натор томонидан тай и н лан ад и ган б ўлса— чамаси халқ учун мана шуниси ф о й д али роқ бўларм ид и дейм ан-да? Б унине сабаби , бири н ч и дан , бу м ан­сабпараст қозоқ ёш ларининг илм-урфон ўргани- ши учун хам фой дали рок; бўларди , иккинчидан эса, тайинланган б ўли слар халққа эмас, улуг- ларга тобе бўлган бўлур эди.

/37

NATLIB.U

Z

Ш у н д а й қилинса, унинг тергов лари н и . сўроқ- л ар и н и ҳисобга олмаганда, ёлғондакам ари за б ерувч и лар озайибгина қолм ай, балки йўқолар ҳам эди. Я н а ҳар бир бўлисда старш иналар , би й лар сайланиш и — халқ учун турган-битгани з а р а р эканини та ж р и б ад а кўриб-билиб туриб- миз. Б ундан таш қари , умуман бу «бийлик» к и ­лиш деган ra n би зн и н г қ о зо қ л а р орасида сай ­ланган ҳар бир киш ининг қўлид ан келавермайди. Б ун и н г учун бий бўлиб сайланадиган киш илар кадим ги «Қосимхоннинг сийқа сиёсати»ни. «Эсимхоннинг эски йули»ни ва «Т авкахоннинг К ултеп а бош идаги кен гаш лари д а таъсис этил- га н « Е т т и қонуни»ни билм оқ керак. Б и ли ш би­лан бирга , у қ онунларнинг қайси бири зам онлар т а қо заси билан эскириб қ олганлиги ва кайси би- рини ҳ ози рги замон нуқтаи н аз а р и билан узгар- тириш мумкин эканлигини биладиган — шунга фахми-фаросати етадиган к и ш и л а р бўлиш и ке­рак. А м м о , бундай к и ш и л а р ҳ ози рч а бизда йўқ.

Қ а д и м д а қ о зо қ л а р ҳаётини яхши билган о д ам лар : «Х он кўп бўлса, ёв кўп бўлади, бий кўп бўлса, дов кўп б ў л а д и » — деган зкан . Б унинг маъноси ш ундайки: а г а р б и й л а р тоқ бўлмай ж уф т бўлса, бир-б ири билан дов лаш и б умри ўтади, дем акдир. Б у н д а й қ илиб бийларни кўпай- тиргунча , ундан кўра ҳар бир бўлисдан фақат учтадан бий сайлангани м аъқул. Б у л а р ал б атта қ ўли д ан иш келадиган илмли к и ш и л а р д а н бў- л и ш лари керак. Б ун дан та ш қар и , уларни «мун- ча йилгача» деб сайлам асдан , мудом сайлаш ла- ри, бийликдан туш гудек бўлса ҳам — ёмонлиги элга ош кора бўлганд ан кейингина туш адиган, бўлм аса бий бўлиб и ш лайверад иган қ илиб сай-

138

NATLIB.U

Z

лаш л ар и керак... Н и ҳ о я т , довлаш увчи ш ахслар бу б и й лардан иккитасини танлаб олиб, учинчи- сини холис килиб санлаш са, ага р бунга хам кўн- маса, бояги уч бий дан биттасини танлаб , ёки чек таш лаш йўли билан сайлаб олиб, арз -д одлари- ни шунга айтса — эҳтимол, ж а н ж а л ли иш лар осон битган б ў лур эди.

Т У Р Т И Н Ч И С У З

Ҳ а р бир ф аросатли одам кулки деган нар- санинг мастлик эканини, ҳар қан д ай мает киши ғофил бўлиш ини ва бош оғриқ гапларни кўп га- пириш ини яхш и билади. З о т а н , бундай бекор- дан-бекорга к улаверад иган киш ининг ё ақли ж ойида бўлм айди , ё эса кулам ан деб ишидан, рўзғоридан , номусидан айрилганини ўзи ҳам билм ай колади. Б ун дай киш и лар бу дунёда хам, у дунёда хам охир бир а зоб чекиши бор.

Қ ай ғу -ҳасрат ним алигини биладиган . фикр қила оладиган киши бу дунёда хам, у дунёда хам ортиқ ки й н алм ай ди — иши пиш иқ бўлади . О д а т ­да, пиш иқликнинг таги м ўлчилик бўлади. Х ў ш , энди, агар шундай бўлса, б и з доимо қайғу-ҳас- ратга ёр бўлиб ю ра о лам и зм и ? Д о и м о қайгу-ҳас- ратга ёр бўлиб ю риш га ж он и м и з тў зи м бера оларм и экан? Ё ки , дейлик, доимо кулмай юра о лам и зм и ? Ш у н д а й доимо кулм ай ю риш га чи- дай оларм и экан инсон? Й ўқ! М ен , доимо қай- ғу-ҳасрат билан ю риш керак, демайман. А м м о ҳеч қайғу-ҳасрат чекмаслик хам мумкин эмас. Д ем ак , кўпроқ а на шу қ айгу -ҳасратд ан қутулиш учун ҳ арак ат қилиш керак. Қ и л ган д а ҳам — би- либ қилиш керак. Ч ун к и ҳар қан д ай ўринли ҳа-

139

NATLIB.U

Z

ракат қайғу-ҳасратни к ам айтиради . Ш у н д ай килиб , кайғуни ў р и н си з кулги билан эмас, ўрин- ли ҳ ар ак ат билан кам айтириш зарур!

Қ айғу -ҳасрат уйига кириб қолиб , ундан чи- қолм ай қолиш нинг у зи хам бир ҳалокатдир . Сен бировнинг ёмон қили ғи д ан кулсанг— роҳатланиб кулма, ачиниб, и з за бўлиб кул. З о т а н , ачиниб, и з з а бўлиб кулиш нинг ўзи — қайғу-ҳасратдир . Д ем ак , бундай ўринда ўзи н г ҳам доимо кулавер- майсан, албатта. Борди-ю , яхш и одамнинг яхш и қилиғидан кулсанг, унинг шу яхш и қ и ли қ н и ях- ш иликдангина топганини ў зи н гга и б р а т қилиб кул. Яхш и-ёмонни кўриб и б р ат олмоқ — хаётда сени йўлдан озиш дан эҳтиёт қилади . М ен ҳамма к у лги л ар тўғрисида гапириб ўтирм айм ан . А м м о шу кулгиларнпнг ичида бир кулги борки , бундан худонинг ўзи асрасин! Б у кулги худонинг ўзи яратган ж ойдан — ю ракд ан чиқмай, балки ак- синча, м утлақо сохта бўлиб, хўж а кўрсингагина кулинади.

Ҳ а р кандай одам боласи туғилиш да йиглаб туғилад и-ю , кейин ўлаётганд а норози бўлиб ўла- ди. Ш у икки ў рта да дунёнинг у-бу роҳатларини тотиб кўролм ай , бирининг кетига бири туш иб, бирига бири мацтаниб, не-не эси з умрини қаёқ- даги бўлм ағур и ш ларга сарф қилиб , м аъносиз ўтк азади -д а , ўлим олдида а до бўлган олтин ум- рининг ҳатто бир кунини ҳам бутун бисотини, м ол-дунёсини сотиб қ ай тари б олиш ининг ило- ж я и и топа олмай қолади.

Қ у в л и к ва ш умлик билан кун кўриш, к ў з су- зи б тилам ч и ли к қи ли ш — бу бир ҳун арси з ит- нинг иш идир. С ен агар одам бўлиш ни иста- санг — аввало ў з ғайратингга та ян и б мехнат қил, мехнат қилсан г қора ер ҳам сендан ў з нози-

140

NATLIB.U

Z

неъм атини ая м а й д и ва сен ҳеч қачон хоо-зор бўлм айсан .

Б Е Ш И Н Ч И С У З

Б а ъ з а н ичингдаги қайғу-ҳасрат ўзингга ҳам бўй берм ай, таш қарига отилиб чикади: бадан- бадан и н гн и ж и м и р л ат и б , бўғин-бўғинларингни бўш аш тириб , ё к ўзи н гд ан ёш бўлиб, ё эса ти- л ингдан сўз бўлиб оқади. М ен қ о зо қл ар н и н г бир неча м арталаб : «Э, худоё, ҳ ар ги з ёш боладай беғам қ и лга й сан !» — деб тилак ти лаган лари н и ў з қулоғим билан эш итганм ан . Б ундай дейиш лари- нинг сабаби: гўё улар ў зл ар и н и ёш болалар- дан а к л л и р о қ ҳисоблаб, гамгин кўрингуси кела­ди. Х ў ш , уларнинг гам лари нимадан иборат? Б уни уларнинг м ақ оллари дан ҳам билиб олса бўлади : «Я рим кунлик ум ринг қолса хам, бир кунлик мол йиг», «У зингд а йўқ бўлса, отанг ҳам душ м ан», «М ол — одам нинг ж и гар гўш ти», « М о ­ли кўпнинг — ю зи ёруг, моли йўқнинг — юзи чориқ», « Э р озиги билан бўри озиғи йўлида», «Э рнинг моли элда , хоҳлаганда қўлда» , «Еган о ги з у ял ар » , «О л ағо н қўлим берагон», «М ол топтан эрнинг ёзиғи йўқ», «Б ойдан у м и д с и з — худодан ум идсиз» , «Қ орнинг очса, қорали уйинг- га чоп», «С айри йўқ кўлдан без, хайри йўқ эл ­дан б ез»— деган каби м ақоллари ж уда кўп.

Х ў ш , бу м ақоллардан қандай м аъно чиқади? Б ун дан м аълум бўлдики , қ о зо қ л а р тинчлик учун, илм-фан учун, ад олат учун гам емас экан, балки аксинча, мол-дунё учун гам чекар экан; қандай қ илиб мол топиш нинг йўлини билмас экан; би лган лари хам м олли к ларн и н г молини алд аб ёки а в р гб олиш, борди-ю унга ҳам кўнма- са, ёвлаш иб олиш дан иборат экан. А г а р моли

141

NATLIB.U

Z

б ор бўлса, ў з отаси билан ҳам ёвлаш иш дан уя- лиш мас экан. И ш қи ли б ўғирлик, ш умлик, тилан- чилик, қўйинг-чи, шунга ўхш аш ярам ас ф а зи ­л ат л а р билан мол топса — буни айбга санамас- ли ги м и з керак экан.

Б у ларн и н г ёш бола ақ ли дан қаери о рти қ ? Л е ­кин қизиғи ш ундаки, ёш бола лан ги л л аб олов ёниб турган ўчоқдан қўрқади , аммо мана булар эса д ў зах д ан ҳам кўрқм ас экан ; ага р ёш бола уялса — қ и за р и б ерга қ ар а р д и , аммо булар эса без бўлиб ту р а в ер а р экан. Ш у м и уларнинг ёш боладан орти қ ли ги ? Қ ў л и м и зд а г и бор моли- ми зн и улаш и б бермасак, б и з ҳам ўш алардек бўл- масак, ю з ўги р и ш ар экан, шумиди би зга керак элу ю рт?

О Л Т И Н Ч И С У З

Қ о з о қ л а р д а : « Ҳ у н ар н и н г боши бирликда , ри зқ н и н г боши ти р и к л и к д а » — деган м акол бор. А м м о улар: бундай би рли к қандай элда кандай қилса бўлади — буни билиш м айди . У лар : от ўр- тада, сш ўртада , кийим ўртада , бойлик v рта да бўлса экаи, деб ўйлаш ади . У ндай бўлса — бой- ликд ан нима фойда-ю , кам багалликдан нима зи- ён? У ндай бўлса— ош на-огайнинг йўқолмай ту- риб, мол топиш нинг нима кераги бор? Ш ум и би р л и к ? Й ўқ! Б и р ли к — қўран гдаги молда эмас, туш унчангда бўлиш и керак. М о л бер- санг отаси бош қа, онаси бош ка, дин и бош- қа, тирикчилиги бош қалар ҳам сен билан тинч-тотув бўлаверади . А г а р би рли к мана ш ун­дай ҳисоб билан ўлчанса, яъни молга сотиб олинса, бу би рли к — б и р л и к эмас, аблахликдир!

142

NATLIB.U

Z

Д ў с т бўламан деган киши бер дем асдан дуст бўлса, тинч-тотув яш аса, туз-насибасини худо­дан ти ласа яхш и бўлади . А к с ҳолда, туз-н аси ­басини худодан тилам айди , меҳнат қ и лм айд и ва бир -б и ри га бало излай д и , бир-бирини алдаш - нинг пайига туш ади . Х ў ш , шу ҳам би рли к бўл- дими энди?

« Р и з қ — т и р и к л и к д а» — дейиш ади. Б у нима де- ган и ? Д ем ак , танангда жонинг бўлса — тирик- ли к ш уми? Й ўқ. Б у н д а қа тири к ли к итда хам бор. Т и р и к л и к н и шундай деб туш униб, шу т у ­ш у нча билан яш аган одам улимни ёт кўриб, охи- ратга душ м ан бўлади. У з ж онинигина ҳимоя қилиб , ёв тегса қочиб, қўрқоқ аталиб , мехнат қ и ли ш д ан бош тортиб , эринчоқлик қилиб , мах- спм ча бўлиб ю риш — бу ҳам ю қорида айтилган ри зқ қ а нисбатан нонкўрлик қилиш дир . Т и р и к ­ликни бундай туш униш ярам айди ; ў зи н г тирик бўлганинг билан кўнглинг, к ўкрагинг улик бўл- са, бу ти р и к л и к — тири к ли к эмас, ал б атта ; ўзинг тирик бўлсанг-у , кўкрагинг ўлик б ў л с а — ақл топсанг мол топмайсан, мол топсанг ақл топмай- сан. Ҳ а л о л м еҳнатинг билан эринчоқлик қилмай мол топиш учун ғайрат қилолм айсан.

И ш вақтида айёр, ош вақтида тай ёр бўлиб, сиртинг ял ти р а б , ичинг қ а л ти р а б ю риб, тирик- ман дегандан кўра — бундан худо ю борган ҳа- лол ўлим минг м арта аф зал .

Е Т Т И Н Ч И С У З

Бола онадан туғилганда икки турли одат би­лан туғилади . Б и р и : есам, ичсам, ухласам демоц*

Ш

NATLIB.U

Z

л икд ир , ал б атта ; ш унингдек, бу л а р таннинг си- хат-салом атлиги учун з а р у р ҳам дир; б у л а р бўл- маса — тан да жон ҳам бўлм айди , ўсм айд и ҳам, қувватга ҳам кирм айди . И кк и н чи си ; курсам, б ил сам дем оқликдир. Бола ёш лигида нимани кўрса — шунга талпинади , ялт -ю лт этиб қарай- ди, кўрган нарсасини қўли билан ушлаб, ю зи- кўзига яқин олиб бориб суйкагиси, оғзига солиб тиш лагиси келади. К ар н ай -су р н а й овозини эшит- са — ён-атрофига ала н гл а б қарайд и ган бўлади. С ал к аттароқ бўлганидан кейин эса, ит ҳурса ҳам, мол м аъраса ҳам, биров келса ҳам, йиғласа ҳам ўрнидан тура ю гуриб чиқиб қарайд и ган ва: «У н и м а?» , «Б у ним а?» , «У нега ундай қил- д и ? » , «Б у нега бундай қ и л д и ? » — деб к у зи кўр- ган, қулоғи эш итган нарсаларн и сўрайдиган бўлади — ҳеч тин топмайди. Б у л а р н и н р . ҳамма- си — кўрсам э-кан, билсам экан, ўргансам экан, деган табиий қ и зи қи ш алом ати ди р , алб атта .

Д у н ёд аги барча м ав ж у д ҳодисаларнинг си- рини ҳеч бўлм аса ю заки р о ц бўлса ҳам билмас- лик — бу одам гарчилик дан эмас .Ш у н и ҳам б илм агаидан кейин, бу одам — одам эмас, балки ҳайвондан ҳеч ф арқи йўқдир...

Б и з ҳали ана шу кучим из, қуввати м и з , ақли- м из етмаган бола к ези м и зд а ги ҳар нарсани : «Бу н и м а?» , «У н и м а?» — деб сўраш и м и з ва ҳатто шу туф айли овкат ейиш ни ҳам эсим изд ан чиқа- риб ю борадиган п ай тл ар и м и з , қ изиқсиниш ла- рим из нега энди улғайиб, а қ л и м и з к иргандан кейин ў з ф аолиятини йўқотиб қ ў я д и ? Н ега эн ­ди б и з ўша б олалик пайти м и зд аги қизиқувчан- лигим изни улғайиб, а қ л и м и з к иргандан кейин ҳг.м сўраб, билиб олм ай м и з ва илм йўлида и ш латм ай м и з?

144

NATLIB.U

Z

д ун сқ ар аш и м и з кенгаярди , илм би зга жон о зи ­ги бўларди . Т а н д а н ҳам акл ортиқ, б и з ана шу ақ лга танни б ўйсундириш им из керак эди. Й ўқ, б и з бундай қи лм ад и к , бундай қилиш 6v ёқда турсин, ҳатто ҳар ^айсим из ў з овулим из атро- ф ид аги м аш м аш алардан нари роқ узоқлаш иб чиқа олмадик. А қ л -и д р о к би зн и ёш кези м и зда ў зи га тобе қилиб ю рган экан, ёш им из улғайиб, та н и м и з кучга тўлган д ан сўнг, б и з ақл кў.осат- ган йўлдан ю рм адик. А қ л н и танга қарам қилиб кўйдик , ҳеч нарсага кўнгил қўймадик , кўз б и ­лан кўрм адик , кўнгил айтиб турса ҳам — унга ишонмадик. К ў з билан кўрган нарсаларим изни ю засинигина кўриб, унинг ичида нима бор, ни­ма йўқлигига қ и зи қ м ад и к , уни билмаган к иш и­ни бир нарсаси камиб қоладим и, дедик. Биров би зга ақл ўргатса: «Ў з билганинг — ўзингга, ў з билганим — ў зи м га ?» , «К иш и ак ли билан бой бўлгунча, ў з ақли н г билан ёрли бўл» — де­ган, дейм из . «Б о худо, кимдан ким ортиқ экан !»— дейм из-у , ортиқ эканини билм айм из, б и л ган л а р айтса — иш онмаймиз.

Қ а л б и м и зд а ш уъла, кўн ги ли м и зда ишонч йўқ. Ф а қ а т к ў зи м и з билан кўрам из-у , қаноат ҳосил Қиламиз. Х ў ш , бизнинг ҳайвондан нима ф а р қ и м и з боо? Қ а й та н га ёш пайтим изда яхши эканм из: ҳар қалай туш унсак-туш унм асак бил- сак экан, кўрсак экан, деб қизи қувчи одам бо­ласи эканм из. Э н д и шу кунларда ҳайвондан ҳам ёмонмиз. Ҳ а й в о н ўзи ҳсч нарсани билмай- ди, билишга қ к зи қ м а й д и ҳам. Э н д и биз-чи . б и з ҳам ўзи м и з хеч нарсани билм айм из-у , лекин кези келганда, б и з л а р хам билам из , деб но- дон ли ги м и зн и билим донликка йўйиб, ўлган-ти- рилганим изга карамай , қ и зари ш и б -б ўзари ш и б ,

1U— 1 1 7 4 145

NATLIB.U

Z

бўйин том ирларим изии бў р тти р и б тал аш а­миз.

С А К К И З И Н Ч И С У З

Ш у зам он да ким ақл ўрганади , ким насиҳат тинглайди?

Ҳ о з и р одам ларнинг бирови бўлис булса, би- рови бий. У ларнинг бировдан ақл ўрганаман, насиҳат тинглайм ан , деган н и ятл ар и бўлса, а в ­вало бу л ав ози м ларга сайланм аган бўлур эди- лар. У лар бу л ав ози м ларга : ў зи м и з улуғ киши- л арм и з , ў згаларга ақл ў р гатам из , деб сайлан- ганлар . У зл а р и гўё расмана ту зу к киш илар-у , энди ў згал а р н и — бузилган элни тузатм оқ ис- тайдилар . У лар энди қан д ай қ илиб сенинг ваъз- насиҳатларингни тингласин? А г а р тинглам оқчи бўлганда ҳам халқнинг бунга қўли тегарм икин? Б ош лари да ў злари га яраш а талай иш лари бор: « Т а г и н у л уғлари м и з олдид а ай б дор бўлиб қол- м асм икинмиз, эл орасидаги бузғун ч и ли клари- м и з а в ж олиб кетм асмикин, ёки бекорга чиқим бўлиб, ўрнини тў л д и р а олмай ю р м а й л и к ? » — деган каби, бировни қутқарай , бировни одам қи- лай, деган та ш ви ш л ар н и н г ҳаммаси ш уларнинг бошида. Э нд и қандай Қилиб уларнинг бунга ^ў- ли тегсин, ахир?

Б ой лар -ч и ? У ларнинг ҳам ў злари га яраш а таш ви ш лари бор: бир кунлик бўлса ҳам, бош- ларига д а вл а т қўниб, гўё дунёнинг ярим оғир- лиги ш уларнинг елк алари да турибди . У злари - да йўқ н арсаларни мол бериб сотиб олишади. К ў н г и л л ар и тўқ, ғам лари йўқ, к ў зл ар и осмон- да, улар учун ҳалол-ҳаром, ақл-идрок , илм-фан

146

NATLIB.U

Z

каби н арсалар мол-дунёдан қимм ат эмас. М ол бўлса олло таолони хам пора билан сотиб оли­шади. Б ундай киш иларнинг дини хам, худоси ҳам, ақл-идроки , элу ю рти , илм-ҳунари, ор-но- муси, яқин-йироғи ҳам— ҳаммаси мол-дунё. Ш у н ­дай бўлгандан кейин, у л ар энди қан д ай қилиб сўз уқсин, уқишга қўли тегарм ид и? У л а р м олла­риии суғориш лари , тўй ғази ш лари , савдо-сотиц иш лари билан ш уғулланиш лари , ҳамма нарса ус­тидан н азорат қ и лиш лари , м олларини боқти- риш, ёлғон-яш иқдан сакланиш , Қиш таш виш ла- рига тай ёргарли к кўриш учун одам топиб. у л ар ­ни ёллаш лари керак. Ш у иш ларнинг уддаси- дан ч и қ и б ,а х и й р и , мен бундай қилдим, деб ма^- танам ан дегунча қанча-қанча зам о н л ар ўтиб ке- тади! С и р а ҳам қ ўли тегмайди.

