İÇİndekİler 1. bÖlÜm sİyasal kavramlarin yerİnde …libertedownload.com/ornek/stk_jn.pdf ·...

7

İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM

SİYASAL KAVRAMLARIN YERİNDE KULLANIMI VE SÛİİSTİMÂLİ ..14

2. BÖLÜMTEMEL KAVRAMLAR

Devlet [State] .........................................................................................................................29Düzen [Order] .......................................................................................................................33Egemenlik [Sovereignty] ................................................................................................35Hukuk/Yasa [Law] ................................................................................................................38İdeoloji [Ideology] ..............................................................................................................42İktidar/Güç [Power] ............................................................................................................44İnsan Doğası [Human Nature] ....................................................................................48Meşruiyet [Legitimacy] ....................................................................................................50Mutabakat (Oydaşma) [Consensus] ........................................................................52Otorite [Authority] ..............................................................................................................53Politika (Siyasa) [Policy] ....................................................................................................56Sol/Sağ [Left/Right] ...........................................................................................................58Sivil Toplum [Civil Society] .............................................................................................61Siyaset [Politics] ....................................................................................................................63Yönetim/Yönetişim [Government/Governance] .............................................66İdeolojiler ...................................................................................................................................72

3. BÖLÜMİDEOLOJİLER

Anarşizm [Anarchism] ......................................................................................................73Ekolojizm [Ecologism] ......................................................................................................76Faşizm [Fascism] ..................................................................................................................78Feminizm [Feminism] .......................................................................................................81Hıristiyan Demokrasi [Christian Democracy] .....................................................84Irksalcılık/Irkçılık [Racialism/Racism] ........................................................................86Komünizm [Communism].............................................................................................88

8

Kökten-Dincilik [Religious Fundamentalism] .....................................................92Liberalizm [Liberalism] .....................................................................................................95Liberteryanizm [Libertarianism] ................................................................................99Marksizm [Marxism] .......................................................................................................101Muhafazakârlık [Conservatism] ...............................................................................103Nazizm [Nazism] ...............................................................................................................107Sosyal Demokrasi [Social Democracy] ...............................................................109Sosyalizm [Socialism] .....................................................................................................112Toplulukçuluk (Cemaatçilik) [Communitarianism] ......................................115Toryizm [Toryism] ............................................................................................................117Üçüncü Yol [Third Way] ................................................................................................119Yeni Sağ [New Right] .....................................................................................................121Yeni Sol [New Left] ..........................................................................................................124Ek Okuma Listesi ................................................................................................................125Yaklaşımlar .............................................................................................................................128

4. BÖLÜMYAKLAŞIMLAR

Akılcılık (Rasyonalizm) [Rationalism] ....................................................................129Davranışsalcılık [Behaviuoralism] ...........................................................................131Deneyimcilik [Empiricism] ..........................................................................................133Diyalektik [Dialectic] .......................................................................................................134Faydacılık [Utilitarianism] .............................................................................................136İdealizm [Idealism] ..........................................................................................................138İşlevselcilik [Functionalism]........................................................................................140Kurumsalcılık [Institutionalism] ...............................................................................142Post-Modernizm [Postmodernism] ......................................................................144Pozitivizm [Positivism] ...................................................................................................146Rasyonel Tercih (Akılcı Seçim) Kuramı [Rational Choice] .........................148Realizm [Gerçekçilik] [Realism] ................................................................................150Sistemler Teorisi [Systems Theory] ........................................................................152Siyaset Bilimi [Political Science]...............................................................................154Siyaset Felsefesi [Political Philosophy] ................................................................157Siyaset Teorisi [Political Theory] ...............................................................................160Söylem [Discourse] .........................................................................................................162

9

Tarihsel Materyalizm (Maddecilik) [Historical Materialism] ....................164Ütopyacılık [Utopianism] .............................................................................................166Değerler...................................................................................................................................170

5. BÖLÜMDEĞERLER

Adâlet [Justice] ..................................................................................................................171Anayasacılık [Constitutionalism] .............................................................................173Bireycilik [Ferdiyetçilik] [Individualism]..............................................................174Cemaat [Community] ...................................................................................................177Demokrasi [Democracy] ..............................................................................................178Eşitlik [Equality] ..................................................................................................................182Gelenek [Tradition] .........................................................................................................185Haklar [Rights] ....................................................................................................................186Hoşgörü [Toleration] ......................................................................................................189İnsan Hakları [Human Rights] ...................................................................................191Kolektivizm [Collectivism]...........................................................................................193Liderlik [Leadership] .......................................................................................................195Meritokrasi (Liyakât Sistemi) [Meritocracy] ......................................................197Hesap Verebilirlik [Accountability] .........................................................................199Mülkiyet [Property] .........................................................................................................201Özerklik [Autonomy] ......................................................................................................204Özgürlük [Freedom] .......................................................................................................205Refah [Welfare] ..................................................................................................................208Rıza [Consent] ....................................................................................................................211Sivil Hürriyet [Civil Liberty] .........................................................................................212Sorumluluk [Responsibility] .......................................................................................214Tarafsızlık [Neutrality] .....................................................................................................216Temsil [Representation] ...............................................................................................218Vatandaşlık [Citizenship] ..............................................................................................221Yükümlülük [Obligation] .............................................................................................223

6. BÖLÜMSİSTEMLER

Ataerkilcilik [Patriarchy] ................................................................................................227

10

Başkanlık Sistemi (Yönetimi) [Presidential Government] ........................228Cumhuriyetçilik [Republicanism] ...........................................................................231Devrim [Revolution] .......................................................................................................233Diktatörlük [Dictatorship] ...........................................................................................236Elitizm [Seçkincilik] [Elitism] .......................................................................................237Eş-Toplumsalcılık [Consociatonalizm] .................................................................240Halkçılık [Populism] .........................................................................................................242Kamulaştırma [Collectivisation] ..............................................................................243Kapitalizm [Capitalism] .................................................................................................245Korporatizm [Corporatism] ........................................................................................248Liberal Demokrasi [Liberal Democracy].............................................................251Militarizm [Militarism] ....................................................................................................253Mutlakiyet [Absolutism] ...............................................................................................255Otoriteryanizm [Authoritarianism] ........................................................................257Parlamenter Yönetim [Parliamentary Government] ...................................259Plüralizm [Çoğulculuk] [Pluralism] .........................................................................262Totaliteryanizm [Totalitarianism] ............................................................................266

