nefis mertebelerine psikolojik yaklaşım

8/6/2019 Nefis Mertebelerine Psikolojik Yaklam

1/12

tasavvufIlmi ve Akademik Arastirrna Dergisi

Ankara 2002


2/12


3/12

Nefis Mertebelerine Psikolojik BirYaklasun

Ali KU$ATYard. DoC;.Dr., Erciyes U . Ilahiyat Fakiiltesi

Psikoloji ve Tasavvufi Kabiliyetlnsanlann dogumundan itibaren gecirmis olduklan gelisim evreleri ve bu evre-

ler icerisinde edindikleri gelisim ozellikleri psikologlan oteden beri rnesgul ennisve bircok arastirmarun yapilmasma neden olmustur. Bazi gelisim ozellikleri, ferdinkisilik yapisma ve yetitigi cevresel nedenlere bagh olarak bireysel farkhliklar gos-terir. Ancak diger bazi gelisim ozellikleri vardir kibunlar, bireysel ve cevresel fark-Iihklara ragmen butun insanhgr icerebilecek ortak ozellikler gostermektedir.

Bu geli~ evreleri farkli kiilti.ir ve dinlerde farkli adlarla ele almrms ve gelisimpsikologlanrun insan yasamnun bu yonuyle ilgili birbirinden farkh kavrarnlar ge-listirmelerine neden olrnustur. Bunlann belli baslilan, Piaget'in "Bilissel'', E. Erik-son'un "Psiko-sosyal kisilik", L.Kholberg'in "Ahlak", Selman'in "Rol alma", Abra-ham Maslow'un "lhtiyac hiyerarsisi" ve son gelisim psikolojisi teorisi olarak bili-nen ve onceki teorilerin bir birlesirni seklinde olan J. Fowler'in "Iman gelisimi"teorileridir. Bu gelisim psikolojisi teorilerinin hepsinin temelinde, insan gelisimi-nin, somut ve bireysel degerlerden, soyut ve evrensel degerlere dogru bir yol ta-kip ettigi gorulmektedir.

Iman insanm evrense1 bir anlarnlandirma arzusudur. Insan bu doga ile yaratil-mistir, Bunun da temelinde guven ve baghlik duygusu yatmaktadir. ilk din sos-yologu olarak kabul edilen' ve ayru zamanda psikolojik tahlillerde de bulunanIbn-i Haldun, insan tabianrun yaraulisinda cismani dunyadan siynlip ruhi alemeulasabilme kabiliyetine sahip oldugunu belirtmektedir.' Bu hususta R. Ornstein;insan beyninin insandaki belirli duygularumlan meydana getirdigini ve beynin

1 U . Giinay, "islam Danyasmda Bir Din Sosyolojisi 6nciisii, ibn Haldun", Atauire (f. iliibiyatFak. Dergisi, S. 6 , ss. 6 3-1 04 .. 2 lbn-i Haldun, Mulsaddime, cev, Zakir Kadiri Ugan, M.E:B. YaYIDI, 1988, c. I, s. 244.


4/12

120 tasauoufsol yan kuresinin akli (analitik), sag yan kuresinin de biitiind.il (sezgisel) kabili-yetlerini yonlendirdiginf soyleyerek, bir anlamda insanm sezgisel yani tasavvufiyasanti haline yaratihsmda egilimli oldugunu belirtir. Bu tecrube sekli, Budi-zim'de nirvana, Hristiyanlik'ta mistisizm, lslam'da ise tasavvzifterimleriyle ifadeedilmektedir. Bu nedenledir ki tasavvufi yasarn, psikolojik gelisimin bir sekli ola-rak gorulebilir. Bu husus psikoloji ile dini bir kaynaga baglamaya cahsan jung'undin anlayisryla da uyusmaktadir, Cunku jung'a gore insanm bilinc aln dunyasi or-tak arketipler bulunmaktadir, Bu arketiplerden birisi de din arketipidir. Bu ne-denle insanm bilinc aln dunyasi aslmda dinidir ve insan bireylesme stirecini ya-sadikca bu diinya ile daha sik karsi karsrya gelir. Bu sebeple Jung, dini rnistik tee-rubeyi bizzat ortak bilinc otesindeki arketiplerin tecri:ibesi olarak gorur", Boylece,din insan ruhunun farkli katrnanlanrun buninlestirici bir yonu olarak gorulur.