Э н д и ўғрилар , м уттаҳам лар-ку , ҳеч ҳам бун­дай панд-насиҳатларни тинглам айди.

Унча-мунча к а м б а ға л ла р эса, сўз тинглаш бу ёкда турсин, ҳатто ў з к унларини ў зл а р и зўрға кўриб ю риш ибди . И лм -ф ан ҳалигидай эл аён- лари гак и керак бўлм агандан сўнг, бу бечора- лар нима қилсин уни? Я н а улар , гўё камбағал- л а р учун илмнинг кераги йўқ, дегаидек қилиб : « Б и зл а р н и нима қиласан , бу панд-насихатла- рингни анови гапга ту ш ун ади ган ларга айт!» — деб эл аёнларини кўрсатиш ади . Б у ла р н и н г эса ў згал а р билан иши йўқ. Ю қ о р и д а айтгани- миз бўлислар , бийлар , бойларнинг ҳам кўнг- лида ҳеч қан д ай цайғу-ҳасрат бўлм аса керак.

Т У Қ Қ И З И Н Ч И С У З

М ен ўзим қозоқм ан . Л е к и н к о зо қ л а р н и ях­ши кўрам анм и, йўқми — r a n ана шунда. А г а р

147

NATLIB.U

Z

яхш и курсам — уларнинг қ и ли қлари н и маъ- цуллаган , ҳар нечук бойларидан одам яхши кўргудек, кўнгил тўлгудек бирор ф а зи л ат ис- таб топган бўлур эдим. Ш у н и кўнгилга тугиб, униси бўлмаса буниси, ёмон и билан бирга ях- шиси хам бор-ку, деб ўзим га тасалли берган ва умид узм аган бўлур эдим. Б и р о қ бундай н и я­тим йўқ. А г а р ёмон кўрсам — улар билан сўзлаш м аган , м аж лисдош , сирдош , суҳбат- дсш бўлм аган , уларнинг олдига б орм а­ган ва: «Н и м а қилди, нима қ ў й д и ? » — дема- ган бўлур эдим. Борди-ю , ундай қилм аган тақд и ри м д а ҳам, б уларнинг ўртасидан кўчиб кетган б ў л а р эдим. Б уларн и н г барини тузатиш - га ҳам, тузалиш ига ҳам ақлим етмайди, йўқ, си­ра хам етмайди. Н ега бундай экан -а? А х и р , ё у томон, ё бу томон бўлишим керак-ку, асли- да! •

М ен ҳ о зи р тирик бўлиб тирик , улик бўлиб ўлик эмасман. Ж о н ҳам бекордан бекорга чиқ- мас экан. Е к и дил хиралигим — ш у ўлим таш- виш иданм и экан? Е к и ўзи м н и н г хафалигим- д ан м и? Е эса бош қа бир сабабд анм и? Н и м а учун бундай — унисини ўзим хам билолм айм ан. Ҳ а р ҳолда сиртим соғ-у, ичим ўлиб қолибди. Ж аҳлим чиқса — и з з а бўлолм айм ан , кулсам — қувонолмайман, сўзла ган сў злари м ба р и ўзим- ники эмасдай, ҳатто ў з кулгим ҳам ўзим иики зм асдай , ҳаммаси бегона, ал лаки м н и ки д ай ёт тую лади . Еш , ғ ай ратли к езл ар и м д а қ о зо қл а р н и яхш и к ўрард и м , ш унинг учун ҳам ул ар д ан уми- дим катта бўлиб , кўзим қийиб б и р ёққа таш лаб кетолмасдим. К е й и н р о қ бориб улард ан умидим- ни узган чоғимда эса, бундоқ қарасам , юрагим- да ўзга ю ртга бориб , ёт киш и лар билан дуст бў-

148

NATLIB.U

Z

л ар л и к куч-қувватим , ғайратим, чўғим сўниб колган экан. Д ем ак , мен энди к уруқ гавдамни- гина кўтариб ю рган эканман. А с л и ўзи бир ҳи- собдан шу хам яхши, чунки ў л ар чоғимда: «Эҳ аттанг, қанч адан-қанча кўрмаган нарсаларим қолиб кетди!» — деб а чин май, орқа-олдингга қарам ай ўласан киши.

У Н И Н Ч И С У З

Б а ъ з и бир о дам лар худодан ф а р за н д сўрай- ди. Х ў ш , нима қ илади худодан ф а р за н д сўраб? «Улсам ўрнимни боссин, орқам дан қуръон ўқи- син, қари ган чоғимда кунимга ярасин» — деб тилаш ади . Ш у н д а н бош қа д а р д л а р и йўқ.

Х ў ш , болам ўрним ни боссин, дегани ним а­си? Н и м а , ў зингдан қолган дунё эгасиз қолади дейсанм и? О р қ а н гд а қолган дунёнгнинг ғами­ни сен ем оқчим идинг?! Б у — ўлим олди моли дунёнгни ўзгад ан қ и зға н и б айтганингм и? Ёки сенинг бу дунёда ўзгага қийм айдиган ниманг бор экан ш ун чали к? Ф а р з а н д н и н г ҳам яхши- си — яхши, ёмони — бош га битган бало бўлади. Сен худодан унинг қан ак а бўлиш ини билиб сў- радингм и? Д у н ё д а ў зинг кўрган хор-зорли- гинг, ў зинг қнлган итлигинг о зм и д и ? Э нд и я на нимага ф а р за и д кўриб, уни ҳам расво қилиш га, хор-зор қилиб таш лаб қўйиш га мунча хумор бўлмасанг?

А г а р орқам дан қуръон ўқисин дейдиган бўл- санг, ти ри к ли ги н гд а одам ларга яхш илик қилган бўлсанг, ким сенга қуръон ўким айди дейсан? Борди-ю , бу дунёда ёмонликни кўп қилган бўл- санг, боланг ўқиган қуръон у дунёда сенинг жо-

14У

NATLIB.U

Z

нингни асраб қ о ларм и д и ? Т и р и к л и г и н гд а ўзинг учун қилм аган ишни, ўлганингдан кейин боланг қила оларм и ди ? Э сингда бўлсин, охират учуи- гина (рарзанд тилаганинг — ф а р зан д и м унмай- ўсмай ж увонм арг бўлсин, деганинг бўлади. Борди-ю , унсин-ўссин, деб ни ят қилган бўлсанг, хўш, қ озо қл а р д а униб-ўсиб, ота-онасин.и ж абр- ситам дан қутқарад иган бола тўғилганм и ў зи ҳеч шу чоққача? i уғилганда ҳам ундай ўғлонни сен каби ота, сенинг халқингдай халқ , сенинг элинг- дай эл парвариш қ илиб кам олатга етказарм и экан?

А г а р қариган чоғимда кунимга ярасин де- санг — бу ҳам ш унчаки бир ran . Л е ки н , аввало , ўзинг қари^унча яш айсанми, йўқми — бу ёги ҳам бор. И кк и н чи д ан , худодан тилаб олган ф а р зан д и н г сенга меҳрибон, меросхўр бўлиб ту- ғиладими, йўқми — буниси ҳам бор. У чинчидан , молинг бўлса сени ким ас рам ай д и ? А г а р б о р ­ди-ю, молинг йўқ бўлса — сени қ ан д ай қилиб рози қ и ли б асраш и м умкин? Т и л а б олган ф а р ­зандинг ҳам сенга мол топар бўлиб туғиладими, ё мол сочар бўлиб туғиладим и — буниси номаъ- лум, алб атта . Х ў ш , ана борингки , олло таоло сенга (рарзаид ҳам берди, дейлик. Сен уни ўзинг та р б и я қ и ла оласанм и? Қилолм айсан . У зинг гуноҳ қилганинг қилган , ф а р зан д и н г Қил- ган гуноҳларга ҳам шерик бўласан . А вва л ам бор ф арзан д и н гн и : « А н а уни олиб бераман, м а ­на буни олиб б е р а м а н » — деб ўзинг алдайсан . Я на уни алд аган и н г учун хурсаид ҳам бўласан. Л екин кейин ф а р зан д и н г ҳам ўзингга ухш аб ал- дамчи бўлса — айт-чи, кимдан кўрасан? У зинг

унга: «Ф а л о н ч и и и бир боплаб сўккин!» — деб ўргатасан-у , ҳақорат қ илинган бечора болангни

150

NATLIB.U

Z

койимоцчи бўлса, яна сен: «Қўй, унинг ўзи ўлиб ю рибди , унга тегм англар!» — деб уни ма- з а қ киласан. Ш у билан уни безори қилиб ўр- гатасан. М а к та б га берганингда хам, мулланинг энг арзонини қ и ди ри б топиб, хат таниса , қув, шум бўлса бўлди-да . деб берасан. «Эхтиёт бўл, ф алончининг боласи сени орқангдан сотиб ке­та ди»— деб яна унинг қулоғини бурайсан, инсон- га бўлган ишончини йўқотиб тар б и ял а й са н ? Ш у ­ми берган таъли м и н г? Я н а шу болангдан қан- д ай килиб хайр-эхсон кутасан?

К ейин , мол тилай си злар . Х ў ш , нима қила- си з л а р шунча молни худ о дан ти л а б ? А в в а л а м бор молни худ о дан ти лам а й си зл ар . Х у д о н и н г берганини эса олм ай си злар . Х у д о сизга меҳнат қ илиб мол топгудек куч-қувват ато қилди. Би- роқ, нега энди шу куч-кувватии адолат иш учун сарф қилм айм из. Б у куч-қувватни ўз урнини топиб сарф қилсин деб илм берди, буни хам ўқим айм из. У қисак-ўргансак — уқадиган , ту- ш унадиган ақл-ф аросат берди, ним билсин, б у ­ни қаёкқа йўкотганим изни?. . Э ри н м ай мехнат қилса, ҳормай-толмай изланса, топган-тутганини тад б и р билан харж қилса — ним бой бўлм айди дей си з? Б у ла р н и б и з керак килм айм из. Б ор б илганим из: бировдан қ ўрқитиб олсак, биров- дан ялиниб олсак, бировдан алд аб олсак дей- м и з — мана бизнинг муддаомиз!

Б у — худ о дан сўраш эмас. Б у — обрўсини, орини сотиб. тилаичилик , талончилик қилиш де- м акдир. М а й ли , ш ундай қилиб ақл топдинг, мол топдинг, бойидинг, дейлик. Э нд и ана шу бойли- гингни сарф қилиб , илм топиш инг керак. Бор- дию, ў зи н г ўқий олмасанг, бола-чақанг ўқисин. И л м си з охират ҳам йўқ. дунё ҳам. М ен умримда

151

NATLIB.U

Z

ҳеч қачон, гарчанд итлик қ илиб бўлса ҳам, мол топиб, одам гарчилик йўлида сарф ланган бирор- та ҳам қозокни учратм адим : ҳаммаси ҳам молни ит а зоби д а топади-ю, итлик қилиб айрилади . У лганида эса, азоб-уқубат , оғир меҳнат изи , қайғу-ҳасратдан бош қа ҳеч нарса ортқ и зи б кетмайди. Б орида : « Б ой м ан »— деб м ақтанса,йўғида эса: «М енинг пеш онамга ҳам илгари мол битган эди х— деб мақтанади . Н и ҳ о я т , гадо бў- либ қолгач, хайр-садақа сўраш га, тиланчилик қ илиш га туш ади .

У Н Б И Р И Н Ч И С У З

Ш у зам онда қ о зо қ л а р нима билан тиоикчи- лик қили ш ади ? М енингч а , икки нарса билан:

Б и ринчиси — ўғирлик; ў ғр и л ар ўғирлик би­лан мол топиш пайида; мол э галари бўлса чора- ко р лар д ан қисиб-қимтиб бойиш пайида, эл аён- лари эса: ундириб берам ан деб д аъвогарн и , Қут- қарам ан , деб ўғрини ейиш билан овора. Қ о р а халк бўлса: ўғрининг ўғрилигини ай ти б мол то- паман, ўғрига отимни бериб ^)ойда кўрам ан , арзон -гаровга нарса сотиб оламан, деб ҳалак.

И кк и н чи си — б у зу қ л а р , и ғвогарлар ҳеч ким- нинг хаёлида йўқ нарсаларн и қ ў зғаб , бу н д ай килсанг бек бўласан , ундай қилсанг бой бўла- сан, бундай килсанг ўч оласан, ундай қилсанг номинг чиқади , зў р аталасан , деб бели бақувватроқ одам ларии йўлдан о зд и ри ш билан овора. К им йўлдан озса , ш унинг қўлти ғи га сув пуркаб, охир бир кун керак бўлиб қолади , деб ўйлаб, ў з м анф аатини к ўзлаш билан банд.

152

NATLIB.U

Z

Э л к аттал ар и бўлса иғвогарнинг сўзига учиб: «балли-балли» яхши акл топибсан, менсени бундай қ и ли б суяйман, деб бунга айтиб, мен сени ундай қ илиб суяйман, деб унга айтиб, ким к ўринганни алдаш , талаш билан k v h ўтка- зади . Қ о р а халқ бўлса: мен шунча жонман,уруг-аймогим из билан сизнинг хизм ати н ги зд а б ўлам из, тар аф и н ги зн и олам из, сўйилингизни сўқам из, деб ким кўпрок берса — ўша томонга ўтиб, худога ёзиб , у з бош ини, овулини, хотин, бола-чақасини сотиш билан овора. А г а р мана шу ўгрилар , м уттаҳам лар , игвогарлар орам из- дан йўқолса эди, унда эл -ю рт эс-ҳушини йиғиб олган, ти ри к чи ли к ғамига туш ган бўларди . Бой- л а р молини боқиб, кам б а ға л ла р эҳтиёжинн из- лаб , эл меҳнатга берилиб, ў з йўлини топиб ол­ган бўларди. А м м о ҳ ози р бутун ҳалқ мана шу икки бўлм ағур одат билан маш гул — буни ким ту за та д и , ким ? А ф сус-аф сус : қасам , ш арт , ад о ­лат , ор-номус, анд иш а каби аж ойиб ф а зи л атл а р - дан бир йўла маҳрум бўлиб қолганим изм и-а? Эхтим ол, ўғрини тийиш мумкиндир-у , аммо ано- ви игвогарлар , бузу қи л а р н и н г гапига қулоқ сола- диган тентак бойларни ким ти яд и , ким?

у н И К К И Н Ч И С У З

. . .Илм ўрганиш ни ҳамиш а давом эттираве- риш керак. А г а р кимда-ким уни тўла ўрганмай туриб , шу билганим ўзим га етади, деб бор би- лимига қан оат ҳосил қилса — у одамни худо ур- гани: унинг қилган тоат-ибодати ҳам охиратда

NATLIB.U

Z

қ аб ул бўлмайди. А г а р д а кимда-ким имонининг қандай қилиб мустаҳкамланиш ини ва кандай Қилиб заиф ланиш ини билмаса, у ҳолда унинг бошига салла ўраб, б и род ар аталиб , рў за тутиб, н ам оз ўқиб ю риш и — бари беҳуда: бу худдиқалин тўламай туриб , сепини сўрагандек бир ran . П ар ва р и ш , покизалик , ростгўйлик бўлма- ган жойда имон ҳам бўлм айди , чин ихлос билан ў з-ўзини п арвариш лаб турм айд иган , динга жо- ни ач им айдиган кишини «имони бор» деб бўл- майди.

У Н У Ч И Н Ч И С У З

И м он деган нарсани — оллоҳ та б о р а к ва таолонинг ш ак-ш убҳасиз бирлиги ва м авж удли- гига, пай ғам б ари м и з саллал-лоҳу алайхи ва саллам орқали ю борган оятл а р и га бўйсуниб, инонмоқ, деб туш униш керак. И м он икки турли бўлади. Б и ри н чи д ан : бирор нарсага имон кел- ти р ган д а , аввало , шу нарсанинг ҳақ, м авж уд эканлигига имон келтирувчининг ў зи шак-шуб- ҳа килмаслиги, уни ақ ли билан исбот қилиб бериш и ва шу туш унчасида б а р қ ар о р туриш и ло­вим. Б уни имони солим дейм из. И ккинчидан : к итобд аи ўқиб ёки м уллалардан эш итиб имон келтирм оқ ва шу иш ончда муқим турм оқ керак. Б орди-ю , биров ўлдирам ан деб қўркитса ҳам ва б у йўлда бош ига минг хил балони тўнкарса хам — кўнглига шубҳа солмай, иккинламай, имони-ишончини мустаҳкам тутмоғи лозим . Буни имони тақлид ий деймиз.

Б ундай имении саломат сақлаш учун киши д о в ю р ак , ўзига ишонган, асаблари мустаҳкам

154

NATLIB.U

Z

б ўлиш и лозим. Э нд и имони солим деган киши- л а р и м и з илм сиз бўлса, имони тақлидий деган киш и лари м и зн и н г сўзида қ ар о р бўлмаса: ё ал- даганга , ё йўлдан озд ирганга ва ёки нафс ба- лосида бирор м анф аат ахтариб , окни кооа, ко- рани оқ, ростни ёлгон, ёлгонни рост деб қасам ичадиган киш иларга нима дей си з? Х у д о й таоло б у н д ай л а р д а н паноҳида ўзи асрасин! А м м о ю қорида баён қ и лган и м и з икки турли д ан бошқа имон йўқ — буни билиш за рур . И монга шак кел- ти рган бан даларн и слло таоло аф у этм айд и ва пайгам барим из ҳам ш аф қат қилм айди , бу мум- кин ҳам эмас. «Қ и л и ч устида ш арт йўк», « Х у ­дой таолонинг кечмас гуноҳи йўқ»— деган қал- баки м ақолларга суянган б андаларнинг баша- раси қурсин!

У Н Т У Р Т И Н Ч И С У З

Т и р и к одам нинг ю ракд ан хам а з и з жоп и борм и? Б и зн и н г ц о зо к л ар д а «ю ракли киши» дегани — ботир киши дегани. У лар ю ракнинг бундан бошқа ф а зи л атл а р и н и туш унм айдилар . Р аҳм -ш аф қат қилиш , меҳрибонлик, инсон фар- зандини ў з багрим деб туш униб, уларга хам ўзини аягандек ая б қ араш — б уларнинг ҳам- маси ю рак иш идир; ш унингдек, ош иқлик, сев- ги-муҳаббат ҳам ю рак иши. Ю р а к н и н г масла- ҳатига а мал к илиб гап и ри лган ra n ёлгон чик- майди. Ю р а к н и н г айтганига кирмай, нафснинг бую рганини қилсанг — сў зси з адаш асан. К о зо қ - ларнинг «ю ракли» деган кишиси — мақташ га

/ 5 5

NATLIB.U

Z

унча арзим айди . У лар : бировнинг айтган гапига кирадиган , ваъдага вафо қиладиган , ёмондан тез ю з ўгирадиган , итга ўхш аб куч кетидан эрга.шавермайдиган, балки аксинча, адаш ган кўпнинг ж иловидан уш лаб тўғри йўлга солиб ю бора оладиган, гарчанд м уш кул бўлса-да, адо- л атли ақл эътироф этган н арсага бўйсунадиган , ад о л ат си з акл эъ ти роф этган нарсага , гарчи осон бўлмаса-да, бўйсунмайдиган киш иларни ботир деб ҳисоблам айдилар . Б а л к и аксинча, улар ф ақат қаш қ ир ю рак ли к иш иларнигина бо­т и р деб туш унадилар .

Қ о з о қ л а р д а одам боласи а қ л си зл и ги д а н йўл- дан озм айди , балки ақлли гапларни укиб олиш- га зеҳни ўтм аганлигидан , ғ ай ратси зли ги ва ка- рорсизлигид ан йўлдан озади . М ен улаонинг кўпчилигининг бирор ишни «билм асдан килиб қўйдим » деганларига м утлақо ишонмайман. У лар гарч ан д билиб т у р с ал ар хам, нож ўя иш- л ар га орсизлиги , ви ж д о н си зл и ги д ан йўл 1$уйи- шади. Ё м онликка бир берилиб кетдими, бас, ун- дан ўзиии тортиб оладиган ж у р ъ а т қ озо к л а р д а кам дан-кам бўлади. У ларнинг эл орасида: эр йигит, ботир йигит, пишиқ йигит, деган гапла- рига иш онмаслик керак. У л а р бу с ў з л а р билан й игитларни бўлар-б ўлм асга м ақтаб , ҳовлиқти- риб, йўлдан озд ириш ади-ю , охири нима билан тугаш и ҳақида ўйлаш м айди . Х у д о г а хам, бан- дасига хам хуш келм айдиган , ор-номусни оск ости қиладиган бу и ш лард ан ўзини соф тута олмайдиган , беҳуда м ақ товларга учадиган , ўзи- нинг қилаётган иш ини ўзи сезм айдиган йигитни яхш и йигит деб бўладим и? С а тк аи яхш и йигит кетсин у! Ш у хам одам бўлди-ю!