7. BÖLÜMYAPILAR

Anayasa [Constitution] .................................................................................................270Baskı Grubu [Pressure Group]...................................................................................273Başbakan [Prime Minister] ..........................................................................................277Başkan [President] ...........................................................................................................279Bürokrasi [Bureaucracy]................................................................................................282Çift-Meclislilik [Bicameralism] ...................................................................................284Haklar Bildirgesi [Bill of Rights] ................................................................................286Hegemonya [Hegemony] ...........................................................................................288Irk/Etnisite [Race/Ethnicity] .......................................................................................289Kabine [Cabinet] ...............................................................................................................291Kitlesel Medya [Mass Media] .....................................................................................294Koalisyon [Coalition] ......................................................................................................296Kurul [Committee] ...........................................................................................................297Kuvvetler Ayrılığı [Seperation of Powers] ..........................................................298Monarşi [Monarchy] .......................................................................................................300

11

Muhalefet [Opposition]................................................................................................302Parlamento [Parliament] ..............................................................................................304Piyasa [Market] ...................................................................................................................306Referandum [Referendum] ........................................................................................308Seçim [Election] ................................................................................................................310Siyasal Kültür [Political Culture] ...............................................................................314Siyasal Parti [Political Party] ........................................................................................316Toplumsal Hareket [Social Movement] ..............................................................320Toplumsal Cinsiyet [Gender] .....................................................................................322Toplumsal Sınıf [Social Class] ....................................................................................324Vekâlet [Mandate] ...........................................................................................................326Yargı [Judiciary] .................................................................................................................328Yürütme [Executive] .......................................................................................................330

8. BÖLÜMDÜZEYLER

Bölgeselcilik [Regionalism] .........................................................................................340Devletlerarasıcılık [Intergovernmentalism] ......................................................341Emperyalizm [Imperialism] ........................................................................................343Federalizm [Federalism] ...............................................................................................346Küreselleşme [Globalisation] ....................................................................................350Merkeziyet/Adem-i Merkeziyet [Centralisation/Decentralisation] ....352Milliyetçilik [Nationalism] ............................................................................................355Ulus (Millet) [Nation] ......................................................................................................359Uluslararasıcılık [Internationalism] .........................................................................361Uluslarüstücülük [Supranationalism] ...................................................................363Ulus-Devlet [Nation-State} .........................................................................................365Vatanperverlik [Patriotism] .........................................................................................367Yerel Yönetim [Local Government] .......................................................................368Yetki Devri [Devolution] ...............................................................................................371Yetki İkâmesi [Subsidiarity].........................................................................................373

Siyasî Düşünürler Sözlüğü .............................................................................377

1

SİYASAL KAVRAMLARIN YERİNDE KULLANIMI VE

SÛİİSTİMÂLİ

15

Takdim

Siyaset öğrencileri için kavramlar1 hususî öne-me sâhiptirler. Siyasal tartışmaların genellikle, terimle-rin doğru anlamı üzerinde verilen bir mücadeleye in-

dirgeninceye kadar suyunu çekip soğuduğunu söylemek bir abartı değildir. Düşman tarafların her biri ‘özgürlük’, ‘demok-rasi’ ve ‘adâlet’ için mücadele ettikleri iddiasında bulunarak tartışır, kavga eder ve hatta savaşırlar. ‘Özgürlük’, ‘demokrasi’ ve ‘adâlet’ gibi kelimeler farklı insanlar için farklı anlamlara geldiğinden, kavramların bizatihi kendilerinde problem var-mış gibi algılanır.

Kavramların siyasal analizde müstesna önemini izah et-mek için en az üç gerekçe sunulabilir. Birincisi, siyasal analiz kendine özgü bir biçimde genelleştirmelerle meşgul olur. Bu gerekçenin anlamlılığı, örneğin, siyaset ve tarih arasındaki farklılıklar dikkate alınarak kendi bağlamında izah edilebilir. Bir tarihçinin (örneğin, Fransız, Rus veya 1989-91 Doğu Av-rupa Devrimleri gibi) belli bir vâkıaya akıl erdirmek istemesi tabiî iken, bir siyaset tahlilcisi bu vâkıaları, devrim gibi, geniş veya daha genel bir fenomene akıl erdirebilmek için tetkik eder. ‘Devrim’ kavramının hususî olarak tetkik edilmesi tarih-çiler için marjinal bir değere sâhiptir çünkü tarihçilerin önce-likle ilgilendikleri şey belli bir olaylar setinde farklı ve hatta benzersiz olandır. Siyaset tahlilcisi için ise ‘devrim’ kavramı tetkik edilmesi gerekli olduğu kadar, siyasal bir araştırmanın ilerleme sürecinin kendisidir.

1 Concept kavram, word kelime, term terim olarak çevrilmiştir (ç.n).

16 ◆ ANDREW HEYWOOD

İkinci gerekçe, siyaset öğrencilerinin kullandığı dilin siya-set uygulayıcıların (practitioners), özellikle profesyonel siya-setçilerin, kullandığıyla büyük ölçüde aynı olmasıdır. İkinci hizip, siyasal kavrayıştan ziyâde siyasal yandaşlar kazanmakla ilgilendiklerinden, dili manipüle etme ve bazen yanıltma ama-cıyla kullanmak için güçlü özendiricilere sâhiptirler. Bu da, si-yaset öğrencilerini, özellikle dili kullanırken, dikkatli olmaya zorlamaktadır. Terimleri, gündelik siyasal çekişmelerde genel bir eğilim olan yanlış kullanımlara karşı korumanın yolu te-rimleri apaçık bir biçimde tanımlamak ve kavramları hassas bir şekilde belirginleştirmektir.