Buiunla beraber, insanlar psikolojik yapilanndaki bu kabiliyeti isleyerek ge-Iistirmekte farklrhklara sahiptirler. Ozellikle ir; gudumlu (introvert) kisilik ozelli-gine sahip olanlann tasavvufi yasam sekline daha yatkin olduklan gorulmustur.'C;i.inklibunlar kisilik ozellikleri itibariyle daha saf ve samimi davranmaya yatkin-dirlar ve kendi ic di.inyalanna daha rahat yonelebiimektedirler. Bundan dolayida tasavvufi yasanti seklineaynca ilgi duymaktadirlar.

Idris Sah sufizrni, Bati dunyasinda gelistirilen biitiin psikoloji ekollerindencok daha ileri seviyede psikolojik bir sistem olarak degerlendirir. Bu psikolojianlayismi ozde Dogulu bir dusunce bicirni olarak degil, insarun dogal yapismmbir ifade bicimi olarak tarumlar,"

Musluman toplumlann dim ve sosyal gelisimlerine bakildigi zaman, tasavvufve tarikatlann daha cok sosyal ve ekonomik sikmnlann yuksek oldugu donem-lerde ortaya r,;Ikl1g1gorulmektedir.' Tasavvuf ve tarikatlann olusma ve gelismesin-deki bu etki, tasavvufta, bu dunyanin kacmilmasi gerekli bir yer oldugu anlayisi-111nolusmasina neden olmus ve sufi olarak bilinen bir kisim insanlann bu maddidi.inyadan ve ona baglayan her seyden ve sosyaI cevreden kacmalannin tasavvu-fun temel yolu olarak anlasilmasma ve bu da tasavvufun olmasi gerekli mecrasin-dan farkli mecralara kayrnasina ve neticede Islam'da olmayan bir Ylgll1hurafeninmerkezi haline donusmesine neden olmustur, Ashnda insanlann sikmn ve me-sakkatli olduklan durumlarda dinin yardimma kostuklan bellidir. Bu da caglar

3 R. E. Ornstein, Yelli Bir Psieoloji, cev, Erol Gokii-Feray Isik, istanbul 1983, 55. 59-80.4 David M. Wulff, Psychology of Relgion, Classic and a Contemporary Views, New York 1991,

55.433-34.5 Spilka, B. &Ralph W. Hood. J R . Richard L. Gorsuch, TIle Psychology of Religion; An empirical

approach, Printice-Hall, New Jersey (U.S.A) 1985, s. 188.6 M. Spiegelman & P.Vilayat inayet Han &Tasnim Fernandez, fling Psiholojis! ue Tasamntf, cev,

Kemal Yazici-Ramazan Kutlu, istanbul 1994, s. 22.7 U . Giinay &Vehbi Ecer, Toplumsal Degime, Tasauuuf, Tarihatlar ce Tiirleiye, Kayseri 1999.


5/12

nefis mertebelerine psiholojil: bir yahlasim 121boyu dinin bu ihtiyaclar dogrultusunda anlasilrnasma ve bu ihtiyaclann gideril-mesi yolunda kullarulmasma neden olmus ve dolayisryla bircok tenkitlere de ma-ruz kalnusur, Halbuki insarun dusuncelerinde objektif olabilmesi icin belirli ihti-yac ve sikmtilardan kurtulrnus olmasi gerektigi gibi, dinin ozunun birey ve top-lumda saf ve sade blr sekllde yasanabilmesi de gerek bireyin ve gerekse toplu-mun bu gunluk ihtiyac ve sikmtilardan kurtulrnus olmasi ile mumkun olabilir.

