SADRŽAJ

1. Uvod-----------------------------------------------------------------------------------------------31.1. Građa nervnog sistema-----------------------------------------------------------------41.2. Sinapsa--------------------------------------------------------------------------------------7 1.2.1. Vrste sinapsi-----------------------------------------------------------------------71.3. Tipovi nervnog sistema-----------------------------------------------------------------9 1.3.1. Centralizirani nervni system-------------------------------------------------10

2. Nervni system čovjeka---------------------------------------------------------------------112.1. Cerebrospinalni dio nervnog sistema---------------------------------------------11 2.1.1. Kičmena moždina---------------------------------------------------------------11 2.1.2. Moždano stablo-----------------------------------------------------------------14 2.1.2.1. Produžena moždina------------------------------------------------15 2.1.2.2. Pons--------------------------------------------------------------------16 2.1.2.3. Srednji mozak--------------------------------------------------------16 2.1.3. Mali mozak-----------------------------------------------------------------------17

2.1.4. Međumozak----------------------------------------------------------------------17 2.1.4.1. Talamus---------------------------------------------------------------18 2.1.4.2. Epitalamus------------------------------------------------------------18 2.1.4.3. Metatalamus---------------------------------------------------------19 2.1.4.4. Subtalamus-----------------------------------------------------------19 2.1.4.5. Hipotalamus----------------------------------------------------------19

2.1.5. Veliki mozak----------------------------------------------------------------------20 2.1.6. Modžane ovojnice--------------------------------------------------------------21 2.1.7. Periferni nervni system--------------------------------------------------------23 2.2. Autonomni dio nervnog sistema---------------------------------------------------25 2.2.1. Funkcije simpatikusa-----------------------------------------------------------25 2.2.2. Funkcije parasimpatikusa-----------------------------------------------------26

3. Zaštita i bolesti nervnog sistema---------------------------------------------------------293.1. Rad i zamor nervnog sistema-------------------------------------------------------293.2. Povrede I bolesti nervnog sistema-------------------------------------------------30

4. Zaključak----------------------------------------------------------------------------------------35

Literatura--------------------------------------------------------------------------------------36

1

"Oni koji proučavaju neurofiziologiju čovjekovog intelekta nalik su

ljudima koji stoje na podnožju planine i pokušavaju dokučiti kako

izgleda njen vrh skriven u maglovitim oblacima."

Penfield

2

1. UVOD

Svaki put, kad bilo šta uradimo, naš nervni sistem se diskretno uključuje

na svaki stupanj radnje. Ovaj sistem je najkompleksnija i najvažnija mreža

komunikacije i kontrole. Nervni sistem je od suštinske važnosti za vid, sluh, našu

percepciju bola, kontrolu pokreta, regulaciju tjelesnih funkcija, poput varenja i

disanja, kao i za razvijanja mišljenja, jezičko izražavanje, pamćenje i donošenje

odluka.

Nervni sistem obezbjeđuje usaglašavanje organizma životinje sa

spoljašnjom sredinom kroz stalne i brze reakcije na promjene u toj sredini i

koordinaciju djelovanja organizma kao cjeline.

3

1.1. Građa nervnog sistema

Nervni sistem je u osnovi izgrađen od neurona (nervnih ćelija) koji

predstavljaju njegove "radne dijelove" i glavne funkcije nervnog sistema upravo

obavljaju neuroni. Njihova funkcija je slična funkciji žica u složenoj električnoj

mreži. Oni mogu pratiti promjene u spoljašnjoj sredini (draži, stimulusi) i kao

odgovor na njih generisati i prenositi informaciju u vidu brzog talasa

depolarizacije ćelijske membrane (nervni impuls) do efektornih ćelija. Dakle,

neuroni primaju signale u jednom dijelu nervnog sistema i prenose ih u drugi

dio, gdje mogu da se prenesu i dalje na druge neurone ili da proizvedu neku

radnju, kao što je kontrakcija mišićnih vlakana.

Neuroni su osjetljive ćelije, mogu lako da se oštete ili unište zbog povrede,

infekcije, pritiska, hemikalija ili nedostatka kiseonika. Štaviše kako neuroni ne

mogu da se obnavljaju kada su jednom uništeni, takvi poremećaji imaju ozbiljne

posljedice.