Son gerekçe ise, siyasal kavramların genellikle ideolojik inançlar ile sarmaş dolaş olmasıdır. Geç 18. Yüzyıl’da ve erken 19. Yüzyıl’da modern siyasal ideolojilerin doğuşuyla beraber siyasal söylem, sâdece yeni bir dile kavuşmakla kalmamış si-yasal çekişmelerin terim ve kavramları da çetrefilli ve genel olarak çelişen anlamlarla doldurulmuştur. Bu yüzden özellik-le siyasal kavramlar meydan okuyucu yaratılardır: genellikle müphemdirler, ekseriya rekabet ve çekişme konusudurlar ve kullanıcıların bihaber oldukları değer yargıları ve ideolojik mânâlar ile ‘yüklenmiş’ olabilirler.

Kavram Nedir?

Bir kavram genellikle tek bir kelime veya kısa bir tümcecik ile ifade edilen bir şey hakkında genel bir fikirdir.2 Bir kavram özel isimden veya bir şeyin adından daha fazlasıdır. Örne-

2 Idea fikir, phrase tümcecik olarak çevrilmiştir.

SİYASAL KAVRAMLARIN YERİNDE KULLANIMI VE SÛİİSTİMÂLİ ◆ 17

ğin, bir kedi (belirgin veya benzersiz bir kedi) hakkında ko-nuşmakla bir ‘kedi’ kavramına (bir kedi fikrine) sâhip olmak arasında fark vardır. Kedi kavramı bir ‘şey’ değil fakat belirli sıfatlardan oluşan ve bir kediye ayırt edici karakter kazandıran bir ‘fikir’dir: ‘kürklü bir hayvan’, ‘küçük’, ‘evcil’, ‘sıçan ve fare yakalar’ vesaire. ‘Başkanlık’ kavramı, aynı şekilde, herhangi özel bir başkana değil, yürütme gücünün organizasyonu hak-kındaki fikirler setine işaret eder. Kavramlar bu yüzden belli sayıdaki nesneye ve hakikaten genel bir fikre uyan herhangi bir nesneye isnat edildiklerinden ‘geneldirler’.

Öyleyse, kavramların değeri nedir? Kavram oluşturma akıl yürütme sürecinin aslî bir adımıdır. Kavramlar, kendileri vasıtasıyla düşündüğümüz, eleştirdiğimiz, tartıştığımız, izah ettiğimiz ve tahlil ettiğimiz ‘araçlardır’. Sâdece algılamanın kendisi, bize dış dünya hakkında bilgi vermez. Dünyaya akıl erdirebilmek için bir anlamda ona anlam yüklememiz gerekir ve biz bunu kavramlar inşa etme yoluyla yaparız. En basitin-den, bir kediye kedi muamelesi yapmak için önce onun ne ol-duğuna dâir bir kavrama sâhip olmamız gerekir. Siyasal akıl yürütme için de tam olarak aynı şey geçerlidir: sâdece izleye-rek siyasal dünya hakkında bilgi sâhibi olamayız, ancak kav-ramlar geliştirip belirginleştirerek ona akıl erdirebiliriz. Kav-ramlar, bu manâda, insan bilgisinin yapı taşlarıdır. Mamafih, özellikle siyasal kavramlar söz konusu olduğunda kavramların güvenilmez şeyler olduğu bir vâkıadır. Değer-yüklü olmaları, anlamlarının tartışma ve çekişme konusu olması ve bazen ger-çekte sahip olduklarından daha fazla içerik ve anlam ile do-natılmış olmaları siyasal kavramların teşkil ettiği problemler arasındadır.


Normatif ve Deskriptif Kavramlar

Normatif kavramlar genellikle ‘değerler’ olarak tanımlanır ve gerçekleştirilmesi gereken moral prensiplere veya ideal-lere işaret ederler. Bu bağlamda siyasal kavramların uzun bir listesi değer yüklüdür –“hürriyet’, ‘haklar’, ‘adâlet’, ‘eşitlik’, ‘hoşgörü’ vesâire. O hâlde değerler veya normatif kavramlar, vâkıa ve gerçekleri târif etmekten ziyâde belli davranış form-larını tâyin veya terfi ettirirler. Siyasal değerleri bazen, netice itibariyle, onları terfi ettirenlerin moral, felsefî ve ideolojik inançlarından çözüp çıkarmak zordur. Buna karşın, deskriptif veya müspet kavramlar nesnel ve açık bir varoluşa sâhip ol-duğu varsayılan ‘gerçeklere’, ne olduğuna, işaret ederler. ‘İkti-dar’, ‘otorite’, ‘*düzen’ ve ‘*hukuk’ gibi kavramlar bu manâda normatif olmaktan çok deskriptiftirler. Var olup olmadıklarını sorgulamak mümkündür.

Olgular ve değerler arasında ayrım yapmak, doğru düşün-mek için, genellikle gerekli önkoşullar olarak değerlendirilir-ler. Değerler bir görüş meselesi olarak değerlendirilebilirken, olgular doğruluğu veya yanlışlığı ispatlanabilir şeyler olarak muhakeme edilirler. Böylece deskriptif kavramların ‘nötr’ veya değer-bağımsız oldukları düşünülür: onlar meraklı bi-limsel bakışlar altında yılmadan durabilirler. Hakikaten 20. Yüzyıl’ın ortalarında pozitivizmin etkisi bir siyaset bilimi geliştirme baskısı yaratmış, normatif kavramlar ekseriya ‘me-tafiziksel’, dolayısıyla anlamsız, oldukları gerekçesiyle açığa alınmışlardır. Oysa siyasal kavramlarla ilgili bir problem ola-rak olgular ve değerler her zaman iç içedirler, öyle ki zâhiren deskriptif olan kavramlar bile ahlâkî ve ideolojik mânâlarla ‘yüklüdürler’. Bu sorun örneğin ‘otorite’ kavramında kendini