Gellsim Psikolojisi ve Tasavvufislam kultur ve geleneginde gelisen tasavvuf anlayisi, bir bakima insamn do-

ga l yapisi olarak ele almmaktadir, Bilhassa nefis mertebe1eri anlayisi Islam'm yu-kandaki gelisim psikolojilerine benzer bir gelisim psikolojisi teorisi olarak elealmabilir, Bireyin gelismesi, somut dunya ve ona baglayan seylerden soyut vemanevi di.inyaya dogru bir yukselme seklinde olmaktadir, Yalruz burada dinse1tema cok yogun bir sekllde vurgulandigi icin, olayin psikolojik boyutuna dikkatcekilmernistir .

Insarun gelisip yucelmesiyle ilgili bazi teorilerle, dinlerde ortaya cikan tek birTann hakikatine ulasma cabalan arasmda ilginc bir benzerlik mevcuttur. Bu aci-dan tasavvufi hayat sekli psikolojik gelisimin dinsel yam olarak ele almabilir, Ko-nuya motivasyon psikolojisi acisindan bakacak olursak, insanlar, fizyolojik, sos-yal, duygusal ve ruhsal ihtiyaclarla dogarlar ve bu ihtiyaclan giderebilmek icinmotive edilirler. Bu hayat surecine giren rnurit belli bir rum yucelme icerisindebir makamdan baska bir makama gecerek belli bir psikolojik gelisim sureci ice-risinde yeni ve daha ustun insani, ahlaki ve din! evrirnler yasar."

Tasavvufi yasamdaki bu nefis mertebeleri anlayisirun gelisim ozellikleri ileAmerikali psikolog Abraham Maslow'un "ihriyaclar hiyerarsisi teorisi" arasindacok yakin bir benzerlik gorulmektedir, Maslow da insarun kendini gerceklestiril-mesi hususunda gudulendigini ve yaratilisi itibariyle temiz bir ki~ilige sahip ola-bilecek kabiliyette yaranldigmi belirtmektedir, Ona gore, ancak bu mertebeyeerisenler derin tecrube yasayabilirler, Dini tecriibeyi de derin tecriibeden sayma-SI itibariyle derin din! tecrubeyi de ancak kendini gerceklestirmis olan yani insanolma, nefsini yuceltme yolunda ust seviyelere gelmis olanlar yasayabilirler." Bukonuyla ilgili yapilmis olan ampirik arasurmalara gore derin veya mistik tecru-beler sadece kendini gerceklestirmls clan nadir kimselerde ortaya cikar, Ayncaampirik-deneysel arastirmalar, mistik tecrubenin rum saglamlikla iliskili oldugu- -nu ve kendini gerceklestinne ile mistik tecri.ibe arasmda ve mistik tecrube ile ruhsaghw ve saglam kisilik yapisi arasinda da pozitif bir iliskinin varligiru ortaya

8 Hayrani Altmtas, Marifetnamede Tasaoouf, istanbul 1981, s. 9.9 A . Maslow, Dinler Degerler, Donth Deneyimler, tere. H. Koray Sonmez, istanbul 1996.


6/12

122 tasaouufkoymaktadir." Maslow, bunun en zirve noktasuu 'kendlni.gerceklestlrrne' gudu-sii olarak tarumlar, niih! dinlerde bilhassa lslam'da Kuran'm bildirdigine gore in-sarun Kiimil mertebesine cikabilecegl bildirilmektedir." Bircok sufi insarun bumertebeye erisebilmesi Icin motive edildigini soylemektedir. Hatta tasavvufu"Insarun kendini gerceklestlrmek yolunda ugra vermesi''Polarak tarumlarlar. Buanlayis, islam dunyasmda tasavvufi hayata olan ilgi ve egilimi arnrrrusur.