NATLIB.U

Z

У Н Б Е Ш И Н Ч И С У З

М енинг н азар и м д а , ақ лли киши билан ақл- си з кишини а ж р а т и б турадиган битта нарса бор.

А в в а л а м бор бандаси яр гти л ган д ан кейин, дунёдаги м авж уд иар с ал а р га қ и зи қ м ай иложи йў^. Х у д д и ана шу пайт унинг умрида энг қи- зи к да вр и бўлиб эсида қолади . Ш у н д а ақ лли одам келгусида наф и тегадиган бир ишга меҳр қўйиб, ихлос билан ёпиш ар экан-у, бир кун унинг ана ш у қ и зи ққ ан нарсаси ўзининг севган касбига айланиб , кунига яраб , к ў з кўрадиган , қулоқ эш итадиган , кўнгил севадиган буларкан . Н и ҳоят , ш ундай ўтган умрнинг ўкинчи ҳам бўлм ас экан.

А к л с и з киш и ним аики кўрса — шунга ҳавас к и ли б ва уларнинг бирортасини ҳам бошини тутолм ай, не-не ти ллага топилм айдиган умрини ит азобида х ор -зорли к билан ў тк ази б ю борар экан-у, кейинги ўкинчидан фойда чиқмас экан. У одам ўзини ёш лигида, бу ҳунар бўлмаса, у ҳунар, деб ўзини хар ишга қ одир сезиб. у шох- д ан бу шохга учиб-кўниб, гўё ёш лиги аб ад и й ту- раверадиганд ай , белининг қуввати , кўзи н и н г ну- ри кетиб қари м ай д и ган дай кўринаркан-у , вақти келиб, туш униб , бирор иш нинг бошини ушлай- ман, деганда, ёши ўтиб, кучи кетиб, қўлид ан ҳеч нарса келмай қ о лар экан.

Кейин ҳар нарсага бир қ и зи қи ш масаласи. А г а р бирор нарсага қ и зи қсан г — бора-бора уни севиб қоларкансан , киши. Б и р нарсани севиш- нинг ўзи ҳам бир д а р д бўларкан . А н а шу севган иш ингга , касбингга етай-етай деб турганингда, одам да к ан д ай д и р бир мастлик, м агрурлик пай-

7 5 7

NATLIB.U

Z

до бўларкан. М аълум к и , ҳар қан д ай м астлик ки- ш ининг айбини кўпроқ ю зага чи қ арар , к ўзлари- ни шира бостирар , м ағрурлан ти ри б ю борар экан. А н а шундай пайтда эслик одам эсини йўқотиб қўймай, ақли-ҳуш ини бир ж ойга йиғиб олиб, ў з касби-корининг этагидан маҳкам уш- лар экан. Э ссиз , овсар к и ш и л а р эса боши ай ­ланиб, кўзи тиниб, б осар-турар ж ойини билмай, ҳовлиқиб, бош яланг, эгар -тўқ им сиз отиии қам- чи лайверар экан — мен шуни кўрдим.

А га р д а сен ҳам ақ лли к иш иларнинг сафида бўлгинг келса, ҳар куни бир марта , ё хаф тада бир марта , хеч бўлмаса ойида био м арта ўзинг- га ўзинг ҳисоб бер! Утган ум рингни қан д ай ўт- казиб сан : на илмга, на ж ам и ятга ва на ўзиигга ф ойдали бирор иш қилибсанм и? £ эса кандай қилиб ўтказганлигингни ўзинг ҳам сезмай қо- либсанм и?

У Н О Л Т И Н Ч И С У З

Қ о з о қ л ар : қ илиб ю рган бандачилигим ни ху­дой таоло хуш кўрадими, йўқми, деб ўйлам айди. Ф а к а т элу ю рт нима килса — б и з хам шуни к и ­либ, йикилиб-сурилиб, ётиб-туриб ю раверсак бас, деб ўйлайди. С а в д о га р ў з насия пулларини сўраб келганда б а ъ зи бир одам лар к ўзлари н и лўқ қилиб : «Борим шу, хўп десанг ола қол, бўл- маса йўк нарсани сенга каердан й ўндириб бера­м а н ? » — дейиш арди. Х у д д и шунга ўхшаб, б улар ҳам олло таолони б а ъ за н ш ундай савдогарга ўхш атмоқчи бўлиш ади . Б и р о р нарсага ихлос қўйиб, ф икр ю ритиб , м аш қ к илиб ўрганиш май- ди. «Б илганим шу, к а Риганимда қан д ай килиб

15£

NATLIB.U

Z

ўрганай»— дейди. «М енга ўқимадинг деб ай- тиш м аса ҳам бўларди , тилим айланмаса нима ки ла й » — дейиш ади. Н и м а , уларнинг тили ўзга халқ лари и н г тилидан бош қача қилиб яратил- ганми?

У Н Е Т Т И Н Ч И С У З

Б ир кун Ғ ай рат , А қ л , Ю р а к учаласи ҳар қайсиси ў з ҳунарини м ақтаб , айтиш иб, торти- шиб қолиш ибди-ю , И л м н и н г олдига келиб, ун- дан ҳакамлик қ илиш ни сўраш ибди.

Ш у н д а биринчи бўлиб Ғ а й р ат сўзлабди :— Э й И л м ,— дебди у,— ахир ўзинг била-

сан, дунёда ҳеч бир нарса йўқки, у менинг иш- тироким сиз камол топсин. А в в а л о , мана, се- нинг ўзингни билиш ҳам, эринмай , сабот ва матонат билан и злаб , ўрганиб , яна уни ў з ўр- нида иш латиш ҳам — менинг ишим. Х а р куни ў з вақтида тоат-ибодатни канда қилм ай ўрнига қўйиш ҳам — менинг ишим. У зингга м аълумки. дунёда ҳар ким ўзи га лойиқ ҳунар ўрганиш и, мол топиш и, обрў қозониш и, м ансаб эгаллаш и керак — б уларнинг ҳаммаси бемеҳнат бунёдга келмайди. У ринсиз, бўлар-бўлм ас иш ларга кўн- гил қўйдирм ай , инсонни соф сақлайдиган , уни гуноҳкорликдан , ж оҳилликдан , ш айтоннинг га­пига кириб, нафс балосига ги рф тор бўлиш лик- дан сақлайдиган , ад аш ган бан даларн и тўғри йўлга солиб ю борадиган ҳам — мен эмасми, ахир? Ш у н д ай бўлгандан кейин, А қ л билан Ю р а к нега мен билан масала та л а ш а д и ? — дебди.

Ш у н д а А қ л айтибди:

159

NATLIB.U

Z

— Н а бу дунёда ва на у дунёда нимаики ф ойдали , ним аики з а р а р л и бўлса — биладиган бир менман. Сенинг сўзингни уқадиган ҳам мен. М е н си з инсон на ў з фойдасини билади ва на ў з з а р ар и д ан қочиб қутула олади. Х а т т о И лм - ни ҳам ўқиб ўргана олмайди. Ш у н д а й булган- дан сўнг, бу иккаласи мен билан нега ғиж илла- ш ад и ? М ен бўлмасам бу иккаласининг қўлидан нима иш к ел а д и ? — дебди.

Н и хоят , Ю р а к к а навбат к елибд и ва у ш ун­дай дебди:

— М ен инсон танасининг подшосиман, қон мендан тарай д и , жон менда макон қ урад и , мен­с и з ҳаёт йўқ,— дебди у.— И сс и қ уйда, юмшоқ тўш акда ётган тўқ бир одам ни: оч-ялангоч, тўш акси з сов^отиб ю рган кам багални холи ни­ма кечди экан, деб ўйлан ти риб , уни у ёнидан бу ёнига ағнатадиган , уйқусини қочириб , жони- ни ачитадиган хам — менман. К а т т а л а р г а нис- батан ҳ у р м ат-и ззат , кичи к ларга нисбатан меҳр- ш аф қат қилд и рад и ган ҳам — менман. Б и р о қ кн- сон мени ҳамма вақт ҳам соф сақлай олмайди. О х и р бир кун хор қилади . А г а р мен тоза бўл- сам, инсон боласини олалам аган бўлур эдим: яхшисини яхш иликка етказад и ган хам — мен, ёмонининг та ъ зи р и н и берадиган хам — мен. А д о л а т , инсоф, ор-номус, раҳм -ш аф қат, меҳри- бончилик каби н арсаларнинг ҳаммаси мендан чиқади. М е н си з буларнинг кўрган куни — кун- ми? Ш у н д ай бўлгандан кейин, бу иккаласи мен билан яна қан д ай қ илиб масала т а л а ш и ш а д и ? — дебди.

, Ш у н д а И лм учаласининг гапини баф урж а тинглаб олиб, учаласига шундай дебди:

— Э й Ғайрат , сенинг айтган гапларингнинг

160

NATLIB.U

Z

ҳаммаси тўғри. Ҳ а т т о у айтгаларингдан бошқа хунарларикгнинг борлиги ҳам рост, шунингдек, уларнинг сенсиз ҳеч эканлиги ҳам тўғри. А м м о шу билан бирга, куч-қувватингга яраш а қаттиқ- чилигинг ҳам бор. К ўпгина ф ойданг билан б и р ­са, з а р ар и н г хам йўқ эмас. Б а ъ з а н яхшиликка, б а ъ за н эса ём онликка маҳкам ёпишиб оласан — мана ш унинг ёмон!

Сўнг А қ л га айтибди:— 3 ii А ^л ! Сенинг айтган гапларинг ҳам —

ҳаммаси тўғри. Сенинг иш тирокингсиз ҳеч н а р ­санинг бўлм аслиги ҳам рост. Я р а тган тангри таолони ҳам сен танитасан , м авж уд ҳар икки дунёнинг кори-ҳолини ҳам сен биласан. Бундан таш кари ҳам сенинг қўлингдан кўп н арсалар келади: турли ам ал , ҳи йла-найрангларнинг бари сендан чикади; яхш ининг ҳам, ёмоннинг ҳам таян ган и — сенсан. С ен и к кала сига ҳам бирдек хи зм ат қиласан , истаганини топиб берасан — мана шу одатинг ёмон!— деб сўзини давом эт- ти ри б д и И л м .— Э н д и мен учалангнинг бошинг- ни қўшиб, иттиф оқларингни келиш тириб қўйи- шим керак. Б у иш да йўл-йўрик кўрсатадиган бош лиқ Ю р а к бўлса яхш и бўлади. Ч унки , А қ л , сенинг нож ўя том онларинг кўп, шу сабабдан Ю р а к сен етаклаган томонга ка раб ю равермай- ди: яхши йўлга бош ласанг — ж он-дилидан юра- ди, ҳатто хурсанд хам бўлади; ёмон йўлга бо ш л а­санг — сендан ж ирк анади , айтганингга юрмайди, балки кўкракд ан ҳайдаб чиқаради.

С ўн гра И лм яна Ғайратга айтибди:— Э й Ғайрат! Сенинг ҳам куч-қувватинг

ж уда кўп. Л екин Ю р а к бош бўлса, сени хам ўз эркингга қўймайди. Уни ф ақат ўринли ишлар- гагина саф арбар қилади . У ри н си з нарсаларга-

11— 117* 161

NATLIB.U

Z

чи — қўл урдирм айди. М енинг гапимга кириб, учовлон бирга бош қўш инглар , тинч-тотув яш англар ва бам аслаҳат иш к ў р и н гл а р !— деб м аслаҳат берибди И л м .— А г а р учалангизд аги хусусиятлар бирикиб, бир одам бўлсалари- н гиз — у ҳолда сизнинг босган и зи н ги зн и табар- рук қилиб к ўзга суртса бўлади . Борди-ю , учо- в ингиз ола бўлсангиз , бир келиш имга келиша олм асангиз — у ҳолда мен ф ақат Ю р а к н и н г та- раф инигина ёқлайман. Ч ун к и кито-бларда: одам ­гарчилик киш ининг қалби д а бўлади , қалбингни пок сақла, дейилган.. .

У Н С А К К И З И Н Ч И С У З

И нсон ф ар зан д и ў з усти-бошини йиртиқ сиз- ям оқсиз, тоза , сипо қ илиб кийиниб ю ргани маъ- цул . Л е к и н ў з д авлати дан ортиқ кийиниб. кери- либ, ёки ҳаддан таш к а р и ў зи га зеб бериб юр- м оқлик — бу олиф тагарчи ли к дан бош қа нарса эмас.

О л и ф тан и н г икки турли қ илиғи бўлади : би- ри — аф ти-б аш араси , қош-қовоғига оро бериб, соқол-мўйловини қ и рти ш лаб , кўкрагини кериб, ю риш -туриш ини ў згар ти р и б , ясама савлат тў- киб ю рад и ; иккинчиси эса — «е тўним е, ич тў- ним ич» дегандек, кийган тўнини, м инган отини к ўз -к ў з қилиб, шу орқали ўзини сипо, бой-ба- д а в л а т йигит қилиб кўрсатиш, ў зи д ан ю қорироқ киш и лар олдида эътиб ор қозониш , тенгқурла- рининг ҳавасини келтириб , хасад қилдириш , ўзи д ан пастроқ даги ларн и н г эса: «Эҳ эсиз-эси з дунё, мана бу йигитнинг отидай от миниб, тўнидай тўн кийиб ю рган ларн и н г ҳам армо- ни борм икан!»— дегизиш учун ш ундай қилиб юради.

162

NATLIB.U

Z

Б унинг ҳаммаси — камоли м асхарабозлик ва аҳм оқликдир . А в в а л о одам бунинг кет и га бир туш масин, туш ган дан кейин унинг қайтиб одам бўлиш и қийин.

«О добни кимдан ўргандинг? Беодобдан ўр- гандим!»— дегандек, камина олиф тагарчиликни ўзига касб қилггн бундай киш иларни ёқтирмай- ди. З о т а н , инсон ф а р зан д и бир-биридан кийим- боши билан эмас, балки аксинча, ақли, ф азила- ти, илм-хунари, ор-номуси билан ф арқ қилади. Б ундан бош қа н арсалар билан, мен фалончидан ортиқман, дейиш — бу ахмокликдир.

$ Н Т У Қ К И З И Н Ч И С У З

О д а м онадан ақлли бўлиб туғилмайдм : б ал ­ки туғилгандан кейин, дунёда нима яхши, нима ёмон эканлигини эш итиб , кўриб, ушлаб, топиб, зеҳн қўйиб билади. К им ки , дунёда кўпни кўрса, кўп нарса эшитса — ана шу одам билим дон бў- лади. Инсон учун ф а ка т ақлли бўлиш нинг ўзи ка мл и к қилади . А г а р у ақлли кишилардан эш итган , билган , кўрган нарсаларини а мал да килса, ёмон н арсалардан ўзини сақласа — шун­да ги на у ақлли , қўлидан иш келадиган , киройи одам десанг ар зи й д и ган бўлади. А га р эшитган гапларини туш унмаса-ю қайта сўраб, уқиб ол- маса, ёки бу гапларнинг қанчалик рост экан­лигига к ўзи етиб турса-да , эш икдан чиқиш и би­лан эш итган гаплари у қулогидан кириб, бу қулогидан чиқиб кетса — бундай одамларга ran гапириб жон ни койитиш керак эмас! Б и р до- ниш м анд: «Гапни гапир уққанга, ж онни жонга суққанга. Гапни айтиб нетарсан, ra n уқмас гум-

163

NATLIB.U

Z

роҳларга? Чунки бунд айларга ran гапиогандгн кўра, гапирмаган м аъ қул!»— деган экан. Ш ун га ўхшаб, гапни уққанга гапирган м аъқул.

Й И Г И Р М А Н Ч И С У З

Т а қ д и р н и н г ҳақ эканини б и л аси злао , V — ўз- гарм асдир. И нсон табиатида бир толикиш , зо- риқиш, зерикиш , кўнгил совиш деган нарса бор. Л екин бу хусусиятни инсоннинг ўзи каш ф этган эмас, балки у инсон билан бирга ярати лган н а р ­са. О дам унга бир бўй берса — к утулиш и қийин бўлади. Сен уни қанча ғайрат қилиб , узингдан силкиб таш лаб кетмагин, б а р и б и р ундан қутула олмайсан: у сенга яна қайта келиб ёпишаверади. Д ун ёд а ҳеч ақли-ҳуш и жойида бўлган одамнинг кам и-кўстсиз, таш виш сиз ўтгани бормикин? Ем оқ-ичм оқ ҳам, ўйин-кулгидан ҳам, тўй-та- м ош алардан ҳам, м анм анлик, м ақтанчоқлик ва олиф тагарчи ли к дан ҳам зерикади , кўнгли қола- ди. Ҳ ам м аси д ан айб топади, қ арорсизлигини билади ва бурунгисидан ҳам кўнгли совий бош- лайди. Д у н ё бир қолипда турм аганидек , одам ­нинг куч-қуввати , ум ри ҳам б и р маром да, бир қолипда турм айди . Д ун ёд а ним аики м авж уд — олло таоло уларга хам бир маромда турмоц- ликни ато килган эмас. Ш у н д ай бўлгандан кейин, қандай қилиб энди кўнгил бир қолипда турсин?

Бирок, бу зерикиш ҳаммада хам баб-б аравар бўлавермайди; балки ҳаётга қизиқадиган , кўпни кўрган, ҳамма нарсанинг аччиқ-чучугини тотган ва унда ҳеч қандай м аъно йўқлигини билган, ҳамда шунга ақ ли етадиган одам ларгина тнрик-

164

NATLIB.U

Z

чиликдан зерикади . А га р шундай бўлса, аҳ- моқлик, беғамлик ҳам ғанимат бир нарса эканми деб колдим?

И И Г И Р М Л Б И Р И Н Ч И С У З

И нсон озм и-кўпми мақтанчоклик одатидан холи бўлиш и қийин. М ен ўша мақтанчоқлик одатининг икки тури м авж удлигини иайқадим. М енингча, битта сини — катталик, иккинчиси- ни — м ацтанчоцлик деса бўлади.

Б иринчи каттак онлик — бу одам лар ичида ўзини-ўзи баобрў деб ҳисоблаш ликдир. Я ъни : нодон, енгил, м ақтанчоц, одобсиз , орсиз , бека- рор, бебурд, тиламчи, гийбатчи, ёлгончи атал- маслик ва бу ярам ас ф а зи л атл а р д а н ўзини эх­тиёт тутиб, уни ўзига op билиб, ундай нарса­лард ан ўзини бегона санам о^ликдир . Б у — ақл- лилар , орлилар одатидир. Б ун дай кишилар: узим ни яхш и дем асалар , демасин, бироқ ёмон аталм асам кошки эди, деб таш виш тортади .

И ккинчи м ақтанчоқлик — бу одам лар ичида қан д ай қ илиб бўлса ҳам ном чиқариш га уриниш, нима деса ҳам — десин, иш қилиб, десин, демок- ликдир : истасин бой десин, истасин ботир де­син, истасин қув, пиш иқ десин, ҳар қалай нима деса ҳам мудом «десин» деб куйиб-пишиб юриб, «демасин» деган сўзни унутиб қўйиш ликдир. У нутм оқ бу ёққа турсин, ҳатто у сўзнинг керак эканини писанд хам цилмайди. Б ундай мақтан- чоқларнинг ўзи уч турли бўлади. Б иринчиси — ётга м ақталсам , дейди. Б у нодинлик алб атта , л е ­кин шундай бўлса ҳам — одам гарчилик . И ккин-

165

NATLIB.U

Z

чиси — ўз элимга м ақталсам экан, дейди. Б у хам бориб турган нодонлиг-у, аммо одамгарчи- лиги йўқ одамнинг гапи. У чинчиси — бу эса ўз овулим да ё бўлмаса, а қ а лл и ў з у й им да мақ- талсам экан, дейди. Б ун дай дейиш — бориб т у р ­ган нодонлик бўлиш и билан бирга, умуман ода м га р чили к дан хам эмасдир.

Е тга м акталсам деган одам, элим мақтаса экан, дейди. Элим га макталсам экан , деган одам, ош на-оғайниларим м ақтаса экан, дейди. Э нди, ош на-оғаннилари ўртасида макталиш ни и злагай одам — бу ўзини-ўзи м ақтагани билан баб-б аргвард и р .

И И Г И Р М А И К К И Н Ч И С У З

Ш у к у н лард а мен к о зо к л а р ичида кимни яхши кўрсам экан, кимни қад рласам экан, деб ўйладим.

Б ойларни қ ад рласам м и ки н ? Б ирок ундай десам, бу элда тузуккина бой хам йўқ. Б ор бўл- са — у ў з бошига ва ў з бойлигига ўзи хўжайин- ли к қилм асм иди? Б и рорта бой йўқки, хозир у ўэ молига ўзи эга бўлсин. Б а ъ з и бир бойлар би- ровлар билан тиллаш иб . ў зининг ёнини олди- риш учун ю з кишига ялиниб-ёлвориб, топган- тутганини уларга улаш иб ю риш ибди. Улар ўйлайдики , яли н ти ри б бердим, деб. Й ўқ, бу ах ­м окликдир. А ксинча , улар ў зл ар и ялиниб бе­риб юрибди. Бу хайри-эхсон хам, хота мл и к хам эмас. Б ал ки ф акат ўз эли билан ўзи низолаш иб, текинхўрларга кўйнини очиб, мол-дунёсини бе- корга сочиш ликдир. Б а ъ з и бир бойлар: эл аён-

166

NATLIB.U

Z

л а р и эса бир-бири билан келиша олмагач. дов- ж а н ж а л л а р кўпайиб кетиб, ана ш уларни муро- сага к елтирганларга чор-ночор мол-дунёсини < очиб юрибди.