göstermektedir. Şâyet otorite ‘başkalarının davranışlarını et-kileme hakkı’ olarak tâbir edilirse, kimin otoriteye sâhip oldu-ğunu veya olmadığını ve hangi esaslar üzerine tatbik edildiği-ni deskriptif olarak ifade etmek kesinlikle mümkündür. Ama otorite neden, nasıl ve ne zaman tatbik edilmeli şeklindeki değer yargılarını kavramın içeriğinden tamamen ayrıştırmak mümkün değildir. Kısacası otorite hakkında konuşan kimse nötr (tarafsız) değildir. Örneğin bir düzenin yukarıdan aşa-ğıya empoze edilmesi gerektiğini vurgulayan muhafazakârlar, haklı ve sağlıklı olduğu için otoriteyi savunurken hükümet ve hukukun kötü olduğuna inanan anarşistler, otoriteyi istisnasız ve açıkça baskıcı bulurlar. Bu yüzden, normatif veya deskriptif her siyasal kavram, kullanıcılarının ideolojik perspektifleri al-tında anlaşılmaya muhtaçtırlar.

Özellikle 20. Yüzyıl’ın sonlarından bu yana etkili olan ve siyasal kavramların değer-yüklü karakterine verilen bir tepki, dilin kullanımında ‘siyasî doğruluk [political correctness]’ üzerinde ısrar etme akımıdır. Bazen kısaca PC [political cor-rectness] olarak anılan siyasî doğruluk, dilin kendisini ırkçı, cinsiyetçi ve diğer alçaltıcı ve aşağılayıcı ifadelerden temiz-lemeyi arzulayan feministler, sivil haklar savunucuları ve ge-nel olarak azınlık gruplarının temsilcileri tarafından müdafaa edilmektedir. Bu akım, dilin toplumun genel iktidar yapısını istisnasız bir şekilde yansıttığı ve böylece yadsınan grupların baskın gruplar lehine ayrımcılığa mâruz bırakılmalarına hiz-met ettiği inancına dayanır. İnsan ırkını kastetmek için kul-lanılan ‘man’ veya ‘mankind’ [âdem veya âdemoğlu], etnik azınlıkları kastetmek için kullanılan ‘negroes’ veya ‘coloureds’ [‘zenciler’ veya ‘renkliler’] ve gelişmekte olan dünya ülkeleri-ni kastetmek için kullanılan ‘third world’ veya ‘underdevelo-


ped’ [üçüncü dünya’ veya ‘az gelişmiş’] gibi kavramlar bâriz örneklerdir. (‘Gelişmekte olan ülkeler’ kavramı da Batı tarzı gelişme modelinin tüm dünyada geçerli olduğunu imâ etmesi hasebiyle eleştirilmektedir). Siyasal sahihliğin amacı, önyar-gısız bir terminoloji geliştirerek siyasal tartışmanın ayrımcılık içermeyen bir dille sürdürülmesini sağlamaktır. Ancak siyasal söylemin önyargısız ve objektif bir dili olabileceğini ümit et-menin bir yanılgı olması bu duruşun en temel zorluğudur. En iyi ihtimâl ‘negatif ’ terimlerin ‘pozitif ’ terimlerle yer değiştir-mesidir; örneğin ‘diasabled’ [engelli] yerine ‘differently abled [başka biçimde engelsiz], ‘negroes’ [zenciler] yerine ‘blacks’ [siyahlar] kullanılabilir. Siyasal sahihlik akımını eleştirenler ise, dilin deskriptif kabiliyetini zayıflatan ve ‘sahih olmayan’ görüşlerin ifade edilme hakkını inkâr eden bir deli gömleğinin dil üzerine giydirilmeye çalışıldığını söylemektedirler.

İhtilâflı Kavramlar

Siyasal kavramların genelde entelektüel ve ideolojik ihtilâf ko-nusu olması bir başka problemdir. Yukarıda belirtildiği gibi, siyasal tartışmaların aynı prensibi veya ideali savunduğunu iddia eden insanlar arasında sürmesi ender rastlanan bir şey değildir. Bu yüzden kavramsal anlaşmazlıklar bizatihi siyase-tin çatışma alanlarından birisidir. Bu durum, ‘hakikî’ demok-rasi, ‘hakikî’ özgürlük, ‘hakikî’ adâlet gibi kavramlarda olduğu gibi, bir kavramın belli bir kavrayışını objektif olarak doğru kılma çabalarında yansımasını bulmaktadır. ‘İktidar’, ‘adâlet’, ‘özgürlük’ gibi kavramlar üzerindeki ihtilâf o kadar derinlere inmektedir ki, nötr veya yerleşmiş tanımların asla geliştirile-


meyeceğini öne süren W. B. Gallie (1955-6) bu ikilemden çıkmak için şöyle bir yol önermektedir. Bu kavramlar ‘ihtilâfı esas kavramlar’ (essentially contested concepts) olarak kabûl edilmelidir, demektedir Gallie. Her bir terim belirli sayıda ra-kip kavramları kapsar ve bunların hiçbiri ‘hakikî’ meal olarak kabûl edilemez. Bir kavramın ‘ihtilâfı esas’ olarak kabûl edil-mesi, onun anlaşılmasına dönük gayretlerden vazgeçmek de-mek değil, sâdece kavramın rakip nüshalarının eşit derecede geçerli olduğunu kabûl etmek demektir.