insarun kendi ic,;iilemine yonelerek Allah'a daha yakm olacaklan ile ilgili"Sizlere ufuklarda ve sizin kendinizde belirtiler gosterecegiz - gormuyor musu-nuz?'," "Biz ona sah damanndan daha yakimz. ,,11 gibi iiyetler ve aynca "Kendinibilen -ancak- Rabb'ini bilir.?" gibi hadis diye nakledilen veciz sozler, Allah'a eris-me yolunun insarun kendi ic,;dunyasma derinlesmesi, yogunlasmasi ve insarunkendi icsel derinliginde kenclini kesfetmesi ve gerceklestirmesi ile rmimkun ola-bilecegi anlayisirun gelismesine neden olmustur."

Bu yorumlama tam A. Maslow'un kendini gerceklestirmek icin insanlann mo-tive edildigi anlayisryla uyusmaktadir. Eger karsilasunhrsa tasavvuftakiInsan-rKiimil ile Maslow'un teorisindeki Kendini Gerceklestirmis olan insarun ozellikle-rinin birbirleriyle uyusrnakta oldugu goriilmektedir. Insan gelisirnini daha iyi an-lamak icin varoluscu insanci psikolojinin insan dogasi anlayisi ile nefis mertebe-lerini karsilasnrmak yerinde gorulmektedir.

Ihttyaclar Htyerarstsi ve Nefis Mertebeleri

Yukanda tasavvufi hayatm, psikolojik gelisimin dinsel bir yam olarak ele a11-nabilecegini belirtmistik. Bu konuyla ilgili olarak Abraham Maslow'un ihtlyac hi-yerarsisi teorisi" ile Islam tasavvufundaki nefis mertebeleri arasmda bir iliskininkurulabilecegini gostermeye calisacagrz. Ne tesaduftur ki her iki anlayista da in-sarun gelisim sureci yedi basamakta olgunluga ulasmaktadir." Bunu da asagidaMaslow'un ihtiyac gelisirni He nefis mertebelerinin genel ozelliklerlni karsilasnra-rak gosterrneye calisacagiz. Karsilasnrma yapilarken once Maslow Teorisi' nin ge-

lOB. Spilka, Psychology of Religion, s. 192.11 95 Tin!4.12A. M. Schimmel, Tasauuufun. Boyutlan, Adam Yaymcilik, Istanbul 1982, s. 168.13 41 Fussiletl53.1450 Kaf/16.15 ibn-i Orner e-~eybani, Kttabtt Temyizi't-Tayyib Mine'l-Hebis, Beyrut 1985, s. 170.16 A. Schimmel, age., s. 169.17 R. D . Gross, Psychology, The Science of Mind and Bebauiour, London 1995, 55. 902-3.18 Her ne kadar Maslow teorisi farkli gellsim basamaklari seklinde ele alinsa da en azindan bi-

zim referans kitabi olarak kullandigmuz kaynakta Maslow'un bu teorisi yedi basamakta ele almmak-tadir ve biz de bunu kullandtk.


7/12

nefis mertebelerine psiholojil: bir yaklasim 123lisim doneminin ozelliklerini R. Gross'un PSikolojikitablru esas alarak ve hemenakabinde 0doneme karsihk gelen nefis mertebesinin ozellikleri verilecektir,

1. Fiziksel ihti.ya~lar: Yiyecek, icecek, oksijen, dinlenme, cinsel ihtiyaclargibi bedensel, rnaddi ihtiyaclar bu donemin temel lhtiyaclandir.

Nefs-i Emmare: Nefis (kisf) bu seviyede daha cok dunyaya ve onunla ilgilimaddi menfaatlere yonelir. Kibir, Ills, hased, kiskanchk, sehvete duskunluk, ko-tiili1ge egilim veya devamh kahndigi zaman kotiiWge gonirecek ihtlyaclardir.Kur'an-i Kerim'de bu nefis su sekilde tarumlarur: "Hie suphesiz nefis dairna ko-tiili.igu ernreder.?"