М и р з а л а р н и 1 қ ад р ла й , десам, шу кунларда эл ичида битта ҳам ҳақиқий м и рза йўқ. Бекордан- бекорга мол-дунё сочадиган м и рза итдан ҳам кўп. Ба-ьзилари фойда кўрам ан деб м ирза бўлиб ю риш ибди, б а ъ зи л а р и — ўлганининг кунидан...

Б ўлислар билан б ийларни ҳурм ат қилай де­сам, шу кунларда элда худо берган бўлислик билан бийлик ҳам йўк. С отиб, бош уриб, ялиниб олган бўлислик билан би й ли к да эса — хосият бўладим и?

З ў р а в о н л а р н и ҳурм ат қилай , қ ад рлай десам, ём онликка келганда — элн и н г бари ҳам зўра- вон, яхш иликка келганда-чи — элдан биронта хам зўравон тополмайсан киши.

А қлли -ҳуш ли , адолатли , ор-номусли, инсоф- ли киш иларни топиб қ ад р ла й десам — бундай киш и лар эл ичида йўқ. Қ у в ли к , ш умлик, ҳаром- лик, инсоф сизлик, ам алпарастликка келганда- чи — одам ларнинг ҳаммаси эслик бўлиб кетади.

Ғ ариб-гуроболарнинг бошини сила б, хурмат қилай десам, у хам эл д а кам дан-кам . Етган туяни-ки эплаб мина олм агандан кейин — нима кераги бор бундай м ўм инликни? А га р , энди, эплаб мина оладиган бўлса — бундай гариб эп­л аб ғайирлик ҳам кила олади.

Э нд и қ у в л ар билан ш ум лар қолди. Ҳ ам м а- га аёнки: бундай одам лар би ровларн и алдамаса, би ровларга глданм аса ва ш умлик қилмаса — ту р а олмайди.

1 Бу е р да а м а л д о р маъносида

167

NATLIB.U

Z

Х ў ш , энди кимни яхши кура и, кимнинг ман­фаатини ўйлаб, тилагини ти л ай ? Ч ун к и бундан бошқа илож йўқ, албатта! Р ост ш ундай экан, «Қ ул ўлмас, р и зқ и кам им ас»— дегандек. ўзи- нинг ўлмас ти р икчилигини килиб , еб туймай, кийиб ёлчимай, ўғри-м уттаҳам ларга , зо л и м л а р ва к увл ар га ем бўлиб, хор-зор бўлиб ю рган чин м аънодаги м ўм инларнинг м анф аатини кузлаб , тилагини тилам ай илож им йўқ. Ш у н д а н бошқа чора топа олмадим.

И И Г И Р М А У Ч И Н Ч И С У З

Б и зн и н г қ о зо қл а р н и ўнгдирм ай ю рган бир қувонч, юпанч деган н ар с ал а р бор. У лар эл ичи­да бир ёмонни кўриш са, ёки ў зи қ илм аган пи­ликни ^илаётган бошқа бировни к ўриш са — ўл- гудек қувонад и ва: « Х у д о й и м бизни фалончидай бўлиш дан сақласин! Ш у ҳам ўзини дунсда одамман деб бош к ўтариб ю рибди-да . Унга Ка­раганда б и з л а р об рўлим из-ку , унга қараганда б и з л а р о д а м м и з-к у ? » — дейиш ади. У нга олло таоло айтибдм ики : «Сен иш килиб фалончидан тузук бўлсанг б ўлгани »— деб? Ё билим донлар айтибдим ики : « А га р сендан ҳам ёмон киш илар топилса, сен у ём онларнинг қатори га кирмай- сан»— деб? Н аҳ о тки яхши турганда , ёмондан и б р ат олинса? И б р а тн и яхш идан олган яхш и- ку, ахир!

М а салан , дейлик: ю з от пойгага қўшилса-ю , бир от пойгада ўзиб чикса, ўша пойгада ў зиб чиққан кишидан: олдингда неча от бор эди, деб сўрайди-ку! О р к а н гд а неча от бор эди, деб сў- раш нинг нима к изиғи бор? М ен беш отдан, ё

168

NATLIB.U

Z

ўн отдан илгари эдим, деган сузнинг нимаси цувонч?

Я н а улар: « Е л ги з менми, эл-ю ртнинг хамма- си ш ундай килиб ю рибди-ку!— дейди.— К унга келган улуғ тўй, куп нима бўлса, б и з хам т у ­д а » — деган сўзларн и ў злари га юпанч килиш а- ди. Н аҳот унга худой таоло: «И ш қилиб кўпчи- ликд ан қолм асанг бас. кўпчиликка қахрим йўк, кўпчиликни тк зги н л аб олиш им қийин»— деб айтган бўлса? А х и р ҳамма бирдек илмли бўл- м айди-ку? Ё к и у бир одам дангина таркали бд и - ми? И лм -ҳунар кўпчиликдан та р қ а л ад и м и ? Ё к и бир одам данм и? К ўпчилик озор чекмайдими? М асалан , б и р уйли жон тугал касал бўлиб қол- гани енгил тегадим и, ёки ярими касал бўлиб қолганими? Н аҳотки кўпчилик йўл билмай ада- шиб қолганда , йўл биладиган бир одамнинг ке­раги йўқ бўлса ? Е к и кўп йўловчииинг оти ҳо- ригани яхшими, с ярим исининг оти ҳориганими? А г а р ют келса, эл-у ю ртнинг ҳаммаси юта га ни яхшими, ё ярм иси ютаб, ярм иси омон кол га ни яхш им и?.. Х у ш , мана шу кўп аҳмоқнинг бир аҳмоққа нимаси юпанч?

У руг-айм огим из билан ўзи ҳам м ам изнинг ог- зи м и з шунақа сассиқ, деб в а ж килган ёмон куёв қ аерд а қайлиғини тинчита олибди экан шунча- ли к? Е к и қайси бечора қай ли қ ҳеч замонда: бўлмаса сен ҳам ўш аларга ўхш аб оғзингни саси- тиб ю равер, деб розилик берибди?

И И Г И Р М А Т У Р Т И Н Ч И С У З

Д унёд а икки минг м иллиондан ортиқ халқ бор. Ж ум лад ан икки м иллиони қозоқлар- Б из-

169

NATLIB.U

Z

нинг қозоқлгрн и н г дўстлиги, душ м анлиги, мақ- т а н ч о к л и г и , зўрлиги , мол топиш и, ҳунар ўргани- ши, юрт-эл таниш и дунёда ҳеч бир халқникига ўхшамайди. Б и з доимо б и р-б и ри м и з билан ёвла- шиб, бир-бирим изнинг м олим изни ўғирлаб , бир- б ирим изнинг қилм иш -қ и д и рм и ш лари м и зн и кип- рик қоқдирм ай пойлаганим из-пойлаган . Д унёд а уч м иллиондан ортиқ халки бор ш аҳар ҳам бор. Д унёни уч м арта айланиб чиққан сахйёҳлар-ку тўлиб стибди. Ш у н д ай қилиб, наҳот б и з ўла-ўл- гунимизча ер ю зидаги барча х алк лар ўртасида энг хори бўлиб, б ир-б ирим из билан довлаш иб, ёвлаш иб, пойлаш иб ўта м и з? £ эса б и з л а р ҳам ўғрилик, муттаҳам ликни бас қилиб , одам бўлиб, ер кўриб, эл кўриб, мол-дунёни ҳалоллик билан о рттириб , тинч-тотув кун кечирадиган замон келарм икин? Ҳ а й , қ айд ам ?. . Ю з молга икки юз одам кўз тикиб юрган бир кезда бир-бирлари- ни куритм ай ё ў зи қуримай тинч топиш арми- кин?

И И Г И Р М А Б Е Ш И Н Ч И С У З

Б олалари м и зн и ўқитиш керак, аммо туркийни тани й ди ган , кўли д ан бир иш келадиган , киройи ўқигандан кейин, росмана одам бўладиган дара- ж ада ўқитиш керак. А м м о лекин бу ж ой лар до^ рул харобдир. Б унинг учун ўқийдиган бола бе­чора ав вало мол-дунё топиш и ва ш ундан сўнг- гина араб, форс тиллари билан ш угулланиш и керак. К орн и оч кишининг бошида ақл, кўкра- гида илмга иштиёқ бўлади, дейсизм и? Еб-ичиш - га мол-дунё бўлмаса, ошна-огайнининг ўртасига низо туш ади — уларни ҳар турли балоларга : ўғирликка, зўрли к ка . қувликка , ш ум ликка ду-

170

NATLIB.U

Z

мор қилади . М ол топса — қорни тўяди . Ш у н ­д ан кейингина илм-ҳунарга эҳтиёж туғилади. Қ орн и тўқ бўлсагина, илм ўрганайин, ё эса ўғ- ил-қизим га ўргатайин , деб унинг кетига туш а­ди. Р усларнинг илмини ўрганиш , ўқиш керак. Ҳ и к м а т ҳам, илм-ҳунар ҳам, билим ҳам, мол ҳам — ҳаммаси русларда . У ларнинг зарарид ан овлоқ, фойдасига шерик бўлиш учун ҳам тили- ни, илмини, билимини ўрганиш им из керак. Ч у н ­ки, улар дунёнинг тилини билади. Сен уларнинг тилини билсанг, цалб к ўзи н г очилади. Уларнинг тилини, илмини билган киши руслар билан тенг ҳуқуқлик даъвосини кила олади, уларнинг олдида ор-номусини сотиб ялинмайди. Т и л бил- маган нодон цандай килиб уларга яхши кўринсам экан, деб ким елкасига қоқиб қўйса— шунга ота- онасини хам, ошна-огайнисини хам, эл-ю ртини хам, динини хам, одам гарчилигини хам сотади. Ф а к а т рус майори кулса бас, деб ўзининг обрўси кетганига ҳам парво қилм айди. Р усларнинг илм- х у н а р и — дунёни билиш нинг калитидир , уни билган одамга дунё ар зон роц туш ади. Бироқ шу кунларда боласига русча ўргатган одамлар ўғлининг илми билан тагии ҳам қозоқларни алдаш пгйига туш иш ган. Й ўқ, асло бундай ёмон н и ят қилиш керак эмас. Б ал ки аксинча, мол-дун­ёни ҳалоллик билан топ ишни ўргати ш и м и з ва бош қалар ҳам б и зд ан шундай ибрат олеин, дейиш им и з керак. А н а шундагина б и з руслар­нинг б а ъ зи бир қонунсиз зў р л и к ла р и га йўл қўй- маган бўлур эдик. И л м ўрганганда хам қозоқ- ларга ғамхўр бўлай деб, б и з л а р хам элу ю рт бў- либ, одам лардек тинч-тотув яш айлик , деб ният қилиб ўрганиш керак. Ҳ о з и р ч а , русча укиган козок болалари орасидан ту зу к рок; чиққанлаои

171

NATLIB.U

Z

ка м. Чунки уларни ота-оналари, ошна-оғайни- лари йўлдан урм оқдалар . Л екин ш ундай бўлса хам улар анов ўқимаган қозоқ болаларига қара- ганча анча д у руст, ҳар ҳолда уларга ran уқдир- са бўлади. У зига тузук , бой -б ад авлат оилалар- нинг болалари кўп ў^иш майди. А к с и н ч а , гадо болаларини хор килиб, руслар кулига топшири- шиб қўйишди. У лар бундан бошқа қаерга ҳам борсин энди? Б ундан таш қари , б а ъ зи бир қо- зо қ л ар ош на-оғайнилари билан а р а зл аш и б қол- са: «Сенинг зўрлигингга чидаб ю ргунча, бо­ла мни солдатликка бериб, бош имга соч. оғзимга мўйлов қўйиб кетм асам ми!»— дейиш ар эди. М а н а ш ундай бемаъни гапларни худодан қўрқ- май, бандадан уялм ай гапирадиган козоқлар - нинг болалари ўқиб ким бўларди дейсиз? Б и ­рор нарсани ортиқроқ ўрганиб қойил қ и лар дей­сизм и? У рганганда ҳам ҳаммаси ю заки ургана- ди, қ ун т килиб ўқийдиган қозоқ боласи йўқ ҳо- зирча. О та-онаси ўғлини халқ пулига зў р ға ўқи- тади-ю, ў з ёнидан пул сарф қ илиб бўпти! Х ақ и - қатини айтсам, ўғлингга хотин олиб берма, энчисини берма, балки бутун мол-дунёнгни сарф қилиб бўлса ҳам, русларнинг илмини ўқит! М е ­нинг бу айтган гапларим , кўрсатган йўлим — мол ая й д и ган гаплар эмас! Х у д о д а н қўрқ, б ан ­дадан уял, болам одам бўлсин десанг — ўқит! А м м о хеч мол-дунёнгни а яма! Бўлм аса у хам бир нодон қозоқ бўлиб қолгандан сўнг — на сенга, на ў зи га ва на халққа роҳат кўрсатади.

И И Г И Р М А О Л Т И Н Ч И С У З

Б и зн и н г к о зо к л а р пойгага қўшган оти олдин- да келса, кураш га туш ирган полвони йиқитса,

172

NATLIB.U

Z

учурган куши о в олса, югуртган ити ўзганинг итидан илгари бориб ов тутса ер-кўкка сиғмай қувониш ади. Б илм адим , бундан ўзга хам кувончи борми экан уларн и н г? Ҳ а й , қайдам , йўқ бўлса керак! А йтингчи , шу ҳайвондан ҳайвоннинг ўзга- ни, ё эса бир одам иккинчи одамни кураш да йиқитганининг нима кизиги бор? Ҳ о л б у к и , йи- китган хам, йиқилган ҳам, олган-олдирган ҳам — унинг на ака-укасию ва на қариндош -уруғи бўлади... Б у нарсаларнинг ҳаммаси қозоқларнинг ў з -ў зл ар и билан душ м анлиги , тугм адай нарсани туяд ай қилиб кўрсатиб, б и р-б и рлари устидан м аза қ килиб кулиш дан , уларни и зза қилиш дан бошқа нарса эмас. Бировни и зза қилиш эса ҳа- ром, рўзғорга за р ар , ақилга сиғмайдиган нарса- дир . Ш у н д ай экан, ҳайронман, бировни и зза қилм оқнинг нимаси давлат-у , нимасига қуво- н и ш ар экан-а? Ё эса м ағлуб бўлган томом ним а­сига шунча и з за бўлиб, қора ерга кириб кетгу- дек бўлиб қ оларкин-а?

Ч опқир от б а ъ зан у элда , б а ъ зан бу элда бў- лаверадчган нарса. Ш ун и н гд ек , учкур қирон ҳам, ю гурик ов ити хам б а ъ зан у одамнинг қўлида , б а ъ зан бу одамнинг кўлида бўлади. К у ч л и йигит хам доимо бир элдан чиқаверади деб ўй лай си зм и ? Б ун дай йигитлар хам баъзан у элда , б а ъ зан бу элда туғилади. Б уларнинг ҳаммасини одам ў з эрки билан ясамайди. Б и р м арта пойгада ўзиб чиққан от, йиқитган йигит доимо ш ундай бўлиб қолавермайди-ку , ахир. Э н д и ш уларни билиб турса ҳам, бу одам лар гуё бир айби очилиб қолгандай, нимасига шунча уялиш ар , и з за бўли ш ар экан-а?

Э нд и сиз бу гаплард ан ш ундай хулоса чика- риб олсангиз бўлади: кувонмас и арсаларга но-

173

NATLIB.U

Z

дон одам лар қувониш ади, яна қувониш ганда хам босар-тусар жойини, нима айтиб, нима қўй- ганини ў зл ар и ҳам билмай, ақ ли дан озиб , мағ- рурланиб кетишади. Я на бундай одам лар уял- маслиги керак бўлган нарсадан уялиш иб, уяли- ши лозим булган нарсадан уялиш м айди . Б у л а р ­нинг бари нодонлик ва аҳм оқликнинг асаридир , албатта. Сен уларга бу гапларни айтсанг, б а ъ з и ­лари бўйнини эгиб, «рост, рост» деб ran уқишган бўлиш ади. Б ироқ сен бунга инонма. Э рта-индин у ҳам ҳалиги ran уқмасларнинг бири бўлиб кета­ди. Гарчанд шу гапларнинг рост эканлигига кўзи етиб, кўнгли ишониб турса хам, худди ҳгйвонга ўхшаб, аввалги туш унчасидан узини тўхтатолм айди ва хеч ким унга ran ўқдирол- майди. Қ о зо қ қандай бўлмасин ёмон ишни бир касб этдими, у бу одатидан ё ўлар д ай қўрқанда , ё эса ўлганда қайтади. Бўлм аса, ў з ақли билан. менинг бу ишим чакки экан, деб ўз билгича қайт- ган қозокни тспиш ж уда қийин.

И И Г И P M А Е Т Т И Н Ч И С У З

(С У Қ Р О Т Ф А Й Л А С У Ф Д Л Н )

Б у С уқ ротн и н г оллоҳ тобарак ва таолонинг бан даларига ю борган ам ри -ф арм онларига с у зси з бўйсунмоқ ю заси д ан ш огирди А р ас ту г а айтган сўзи. У худога бандачилик қ и лгу вч и л ар устидан кулгувчи эди. Б и р куни С уқ рот ундан шундай деб сўрабди:

— Эй, А р ас ту , дунёда хеч бир одам борми- ки, у ў з ҳунари ва килган иш лари билан тахсин- га сазовор бўлсин?

— Т ў л и б ётибди бундай одам лар , ҳ азр а - тим ,— деб ж авоб берибди А расту .

174

NATLIB.U

Z

— Қ ан и бўлмаса, ш улар дан биттасининг оти ­ни а т а -ч и ? — деб сўрабди яна С у қ рот ундан.

— Гомернинг ш оирлигига , Соф оклнинг фо- ж цасига, З е в с н и н г рассомлигига таҳсинлар ўқи- санг арзи й д и ,— дебди А р а с т у ва яна шунга ўх- ш аган бир нечта ҳунари билан оламга машҳур бўлган киш иларни айтибди.

— У ндай бўлса сен кимга кўпрок таҳсин ўқийсан: ж онсиз, ақли-ҳуш сиз, қ уруқ тана нинг ш аклини чизад иган рассомгами, ё эса одамга хам жон, хам ацл-идрок ато қилиб яратгувчи олий руҳгами?

— М ен кейингисига кўпроқ таҳсин ўқий- ман,— дебди А р а с т у ,— бирок, у ш унчаки ярат- май, аввали а з а л д а билиб яратган бўлса.

— Б ун и н г м аъкул. Э нд и сенга яна био савол. Д у н ёд а фойдали нарса кўп: бирининг фойдаси ош кора кўриниб, билиниб туради , иккинчисини- ки эса — билинм айди. Ш у л а р н и н г қайси бирини ҳикмат деб б и л а с а н ? — деб сўрабди Суқрот.

— А л б а т т а ош кора м анф аат к елтирганини ,— деб ж авоб берибди шогирди.

— Б а р а к а л л а , ага р ундай бўлса, худой таоло бандасини яр а тган д а кўп ўйлаб , унга беш муча ато килган , лекин б уларнинг қайси бири фойда, қ а йен бири з а р а р келтириш идан кўра ҳам кўп- роқ, уларнинг за р у р ли ги н и ўйлаб ато қ илгани— бу хам мага м аълум ва машҳур-ку. М а н а , масалан, курсин деб ав вало кўз берибди. Борди-ю . кўзи- м и з йўқ бўлса, унда б и з дунёнинг гўзаллигидан Қандай қилиб л а з з а т л а н а р д и к ? Я н а бу м учамиз гоят нози.к бўлганлигидан , вақтида очиб, вақти- да ёпиб турсин учун қовоқ ато қилибди . Чанг-тў- зондан сақласин учун — киприк, пешона терини кўзга туш ирм аслик учун қош берибди. Қ у л о ғи -

175

NATLIB.U

Z

м иэ бўлмаса та қи р -ту қ у р товушни қандай қилиб эш итар эдик, қандай қ илиб м усиқанинг гўзал- лигидан бахра олард ик? Борди-ю , бурним из бўлмаса — б и з дунсдаги хушбўй, м уаттар ҳид- л арга ошиқ бўла олмаган ва ёмон ҳидларни ф арқ қила олмаган бўлур эдик. О ғз и м и з , ти л и м и з ва г англайим из бўлмаса — б и з дунёда нима ширин, нима аччиклигини қаёқдан б и л а р д и к ? Б унинг устига, кўзни, бурунни, оғизга яқин қилиб яра- тиб, ейдиган-ичадиган нарсаларн и кўриб-билиб, ҳидлаб, есин-ичсин, деди... Б уларн и н г хаммаси б и зларн и н г ф ой д ам и з э м а с к и ? — дебди Суқрот.

Ш у н д а А р а с т у ўйлаб-ўйлаб яратгувчининг бениҳоя ҳикмат эгаси эканлигидан шубҳаси қ р л - мабди.

С уқрот сўзида давом этибди:— Б унинг устига: ҳамма м ахлуқларни ў з бр-

лаларига меҳрибон, ўлимни ёмон кўрадиган , ҳаётни, ти рикчиликни севадиган , ўсиб-унишдан бош қа нарсани кам ф икр қ и лади ган қ илиб ярат- гамлиги — бу унинг м арҳам ати эм асм и? Ш ун и н г билан бирга, уларни яратган д а кўнгилларига муҳаббаг солганининг ўзи ҳам яратгувчининг яратган нарсалари га нисбатан меҳри-муҳаббати- нинг оқибати эмасми?