Nastanak i evolucija neurona su vezani za upotrebu potencijala svih ćelija

da kontrolišu koncentracije jona sa dvije strane plazma membrane. Vjerovatno

je jedinstvena karakteristika neurona njihov končast oblik, koji omogućava

prenošenje signala na relativno velike udaljenosti. Neuroni postoje u raznim

oblicima i veličinama, ali svi imaju istu osnovnu strukturu.

Nervno tkivo se sastoji iz nervne ćelije (neurona) i potporne ćelije (glije).

Oba tkiva su ektodermalnog porijekla, odnosno razvijaju se iz ektoderma kao

neuralno tkivo. Nervna ćelija je osnovna i funkcionalna jedinica nervnog tkiva.

Po rođenju čovjek ima isti broj neurona, kao i odrastao čovjek. Nervna ćelija se

ne može umnožavati. Oštećenjem nervne ćelije ona se mijenja sa ćelijom

vezivnog tkiva.

4

Nervna ćelija je izgrađena iz :

Tijela (perikariona) i dva nastavka: kratkog nastavka–dendrit i dugog nastavka

akson.

Tijelo se sastoji iz: ćelijske opne, citoplazme, u kojoj se nalazi jedro (nucleus) i

citoplazmatski elementi, kao što ima i svaka ćelija tijela. U citoplazmi se za

razliku od drugih ćelija tijela nalazimo daleko više Nilsove tvari, odnosno mnogo

više endoplazmatskog retikuluma (granulirani i negranulirani), na kojima se

nalazi ćelijska Rna.

Dendriti su kratki nastavci, ima ih mnogo više na tijelu i predstavljaju

mjesto sinapse, odnosno mjesto prenosa impulsa na tijelo.

Akson- dugi nastavak ili neurit. Izlazi iz tijela sa aksonskim brežuljkom i ide prema periferiji ili prema drugim neuritima. Prenosi impuls. Odmah poslije aksonskog breţuljka, neurit je izgrađen od neurofilamenata, koje su obavijene mijelinskom ovojnicom (Švanova ovojnica).

Švanova ovojnica je izgrađena iz mijelinskog omotača (lipoidna tvar). Na

svom putu akson daje kolaterale i na kraju završava sa završnim proširenjem

(boutons terminaux). Završno proširenje dolazi u spoj sa drugim nervom ili

mišićnim vlaknom.

Na osnovu zavšetka neurita možemo razlikovati :

Unipolarnu ćeliju

Bipolarnu ćeliju

Multipolarnu ćeliju

Pseudounipolarnu ćeliju

Multipolarnu ćeliju.

Samu nervnu ćeliju nije jednostavno hemijski prikazati.

Ovdje ćemo nabrojati samo pojedine metode koje mogu prikazati građu i

izgled nervne ćelije:

5

Nilsovo metoda,

Impregnacija sa srebrom (Golgijev postupak)

Postupak sa mikroelektrodama,

Postupak prikaza sa elektronskim mikroskopom i

Imuno citohemijska metoda koja daje prikaz neurotransmitera.

„Traceri“ , su fluorescentne boje koje se ubrizgavaju u duga aksonska

vlakna i daju prikaz dugih aksona. Fluorescentne boje se mogu ubrizgati

anterogradno (na mjestu izlaska aksona) ili retrogradno, na neuronskom

završetku.

6

1.2. Sinapsa

Sinapsa je mjesto prenosa impulsa sa jednog neurona na drugi neuron.

Kod sinapse razlikujemo presinaptički dio, sinaptičku pukotinu i postsinaptikčki

dio.

Presinaptički dio je završni dio askona. To je prošireni dio sa zadebljanom

membranom i u svom lumenu nalazimo mnogo mitohondrija, kao i vezikula, a

ne nalaze se neurofilamenti . Vezikule svoj sadržaj luče u sinaptički prostor, to

su obično neurotransmiteri, ovisno o tipu nervne ćelije.

Postsinaptički završetak je takođe zadebljan i on takođe sadrži mitohondrije

i vezikule. Uloga postsinaptičkih vezikula je da izbace vezikularni sadržaj u

sinapsu i neutrališu aktivne tvari iz presinapse, a poslije prenosa bioleektričnog

potencijala.