Bu donemde insaru guduleyen temel ihtiyac fizyolojik ve fizikse1 ihtiyaclardrr.Boyle bir ihtiyac lcerislnde olan kii baska bir seyi dusunemez. Sevgi, ask, sorum-luluk gibi ruhi ihtlyaclar onun ilgi alarurun disinda kahr, Bu ozelliklere sahip fert-lerin olusturdugu toplumda din bu gibi lhtiyaclann giderilecegi bir fonksiyondaalgilamr. Bu ihtiyaclann etkisinde olusan din de ancak ilkel toplumlardaki gibigunluk lhtiyaclann giderilmesi icin kullarulan bir enstruman sekllnde kahr."

2. Giivenlik Ihtiyacu Hem fiziki ve hem de psikolojik olarak tehlikeli du-rum ve nesnelerden, durumlardan flziki hastahklardan korunmak icin kanun vekurallann egemen oldugu guvenli bir dunyaya olan ihtiyac on plandadir. Bu teh-likeler hem fiziki ve hem de psikolojik olabilir. Bu guvenlik gereksinirnl insanla-nn bir dine baglanmalarmda guduleyici rol oynar.

Nefs-i Levvame: Kmayan nefistir. Bu nefis lyilikleri yapmaya baslar, kotuluk-lerinden vazgecme egilimi icerisindedir, Kendine olan guveni zayif oldugu icinyapuklanrun baskalan tarafindan bilinmesini de ister. Bu duygu da cevresel fak-torlerin fazlaca dikkate almmasma goturur. Bu nefis Kur'an-i Kerim'de daha on-ce yaptiklanndan pismanlik duyan nefis olarak tanimlarur."

lnsarun gerek fiziki ve gerekse psikolojik cevresel tehlikelerden korunma veemin olma gereksinimi vardir. Bu gereksinimin yerine getirilip getinlmeyecegin-den emin olmadigindan ldi tereddut ve korku icerisindedir. Bu korkuyu gider-mek icin de dinin yarduruna kosar ve din onu bu korkulardan koruyacak bir gu-venlik kaynagi olur. Kisi baif ve reca (korku-urnit) arasmda gider gelir. Dinler, 01-dtikten sonra yeni ve daha guvenli bir yasam olacagi inancuu vererek bu ve gele-cek dunyarun tehlikelerinden korur, Bu gelisim evresinde birey dini !ider ve seyh-lere baglanma ihtiyacr duyar, Toplumsal cevrenin ve imkanlann darligi kisiyi boy-

19 12 Yusuf/53.20 E. Puttick, "A new Typology of Religion Based on Needs and Values", fournal of Beliefs and

Values, Ekim 1997, S5. 133-146.21 75 Kiyame/Z.


8/12

124 tasaouufle bir gruba baglanmaya iter. Otodterbirdin anlayisma sahip olur, Bu.donem Fre-ud psikanalizinde cevresel kontrol mekanizmalan olarak rol oynayanust-bilinc(super-ego) kavramma ve fonksiyonuna benzetilmektedir." Burada ileriye yone-lik bir umit vardir, ayru zamanda da zaman zaman geriye takihp kalabilir,

3. Sevgi ve bir gruba bagI.dtk: Sevgiye ihtiyacm en fazla duyuldugu bir do-nemdir, Ki~i bu donemde hem sevmek ve hem de sevilmek ister. Sevildigini bil-diginde de cevresine clan ilgi ve sevgisi artar. Bir gruba baglihk hissi icerisinde-00. Guven ve kabul duygusuna da ihtiyac duyar. Bir gruba baglanma gereksini-mi ile sevgi gereksinimi arasinda cok yakin bir Iliski vardir,

Nefs-i Millhime: I lmi sever, comerttir, kanaatkar ve alcak gonulludur, Sabirve tahammul giku artmisur. Musamahakardir, bu ise sevgi demektir. Cevresinekarsi saygilidir veonlan sever. Bu seviyede din insarun baglanma gereksinimi veneticede yi.ice bir Yaraticr tarafindan sevilmis olmakla sevgi gereksinimini gider-mektedir. Bu nefis "Gercek zihinsel butunlesmenin baslangicrdrr.?" Kur'an-i Ke-rimbu nefsin kotuluklerden kurtuldugunu ve kurtulusa erdigini bildirmektedir."