С уқрот сўзида яна давом этибди :— Эй, А расту ! Сен нима учун одам дан бош-

қа нарсада ақл йўқ деб ўйлай сан ? О дамнинг танаси шу ўзинг юрган ернинг бир парчасига ўхш ам айдим и? Т ан а н гд аг и тер, б уғлар ердаги сувларнинг бир томчиси каби эм асм и? Х ў ш , ўзи н г бу ақ лга қаёкдан эга бўлд и н г? К и м сенга жон ато қилди , ёки сен уни қаердан олдинг? О л а м н и кўзинг билан кўрасан , лекин унинг ўл- човига ақ ли н г бовар қилм айди , гўзаллигига қа-

176

NATLIB.U

Z

раб тўймайсан . Б у к ўриниш ларнинг барига ҳай- рон қоласан, ақ ли н г етмайди. Х ў ш , буларнинг бари сенингча гўё бир тасодифми, ё эса яратган кимса буюк ақл эгасими? А га р бу ақл билан бўлм аганда, дунё бун<ай ўлчовига ақл бовар килм айдиган д а р а ж а д а бир-бирига боғлиқ қилиб яратилм аган б ў лур эди. Б и н о б а р и н ,буларнинг барчаси ақл билан яра ти л га н д и р ва ў зи га яра- ша мустаҳкам қонун-қоидаси бордир.

Ш у н д а А р а с т у С уқротга :— Ҳ а з р а т и м , бу ай т га н л ар и н ги зн и н г хам м а­

си рост, яъни яратгувчининг бенихоя бую к ақл эгаси эканлиги м аълум бўлди ва шахсан худо- нинг улуғлигига шубҳам қолм ад и ,— деб ж авоб берибди ва яна сўнггидан :— бироқ ш ундай улуғ худой таоло наҳот менинг бандачилигим га шу қ ад ар мухтож б ў л с а ? — деб сўрабд и С уқротдан .

С укрот айтибди :— Э й , А р ас ту ! Сен нотўғри айтяпсан . М уҳ-

т о ж бўлм аганда хам биров сенинг гамингни еса, сен унга қ а р з д о р бўласанми ё йўқми?

— У менинг ғам имни ейдими ё йўқми, мен буни қаёқдан б и л а м а н ? — дебди А р ас ту .

— Х ў п , ундай бўлса, сен хамма м ахлуқларга бир қ ара , кейин ўзингга хам қ ара , худой таоло ҳаммага ҳам бирдек жон ато қилган-у, бироқ уни ҳаммага хам б а р о в а р онг, туш унча билан бирга ато қилм аган , ах и р ? О д а м шу кунини, ўтмиши билан келаж агини хам хис қила олади , кўра ола- ди, учаласи хақида бирдек ф икр қ и ла олади, текш ира олади. Х.айвон эса ўтм иш ини хам, хозир- ги кунини хам яхш и билм айди ва келаж ак да ни­ма бўлиш ини ва нима қўйиш ини ўйлаш га, хис қилиш га қ одир хам эмас. Э н д и хайвонга берган танани қэра-ю , бандасига берган танани қара .

1 2 — 1 1 7 4 177

NATLIB.U

Z

О д а м — икки оёғи устида тик ю риш га, тик ўсиш- га, дунёни кўриш га ва унинг сиру асрорларини ск нчиклаб текш ириш га, хам да ў зга ҳайвонлардан иш чи кучи сиф атида ф ондаланиш га қодир. Х а й - вон эса оёқларига, қ уш бўлса қ ан отлари га ишо- ниб ў зи га ўхш аган бошқа бир хайвон, ё эса пар- р андани қ ўллаб-қув ватлаш га ва ф ойдаланиш га к одир эмас. А г а р одамни ш ундай хайвон си фат к илиб яр а тса , унда у ҳеч нарсага ярам аган бўлур эди, ё эса, ҳайвонларга султои бўларди . А га р , борди-ю , инсон ақлини хайвонга берсачи, бари- б и р у бу к а д а р усталик ва дониш м анд лик билан бир-бирига илм-ҳунар ў р гата р л и к д араж ад аги салоҳият унинг гавдасиг'а м утлақо мос туш маган бўлур эди. М асалан , қайси ҳўкиз ш аҳар қурибди. қ ур о л-яр о ғ иш лаб чиқариб ди ва сипоҳиликнинг у дд аси дан чиқибди экан ш ун чали к? О д а м бола- сига ш ундай гўзал гавд а бериб, у ни аж ой и б ақл ва тенгиз салоҳият эгаси қ и ли б яратиш ининг, ҳам да унинг барча ў зга м ахлуқлар устидан ҳукм- рон қилиш ининг ўзи ҳам — худонинг инсоига бул­га н катта м арҳам ати эм асм и? Ш у н д а й экан, бу гап лар худой таоло бандасини б арча яратган м у ъ ж и за ла р и д а н ортиқ кўриб, олдиндан унинг ғам ини еб, унга кўпроқ ғам хўрлик қилганидан да л о л ат берм айдим и? Х ў ш , энди одам боласи- нинг худой таоло олдида бандачилик қилмоцца қ а р з д о р эканлиги ш ундан ҳам м аълум эм асм и ?— дсбди С уқрот.

И И Г И Р М А С А К К И З И Н Ч И С У З

Э й, м усулмонлар! Б и ров бой бўлса, биров гадой; биров соғ бўлса, биров касал ; биров акл-

178

NATLIB.U

Z

ли бўлса, биров аҳмоқ; бировнинг кўнгли яхши- ликк а мойил бўлса, бировнинг кўнгли ёмонлик- ка мойилдир.

Б иров сиздан : « Х ў ш , нима учун ш у н д а й ?» —■ деб сўраса, си з л а р унга: « Т а қ д и р и а з а л д а олло таолонинг яратган иш и-да»— деб ж авоб берасиз- лар . Х ў ш , ундай бўлса, биз олло таолонинг айби йўқ, одил, деб имон келтирм аганм идик? Э нди, кўриб тури б м и зк и , худой таоло онд урган, меҳ- нат қилм айдиган бан далари га мол-дунё берар экан-да. Х у д о д а н мол-дунё сўраб, кечаси-ю кун- д у зи меҳнат қ и лади ган б ечораларга эса, ақ алли б и р ам ал-тақал қилиб хотин бола-чақасини бо- қиш га етгудек р и зқ ҳам берм ай, уларни гадо қи- ларкан . Б а ъ з и бир ўғри-м уттаҳам ларнинг тани- ни соппа-соғ қилиб , бировга з а р а р с и з меҳнат- каш м ўм инларни ногирон қ илиб қ ўяркан . Б и р ота-онанинг болаларини б ирини эслик, иккинчи- сини тентак қ илиб яра тар к ан . Х у д о й таолонинг ў зи б ан далари га : « Б у зу қ бўлма, ту зу к бул! Т у з у к н и ж аннатга , бузуқн и дўзахга сола- м ан!»— деб айтар экан-у, тагин бандаларининг бирини яхш иликка , иккинчисини ёмонликка мойил қ илиб яр а ти б , яна уларни ў з қ уд рати би­лан бирини яхш иликка , бирини ём онликка ундаб, йўлга солиб тураркан . Х ў ш , мана шу гапларнинг хаммаси меҳрибон-м уш фиқ, рахм -ш аф катли , адо- л атли , ай б си з парвард и горн и н г ш аънига тўғри келарм и ки н ? Х а л қ ҳам, м улк ҳам — хаммаси ху- доники. У нинг қилаётган иш ларига бирон нар- са дея о лам и зм и ? У з м улкини ўзи нима қила- ман деса қ и лаверад и , ихтиёри, дейм из. Б орди-ю энди, у ай б дор эмас десак. бу — олло таолонинг айби кўп-у, бирок; уни айбдор деб а й т а олмай- м из, деганм из эм асм и? Ш у н д а й бўлгандан

179

NATLIB.U

Z

сўнг , бандаси минг ҳаракат қ илгани билан қў- лидан нима келарди дей си з? Ҳ а м м а наосани килдиргувчи олло таолонинг ў зи экан, б ан да­л арининг нимасидан ў п к алай м и з? К им яхш илик, ним ёмонлик қилса ҳам, худонинг буйруғи билан қилиб юрган экан дейм изм и?

О л л о таоло: ҳар бир ақ ли бор кишига — имон келтириш ф арз , ҳар бир имонли кишига эса — тоат-ибодат қилиш ф а рз , деган экан. Ҳ о л - буки, б а ъ зи бир иш лар ақл билан ҳисоблашмай қ илинади . Х ў ш , энди, ага р ш ундай экан. олло таолонинг, ақ л л и кишига имон келтириш ф а рз , деган сўзи қаёкда қ олди? «М ени таниган одам ф ақат ақл билангина тан и й д и »— деган сўзи қа- ёқда қ олд и ? Д и н и м и з д а яш ирин , ёлғон суз йўқ бўлса, у ҳақда одам ф икр ю ритиш д ан маҳрум бўлса, банданинг бандалиги қаёқда қ олд и? А қ л и м и з н и ю рита о лм аганим издан сўнг, диннинг ў зи қаёқда қ олади ? А в в а л о имон- ни м устаҳкамламай туриб , қилган тоат-ибодат- л а р и м и з қаб ул бўларм и к и н ? Й ўқ , яхш илик би­лан ёмонликни худо яратган -у , аммо уни худо қилди раётган и йўқ. К а са л ли к н и яратган ҳам ху­до, лекин сени касал қилган худо эмас, бойлик билан к ам бағалликни яр а тган ҳам худо-ю, бироқ бировни бой, бировни кам бағал қилган худо эмас. Б уни туш униш керак, туш унм асанг бўлмайди!

Й И Г И Р М А Т У Қ Қ И З И Н Ч И С У З

Б и зн и н г қ о зо қл ар н и н г айтиб юрган мацол- лари ичида ишга яроқлиси ҳам, яроқ си зи ҳам бор. Б а ъ з и л а р и яр о қ с и з бўлиш и бу ёқда турсин.

180

NATLIB.U

Z

ҳатто на мусулмончиликка ва на одам гарчилик- ка тўғри келади.

А в в а л о : « Ф а қ и р бўлсанг — орсиз бўл!»— дейиш ади . О р д а н ай р и л и б тирик ю ргандан кўра ўлган аф зал . А г а р бу: ёлланиб ю рганингдажонингни кийнасанг хам, мол топ дегани булса— бу орси зли к эмас. Б алки аксинча, биров- ларн и н г қўлига термулм ай, ҳалол меҳнат қилиб мол топмоқ — бу орли, номусли одамнинг иши.

«Қ аловини топсанг қор ёнар», «Сўровини топсанг одам боласининг берм айдиган нарсаси йўқ»— дейиш ади. Б у энг худо урган аблаҳона сўздир . Б ундай қ илиб қаловини топаман, сўро- вини топаман, деб эсиз ум рингни хор қ илиб ўт- казгунча , мол-дунёни ё ердан , ё эса пешона теридан сўраш керак.

«Н ом и н г чиқмаса, ер ў р та !»— дейиш ади. Е р ўртаб ном чиқариш нинг нимаси қ и з и қ ? Ё ки : « Ю з кун к ари туя бўлгунча, бир кун бувра бўл»— дейишади. Тан 'грига ёзиб , минмай-нет- май, бировга нафи тегмай, бир кун бувра бўлиш- л и кд ан нима ф ойда?

«О л ти н кўрса фа ришта ҳам йўлдан оза д и » — дейишади. С атқ аи фа ришта кетгурлар-эй! Ф а - риш та олтин ни нима қ и лсин? Б у ш унчаки улар- нинг ў зл ар и н и н г шум н и ятлари н и м аъқулла- моқчи бўлиб айтганлари эмасми?

«О та-онадан мол ш ирин, олтинли уйдан жон ш ирин»— дейиш ади. О та -онасидан ҳам молни ш ирин к ўрадиган бу онт ургур аб лахларн ин г к а ­нала ш ирин жон и бор экан ўзи ? А х и р , дунёда энг а з и з ота-онасини молга сотмоқлик — бу энг орсиз , номуссиз одам нинг иши эмасми! О та-она бечора чамаси келгунча меҳнат қилиб , мол-дунё

I I / 4 J8J

NATLIB.U

Z

йиғиб, ўлсам орқам даги б о д а л а римга қолсин, дейди. Ш у н д а й экан, ота-онани сотиш — худога душ м анлик эмасми?

М а н а ш ундай к алтаби н ли к билан айтилган сў злар д ан эҳтиёт бўлмоқ керак!

У Т Т И З И Н Ч И С У З

Б и зд а бир м ақтанчоқлик деган ярам ас нарса бор. А с л и шу нарсанинг нима кераги бор ўзи? Зотз .н , бу — ор-номуссизлик , нодонлик, ўйсиз- хаёлсизлик , ҳамда на ботирлик ва на одам гарчи- ликд ан хабари йўқликнииг алом атидир! Т ағ и н , безрайиб туриб : «Э, бор худоё! К и м д а н ким ор- тиқ экан ш унчалик? Б и ровн и н г насибасини б и ­ров топиб берарм иди ҳеч? К и м н и н г боши ким- нинг эгари қошида ю рибди.. . Б и ров менинг қо- зоним ни қ айнатиб берибдим и, ё мен бировнинг кўлига қ ар а б қ оли б м а н м и ? » — деб керилади. Б а ъ з а н эса дағдаға килиб: «Ҳ ам м а га бир ўлим!.. Вой онасини фалон қилай! Б ун дай ю ргандан к у ­ра ўлганим ортиқ! Ж у д а н ари борса — ҳайдаб ю борар , отиб ю борар! Қ а ер г а борсам ҳам бир ўлим !»— деб кекирдагини чўзадиган- лар кўп-ку.

М а н а , ў зл а р и н г и з кўриб ю р и б с и зл ар : ҳозир ҳеч бўйига қ а р а б тўн бичадиган , айтган гапида қатъ и й турадиган қозоқ борми дунёда? Й ўқ , мен ҳали ўлимга бардош бера оладиган қозоқни хам, ёки, аксинча: мен ўлимга бардош бера олмайман, деб очиқ гапирадиган қ озо қн и ҳам кўрганим йўқ... Борди-ю , а қ л с и з бўлса-да , ш ундай ж уръ- атли қозоқ топилса, у киш ини ҳайратга солган б ў лур эди! А ф суски , йўқ. Б унинг ўрнига шун-

182

NATLIB.U

Z

д а й л ар бор-ки, зў р келганда сичқоннинг инини минг танга қилиб , қочиб кирарга теш ик топмай қолади. Х ў ш , бундай киш иларни нима деб атай- м из? Э й . худо! У з жонига ортиқча хотамлик қ иладиган , мол-дунёни писанд қилм айдиган бе- чораларнинг аҳволига қаранг . «У ялм ас ю зга, тол мае ж аг бе р ад и » — деб шуни ай ти ш ар экан- лар-да .. . Б у н д а й киш и лар ҳам у ятс и з , оосиз ки- ш иларнинг бири-да.

У Т Т И З Б И Р И Н Ч И С У З

К и ш и эш итган нарсасини унутм аслик учун тўртта ш арт бор: ав вало , бунинг учун зеҳнли бўлм оқ керак; иккинчидан , бир нарсани кўрган- да , ё эш итганд а — унга чин ю ракд ан ихлос қў- йиб, фах.м-фаросат билан уқиб олмоқлик лозим ; учинчидан , эш итганларини ичида бир неча м ар ­та такрорлаб , кўнгилга ж о қилм оқ керак ; тўр- тинчидан , кўнгилга бош қа н арсаларни мутлақо к елтирм аслик ва келса ҳам унга з а р р а ч а эътибор берм аслик керак. М аса ла н : бегам лик, бепарво- лик, ўйин-кулги ёки қайғу-ҳасратга берилмаслик ва бош қа нарсага ихлос қўйм аслик керак. А к с ҳолда, бу тў р т нарса ақл билан илмга путур ет- к аза д и ган ом иллардир .

У Т Т И З и к к и Н Ч И С У З

И л м ўрганиш ни талаб қилган киши, аввало уни билиш и керак. Б ун и н г бир неча ш артлари бор. Б у лар н и билм ай тури б ўрган и лган илм юқ- майди.

J83

NATLIB.U

Z

А в в а л о ўрганилаётган илм-ҳунарини охир бир кун келиб бирон кори-ҳолимга яр а б қолар , деб ўрганм асдан, ҳаётда уни турм уш га тадб иқ қи- лиш мақсадида ўрганм оқ керак. Ч у н к и илмни ф ақат билиб қўйиш учунгина ўргансанг ва шу билан қаноат ҳосил қилсанг, бундай илмнинг кимга кераги бор? К и ш и ўзининг билм аган нар- сини билиб ўрггнса — бундан канчалик ҳузур- ҳаловат топиш ини гсти қўяверинг! А г а р сен илм ­га астойдил меҳр қўйиб ўргансанг, сенда, яна кўпроқ билсам экан, деган^муҳаббат пайдо бўла- ди. Ш у н д аг и н а сен кўзинг кўрган ҳар бир нар­сани кўнглингга маҳкам тугиб, уқиб оладиган бўласан.

А г а р борди-ю , кўнглинг бош қа нарсада бў- либ , ўқиб ўрганаётган илмингни шунга сабаб қи- л и б кўрсатсанг, яъни уни ана шу кўнглингдаги нарса учунгина ўрганаётган бўлсанг, унда илмга деган меҳринг гўё ўгай онанинг меҳри каби бў- лади . А г а р д а чин ни ят билан ўрганаётган бўл- санг, унда илмга деган меҳринг худди ў з онанг- иинг м еҳридай илиқ ва самимий бўлади . Сен илмга чиндэ.н ҳам ихлос қўйсанг, у ҳам сенга меҳр қўяди ва сен уни те зр о қ қўлингга кирита- сан. А г а р сен унга чала меҳр қўйсанг, урганган илминг ҳам чала-чулпа бўлади.

И кк и н ч и д ан , илмни ўрган ган д а яхш и ният билан ўрганиш керак. А м м о биров билан баҳс бойлаш моқ, талаш иш м оқ учун ўрганиш керак эмас. Баҳс, аввало , кўнгилдаги ишончни мустаҳ- камлаш учун б ўлса— бу з а р а р эмас, лекин хаддан ошиб кетса — кишини ту за ти ш д ан кўра ҳам кўп- роқ бузуб қўйиши мумкин. Б унинг сабаби: баҳс қи лу в ч и л ар кўпроқ ҳақиқатни ан и қ лаш учун эмас, балки бир-б ирларини енгмоц учун ҳаракат

184

NATLIB.U

Z

қилиш ади. Б ун дай баҳс хусуматни кучайтириб, одам гарчиликни йўқотиш гача олиб боради. Б у н ­д ай ҳолда асосий м ақсад илм ўрганиш бўлмай, одам нинг ю зи н и ёлғон сўзга бурадиган бўлиб қо- лади. Б ун дай м ацсад ф ақат б узуқ киш иларда- гина бўлади. Т ў ғ р и йўлдан кетаётган ю зта одам ­ни ад аш ти рган киши, эгри йўлдан кетаётган бит- та нотавонни тўғри йўлга солган киш идан сатқаи кетсин! Баҳс — бу ҳам аслида илм ўрганиш нинг б ир йўли. Б и р о қ унга ортиқча ҳирс қўйиш яра - майди. Ч у н к и баҳсга ортиқча ҳирс қўйиш дан м ағрурлик, м ақтанчоқлик , хусумат, ёлғончилик, ҳатто арзим аган н арсадан ж ан ж а л чиқариш ва бировга м ушт кўтариш каби ёмон ф а зи л а т л а р туғилади.

Учинчидан , ага р ҳар бир ҳаракатинг туф айли ҳақиқатга эриш а оладиган бўлсанг, ўлсанг ҳам бу йўлдан қайтм а, маҳкам тур! А х и р , ў зинг шуб- ҳа қилган нарсага ў з г а л а р қан д ай қ илиб ишонч билд и рси н ? У зин г ҳурм ат қилм аган нарсани ў зг а л а р нега ҳурм ат қилсин?

Т ў р ти н ч и д а н , илмни кўпроқ ўрганиш учун одамда яна икки нарса бўлиш и лозим : бири — м улоҳаза ю ритиш , иккинчиси эса — муҳофаза қ илиш лик дир . Б у икки хусусиятни борган сари кучайтира бориш керак. Б у нарса кучаймай тури б илм ўрганиш қийин.

Б еш инчидан , шу насиҳатларнинг ўн тўққизин- чи сўзида ёзилган ақл касали деган тўрт нарса бор, ш ундан эҳтиёт бўлиш керак. Ш у л а р н и н г орасида беғамлик, бепарволик, деган нарса бор, зи н ҳор-зинҳор шу н арсад ан эҳтиёт бўл! Ч унки , бу, биринчидан — худонинг, иккинчидан — халқ- нинг, учинчидан — давлатнинг, тўртинчидан — ибратнинг , беш инчидан — ақлнинг , ор-номус-

185

NATLIB.U

Z

нинг душ м анидир; ор-номус бўлган ерда булар бўлмайди.

О л ти н ч и д ан , сенда илмни, ақлни бир меёрда сақлайдиган феъл-атвор , хулқ деган нарса бор. Сен шу нарсани эҳтиёт сақла! К у р г а н нарсангга қ изиқаверсанг : ё бировнинг ўринли , ё бировнинг ўринсиз гапига ишониб кетсанг, ёки тугри кел- ган н ар сал ар га кўнгил қ ў я в е р с а н г — феъл-ат- ворингнинг бу зу ли б кетиши хеч ran эмас. Ф е ъ л - атворинг б узулганидан кейин эса ўқиб илм ўр- ганганингдан ҳеч фойда йўқ. К ў к р а ги н гд а унга ўрин бўлм агандан кейин, уни қ аерд а сақлайсан? А кси н ча , киройи илминг бўлганд ан кейин, уни эҳтиёт қ иладиган фаҳм-фаросатинг, ақли-ҳу- шинг, ор-номусингни қ ў лд ан берм айдиган феъ- ли -атворинг ва ғайратинг бўлса — нур устига аъ ло нур! Л е к и н бу эҳтиёткорлигинг , ш убҳасиз, ақл учун, ор-номус учун қилинган бўлсин!