Her kavram değilse de çoğu kavramın çok-çehreli veya ‘ihtilâfı esas’ olduğu mefhumu özellikle Terence Ball (1988) tarafından tenkit konusudur. İki tartışma güzergâhı ileri sü-rülmektedir. İlki, Gallie’nin nazarından bakan pek çok teo-risyenin (örneğin ‘iktidar’ ile ilgili olarak Luke (1974)), kav-ramların kendi tercih ettikleri yorumlarını rakiplerine karşı savunmaya devam ettiklerini not eder. Bir kavramın tüm nüs-halarının eşit derecede (mütesaviyen) makbul olduğunun bu reddiyesi gelecekte bir gün üzerinde anlaşma sağlanan tek bir kavramın zuhuruyla sona erecek süregiden bir tartışmaya ve çekişmeye yol açmaktadır. Bir diğer deyişle, tabiatı gereği re-kabet ve ihtilâflı olma anlamında hiçbir kavram ‘ihtilâfı esas’ değildir. Tartışmanın ikinci güzergâhına göre Gallie’nin tah-lili tarihsellikten yoksundur. Bugün ihtilâf konusu olan bazı kavramlar bir zamanlar alabildiğine yaygın bir mutabakat ko-nusuydular. Örneğin, bugün ‘demokrasiyi’ çevreleyen derin ve geniş çaplı ihtilâfın 18. Yüzyıl’dan sonra zuhur eden yeni ideolojik düşünce biçimleri ile yan yana gelişmesi dikkate şa-yandır. Netice itibariyle, ihtilâflı kavramları ‘cârî durumda’ ih-tilâflı (Birch, 1993) veya ‘belli şartlarda’ ihtilâflı (Ball, 1997) kavramlar olarak ele almak daha doğru olabilir.


Kelimeler ve Şeyler

Kavramlarla ilgili son problem, kavram fetişizmi olarak adlan-dırılan şeydir. Bu, kavramların onları kullanan insanlardan ayrı, bir anlamda onlar üzerinde güç ve etki sâhibi olan, somut bir varlığa sâhiplermiş gibi düşünülmesinin bir sonucudur. Kısa-cası kelimeler, şeyleri anlamak için araç olarak değil kendinde şeyler olarak düşünülürler. Max Weber (1864-1920) belirli kav-ramları ‘ideal-tipler’ olarak sınıflandırarak bu problemi aşmaya çalışmıştır. Bir ideal-tip, başka türlü neredeyse sınırsız derecede karmaşık olan gerçeklikten bir anlam çıkarma çabası vererek mantıksal bir ekstremi zihinde inşa etmektir. İdeal tipler, bu ne-denle, gerçekliğin kestirimleri değil açıklayıcı araçlarıdır; ‘ger-çekliğin inceden inceye tetkiki’ olmadıkları gibi ahlâkî bir ideal de değildirler. ‘Demokrasi’, ‘insan hakları’ ve ‘kapitalizm’ gibi kavramlar târif etmeye çalıştıkları münharif (çok biçimli, çar-pık) gerçekliğin yuvarlatılmış ve tutarlı hâle getirilmiş biçimle-ridir. Belirli kavramları ideal-tipler olarak kabûl etmenin önemi, kavramların sâdece tahlil edici araçlar oldukları gerçeğini vur-gulayarak söylemesinden kaynaklanır. Bu bakımdan kavramları veya ideal-tipleri ‘doğru’ veya ‘yanlış’ olarak değil şöyle böyle ‘yararlı’ olarak düşünmek daha doğrudur.

Siyasal kavramların bağlamsal (contingent)3 tabiatını öne çıkarıcı katkısal çabalara post-modern olarak adlandırılan te-orisyenlerce de girişilmiştir. Onlar, bilgiye dönük tüm değer ve iddiaların muhakeme edilebileceği ahlâkî ve rasyonel bir üst nokta olduğu varsayımına dayandığı gerekçesiyle herkes tarafından kabûl edilebilir evrensel değerler arama ‘gelene-

3 Contingent kelimesi bazen olumsallık olarak Türkçeye çevrilmektedir


ğine’ karşı çıktılar. Bu üst noktanın mevkisi hakkında esaslı ihtilâfların ayak dirediği gerçeği, meşru ahlâkî ve siyasal gö-rüşlerin çokluğu (plüralizmini), dilimizin ve siyasal kavram-larımızın sâdece üretildikleri ve işe koyuldukları bağlam (con-text) içinde muteber olduklarını telkin etmektedir. Bununla birlikte kavramların belki de en radikal eleştirisi Mahayana Budizmi felsefesinde geliştirilmiştir. Bu felsefe, insanların is-tekliliğinden güç alıp kavramları belli bir şekilde kullanan ve edebî bir geleneği oluşturan ‘konvansiyonel’ gerçek (hakikat) ile doğrudan tecrübe edilerek kavranan ve böylece kavramsal-laştırmaya aşkın olan ‘mutlak’ gerçeği (hakikati) birbirinden farklılaştırır. Bu nazarda, düşünmenin her türlüsü, gerçeklik (reality) üzerine tutulan ve böylece bir vesvese formu oluştu-ran izdüşümüdür.

Kitap için Bir Kullanım Kılavuzu

Bu kitabın amacı, öğrencilere siyasal tahlilde karşımıza çıkan temel kavramları takdim etmektir. Her bir kavram iki bö-lümde tartışılmaktadır. İlk bölümler tanımlamaları ele alır: sorgulanan kavramın nerede ve nasıl tatbik edildiğine dâir eklerle beraber en önemli anlamlarını ve kullanımlarını tartı-şır. İhtilâflı kavramlar veya farklı bağlamlarda anlamı değişen kavramlar italik puntolarla gösterilir. Tartışmaların ikinci bö-lümleri “Yeri ve Önemi” alt başlığında, sorgulanan kavramın siyasal anlayışı inşa etme konusundaki önemini daha geniş bir şekilde araştırmaktadır. Kavramın kökeni ve gelişimi ile bera-ber rol ve konumunu etkileyen tarihsel, ideolojik ve diğer fak-törler bu bölümlerde ele alınmaktadır. Tartışma hiçbir şekilde


inceden inceye tetkik etme niyeti taşımamaktadır. Öğrenciler bu kitaptan kavramların anlamları, kullanımları ve tatbikine dâir yeterli bilgiyi çıkarabilirler fakat daha detaylı bir kapsam veya daha eksiksiz bir açıklama için, her ana bölüm sonunda verilen ek okuma önerilerine başvurma konusunda cesaret-lendirilmektedirler.

Kavramlar yedi ana bölümde –Temel kavramlar, İdeoloji-ler, Yaklaşımlar, Değerler, Sistemler, Yapılar ve Düzeyler– sı-ralanmıştır. Bundaki gayemiz, bir kavramın genel karakteri ve işlevine dikkati çekmek ve benzer karakter ve işlevlere sâhip kavramlar arasında kıyas ve karşılaştırma yapmayı kolaylaştır-maktır. Her ana bölümün genel vurguları aşağıdaki gibidir:

Temel Kavramlar siyasetin tabiatı ve siyasal tahlilin para-metreleri ile hemhâl olan kavramları ele almaktadır.