Sevrne ve sevilme, bebeklikten itibaren insarun sahip olmak icin gudulendi-gi temel ihtiyaclardan birisidir, Bu sebeple tasavvufi yasantmm sevgi ile de cokyakm bir iliskisi vardir, Bilhassa iC;;gudumlu insanlann hem rnanevi aska ve hemde insani degerlere daha cok deger verdikleri gonilmektedir. St. Augustine'nin;"Bir seyi yalruzca onu sevdiginiz derecede anlayabilirsiniz", (Res tantum cognos-citur quantum diligitur)" esprisinin arkasmda, Tann'yi ve insaru anlayabilmekicin onlan sevme ve deger verme gerceginin yatugi belirtilmektedir, Gercek sufi-ler, mistikler ve kendini gerceklestirme seviyesine' ulasabilmis clan kimselerhem manevi ve hem de insani sevgiye onem verirler, Zaten din! duygunun 0.1-gunluk derecesi de yuksek seviyelere ulasilmis insan sevgisine sahip olmakla 01-culebilir. Boyle insanlar Mevlana'nm dedigi gibi insanlan din, dil, mezhep, irk,cinsiyet ve yas farki gozetmeden severler. Bu sebeple butun sfifilerde Allah'insonsuz sevgisine ulasma istek ve arzusu vardir, < ; ; i . i n l c i . i insarun yaratihsi icabi ek-mek ve sudan sonra en cok ihtiyac duydugu sey sevgidir, Allah'in sonsuz sevgi-sinin ise ancak yucelrne yoluyla elde edilecegi anlayismm hakim olmasr, bir 10-sun dindarlan tasavvufi hayata yonlendirmistir.

4. 6zsaygt, statu :istegi:Kendine saygive guven duygusu He birlikte cevre-sine de saygisr artmisur. Bireyin cevresine clan saygismm ken dine clan saYgISI-na bagli olmasi sebebiyle, bir oz saygi ve toplumsal bir statuye sahip oldugun-

22 bk. KemaJ Sayar, SOft Ps il eo lo ji si , yayma haz, Kemal Sayar, istanbul 2000, 55. 11-32.23 Aym eser, S. 23.M 91 ~ems/8-10.25 M. Spiegelman,jlmg, S. 31.


9/12


10/12

126 tasacuuflar arasinda ayinm yapmaz. Sorumluluk duygusuyla doludur. Cevresine yararlrolmaya calisrr. Alcak gonullu, rnerhametli, toplumun gelismesiyle ugralr,.adalet- .;izlige, esitsizlige karsi gelir. Evreni birlesmis ve aynlmaz bir tek parca gibi algi-lar. Bu nedenle insanlar arasmda birlik, butunluk ve kardesligin gelismesi icin ca-ba harear. Bencil degildir. Doruk din! ve din! olmayan tecrubeler yasayabilirler.