У Т Т И З У Ч И Н Ч И С У З

А г а р д а сенга мол-дунё керак бўлса — ҳунар ўрган. М ол-дунё қўлнинг кири, ювса кетади. А м м о ҳунар эса — адо бўлм ас бойликдир . К им - ки ёлғон гапирмаса ва қ ўлида ҳалол ҳунари бўл- са — қ о зо қ л а р н и н г ичидаги энг авлиёси шу! Б ироқ худой таоло қ о зо қ л а р н и н г қўлига оз-моз ҳунар берса — у л ар б осар-турар ж ойларини билмай қолиш ади.

А в в а л о , м алакам ни ош ирай, иш ларим ни ях- ш илай, и злай , кўрай, ҳунар ўрганай, демайди. Қ ў л и д аги билган озд ан-овлоқ ҳунари билан м ақтаниб: « Ш у ҳам б ў л ади -да»— деб қозоқлар - да м авж уд та лаб си зли к ка ю з буриб кетади.

/56

NATLIB.U

Z

И ккинчид ан , эринм ай меҳнат қилм оқ керак. Ҳ о л б у к и , бизнинг қ о зо қ л а р бир-иккита мол топ- са шу билан худди мол-дунёга ботиб, ғарқ бўлиб кетган кишидек, хотирж ам ли кк а берилиб, ялқов бўлиб қолади.

У чинчидан , биров-бировига: «Сен касбдош- лар и н г ичида якка-ю ягонасисан» ё эса: «А ка , с и здан нима кетади, мана бу нарсам ни қилиб б е р са н ги з -ч и ?» — деса, у: «М енга хам одам лар я ли н ад и ган бўлиб қ олибди-ку»— деб гурурла- ниб кетади ва шу билан бирга , ҳам ўзини , ҳам унга м урож аат қилган одамни алд аб , эси з -эси з вацтининг қан д ай ўтганини ҳам билмай қолади.

Т ў р ти н ч и д а н , дўстингман деган одам ларга хотамтой бўлиб кетади. Б а ъ з и бир қув-шум о д ам лар : «дўст бўлам из» деб а р зи м а га н нарсани бериб, алдаб : «К ейинчалик сени ундай киламан, бун д ай қилам ан , менинг сендан ўзга а з и з дўс- тим йўқ»— деса, л ақ қа туш иб, мен ҳам керакли одам ларнинг би ри бўлиб қолибман-ку, деб ўй- лайди . К ейин , ким «тўрга чиқ» деса — шунга алд аниб , ана шу одам га цил деганини қилиб, керагини топиб берам ан, етмаганини етказам ан , хуш омад, дўстлик қилам ан , деб ю риб, бутун к им м атли вақтидан , бисотидан айрилади . О в- қат, усти-бош топиш эсид ан чиқиб кетади. Бо- риб-бориб , охир бир кун, кун кечирмоқ қийин- лаш гач , бировдан қ а р з к ў тар а д и ва уни қилиб бе­рам ан , буни қилиб берам ан, деб ўлиб-тирилиб ҳ ар ак ат қилади-ю , б а р и б и р бирон нарсанинг бош ини қовуш тиролм айди . К ей и н ч ал и к бориб, топгаи-тутгани еган-ичганига етмай, иши дов- ж а н ж а л га айланиб , сарсон-саргардонликка ту- шади. Н и ҳоят , одам гарчилик дан чиқиб, хор-зор бўлади. Х ў ш , бунисига нима дейсиз? А х и р ко-

187

NATLIB.U

Z

зоқ ларн и н г ўзи алдам чи бўла туриб , яна биров- ларга алд ангани нимаси?

У Т Т И З Т У Р Т И Н Ч И С У З

Улимнинг ҳақ эканлигини , унинг қ ариликни кутиб ю рмай истаган маҳалда келиш ини, ўлган одам қайта дунёга келмаслигиии ҳамма билади. Қ о з о қ л а р , ш убҳасиз, бунга иш ониш ади. бироқ ў з ақли билан мулоҳаза қ илиб кўриб эмас, б а л ­ки аксинча, шунчаки ишониш керак бўлганлиги учунгина ишонишади. Я н а : олло таолонинг бор- лигига , унинг охиратда сўроқ қилиш ига, ёмон- л арн и ёзғириб , яхш иларни ёр лақаш и га ва бу м ў ъ ж и за л а р бандасининг нули д ан келмаслигига ҳамда олло таолонинг меҳри туш са, истаганча раҳм -ш аф қат қила олиш ига ва ага р ғазаби қ ўз- гаса, беҳисоб қ ийноқларга сола олиш ига — ҳам- маси-ҳаммасига иш онам из, дейиш ади . Й ук, мен уларнинг иш ондик деганларига сира ҳам ишон- майман. А г а р иш онсалар ҳам, б а р и б и р бу нар- саларнм нг ҳақиқатлигига к ў зл ар и етиб эмас, ҳа- ли б и з ю қ ори да айтганим издек , ишониш керак бўлганлиги учунгина иш ониш ади. А г а р ишон- ганликлари рост бўлса, унда нима учун ваҳима- га туш иб , таш виш чекиш ади? Н е г а мудом ях­ш илик қилиб , гуноҳга ботмай, ў зл ар и н и ў зл ар и эҳтиёт қили ш м ай д и ? А г а р у л ар худонинг бор- лигига ва унинг меҳр-ш афқати билан бирга ға за б и ҳам м авж удлигига ш ундоқ ҳам ишона- диган бўлса, унда б и з уларни яна ни- мага и ш онтириш им из керак? Е ки қандай қилиб уларни т у за т а о л ам и з? Қ ай си йўл билан уларни мўмин-мусулмон, имони саломат дей­м из?

188

NATLIB.U

Z

А г а р кимда-ким икки дунсда хор бўлмай деса, мана бу гап ларн и беш барм огидай билиб олиши керак : ҳеч қачон бир одамнинг кўнглига айни вақтда икки қувонч, икки севги-иштиёқ, шунинг- дек, икки қ ўрқинч , икки қайғу-ҳасрат бир йўла сигмайди. Б и р маҳалда икки нарсанинг қунгил- га сигиши қийин ҳам, тўғрироғи — мутлақо мумкин эмас. Борди-ю , бирор одамнинг кунгли- даги дунёга бўлган қайғуси билан қувончи, охи- ратга бўлган қайгуси билан қувончидан ортиқ бўлса, у ҳолда, бу одам мусулмон эмас. М ан а энди ў зи н ги з ўйлаб кўринг, бизнинг қ о зо қ л а р қан д ай мусулмон қавмига к и р ар экан! М асалан , дейилик, мабодо бир одам нинг олдидан иккита нарса чиқиб қолса-ю, улард ан бири охират учун, нккинчиси шу бугуним из, яъни бу дунё учун ке­рак бўлса, бунинг устига, бирини олган киши икинчисини олиш га ҳақли бўлмаса, куриниб туриб дики — бундай ҳолда би зн и н г қо зо қ л а р охиратга кераклисини эмас, балки алб атта ик ­кинчисини олган бўлур эди. Ч унки улар: охи­ратга кераклисини яна бир кези келганда олар- ман, бу гал мени раҳм -ш аф қатли худонинг ўзи кечирсин, деб ўйлайди. Х ў ш , энди , бир кун ке­либ, у бу дунёдан ўтса, унинг: ў з охиратимни мол-дунёга сотганим йўқ, деганига ким ишо- нади?

Ж а м и к и инсон ф ар зан д и бир-бирига дўст- дир. Ч унки , дунёда ҳаёт экансан , қавн-қарин- дош лиггнг , ўсиб-униш инг, тўқ ва ф аровонли- гинг, оч-яланғочлигинг, қайгу-ҳасратинг, исти- қомат қилиш инг, борди-келдинг , дунёга кели- шинг, тана бичим инг, ўлишинг, қора ерга киришинг, чириш инг, м аҳш ар куни сўрок бери- шинг — ҳаммаси-ҳаммаси би рд ай : икки дунёда

189

NATLIB.U

Z

хам бирдай ўйнаб-куласан , би рд ай қайғу-ҳасрат чекасан, роҳати, азоби , уқубати , хавф-хатарини бирга тортасан . Бас, шундай экан, беш кунлик ум ринг борми-йўқми — бир-бирингга ғанимат- сан, қўноқсан ва бу дунёга омонат меҳмонсан! Н ега энди ш ундоқ бўла тури б бир-биринг билан ар зи м аган н арсалар учун ғи ж и ллаш асан ? Б и ­ровнинг боғ-роғига, мол-дунёсига кўз олайтира- сан? Н ас и б а н гн и худодан тилам ай , банданинг улиш идан олиб бер деганинг, ў зинг меҳнат қил- май, бировнинг насибасидан умид тутиб ўтир- ганинг лойиқм и ўзингга? Х у д о биров учун бировга ж а б р қ иладим и? И к к и оғиз сўзни эп- л аш ти ри б гапира олмайдиган нодон, ақлсиз , илм сиз бўла туриб, ҳаргиз: « Х у д о урсинагар, меники тўгри!»— деб талаш авериш дан ни­ма ф ойда? Ш у хам одам гарчиликм и энди!

У Т Т И З Б Е Ш И Н Ч И С У З

О л л о таоло м аҳш ар куни ҳ ож и лар , м уллалар , сўф илар , хотам тойлар ва ш аҳид ў лган ларн и қа- т о р ту р ғи зи б қўйиб сўроқ қиларм иш . Б у дунёда и ззат -ҳурм атда бўлиш учунгина ҳожи, мулла, сўфи, хотам бўлганларни ва шу мақсадда шаҳид ў лган ларн и бир томонга, охиратда олло та о л о ­нинг м арҳам атига сазо во р бўлиш учунгина яша- ган ларн и бир томонга ту р ги зи б қўярмиш . М ол- дунё, бойлик орттириш учун яш аганларга : « С и з л а р у дунёда ҳожи ака, м улла ака. сўфи ака, м и рза ака, ботир ака аталиш у чун ги н а .ш у йўлни тан лад ин ги з . Э нд и бу дунёда у н арсалар йўқ. С и з л а р н и н г у дунёларинг , сурган даври- давронларинг , шу билан бирга , м ансабларинг хам тамом бглди . Э нд и бу ерда иззат -ҳурм ат

190

NATLIB.U

Z

эмас, сўроқ берасизлар! М ен си зларга мол- дунё бердим, а з и з ум р бердим, нима учун энди си з ана шу м ол-дунёларингизни , а з и з умр- л ар и н ги зн и дин йўли ва охират бу ёқда колиб, б а н д а л ар н и алд ам оқ учун сарф қ и л д и н г и з? » — деб айтарм иш . С ўнгра , халол ниятли , бир худо­д ан бош қа нарсани ўйлам аган бандаларига: « С и з л а р ф анат менинг меҳру ш аф қатимга сазо ­вор бўлиш учунгина а з и з ум рлари н ги зн и ва м ол-д унёларингизни сарф қилдингиз . М ен сиз- л ар д ан розим ан. С и з л а р учун м арҳам атимни да­рит тутиб, та й ёрлаб қўйган жойим бор — мар- ҳам ат қ и лғай си злар . Б ун дан таш қари , бу ер д а— м аҳш ар ичида, гарч ан д ў зл а р и яхш илик қилма- ган бўлса хам, у дунёда си зла р н и н г қилган оли- и:аноб и ш л ар и н ги зга хайрихоҳлик билдирган киш иларни у чратсан ги з , марҳам ат, уларни ҳам ў зл а р и н ги з билан бирга олиб кири н глар ва м еҳри-ш афқат қ и ли н гл ар !» — дермиш.

У Т Т И З О Л Т И Н Ч И С У З

П а й ғам б а р и м и з саллал-лоҳу алайхи ва сал- л ам ў зл ар и н и н г ҳадис ш ариф ид а: «М ин ла ҳа- ёун вала имонун лахв«— деган экан. Бунинг м аъниси: кимда уят, ор-номус, ҳаё йўқ бўлса, унда имон ҳам йўқ, дем акдир . Б ундан таш қари , би зн и н г ц о зо қ л ар д а : « Ҳ а ё кимда бўлса — имон ҳам ш унда»— деган мақол ҳам бор. Б у \а д и с ш ариф даги : « А л ҳ аёйи м инал имон»га тўғри ке­лади. Бас, ш ундан м аълум бўлдики: у я т деган нарсанинг ў зи им оннинг бир бўлаги экан. У н ­дай бўлса, у я т деганим из нима ў зи ? Б уни бил- моқ керак?

191

NATLIB.U

Z

Б ир у я т борки: б а ъ зи одам лар худди ёш бо- лага ўхшаб нодонлик цилиб, оддий гапларни айтиш га ҳам уялиб , тортиниб туриш ади . Ваҳо- ланки, унинг айтолмай турган гапида на шари- атга , на ақлга ва на виж донга зи д ran бор. Б ундай қ илиб ҳеч уяти йўқ нарсадан уялиш — нодонликдир.

Чин маънодаги у я т эса — ё ш ариатга . ё ақл- га тескари иш қилинса ва шу билан киши обрў- сига дог туш адиган бўлса, буни у я т деса бўлади. Б ундай уят икки турли бўлади . Б и ри шуки: одам узи уят бўларли к иш қилм айди-ю . б и р о в ­нинг қилган уятли ишидан уялад и . Б ун и н г са­баби, ана шу уятли иш қилган одамга нисбатан ач инганликд ан бўлади_ Б ун дай пайтда: «Ёпи- рай, мана бу ш ўрликка нима бўлди , энди бу ёги нима б ў л а р к и н ? » — деган каби б и р аччиқ туйғу ҳалқумингга келиб ти қ и л ад и ва унинг учун се­ни қи зар ти р а д и . И ккинчиси шуки: қилганиш инг хам ш ариатга , ҳам ақлга, ҳам обрў-эъти- борга зи д бўлади ; сен бундай иш ни билм асдан, ё гаф лат босиб, ё эса нафс балосида қ илиб қўя- сан. М ана буни чин м аънодаги у я т деса бўлади. Б а ъ з а н бундай қилм иш ингни бош қа киш и пай- камаса ҳам, ў з ақ ли н г билан топиб, ич-ичингдан ачиниб, ў зингни-ўзинг койийсан. У ялганингдан ер ёрилм айдики , ерга кириб кетсанг; киш илар- нинг ю зига тўғри қараёлм айсан . а зоб чекасан. Б унинг н атиж асид а б а ъ за н у ятли киш и лар уй- қудан , иш таҳадан қолади, ҳатто чидаёлмай ўзи- ни-ўзи ўлди ради ган лари ҳам бўлади. У я т — ки- ш ининг ор-номуси, ў з ярам ас ф ази л атл а р и га қарш и ички исёнидир. Б ун дай пайтда тилингга т у зу к р о қ бир сўз , бош ингга т у зу к р о қ бир ф икр келмайди. Ҳ а т т о кўзингнинг ёши билан бур-

192

NATLIB.U

Z

нингдан оққан сувни ҳам артолм ай қоласан. К ў- зингга ҳеч нарса кўринмайди . Ш у н ч а л и к к а бо­риб уялган , ў з айбига ўзи иқрор бўлган одамни, ўлганнинг устига чиқиб тепган, дегандек, таъна қилиш — ярам ас одат ва бундай ишни одамгар- чилиги йўқ киш и лар қилади.

Ш у кунларда менинг кўриб-билиб, муомила қ илиб юрган киш иларим уялм оқ тугул , ҳатто қи зари ш н и ҳам билм айди . « Ҳ а , хўп, б и з ай б дор дедик-ку, бўлди-да энди»— дейди ё эса: «Х ўп , хўп, бунга мен у ятли бўла қолай, узинг-чи, ўзинг! У зинг ҳам бир вакт шундай қилмаганми- д и н г ? » — дейиш ади. Ё бўлм аса: «Ф а л о н ч и хам бир тирикчилигини қилиб ю рибди-ку , ахир; ф а­лон қилди , тугун қилди , ҳолбуки уникининг олдида меники халво-ку!. .»— деб ҳатто даъво ҳам қилиш ади . Х ў ш , буни уялган киши дея олам и зм и ? Борди-ю , уяти бор десак, ҳадис ни ­ма дейди бунга, яхш илард ан кол га н сў з л а р ни­ма дейди?

К а ни айтингчи : имони борми, йўқми бундай о д а м л а р н и н г ? !.

У Т Т И З Е Т Т И Н Ч И С У З

1. И нсоннииг инсоилиги уни ишни қандай бош лаганидан билинади , лекин қандай тугатга- нидан эмас.

2. К ўн гли н гдаги кўркам ой оғзингдан чиқ- қач хираланди .

3. Сен агар ф ақат ўзини ўйлайдиган нодон- га ҳикм атли сўз айтсанг, у сени ё хурсанд қила- ди ё эса ҳафа.

4. К и ш и га билимига қ ар а б яхш илик қил,

13 U 7 4 193

NATLIB.U

Z

ёмонга қилган яхш илигииг бошингга бало бўлиб тушади.

5. О та н г боласи бўлма, одам боласи бўл! О дам боласи — элнинг лоласи.

6. Я хш и одам куп сўрайди, аммо о з беосанг ҳам рози бўлади. Ёмон одам о з сўрайди, аммо кўп берсанг ҳам рози бўлмайди.

7. Ё л ғ и з бошинг учун меҳнат қилсанг, ў з корни учун ўтлаган ҳайвоннинг бири буласан. И нсоний бурчинг учун меҳнат қилсанг эса, олло таолонинг суйган бандаси бўласан.

8. С уқ ротга оғу берган , И оан н а А р к н и оловга таш лаган , И сони дорга осиб, пайғамба- ри м и з саллал-лоҳу алайх ва саллам ни туянинг ўлимтигига кўмган ким? Х а л қ ! Ш у н д а й бўл- гач, халқда ақл йўқ. Й ўлини топ-да , халкка раҳ- намолик қил.

9. И нсон боласини за м е н а парвариш қила- ди. К и м да ким ёмон бўлса, айб зам онд ош ларида .

10. А г а р д а вл а т менинг қ ўлим да бўлганда, инсон ф а рзан д и н и ту за ти б бўлм айди , деган сдамиин"' тилини ш артта кесиб таш лардим .. .

11. Д у н ё д а танҳо яш аган дан — ўлган яхши. Ё л ғ и з одамни қайғу-ҳасрат босади. Д у н ёд а ни- маики бор: у яхш иликм и, ёмонликми, хурсанд- чиликми, қайғу-ҳасратм и — хаммаси халқда бў- лади. А вва л ги с и га ким чидай олад и? К ейинги- сисиз ким яш ай олади?

12. Д ун ёд а ким ёмонлик кўрм аган дейсиз? У м и дси зли к — бу ғай ратси зли к ди р . Д ун ёд а хеч муқим нарса йўқ, ш унингдек, ёмонлик ҳам м у­дом бўлм айди . А х и р , қ о р и қалин қаҳратон қиш кетидан, кўк м айсали, тиниқ сувли ёз келмас- му?

13. Б ад ж аҳ л одам камгап келса, заҳари ичи-

194

NATLIB.U

Z

да бўлгани. Борди-ю , ҳеч кимга ran бермай, лў- лилик қ илиб шовцин солса — бу одам ё қўрқоқ, ё эса мақтончоқ келади.

14. Қ ув он ч ва м ағрурлик — мастликдир. Ф а - кат мингдан бир кишигина бу нарсадан ўзини эҳтиёт тутиб ю ра олади.

15. И ш нинг омади — ў з вақти.16. Б ую к м ансаб — гўё бир буюк гоя. Унга

эри н м ай ў р м алаб ю риб илон хам чиқади, учиб- қўниб ю риб қирон ҳам чиқади.

17. Д у н ё бир каттакон кўл. З а м о н а эса эсиб турган бир ел. О л д и н д аги тўлқин — оғалар бўл- са, кетиндаги тўлкин — инилардир. Н а в б а т би­лан ўлиш ар , ав валги дай бўлиш ар.

18. Т у я дек бўй бергандан , тугм адек ақл берган ортиқ. С о^олини сотган кари дан, меҳ- н а тин и сотган ёш ортиқ.

19. М ў л то н и мулла эл талар.20. Ёмон дўст — у бир к ўланкадир : қуёшли

кунда қочсанг ҳам қутулолмайсан , булутли кунда эса изласан г ҳам тополмайсан.

21. Д ў ст и йўқ билан сирлаш , дўсти куп б и ­лан сийлаш. Я хш ига яқин бўл, ёмондан — йироц.

22. Ғ а й р а т с и з ж аҳл — тул, қайғусиз ошиқ — тул, ш оги рдси з олим — тул.

23. Бахтиёр бўлгунингча бахтингни элинг ҳам тилайди , ў зинг ҳам тилайсан. Бахтиёр бўл- ганингдан сўнг эса — ф ақат ўзинггина тилайсан.

У Т Т И З С А К К И З И Н Ч И С У З 1

. . .Б аъзи бир одам лар ф а қа т усти-бош ига зеб бериб, олиф та бўлиб ю риш ни ўзич а бир давлат

1 Б у сўз жуда қисқартириб тажрима қилинди.