İdeolojiler siyasal düşüncenin engin geleneklerini temsil eden ve genellikle siyasal anlayışa belli bir bakış açısı kazandı-ran kavramları ele almaktadır.

Yaklaşımlar ideolojik geleneklerin pek çok durumda yapı taşı olan normatif prensipleri veya siyasal idealleri olan kav-ramları ele almaktadır.

Sistemler siyasal iktidarın organizasyonu veya hükümetin geniş kurumsal tertibini adlandıran kavramları ele almaktadır.

Yapılar sistemlerin genel olarak tamamlayıcı vasıfları olan, belirli kurumlar veya hükümete ait gövdeleri simgeleyen kav-ramları ele almaktadır.

Düzeyler siyasal riyasetin (rule) farklı coğrafî birimlerine veya siyasal otoritenin kullanılan veya kullanılması gereken düzeylerine ilişkin kavramları ele almaktadır.


Siyasal kavramları bu şekilde tertip etme yöntemi hakkında iki çekincemiz olduğunun da burada hatırlatılmasında yarar vardır. İlki, kategoriler kavramların belli vasıflarını aydınlatma-da faydalı olabilirler fakat yanlış yönlendirmelere de yol açabi-lirler. Bilhassa farklı bölümler arasındaki ayrımlar, en azından, geçirgendirler. Örneğin ideolojiler, birçok durumda aynı za-manda birer yaklaşımdırlar; düzeyler bazı açılardan sistemlerle çakışırlar; sistemler ve yapıların her ikisi de her zaman değer-lerle iç içedirler. İkinci problem tabiatı gereği birinciden türer. Belirli kavramların bölümler içindeki yerleri bazen tartışmalı-dır veya son tahlilde tamamen keyfîdirler. ‘Komünizm’in bir değer, bir ideoloji ve bir sistem olduğu meşru olarak düşünü-lebilir; ‘demokrasi’ açıkçası hem bir değer hem de bir sistem-dir; ‘elitizm’ burada bir sistem olarak ele alınmıştır ancak aynı derecede bir değer veya ideoloji olarak da görülebilir. Listeyi uzatabiliriz. Burada önemli olan şey, öğrencilerin farklı bölüm-leri (genellikle) faydalı birer kılavuz olarak kullanmaları ve her kavramı tek boyutlu bir karakter veya işlev atanabilen ayrı birer kompartman olarak ele almamalarıdır. Doğrusu kavramların kendileri tartışılırken bu tür akıl karışıklığı ve karmaşıklıklara yeri geldikçe değinilmektedir.

Çapraz başvuruları kolaylaştırmak ve gereksiz tekrarlar-dan kaçınmak amacıyla kitabın başka bir yerinde tanımlanan terimler her bir kavram tartışmasında görüldükleri ilk anda yıldız işaretiyle (*) belirlenecektir. Bu terimler, ya içindekiler kısmında ya da indeks kısmında kalın punto ile yerleri tespit edilebilir. Kavramların anlam ve önemi üzerinde istikrarlı bir odaklanma sağlamak için, başvurulan başlıca siyasal düşünür-ler hakkında tarihler hâriç metin içinde bilgi verilmeyecektir. Ancak kitabın sonunda hayatları ve fikirlerine dâir bilgilerin


verildiği bir Siyasal Düşünürler Sözlüğü bulunmaktadır. Son olarak, metin içinde alıntı yapılan ve kaynakça kısmında liste-lenen çalışmalar sâdece Siyasal Düşünürler Sözlüğü’nde atıfta bulunulan çalışmalardır.

Ek Okuma Listesi

Ball, T., Farr, J. ve Hanson, R. L. (eds), Political Innovation and Conceptual Change (Cambridge: Cambridge University Press, 1989).

Bellamy, R. (ed.), Theories and Concepts in Politics: An Introduction (Manchester ve New York: Manchester University Press, 1993).

Birch, A. H., The Concepts and Theories of Modern Democracy (Londra ve New York: Routledge, 1993).

Gallie, W. B., ‘Essentially Contested Concepts’, Proceedings of the Aristotelian Society, 56, 1955/6, pp. 157-97.

Heywood, A., Political Theory: An Introduction (Londra: Macmillan, 1999).

Rorty, R. (ed.), The Linguistic Turn (Chicago: University of Chicago Press, 1967).

Williams, P., Mahayana Buddhism, (Londra ve New York: Routledge, 1989).

2

TEMEL KAVRAMLAR

Bu bölüm, siyasetin tabiatı ve siyasal ana-lizin parametleri hakkındaki temel kav-ramları incelemektedir.

Devlet [State]

Devlet en basit şekilde tanımlanmış toprak sınırları içinde egemen yetki alanı kuran ve kalıcı kurumlar vasıtasıyla *otori-te uygulayan siyasal bir birlik olarak tanımlanabilir. Devletin beş kilit özelliğini belirlemek mümkündür. Birincisi, devlet *egemenlik sâhibidir –bir toplumdaki diğer bütün birlik ve grupların üzerinde olduğundan mutlak ve kısıtlanmamış bir *iktidara sâhiptir. Thomas Hobbes (1588-1679) bu nedenle devleti ‘leviathan’, dev bir canavar, olarak resmetmiştir. İkin-cisi, devlet kurumları *sivil toplumun ‘müstakil’ kurumları-nın aksine ‘kamusal’ olarak kabûl edilir, devlet yapıları kamu tarafından finanse edilirler ve kolektif kararların alınması ve toplumda uygulanmasını sağlamakla yükümlüdürler. Üçün-cüsü, devlet bir meşrulaştırma çalışmasıdır –toplumun dâimî menfaatlerini yansıttığı iddiasına dayanan devlet kararlarının genellikle (muhakkak değilse de) vatandaşları üzerinde bağ-layıcılığı kabûl edilen bir vâkıadır. Dördüncüsü, devlet bir hâkimiyet (nüfuz) sağlama aygıtıdır –*yasalarına boyun eğil-mesini ve ihlâlcilerin cezalandırılmasını güvence altına alan cebrî güce sâhiptir: Max Weber’in (1864-1920) belirttiği üze-re devlet ‘meşru şiddet’ araçlarının tekeline sâhiptir. Beşincisi, devlet bölgesel (teritoryal veya mevziî) bir birliktir –coğrafî olarak tanımlanmış sınırlar içinde yasal yetki uygular ve ulus-lararası siyasette özerk bir varlık olarak (en azından teoride) kabûl edilir.