Nefs-i Kdmile: Bu nefis coklukta birlig! (kesrette vahdeti), birlikte ise coklu-gu Cvahdette kesreti) gorur. Kainatta ikilik, celiski gormez. Her seyin birlige dog-ru ginigine inarur. En guzel sifatlar onundur. Konusmalannda ilim ve hikmet,lezzet ve tatlilik, huzur ve sevinc vardir, Allah'in halifesi olrna bilinci icerisindehareket eder ve kendisini sorumlu hisseder, 6zgi.ir davrarur, sevgi ve aska degerverir ve bunlarla olgunlasmaya gayret eder. Tasavvufta bu olgunluk seviyesineulasmis kisiye veli denmektedir. Velilerin sozleri hos, davranislan inee, alcak go-nullu, ozveri sahibi, itiraz etmeyen, kendilerinden ozur dileyen herkesin ozrunukabul eden, ti.im yaratiklara tatlihkla davranan insanlar olarak bilinmektedir."Bi.iti.inhareketlerini iyilik ve ibadet bilinciyle yapar. Bu her iki durumda da ken-dini gerceklestirme ve kamil nefis seviyesine cikma bu insansal di.inyarun otesiile lliski icerisinde bulunularak ulasilabilir,

Aynea insanm bu di.inyada Allah'in halifesi olarak gonderilmesi anlayisi daonu bu goreve layik olma yonunde motive eden sebeplerden bir digeridir.Kur'an'da gecen emanet kavrammm" sufiler tarafindan, Maslow'un kendini ger-ceklestiren kimselerin ozelliklennden saydigr, sorumluluh, 6zgur trade, ash, ki-sinin olgunlasip tamlasma gacil, olarak yorumlanrnasi bazi kimselerin bu ema-neti yerine getirme amaciyla tasavvufa yonelmelerine sebep olmustur."

Yukandaki karsilastirmada, hem A. Maslow'un ihtiyac hiyerarsisi teorisindehem de Kur'an'daki nefsin yukselis mertebeleri anlayrsinda insarun gelisim ozel-likleri acismdan cok yakm bir paralelligin varoldugu gorulmektedir. Bu da gos-terrnektedir ki insarun gelismesi her yonden benzer cizgilerl takip etmektedir. Is-lam dininde bu nefis mertebelerinde yukselme, psikolojide de kisilik yticelmesiolarak adlandmlmaktadir. Yani ayru gercegin farkh bakis actlanndan e1e ahp ad-landmlmasidrr, Bu karsilastirma, islam tasavvufundaki nefis rnertebelerinin geli-sim ozelliklerine psikolojik bir bakis acisi sunmaktadir, Dolayisryla ortaya su ger-cek cikrnaktadu. Bir kisinin nefis mertebe1erinde yukselmesi ve yucelmesi icinsadece onun Allah'a bedensel olarak ibadet etmesi yeterli gorulmemektedir.Boyle bir kisinin Allah'a karst sorumluluklannm yarunda onun en yi.iksek degeriverdigi ve bu di.inyada temsilcisi yaptlgl diger insanlara karst belll sorurnluluklanru

31 A. Schimmel, Tasamntf, s. 178.32 33 Ahzab/72.33 A. Schimmel, age., s. 168.34 1. Buscaglia, Kisilih, Ttlmiiyle lnsan Olma Sanatt, istanbul 1989.


11/12

nefis mertebelerine psikolojik bir yahlasun 127da yerine getirmesi istenmektedir ..Hatta insanlara karst bu sorurnluluk onlarla olaniliskflen kisinin ne kadar yuceldigihin de bir ol~Otii olarak da ortaya cikmaktadir. Al-lah'a karsi gorevlerini eksiksiz bir ~ekilde yerine getiren birisi insanlara karst da go-revinde aksakhklar yapamayacaknr. Dolayisryla insanlar arasmdaki bu sorurnlulukduygusu ayru zamanda kisinin dindarhgmm da bir saglamasi olmaktadir .. Allah'akarst gorevini yaptiginr iddia edip de cevresiyle uyumsuz olan bir kisinin de diniinancinda bir aksakligin oldugu ortaya cikrnaktadir. Bu durum bircok ayet ve hadis-te de dile getirilmektedir, Mesela , "Insanlann en hayirhsi onlara ogre ten ve faydaliolandir", "Sizin en hayirlunz Kur'an'i ogrenen veogretendir", "Kendin icin istedigi-ni komsun icin de istemedikce hakiki mu'min olamazsm" hadisleri bu konuya onemvermektedir. Bu durum diger dinlerde de aynen ele ahnmakta ve onlara gore de tu-muyle ins an olabilmenin sartmm insanlar ve doga arasmdaki olumlu Iliskide ortaya.