195

NATLIB.U

Z

деб ҳисоблайди. Б у ф ақат ў зи н и кўрсатиш , ўзи- ни ўзи бозорга солиш, б а ъ зи бир ақли кўзига битган аҳм оқларнинг ҳавасини қ ў зға ти б : «Қани энди б и з л а р ҳам шундай бўлсак» ё эса: « Х у д о б и зла р га ҳам ш ундай бўлиш ни насиб этм ад и » — деб кую нтириш дан бошқа нарса эмас. Х ў ш , бун­дан нима чиқди? Б и р о р фойда чиқадим и? Йўқ, албатта! А х и р , ҳосият киш ининг сиртида эмас, ичида бўлади. К ечаси-ю к ун дузи ўзини ойнага солганларнинг ақли расо бўлади дейсизм и? А қ л — ём онликдан эмас, яхш иликд ан чиқади ва э згу н и ятл а р йўлида камол топади.

. . .Ҳ аётда инсоннинг м уқаддас бурч аларидан бири — дўст-ёр орттирм оқ ликд ир . Д ў с т — ўзга- л ар га яхш и м уиосабатда бўлсанг ва қўлиигдан келганча яхш илик қилсанг, меҳри-оқибат кўр- сатсанг ортади ва кўпаяд и , сен кимга дўстлик қилсанг, у ҳам сенга дўстлик килади: сенга нис­батан ишончи, меҳри-муҳаббати ошади. А г а р , дўстим кўп бўлсин десанг, ҳеч кимга душ м анлик қилма, ҳамда ў згал а р ичида ўзингга оро берма, м ақтанма ва ўэингни бировдан ортиқ санама!

У зингни бировдан ортиқ қўйиш нинг уч хили бўлади:

Б и ринчиси : бирор ёмон иш устида шоҳид бў- либ турган бўлсанг, унинг сени б у зад и га н оқи- батл ар и д ан ўзингни тия ол. Б у сенга яхши фа- зи л ат ўрнини ўтайди.

И ккинчиси : ўзингни ў зг ал а р д а н ортиқ кўр- сатиш га уриниш инг — бу сенинг одам гарчили- гингнинг йўқлигини кўрсатади.

Учинчиси: бировга қ асдлик қилсанг, хўрла- санг, масхара қилсан г ва кам ситсанг — бу ф а­зи л а т л а р ф ақат сенга душ м ан ортқизад и .

М ен бош қалардан ортиқм ан дейиш — сени

196

NATLIB.U

Z

м ақтанчоқликка олиб боради. Х а р қандай мақ- танчоқликнинг тагида: «М ен фалончидан ўтиб кетсам э к а н !»— деган каби ичи қоралик, кўра олмаслик одатлари ётади. Ҳ а м м а г а м аълумки, ҳар қан д ай кўра олмасликнинг оқибати ж анж ал- га олиб келади. Б у уч хил одатдан ҳоли бўлган киш ининг кўнгли тинч бўлади. Ҳ а р бир кўнгли ти н ч кишининг эса — яхши нияти, э з гу ҳис- туйғуси бўлади.

О д а м зо д н и хор қ иладиган учта наоса бор. Ш у н д а н эҳтиёт бўлм оқ керак! Б иринчиси — но­донлик, иккинчиси — эринчоқлик ва учинчи­си — золим ликдир .

Н о д о н л и к — б и лим сизлик ва дунёдан хаб а­ри йўқликдир . Б и ли м си зли к эса — вахшийлик- дир. Э р и н ч о қ л и к — дунёдаги м авж уд хамма н а р ­санинг душ м анидир. Т а н б а л л и к , гайратсизлик , уятс и зл и к , ж у р ъ а т с и зл и к , к ам багаллик каби нарсаларн и н г хаммаси ш ундан келиб чиқади. З о л и м л и к — бу инсонликнинг душ м анидир. О д а м золим бўлдим и — у одам гарчиликдан ай ­рилади , инсонлик циёфасини йўқотади ва йирт- қич ҳайвондан ф арқи қолмайди.

У Т Т И З Т У Қ Қ И З И Н Ч И С У З

Т ў ғ р и , қ ад им ги ота-боболарим изнинг илми- хунари, тили , сипоҳилиги ва о зодалиги ҳозирги б и зла р н и ки га қ араган да анча тубан бўлган. Б и ­рок шунга қарам ай , уларнинг б и зларн и ки д ан ортиқ иккита о д атл ар и бор экан. А м м о биз ота- боб оларим издан мерос қолган бир қатор ёмон о д а тлардан аста-секин қутулиб келаётганим из билан бирга , афсуски, ҳатто ана шу иккита ор-

1У7

NATLIB.U

Z

ти қ одатни ҳам м утлақо йўқотиб қўйдик . Ҳ о л - буки , ага р биз , гарчанд ўрм алаб булса ҳам ўсиб бораётганим из ҳозирги бир кезда ота-бобо- л а р и м и зд а н мерос қолган ана шу иккита яхшн одатни йўқотмай турганим изд а , балки , би зла р ҳам бошқа х алқ лар каби эл қаторига кирган бў- л арм и ди к ? Б и р о қ б и з мана шу иккита одатни йўқотиб қ ўйганим из учун қилаётган иш лаоим из, касби-корим из инсон боласиникига эмас, гўё ш айтонларнинг ишига ўхш айди. Н а з а р и м д а : одам гарчи ли ги м и зн и н г кундан-кунга йўқолиб бораётганлигининг асосий сабаби шу бўлиб кў- ринади. Х ў ш , бу икки одат нимадан иборат?

Б и ри н чи д ан : аввало , у за м о н л ар д а эл боши, тўп боши деб аталувчи киш и лар бўлар экан. К ўчиш -кўниш , д о в -ж ан ж ал м асалаларини ш улар ҳал қилиб , ш улар бош қ арар экан. У зга одам лар хеч нарса билан иш лари бўлм ай , тинч , уз тирик- чиликлари билан овора б ў л а р эканлар . Ш у би­л ан бирга, эл боши, тўп бош илар нима иш қил- са, нима қўйса, нима деса ҳам халқ ўш аларнинг ай тга н л ар и га рози б ў л а р ва уларнинг канчалик тўғри , нотўгри иш қи лаётган ли клари н и ипидан- игнасигача суриш тириб, кетидан қувиб юрмас эканлар . Б ал ки аксинча: «Б ош -бош ингга бий бўлсанг, ҳеч қаерга сиғмайсан, бош лиқларинг бор бўлса, ёнар ўтга куймайсан...»— деб уларни кузатиш , тергаш бу ёқда турсин , ҳатто етмага­нини етказиш , нуқсони булса ту за ти ш , ёмонлиги бўлса беркитиш , яхш илигини ош ириш учун ти- риш аркаилар . У л а р ў з бош лиқларини гўё бир кучли авлиё деб ҳис қ и ли ш аркан лар -у , сўнгра у л ар ҳам ш ундай бўлиш га ҳ ар ак ат қ и лао эк ан ­лар. Т ў ғр и -д а , ҳаммаси ў з одами, ў з бағри-ж и- гари ва ҳамма мол-дунё ў з мол-дунёси бўлгандан

198

NATLIB.U

Z

кейин, хар кандай рахб ар ҳам ў з халқининг ға- мини емай, кимнинг ғамини ейди дейсиз?

И кк и н чи д ан : ота-боболарим из б и зла р га нис­батан номусли эканлар . Б орди-ю уларни и зза т - ҳурм ат килиб бирор ерга, ёки ишга чақириш са, ў р талари д аги а р а з , гина-кудуратларга қарамай борар ва ж онини фидо қ и лар эканлар . У лар : «О ға-инининг озори бўлса ҳам, безари бўлмас», «О лтовлон ола бўлса, о гзидагин олдирар , тўр - товлон тугал бўлса, кўкдагини ундирар» , «Р1ўл қувлаган хази н ага йўлиқар , ra n қувлаган — ба- лога»— дейиш иб, шу маром да иш тутиш ар эканлар .

Қ аи и энди , б и зд а мана шу о д атлар б орм и? А л б а т т а йўқ ? Ч у н к и бу о д атлар ор-номусли. бир сў зли ода м ла р д а ги н а м ав ж у д бўлади. Б и з б уларнинг ҳам м асидан а ж р ал д и к , эндигилар- нинг дўстлиги — дўстлик эмас, алд ам чилик дан , душ м анлиги эса — кўигил колиш дан эмас, б а л ­ки бир-бирини кўра олм асликдан иборатдир .

Қ И Р Қ И Н Ч И С У З

С и з л а р д а н бир нарсани сўрмоқчи эдим:Н и м а учун бизнинг қ о зо қ л а р д а ўлганининг

ёмони, тиригининг эса ў зган и ём онлаш дан омо- ни йўқ?

Н и м а учун куч-қуввати қ айтган чоллар ёш- л ар билан муроса қ и ла олади-ю, аммо ў зл а р и , гарчанд кўпгина те н гқурлари д ан айри лган бўл- салар-да , б и р -б и рлари билан муроса қилиш а ол- майди?

Н и м а учун ўзга ю ртли к у зоқ бировни кўр- сак «ёруглик» деб атроф и да парвона бўламиз-у ,

199

NATLIB.U

Z

у зи м и зн и н г эл и м и зд аги ундан хам обрули ки- ш иларнинг цадрига етолм айм из?

Н и м а учун бир сайёҳ ёки йўловчи ўзга юрт- га борса, ў з элини ўлардай м ақтайди-ю , қайтиб келгач, ўша бориб келган элини, ю риб келган ерини, ёлгонни рост қилиб, ў з ю ртига ҳаддан зиёд қ илиб м ақтайд и? Н ега ?

Қ ай си қ озоқни олиб қараманг, боласи ёш кезида атроф и да парвона бўлнш ади-ю , улгай- гандан сўнг совуқ кўриш ади? Н ега?

Н и м а учун б а ъ зи одам лар туққан-туғиш - ганлари , яқин ош на-оғайниларининг тўйида, азасида , ум ума н шунга ўхш аган з а р у р лози- м ан д алари д а қорасини кўрсатм айди-ю , биров- ларн и н г моли-холини талаб , қ ароқ чи ли к килиб, ҳайдаб келайлик, ў ғирлик қ илайлик деса, жон- жон деб бош қўш ади , оёқ-қўли ерга тегм ай етиб келади? Н ега?

Н и м а учун пойгага от қўш ганингда отингга ёрдам берм аган огайнинг, олган пойгангдан бер- мадинг, деб ў п к ал ай д и ? Н ега?

Қ а д и м ги за м о н л ар д а одам лар : фалон вақтда бечора отим пойгада ҳориб келаётганда фалончи ёрдам қилган эди, деб оғайнисининг ўш а яхш и ­лигини ўла-ўлгунча айтиб ю р и ш ар эди. Н и м а учун энди ҳ ози р бу йилги қилган яхш илигинг келгуси йилда унутилиб кетади-а? Н ега?

Н и м а учун бой ўғли кам бағал бўлиб қолса, меҳнат ^и ли ш га уялади-ю , ўғирлик қилиш га уялм ай д и ? Н е г а ?i Н и м а учун иккита яхши бир элда дўст бў-

либ, тинч-тотув яш ай олмайди-ю , қай-қаёқдаги қасам урганлар бир-бири билан бош қўшишиб, тинч-тотув яш аш ади ? Н ега?

Н и м а учун бировга дўстим деб от мин-

2 0 0

NATLIB.U

Z

дирсанг-у , бошка бир душ м анинг келиб унга той миндирса , дарҳол ўртага совуқчилик ту- ш ади — муносабат б у з у л а д и ? Н ега?

Н и м а учун б а ъ зан ҳар кун айтганимгни қи- л адиган дустингдан бир кун айтганингни қил- ган душ м анинг меҳрибон бўлиб қ олади? Н ега?

Н и м а учун б а ъ зи би ров лар , дўстим ўссин- унсин демайди, балки аксинча, бирон м артаба- га эга бўлса, унга аш а д д и й душ ман булиб у с ­л ад и ? Н ега ?

Н и м а учун б а ъ зи б и р о в л ар изласа хам ақл ўргатадиган киш нни ҳеч каердан топа олмагани ҳолда, ў з ф еъли-атворини ипидан-игнасигача биладиган о дам лардан қочиб ю рад и ? Н е г а ?

Н и м а учун одам лар б ировникига меҳмон бу­либ борса — минг қўйли бой бўлиб боради-ю, ў з уйига меҳмон келса — бор молини ҳам яй- ловга ҳайдаб ю б орад и ? Н е г а ?

Н и м а учун ти н ч л и к и зл а б топа олмай юрган ю рт, тинч яш ай бош лаган и дан сўнг, да р р о в ун- дан зе р и к а бош лай ди ? Н е г а ?

Н и м а учун элга пиш иқ одам бойлик қ илади? Н и м а учун ҳаётда пиш иқ одам ларнинг кўпчилиги кам бағал бўли ш ади ? Н е г а ?

Н и м а учун тўкрл хотин м ағрур бўлади? Н и ­ма учун касал киши м ард бўл а д и ? Н и м а учун кам багал киши акс , та ка б б у р б.ўлади? Н е г а ?

Н и м а учун наф сини ж иловлаб , ёмон йўлдан кайтган киши ёмон аталад и -ю , нафс балосида ю рган , мақтанчоқ, балохўр, ёмон одам яхши ата- ла д и ? Н ега?

Н и м а учун қ о зо ц л ар тўғри сўзга ишонмай, хатто қулоқ ҳам солм ай, балки аксинча, ёмон, ёлғон-яш иқ сў зла р н и эш итса, мойдек эоиб, сут-

1 1 7 4 201

NATLIB.U

Z

дек балқиб , топган-тутгани сувга оқиб кетса хам, бундай гапларни таг-тагига етмагунча қўй- м айди? Н ега?

К И Р Қ Б И Р И Н Ч И С У З

Қ о з о қ л а р г а ақл ўргатам ан , уларни тузата - ман, деган киш ига иккита нарса керак.

Б и ри н чи д ан : ё ҳокимият эгаси, ё эса кулида ёрлиғи бор киши бўлиш и керак. Б у д а р : катта- ларни ў з ҳукм ларига бўйсундириб , кичиклар- нинг қўли д ан етаклаб м актаб -м адрасаларга олиб бориб бера оладиган , бирига у соҳада, бирига бу соҳада илм-ҳунар ўрганиш и учун йўл- йўриқ кўрсата оладиган ва у ларга кетадиган са р ф -хараж атларн и овулда яш овчи халк зим- масига солишга қ одир бўлган, ҳатто қ и зл ар н и ҳам, эқалли мусулмончилик илмига ўқитиш учун ж а л б қила оладиган одам бўли ш лаои ке­рак. Ш у н д а ги н а ҳозирги ёш лар ҳунар эгаллаб , зам он ўтиш и билан о талари н и н г ўрнини босиб, эл -ю рт сал ту за л га и бўлур эди.

Е ки , и к кинчидан : элнй т у за та м а н деган одам катта бой бўлиш и керак : у оталарига пора бе- риш йўли билан бо л ал ар и н и ўқиш га ю бориш и ва ҳалигидай илм-ҳунар ўргати ш и лозим — ш ундай қилса ҳам эл ту за л га н бўларди . Б ироқ, афсуски, бундай куч-қувват , д а в л а т ҳеч кимнинг пешонасига битм айди ва битиш и мумкин ҳам эмас. М а ъ лу м к и , қ о зо қл а р н и ё цўрқитм ай . ё по­ра бериш йўли билан қўлга олмай туриб , ак л ўр- гатиш инг, айтганингга кўндириш инг ва ў з ета- гингга ю рги зи ш и н г ҳеч мумкин эмас. Ч у н к и ота- боболаридан мерос қолган , сут билан кириб,

202

NATLIB.U

Z

қон-қонига сингиб кетган нодонлик улаони ал- л ақачон одам гарчиликдан чи қ ариб қўйган. У лар ў зл ар и н и н г м иш -м иш ларидан , ғийбатларидам ўпкасини қ ў лт и қ л а б ҳовлиқишлари-га , шовкии- суронларидан бошқа н арсаларни қ и зи қ кўриш- майди, ran айтсанг уқиш м айди, қулоғи сенда бўлса ҳам, кўнгли бош қа жойда бўлиб, кўзлари аланг-ж аланг қ илиб туради . Х ў ш , энди нима қ и ли ш и м и з керак? Н а ҳ о т ш ундайлигим изча қо- либ кетаверсак!

Қ И Р Қ и к к и н ч и С У 3

Қ о з о қ л а р н и н г ёмон иш ларга м ойил бўла- вериш ининг б ирд ан-б ир сабаби иши йўқлиги- дандир . Е деҳқончилик билан ш уғулланиш са, ё эса савдо-сотиқ иш лари билан банд бўлса, эҳ- тимол, бундай и ш ларга қ ўлл а р и тегмасмиди? У лар б у н д а й қилиш ўрнига отлиқ-яёв у овулдан бу овулга санқиб , б и р о в л ар н и н г от-уловларига ялиниб, овқат и злаб , r a n пойлаб, ё эса одам зод- ни йўлдан о зд и р и ш учун қувлик-ш ум лик қиди- риб, иш сиз-ю м уш сиз, бекордан-бекорга тенти- раб ю риш ни ў зл ар и г а касби-кор қилиб олган. Ҳ а л о л меҳнат қилам ан , мол-дунё орттирам ан , деган киши учун шундай санқиб, итдан баттар хўр бўлиб юриш муносибми? Я хш и бўлса ўз касби-корини таш лаб бекордан-бекорга тенти- раб ю рарм и д и? М ол-дунёси кўп бойлар молла- рини чўпонлэрга, болаларга топш ириб қўйиб. худо берган д авл ати н и н г роҳатини сурмай, мо- ли-ҳолини ўгрига ўгирлатгани , қароқ чига ол- диргани ва итга, қушга едирганига рози бўла- ди-ю, аммо м иш-миш гаплард ан , бир овулдан

203

NATLIB.U

Z

иккинчи овулга бориб, цувлик-ш ум лик ҚИЛИШ- дан, текин томоқдан, сафсата сотиш лардан қо- лиш га сира ҳам рози бўлмайди. Ч унки , бундай бем аънигарч иликлар бутун халққа одат бўлган- дан сўнг, булар хам кўпчиликдан қолиш ни, тўғ- ри йўл тутишни, тўғри сўзлаб , тўғри маслахат бериш ни истамайди, аксинча, ҳалигидай ярамас- л и к л а р га бош қўшиш ни ва ш ундай иш ларни қи- лиш ни ўзл ар и ч а аф зал кўради...

М а н а шунинг учун хам ҳозирги к озоклар ичидаги «ишга ярайм ан» д еганлари ў зларининг о зд и р-к ўп ди р молини бировларга боқтириб қўйиб, ў зл а р и сўз пойлаш ади, текин томоқ қи- д и риш ади , эл кезиб санқиб ю риш ади.

Б ннобарин , бу кунги одам лар учун мол-дунё ҳам, ацл-идрок ҳам, ҳатто о брў -эъ ти б ор ҳам фахр эмас, балки би ровларн и н г устидан арз- дод қилиш ва ёлғон-яш иқ гапларни гапириб, алдай билиш фахр. Б уни билган киши, гарчи остида оти, к ўлида кам чисидан бошқа ҳеч нар- саси йўқ кам бағал бўлса-да , эл ичида и зза т - ҳурм атда бўлади , қаерга борса тўрд аи ж ой бе- рилад и , оғзи ошга, қўли гўштга тегади. Б у н д а й киш илар , б а ъ зи бир лақма бойларга : « С и з бир оғиз бир нима десангиз бас, бу ёғини б и з ўзи- м изга қЎйиб бераверинг, сатқаи бир оғиз сўзи- н ги з кетсин!. .»— деб у л арн и ҳовли қ ти ри б қуйиб, ў зл ар и шунинг орқасидан иш лам ай-нетмай, об- рў орттириб , отини миниб, тўнини кийиб, кунини ў тк ази б юраверади.

Бой бўлса ў зи н и н г фойдаси нима-ю . за р ар и нималигини ҳам билмайди. М а б о д о бир иш б у ­л и б қолса: «Буни нима қ и л а м и з ? » — деб яна боя- ги расво одам билан м аслаҳатлаш ади . У тағин қувлик-ш ум лигини ишга солади: ёлғиз ўзим

204

NATLIB.U

Z

м аслаҳат берсам экан, м аслаҳатчиси купайса қадрим кетиб цолади, деб ўйлайди ва: «Э шу ҳам гапм и? М ана буниси бундоғ-у, ана униси ундоқ, унга ундоқ деб қувлик нилинг, бунга бундоқ деб ш умлик қилинг!»— деб қай-қаёқдаги бемаъни м акр-ҳийлаларни ўргатади. Ш у н д ан кейин бойни умуман одам боласига ишонмайди- ган қ илиб қўяди . Кейин , бойга ҳам ҳеч ним и ш онм айдиган бўлиб қолади... О қ и б а т натижа- да эса, яна бояги расво одам бойга: «А намен айтмадим ми сизга , у ў зи ундоқ одам, бу ўзи бундоқ одам, мана кўрди н ги з-ку»— деб бойга иши туш ган одам ларни унга ёмонлаб, узи эса бойни ў зи га аввалгисидан ҳам кучлироқ ром қ и ли б олади.

М а н а , ҳозирги одам ларнинг ақли хам, иста- ги ҳам шундай.

Қ И Р Қ У Ч И Н Ч И С У З

О д а м з о д инки нарса билан ҳаёт: бири — тан билан , иккинчиси — жон билан.

Б у иккаласидан қайси бири одам зоднинг ўзига боғлиғ-у, қайси бири боғлиқ эмас — буни билм оқ керак.

Ичсам -есам , ётсам-турсам , ухласам , дейиш- ли к — бу инсон учун ғайри ихтиёрий эхтиёж. О зм и-к ўпм и кўрсам-билсам, деб о р зу қилиш ҳам даставв ал ш ундай ғайри ихтиёрий эҳтиёж- дан туғилади.. .