Bununla beraber devletler farklı şekillerde ve boyutlarda karşımıza çıkarlar. Klâsik liberalizm ve Yeni Sağ tarafından müdafaa edilen minimal devletler veya ‘gece bekçisi’ devlet-


ler yalnızca birer koruyucu yapılardır çünkü yegâne görevleri vatandaşlarının yaşamlarını kendilerince en iyi bir biçimde geçirebilecekleri bir barış ve sosyal nizam çatısı sağlamaktır. Japonya ve Doğu-Güneydoğu Asya’nın ‘kaplan’ ekonomile-rindeki kalkınmacı devletler önemli ölçüde dev işletmeler olan temel iktisadî çıkarlar ile devlet arasında yakın ilişkiler kurmak yoluyla uluslararası rekabet ortamında zenginleşme stratejile-ri geliştirmeyi amaçlarlar. Modern liberalizmin ve demokratik sosyalistlerin ideali olan sosyal demokratik devletler büyümeyi sürdürmek ve tam istihdamı sağlamak, yoksulluğu azaltmak ve toplumsal ödüllerin daha eşit bir dağıtımını sağlamak için iktisadî ve sosyal yaşama geniş ölçüde müdahale ederler. Or-todoks komünist ülkelerde bulunan kolektivist devletler özel mülkiyeti ortadan tamamen kaldırdılar ve iktisat bakanlıkları ve planlama kurulları ile yönetilen merkezî olarak planlanan ekonomiler kurdular. Hitler Almanyası’nda ve Stalin Sov-yetler Birliği’nde inşa edilen totaliter devletler (gerçi Saddam Hüseyin’in Irakı gibi modern rejimler de tartışmasız benzer nitelikleri gösterirler) kapsamlı tâkibât ve korkutma politikası ile ve yaygın ideolojik manipülasyon ve kontrol yolu ile beşerî varoluşun her zerresine nüfuz ederler.

Genellikle birbirinin yerine kullanılan devlet ile *yönetim (hükümet) terimleri arasında bir ayrım yapılmalıdır. Devlet yönetimden daha kapsamlıdır. Devlet kamu alanının bütün kurumlarını ihtiva eden ve topluluğun tüm üyelerini kucak-layan (vatandaşlık kapsamında) kapsayıcı bir birlik iken yö-netim (hükümet) devletin sâdece bir parçasıdır. Bu anlamda yönetim devlet otoritesinin eyleme geçirildiği bir vasıtadır; devletin ‘beynidir’. Bununla beraber devlet sürekliliği ve hat-

TEMEL KAVRAMLAR ◆ 31

ta devamlılığı olan bir yapı iken yönetim geçicidir. Kalıcı bir devlet sisteminde yönetimler gelip giderler ve yönetim siste-mi reform ve yeniden yapılandırma sürecinden geçirilebilir. Dahası devlet kişisellikten uzak bir otorite tatbik eder; devlet kurumlarındaki personel seçim ve atama işlemlerinin bürok-ratik bir tarzda gerçekleştirilmesi personelin genellikle siyasal olarak tarafsız olmaları yönünde ve böylece devlet kurumları-nın mevcut hükümetin ideolojik heveslerine direnmeleri yö-nünde bir beklenti doğurur. Nihâyet devlet en azından teorik olarak kamu çıkarını veya ortak faydayı temsil eder. Yönetim ise belli bir zamanda iktidara gelmeyi başaranların partizan anlayışlarını temsil eder.

Yeri ve Önemi

Devlet her zaman siyasal analizlerin merkezinde olmuştur, öyle ki *siyaset genellikle devlet üzerine çalışmak olarak an-laşılmaktadır. Bu hakikat iki kilit tartışmada açıkça görülmek-tedir. Bu tartışmalardan ilki ve en temel olanı devlete neden ihtiyaç duyulduğu ve siyasal *yükümlülüğün temeli nedir soruları üzerinde yoğunlaşır. Devletin klâsik haklılaştırması ‘doğa durumu’ olarak adlandırılan devletsiz bir toplumda ha-yatın nasıl olacağına dâir bir tablo çizen toplumsal sözleşme teorisi tarafından sunulur. Hobbes ve Locke (1632-1704) gibi düşünürlere göre herkesin herkese karşı bitmeyen bir iç savaşı ile karakterize edilen doğa durumunda, düzenli ve istik-rarlı bir var oluş için elzem olan egemen bir yapıyı yaratmak amacıyla, insanlar özgürlüklerinin bir kısmını feda ederek bir anlaşma yapmaya (toplum sözleşmesi) istekli olacaklardır. Öyleyse, son tahlilde, bireyler kargaşa ve kaosa karşı tek gü-


venceleri olan devlete boyun eğmelidirler. *Anarşizm tara-fından öne sürülen alternatif görüş *insan doğası hakkında daha iyimser varsayımlara dayanmaktadır ve bireyler arasında kendiliğinden gerçekleşen işbirliğine ve doğal *düzene vurgu yapar. Anarşistler bir devletin yokluğunda sosyal istikrarın olabilirliğini desteklemek için ortak mülkiyet veya piyasa me-kanizması gibi bir dizi sosyal kuruma başvurmaktadırlar.