12/12

128 tasatnrufkulturel degerler anlayisi gelisemedigi icm belli sosyal sorunlarda ortaya crkmak-ta ve Ttirkiye olmasi gereken sosyal ve kulturel gelismislik .seviyesinin cok dahaasagilannda yer almaktadir, Bu da beraberinde baska sorunlara neden olmaktadir,Egitimin temel gayesi, insaru bu askin bilinc seviyesine crkararak onu butunyarnlgilardan kurtarmak ve kendi askin dogasmm ve dogrunun ne oldugununbilineine varma sina yardunci olmasidtr. Bunun icin deceliskilerden uzak olgunbir kisilik gelistirmek icin devlet ve yurttaslar olarak gene; nesillere boyle ortam-Iann hazirlanmasi temel gaye ve hedefimiz olmalidir. Ancak boyle bir ortam ice-risinde yetisen gene; nufus ileride demokratik ortamin olusmasma katkida bulu-nabilir, Devletin uzerine dusen temel gorev de, en azmdan temel ihtlyaclannkarsilandigr bir ortami gene;nesillere hazirlarnak olrnalrdir.

BiBLiYOGRAFY A

BUSCAGLIA, L ., Ki~ilik; Tilmiiyle lnsan alma Sanau, istanbul 1989.ECKHART, Meister, Tarin ue lnsan, cev, Sedat Ulman, istanbul 1990.GROSS, Richard D., Psychology; T7JeScience of Mind and Behaviour, Hodder &Sto-

ughton, London 1995.GUNAY, U.&Vehbi Ecer, Toplumsal Degime, Tasavvuf, Tarihatlar ue Turleiye, Erci-

yes Unrversitesi Yayinlan, No: lJ2, Kayseri 1999.HOOD, R.W. Jr., 1977iBN-i HALDUN, Muhaddime, Terc. Zakir Kadiri Ugan, M.E.B. Yayiru, 1988 -,Kuran't Kerim ve TiiTkr;eAnlamt (Meali), Huseyin Atay, Yasar Kutluay, DiBY, Anka-

ra 1986.LIEBMAN, Joshua Loth, Kalp Huxuru, cev. Soft Huri, Arnerikan Bord Nesriyat Daire-

si, istanbul 1952.MASLOW, A., Dinler Degerier, Dorule Deneyimler, Terc. H. Koray Sonmez, Kuraldisi,

istanbul 1996.ORNSTEIN, Robert E., Yeni BiT Psiholoji, Terc. Erol Goka, Feray lsik, lnsan Yaymlan,istanbul 1990.

PUTTICK, Elizabeth, "A new Typology of Religion Based on Needs and Values", Jo-urnal of Beliefs and Values, Ekim, 1997, ss .133~146.

SAYAR, Kernal, Sz!jf Psiholojis i, yayma haz. Kemal Sayar, istanbul 2000.SCHIMMEL, A. M., Tasaouufun Boyutlan, Adam Yayincihk, istanbul 1982.SPIEGELMAN, M &P.Vilayat inayet Han &Tasnim Fernandez, [ung Psiholojisi ve Ta-

savvuf, cev. Kemal Yazici &Ramazan Kutlu, istanbul 1994.SPILKA, B.&Ralph W. Hood. J R . Richard L . Gorsuch, The Psychology of Religion; An

Empirical Approach, Printice-Hall, New Jersey (U.S.A) 1985.WULFF, David M., Psychology of Relgion, Classic and a Contemporary Views, New

York 1991.

nefis mertebelerine psikolojik yaklaşım

Documents