Э нд и , ақл-идрок , илм-ҳунар — булар меҳнат билан топиладиган ва камол топадиган нарса. О д а м з о д к ў з билан кўриб, қулоқ билан эшитиб, қўл билан уш лаб , тил билан тотиб, бурни билан

2 0 5

NATLIB.U

Z

ҳидлаб таш қи дунёни танийди . Борлиқнинг мав- ж уд лиги хоҳ салбий, хоҳ иж обий бўлсин, ҳар нечук кўнгилда ў з аксини қолдиради , яъни таъ- сир этади. Б у би зга иисбатан ғайри ихтиёрий эҳтиёж дир. У ларнинг бири кўнгилда мангу уну- тилм ас яхш и хотира, таъси р қ олд ирса , иккинчиси мангу унутилмай ёмон хотира, таъси р қолдиради .

Б у та ъ с и р л а р дастлаб ж уда к учси з ва курим- с и з бўлади. Л екин унга аҳам ият берилса , парва- риш қилинса — бора-бора улғайиб , мустахкам- лан и б боради. Борди-ю , аҳам ият берилмаса , се- кии-аста йўқолиб кетади, йўқолм аган такдирда ҳам, заиф лаш иб, ҳеч нарсага аҳам и я тси з бўлиб қолади.

К и м да-ки м кўп билса, кўп қўйса, таш қи дунё- дан олган н арсаларини м улоҳаза билан ўринли- сини ўринлига , ўринсизини ўри н си зга аж рата билса — бундай одам нинг ҳам ақ ли расо бўла- ди.

« Х у д о й таоло ў зи ақ л берм агандан кейин ни­ма қ и л а й л и к ? » — дейиш лик, бу: « Х у д о й таоло сен билан мени бирдай я р а т м а д и !» — дейишлик- дир. Б у эса яр атган га бўхтон ёгдириб, ўзини қут- қ ари б қолиш ликдир . Б у ақ лсиз , қилай деса ту ­пари йўқ, нодон одамнинг ишидир. Н аҳ о т ки ун­га худой таоло кўрма, эш итма, кўргаи-эш итган нарсангни инобатга олма, ёдингда сақлама, де­ган бўлса? Х у д о унга ўйин-кулги , маишат, уйқу, м ақтанчоқлик билан овора бўлиб, қалбингдаги м авж уд бойлигингни сувга оқизиб , ҳайвонлар қа- торига қўшил, деган эмас-ку, ахир!

Б а ъ з и бир одам лар : « А қ л ихтиёрий бўлмаса ҳам, талаб , истак ихтиё.рий бўлади , одам истаса ақлни ҳам топа олади. И стак си з , ум идсиз киши- да ақл бўлм айд и»— дейиш ади. Б у бекор ran.

206

NATLIB.U

Z

Галаб, истак деган н арсалар ёш болалард а ҳам бўлади . Ч унончи , б и з юқорида: ид рок этилган нарса аввало ж уда заиф ва кучсиз бўлиб, одам улғайган сари, у ҳам камол топиб боради, деб ай т и б ўтгандик. Ж он қуввати билан топилган ҳунарни хам қанча парвариш қилсанг — шунча сайцаллаш ади . А кси н ча , унга аҳам и ят бермасаиг ва кўнгил бўлмасанг, бир кун келиб ҳатто уни йўқотиб қўйганингни хам, ш унингдек ўзингни тамом бош қа одам бўлиб қолганингни ҳам бил- май қоласан. Ч ун к и ҳар қан д ай унутилган ҳу- н ар : «М ана мен кетдим »— деб ^аб ар бериб йў- қолм айди . Б и р м арта йўқотган ҳунарингнинг ке- тига қгйта туш санг — бу аввалгисидан ҳам қи- йинроқ бўлади.

?Кон қ увватининг та ъ р и ф и — ж уда кенг н ар ­са. Б и р о қ ҳаммасини ёзи б улгуриш кийин. Б у куч ш ундай кучки, у сени таш қи дунёдан топган барча бйлим ларингни ў зи д а маҳкам сақлаб тура олиш қ обилиятига эга. Ш у н д а й қилиб , б и з юқо- рида киш и ў з топган нарсасини мудом парвариш цилиб борм аса, унинг энг нозик томонларини унутиб қ ў яд и , дедик. К ейи н чали к бориб, бу одам, шу хуиарини, яъни топган нарсасини сақ- л айд иган ж онидан хам айрилади . К ейин эса — б у ларн и к айта ти к л аш н и н г ҳеч илож и йўқ...

Б у қ увватнинг ичида ор ти қ учта қувват бор- ки, зи нҳор уни йўқотиб қўйиш дан эҳтиёт бўлиш керак. Уни йўқотган киши — одам гарчилигини ҳам йўқотиб, ҳайвон қа то рига қ ўш илиб колиш и ҳеч r a n эмас.

Б и р и н ч и қ увват : буни руслар подвиж ной эл е­мент, деб аташ ади . Б у нима дегани? Б у — кўр- ган, билган, эш итган нарсаларингни зуд лик -зий- рак ли к билан уқиб, ф ақат уқиш билангина кифо-

207

NATLIB.U

Z

яланм ай, унинг каердан пайдо бўлгани ва охири нима билан тугаш ини ҳам м улоҳаза билан муҳо- кам а қилиб кўришга сени м аж б у р этади. А г а р сенда бу ф а зи л ат бўлмаса, минг ўқиганинг билан б ари би р одам бўлиш инг қийин ва з а р у р н ар с а ­ларн и ў з вақтида уқиб ололмай, вақт ўтгач : « А т - Тс.нг, бу н д ай қилсам бўларкан! У ндай қилсам бў- л ар к а н !» — деб пушаймон бўлиб, мудом ҳамма яхш и нарсадан ғофил қолиб ю раверасан .

И к к и н ч и қувват : буни руслар сила п р и тя га ­тельная однородного, дейиш ади. Б у б и рор нарса- ни кўрган , билган , эш итган бўлсанг ва у сенга м аъқул бўлса, сен дарҳол у нарсани бош ка нарса- л ар га ўхш аш лиги борми ё йўқлигини , унинг ўх- ш аш лнк д а раж аси н и текш ирасан . Ҳ а р қалай бу сени қ и зи қ т и р ад и ва сен уни билиш га, бош қалар- дан сўраб суриш тириш га ҳ ар ак ат қиласан , унга- ча эса хеч тиниб-тинчимайсан .

Учинчи қувват : бу таш қи дунёнинг инсон қалбига таъ си ри д ан олинадиган яхши-ёмон ф а зи л атл а р д и р . А г а р сен цалбингни пок ва тоза тутсанг, ҳамда уни турли -тум ан н арсалардан , м анм анлик, м ақтанчоқлик , мол-дунёнинг кети- дан қувиш лик, енгилтаклик ва беғам ликдан эҳ- тиёт сақласанг — унга чизилган таш қи дунё та- ассуротлари ҳам т о за ва равш ан бўлади ва бун­дай таассурот қон-қонингга сингиб, узок вақт эсингда қолади. Борди-ю , қалбингни бояги тўртта ярам ас одат билан кирлати б қўйсанг, у ҳолда қалб оинанг б узи лади — борлиқни губор ва қийш иқ кил и б кўрсатад иган бўлади. Н и ҳ о я т , бундай бузиб кўрсатад иган қалб к ўзгусидан на к елаж агинг ва на ўтм иш инг учун ҳеч қандай наф тегмайди!

Т а н а қ уввати билан сиртдан топилган нарса

208

NATLIB.U

Z

си ртда сақланади . Б унинг отини давлат , бойлик деб аташ ади . Б у қувватнинг ҳам ўэига яраш а таш виш лари бор. А г а р уни билмасанг. та р б и я қилм асанг — бундан хам айрилиш инг мумкин. А х и р , жон қ уввати каш ф этмиш нарсалар : ақл- идрок, илм-ҳунар ҳам қарамасанг , т а р б и я қил- масанг — сўниб битиш и ва сен ундан айрилиб қолиш инг мумкин эди-ку!

Ш унингд ек , хар бир яхши нарсанинг ўзига яраш а меёри бор. А г а р меёридан ошиб кетса — у ярамайди. З о т а н , ҳар нарсанинг меёрини б и ­лиш — бу ж уда катта иш, катта ишгина эмас,. к атта санъат ҳамдир.

У йланм оқ лик хам яхш и нарса. А м м о куп ўй- лаб хаёлга б ери ли б кетиш лик хам ярам айди .

И чм оқ-емоқ, м аиш ат қилм оқ, кўнгил ҳушла- моқ, севмоқ-севилмоқ, кучмоқ-суймоқ, мол-дунё тўплам оқ , м ансаб о р зу қилм оқ, ҳийлакор бўл- моқ, алданм аслик — бу нарсаларн и н г ҳам — ҳам м асининг меёри бор. М еёри д ан ошиб кетса расвоси чиқади.

«Н и м ан и н г қи зи ғи н и кўп кўрсанг, ўшанинг ж абрини бир тортасан »— деган қадим ги до- ниш мандлар . Б оя айтиб ўтганим из, би зга маъ- лум бўлм иш учта қ увватнинг иккитаси , яъни подвиж ной элемент билан сила п ритягательная однородного— бу иккаласи бир-бирига мутлока алоқ ад ор нарсалардир . Ҳ а м м а ф ойдали иш лар хам шундан келиб чиқади, ш унингдек, хамма за р а р л и иш лар ҳам. М а н саб п ар а стли к , мақтан- чоклик, б а д ж аҳлли к , ёлгончилик ва умуман шунга ўхш аган одам ни ақ л д а н о зд и ри б , ёмон йўлга бош лаб кирадиган ярамас о д а тл а р н ин г хаммаси ш ундан келиб чиқади. Б инобарин , ки­ши чуқур м улохаза ю ритиб , бундай ёмон одат-

14—'1174 209

NATLIB.U

Z

л а р д а н ўзини имкони борича эрта тутиб ода билм оқ керак.

К и ш и га нима фойда-ю, нима з а р а р экаыини аж р и м қиладиган куч — ақ лди р . У\екин. юқо- рида ^ ай т этилган ёмон од атларнинг барчасини биргина акл кучи билан да ф қ илиб бўлмайди. Б унинг учун катта гайрат хам керак. Ш у н д а г и ­на бу иккаласи енгилмас куч-қувват пайдо қи- лади . А г а р бу иккови ким д а бор бўлса, бу­нинг устига ҳали ю қоридаги икки қ увват кў- шилса — нур устига а ъ л о нур: м инган отингни к аердан солсанг, шу ердан кесиб чиқади . Б о р ­ди-ю, бу икки куч о з бўлса, ёки би ри бор бўлиб, б и ри йўқ бўлса — унда бояги икки қ у вва т гўё э гар -ю ган си з асов отга ўхшайди. М аълум к и , асов от эгасига бош берм айди : у ўзини иста- ганча тоққа , тош га уриши, сувга, ж арга отиши мумкин. Б ундай ҳолда эркинг қўлингдан кетади ва ўлгунингча доғда кетасан...

Қ И Р Қ Т У Р Т И Н Ч И С У З

О д а м зо д н и н г энг ёмон ҳунари талаб си зли к - д и р .1 А м м о т а л аб қ и лув чи лар ҳам, шунингдек т алаб н ин г ў зи ҳам бир неча турли бўлади ; ҳам- д а шу та лаб ларн и н г кетига туш ган одамларга у л ар бир-б иридан аъ ло бўлиб кўринади.

И нсон боласи хох у талаб ли , хоҳ у талабсиз бўлсин, унинг таби ати бировнинг мақтовини эш итиш ни хоҳлаб туради . У қ аерда ва қайси соҳада иш ламасин, ў з соҳасидаги киш и лар би­

1 Т а л а б — бу ерда илм-ҳунар ва истеъдод маъно- сн да .

NATLIB.U

Z

лан сирдош бўлади. Унинг учун ўзга сохадаги киш иларнинг «ха, б а р ак алла !» сини эш итиш дан кўра кўпроқ, ў з соҳасидаги киш иларнинг «ҳа, б а р ак ал л а !» сини эш итиш м ароқлироқ бўлади ва у шуни истайди.

Инсон боласи бирор ҳунарнинг кетига ту- ш ар экан, аввало ў з қ ад рини ўйлайди.

Б а ъ з и б и ров лар мол-дунё топиш пай и га туш иш ган . Ҳ аси сл и к , ^аром лик қ илиб бўлса ҳам, мол топсам экан. «М ол топган эрнинг ёзигк йўқ», «М оли борнинг ю зи ёруг»— дейишади. М ол-дунё ҳам фойда, ҳам ҳосият бўлади , деб ўй- лаш ди. Қ о з о қ л а р н и н г ҳулқи билан Караганда, бу сўз бир ҳисобдан тўғри, бирок одам гарчилик , ақл нуктаи н азар и д ан Караганда эса — мутлақо н отўғридир. М а н а шу йўлда б а ъ з и л а р мулла ака, б а ъ зи л а р эса хожи ака, аталам ан, деб, шу ҳара- катда юришибди.. .

У ш бу кун да уларнинг и зл аб топган талабла- ри ўқиш, ўрганиш н атиж асид а топилган талаб- лар эмас, балки одам лар ю зи д ан ўрганилган та л аб ла р д и р .

К и т о б оркали ўрганилад иган ҳунар учун, ав ­вало, к ал б н и пок саклаш , ундан кейин эса — тоат-ибодат килиш керак. Борди-ю , қозоқлар- нинг ю зи га к ар а б ҳунар ўрганм оқуи бўлсанг, унда шу хунарингдан к о л м а ' тоат-ибодат қилиб овора бўлиб ю рм а, сенинг калбингнинг пок экан- лигини ким кўриб ўтирибди , дейсан! Б ироқ кал- б инг тоза бўлм агунча топган-тутганингда кут- барака бўлм айди .

Э нд и , бундан буён мана шу гапларга к ар а б иш тутсанг янглиш майсан.NATLIB

.UZ

К И Р К Б Е Ш И Н Ч И С У З

...Инсон ф арзан д и н и н г кам олат дар аж ас и — унинг муҳаббат, адолат ва хис-туйгу эгаси бу- лиш ли ги д ад и р . Б у ф ази л атл а р н и н г керак эмас ж ойи йўқ, шунингдек, булар иш тирок этмайди- ган ж ой ҳам бўлмайди... А й ғ и р ў з биясига эга бўлиш и учун ҳам муҳаббат, хис керак. Б у ад о ­лат , м уҳаббат, ҳис кимда кўпроқ бўлса — ўша одам олим, ўша одам оқилдир. Б и з ўз-узим из- дан илм каш ф килолм айм из, балки яратилиб , ясатилиб қўйилган нарсаларн и кўриб, сезиб, ҳис килиб , ақл мезонида ўлчаб, кейин илмга айлантирам из.

1890— 1898 йиллар.

NATLIB.U

Z

М У Н Д Л Р И ж A

Обой Қуионбоев. Н о с и р Ф о эи л о в ...................................... 5

Ш Е Ъ Р В Л П О Э М А Л А Р

Улан. Миртемыр т а р ж и м а с и ...................................... 21Гўдак учун бешиги — каттакон олам . М ирт ем ир

тарж имаси 24 'Бургутчи. У й гу н т а р ж и м а с и .....................................25Я рқироқ оқ кумуш дек кенг манглайли. У й ғу н тар­

ж им аси ............................ 28Ё ш лнкдан билим излаб ю гурмадим. М ирт емир

тарж имаси . 30 «/Қ аридик , гам га ботдик, уйқу сергак. У й ғу н тар­

ж им аси ....................................... 31Қ озоғим , ш ўрлик юртим^ вайрон юртим. М ирт е­

м и р т а р ж и м а с и ............................................................ 33И игитлар, ўйин арзон, кулки қиммат. Гулом . Ш о-

д и т а р ж и м а с и ............................................................... 35Бозорга, қар аб турсам , ҳар ким борар. У й ғу н тар­

ж им аси ...............................................................................39И лм топмай м ақтапм а. У й ғу н тарж имаси . . . л()Қ албингда ўтннг бўлса. Г у л о м Ш о д и тарж имаси. 43Мен ўланни ёзм айм ан si)м ак учун. М ирт ем ир тар­

ж им аси 45 VА ввалдан бир совуқ муз — акл зийрах. У й ғу н тар­

ж им аси ............................... . *. . . . 4 ?И игит сўзи. У й ғу н т а р ж и м а с и ............................... 49Қ из сўзи. У й ғу н т а р ж и м а с и ...................................51К уз. М ирт ем ир т а р ж и м а с и ........................................ 53

213

NATLIB.U

Z

Ез кетди, қишнинг боши, дал а бежой. М ирт емирт а р ж и м а с и ...........................................................................55 tZ

Эм тополмай. Ғ у л о м Ш од и тарж имаси . . . . 57 У згага кўнглим тўярсан. Г у л о м Ш о д и тарж имаси. 59 Куклам . М ирт ем ир тарж имаси . . . . . . . 61 1Ж ум боқ . М ирт ем ир т а р ж и м а с и ............................. 6 4 1/С улувлар сараси . М ирт ем ир тарж имаси . . . 65 Z*Хўп, иш снай, унайин. Р а зз о қ А б д у р а ш и д о в .тар­

ж им аси ...................................... ..... 69Севги тили — сўзсиз тил. М ирт ем ир тарж имаси. . 71 Талай сўз бундан бурун кўп айтганман. У й ғу н

т а р ж и м а с и ........................................................................... 72Оч киши тинчланарми тўймагунча. М ирт ем ир

т а р ж и м а с и ........................................................................... 7 3 1Ешлик ўтди, билдингми? М ирт ем ир тарж имаси . 75 Мол га дўстнинг дўсти йўқ молдан бош қа. У й ғу н

т а р ж и м а с и .........................................................................76Бир гўзал кчз бўлибди хон қўлнда. У й ғу н тар­

ж им аси .................................................................................. 77Бутун тунга тар қалар . М ирт ем ир тарж имаси . . 79 -Z Қ уруқ ҳай-ҳай , бақириқ. С. Х у д о й б е р га н о в тар­

ж им аси ............................... ...... ............................................81Еле из тунда ёруг ой. У й ғу н тарж имаси . . . . 82Н е умид беирода... М ирт ем ир тарж имаси. • • • 83 ^Мен кўрдим узун қайин қулаганин. У й ғу н тар­

ж им аси .......................................> .....................................84Г ўзал ёрим, мен индам ай ю раман хўп. Г у л о м Ш о­

д и тарж имаси ............................................... 85Кун ортидан кун тугар. С. Х у д о й б е р г а н о в таржи­

м а си ............................................................................... 86Хаста ю рак тепади аста-секин. Г у л о м Ш о д и тар­

ж им аси ............................... .................................................. 87Ю рагим менинг қирқ ямоқ. Р а зз о қ А б д у р а ш и д о в

т а р ж и м а с и ......................................................................... 88Кучук асраб ит қилдим. С. Х у д о й б е р га н о в таржи-

214

NATLIB.U

Z

м а е и ......................................................................................89Ю рагим нима сезасан. У й гу н тарж имаси . . . 90 Қуёшни вақт итариб. Ғулом Ш од и тарж има­

си ..........................................................................92Ю рак — денгиз, асл тош дир қалб олови. Р а ззо қА б д у р а ш и д о в т а р ж и м а с и ................................ . 9 3

Ж им -ж им кунглим. ж им кўнглим.Г у л о м Ш одитарж имаси ....................................................................94

Ярц этмас, кар о кунглим не қилса ҳам. У й гунт а р ж и м а с и ...........................................................................97

Toiira миндик. Г у л о м Ш о д и тарж имаси . . . . 98 Уз айбимга кўз солнб. Г у л о м Ш од и тарж имаси. ЮОМ аъсуд. П оэм а . У й гу н т а р ж и м а с и .............................. 102Азим қиссаси. Ҳ а ки м Х ўж а ев тарж имаси . . . Ю7 И скандар. П оэм а. М ирт ем ир тарж имаси . . , 124 I /

н а с и ҳ а т л А Р

Н асиҳатлар. Н о с и р Ф о зи л о в т арж им алари . . 131

NATLIB.U

Z

На узбекском языке

А б а йИ З Б Р А Н Н Ы Е П РО И ЗВ ЕД ЕН И Я

Г о с л и т и з д а т У зС С Р — 1961 — Т а ш к е н т

Обойнипг 1948 йилда К а з О Г И З нашриёти босиб чи- қар ган қозоқча тўлиқ а с а р л а р тўиламидан тарашма

қилинди.

Р е д а к т о р Ғ. Ш оди в а С. Х у д о й б е р га н о в Р ассо м /(. М олут ов

Р а с м л а р р ед ак то р н Г . 11. Остапенко Т ехн . р ед а к то р Я- Х а и м о в К о ррек тор С. А б д у л л а е в а

Б о см ах о н ага б ери лд и 28 /IV 61. Б о си ш га рух- с а т эти л д и 20/V I1 1961 й . Ф орм аты 7 0 х 9 0 ‘/м боем а л. 6.75 Ш ар тл и боем а л. 7,90 Н аш р л. 7 ,1 5 + 1 вклейка. Т и р а ж и 10 000 Р. И н­д е к с б /а У зС С Р Д а в л а т б ади и й а д а б н ё т

н аш ри ёти . Тош кент, Н ав о и й кўчасж , 30.Ш ар т н о м а № 53—61

И хтисослаш тирилган ҳарф те р у в ф абрикаси тайёрлаган м атрица дан У збекистан М аданият министрлиги Главиздатннннг 1-босмахонасида

босилди. Тош кент, Х ам за 21, 1961 й. З а к а з № 1174. ь аҳоси 42 т.

NATLIB.U

Z