Tartışmanın ikinci alanı devlet iktidarının doğası ile ilgili-dir. *Siyaset teorisinin önemli bir kısmı bilhassa rakip devlet teorileri ile ilgilenir. Bu tartışmada önemli pozisyonlar aşağı-daki gibi özetlenebilir. Liberallere göre devlet, toplumdaki ya-rışan menfaatler ve gruplar arasında tarafsız bir arabulucu ve toplumsal düzenin en önemli güvencesidir; devlet en kötü ih-timâlle bir ‘zarurî fenalık’tır (necessary evil). Marksistler dev-leti sınıf baskısının bir aygıtı, ‘burjuva’ devleti, olarak resmeder ya da devletin hükmeden sınıftan ‘nisbî bir özerkliğe’ sâhip ol-duğunu kabûl ederek, sınıf iktidarına dayalı bir sistemde istik-rarı sağlama rolüne parmak basarlar. Demokratik sosyalistler genellikle devleti, ortak faydanın cisme bürünmüş hâli olarak sayarlar ve onun sınıf sisteminin adâletsizliklerini düzeltme kifayetine değinirler. Muhafazakârlar ise devleti, genel olarak muhtemel bir kargaşadan toplumu korumak için ihtiyaç duyu-lan otorite ve disiplin ile ilişkilendirerek geleneksel olarak güç-lü bir devleti tercih ederler. Yeni Sağ ise daha geniş toplumsal kesimlerden farklılaşan ve genel olarak ekonomiye zararı do-kunan kendine özgü çıkarları olduğunu iddia ederek devletin meşru olamayan karakterine değinir. Feministler devleti erkek iktidarının bir aracı olarak değerlendirirler, ‘patriarkal’ devlet kadının yaşamın ‘kamusal’ veya siyasal alanından dışlanması-

TEMEL KAVRAMLAR ◆ 33

na hizmet eder. Nihâyet, anarşistlere göre devlet, güçlü olanın, mülk sâhiplerinin ve ayrıcalıklı olanın çıkarları doğrultusunda işleyen yasallık kazandırılmış bir baskıdan başka bir şey değil-dir.

Ancak 20. Yüzyıl’ın sonlarına gelindiğinde devletin genel olarak ‘içinin oyulduğuna’ ve bazılarının tartıştığı üzere mo-dern dünyada devletin artan yersizliği argümanlarına tanık olmaktayız. Bu gelişmeler arasında en başta gelenler: hiçbir devletin kontrol edemeyeceği bir şekilde ulusal ekonomilerin küresel olana doğru akışı olarak *küreselleşme, devlet ida-resine karşı piyasa örgütlenmesinin gittikçe daha fazla tercih edilmesi olarak özelleştirme ve son olarak bölgesel-cemaatçi siyasetin güç kazanması ve cüzî *milliyetçiliğin yükselmesi sonunda merkezkaç baskıların serbest kalması anlamında ye-relleşme.

Düzen [Order]

Düzen (nizam), her dilde, düzenli ve derli toplu örüntülere işaret eder, askerlere ‘nizamî durmalarının’ söylenmesi veya evrenin bir ‘nizam’ olarak tanımlanması gibi. Toplumsal ya-şamda düzen; olağan (düzenli), istikrarlı ve öngörülebilir dav-ranış biçimlerini ifade eder ve bu nedenle toplumsal düzen bir süreklilik ve hatta kalıcılığı akla getirir. Toplumsal karmaşa bir tezat olarak kaotik, rastgele ve saldırgan davranışı imâ eder ve tabiatı gereği istikrarsız ve sürekli değişkendir. Bir siyasal prensip olarak nizam, dolayısıyla; hem tehdit, şiddet ve bun-ların korkusundan âzade olmak anlamında fiziksel güvenlik, hem de sâdece düzenli ve alışkın olduğumuz koşulların neden


olduğu rahatlık ve istikrar anlamında psikolojik güvenliği ihti-va eder. Ancak nizam ya siyasal ya da tabiî olan bir olgu olarak anlaşılır. Siyasal düzen bir *hukuk veya *yönetim sistemi vası-tasıyla ‘yukarıdan’ empoze edilen toplumsal kontrol anlamına gelir. Bu anlamda nizam disiplin, düzenleme ve *otorite fikir-leri ile bağlantılıdır. Öte yandan, doğal düzen, birey ve grupla-rın gönüllü ve kendiliğinden eylemleri ile ‘aşağıdan’ gelir. Bu anlamda nizam toplumsal âhenk ve kararlılık gibi fikirler ile bağlantılıdır.

Yeri ve Önemi

Batı *siyaset felsefesinin en temel ve dâimî ilgilerinden birisi kargaşa ve sosyal istikrarsızlıktır. Dahası düzen siyaset teoris-yenlerinin neredeyse koşulsuz –en azından şu ana kadar kim-se kargaşayı savunmaya kalkışmadığı için– onayını almıştır. Fakat nizam ile alâkalı sorunların en münasip çözüm yolları üzerinde derin farklılar bulunmaktadır. Kamusal düzen - ta-biî düzen ayrımı *yönetim için derin mânâlar (implications) taşımakta ve *insan doğası hakkındaki farklı görüşleri yansıt-maktadır. Bir aşırı uçta Thomas Hobbes (1588-1679) mutla-kiyetçi yönetimin düzeni sağlamanın yegâne yolu olduğunu savunur çünkü aslî insan temayülü ‘ancak ölümle sona eren bitmez tükenmez iktidar arzusudur’. Diğer aşırı uçta Peter Kropotkin (1842-1921) nizamın ‘özgürlük ve kardeşçe itina’ ile sağlanabileceğini ve suçun ‘aylaklık, *hukuk ve otorite’nin sonucu olduğu gerekçesiyle *anarşizmi savunmuştur.

Modern siyasette düzenin muhafazakâr yorumu hukuk ile o kadar alâkalıdır ki, ‘hukuk ve nizam’ âdeta tek ve birleşik bir kavramdır. Yurtiçi düzen ancak hukukun müsamahasız tat-

İÇİndekİler 1. bÖlÜm sİyasal kavramlarin yerİnde …libertedownload.com/ornek/stk_jn.pdf ·...

Documents