1.2.1. Vrste sinapsi

Prema funkciji sinapse mogu biti ekscitaksijske i inhibicijske sinapse. Većina

ekscitaksijskih sinapsi je na spoju tijela i dendrita. A veći dio inhibicijskih sinapsi

je na spoju aksona sa tijelom neurona.

Od neurotransmitera u nervnim završecima javljaju se najčešće :

Acetilholin

Glutamat

Gama-amino-buterna kiselina (GABA)

Glicin

Adrenalin i noradrenalin

Dopamin

Serotin.

7

Najčešći ekscitacijski neurotransmiter je GABA, a najčešći inhibicijski

neurotransmiter je Glicin u meduli spinalis.

1.3. Tipovi nervnog sistema

8

Postoji nekoliko osnovnih tipova nervnog sistema:

Difuzni

Centralizirani: Vrpčasti

Ganglijski

Cjevasti nervni sistem.

1.3.1. Centralizirani nervni sistem

9

Centralizirani nervni sistemi obuhvataju nervne ćelije koje su mjestimično

grupisane u nervne centre, obično udaljene od receptornih I efektornih ćelija I

organa. U nima provođenje nervnih impulsa nije neprekidan, nego povremen.

Na osnovu plana građe, možemo razlikovati 3 tipa centraliziranog nervnog

sistema: vrpčasti, ganglijski I cjevasti.

Vrpčasti nervni system najjednostavniji je I evolucijski najprimitivniji tip

centraliziranog nervnog sistema, javlja se kod pljosnatih glista I nižih mekušaca.

U njemu su nervne ćelije grupisane u uzdužne trake, koje su u prednjem, a rjeđe

I na zadnjem kraju spojene poprečnim vezama.

Ganglijski nervni system u najrazvijenijem stepenu susrećemo u

ljestvičastom obliku kod člankovitih glista I zglavkara. U svakom njihovom članku

(segment) nalazi se po par nervnih čvorova: ganglija. One su međusobno

povezane poprečnim nervnim vlaknim, a ponekad I djelimično ili potpuno

spojene.

Cjevasti nervni system, I u svom najjednostavnijem obliku, znatno je

funkcionalno složeniji od prethodnih. Imaju ga hordati, u obliku duge I

zadebljale cijevi, na leđnoj strani tijela. U najrazvijenijem obliku se javlja kod

čovjeka.

10

2. Nervni sistem čovjeka

Nervni system čovjeka obuhvata brojne pojedinačne, jednostavne I

najsloženije ali međusobno hijerarhijski povezane cjeline, koje nakon prijema

nadražaja iz receptora, usklađuju odgovarajuće funkcije I aktivnosti organizma.

Dijeli se na: možadano-moždinski (cerebrospinalni) dio

autonomni (vegetativni) dio.

U okviru moždano-moždinskog dijela su centralni nervni system (CNS) I periferni

nervni system (PNS).

Centralni nervni system sastoji se iz: mozga (encephalon), smještenog

intrakranijalno I kičmene moždine (medulla spinalis), koja leži ekstrakranijalno.

Periferni nervni system se sastoji iz svih živaca koji izlaze iz mozga (moždani ili

ceebralni) I kičmene moždine (moždinski ili spinalni).

Prema međusobnim razlikama u ustrojstvu I funkciji, autonomni dio

nervnog sistema dijeli se na simpatički (simpatikusni) I parasimpatički

(parasimpatikusni).

2.1. Cerebrospinalni dio nervnog sistema

2.1.1. Kičmena moždina (medulla spinalis)

Smještena je u kičmenom kanalu, okružena cerebro-spinalnom tečnošću I

spinalnim ovojnicama. Glavna funkcionalna karakteristika kičmene moždine je

njena segmentitarnost.

Segment kičmene moždine omogućuje:

-sprovođenje senzibiliteta sa periferije prema mozgu,

11

-sprovođenje motornih implusa do mišića tijela I integraciju segmentalnih

refleksa.

Na prednjoj I stražnjoj strani kičmene moždine vide se dvije dobro

izražene brazde: sprijeda fissure mediana anterior I straga nešto slabije

izražen sulucus medianus posterior, koji dijeli kičmenu moždinu na simetrične

polovine.

Kičmenu moždinu izgrađuju siva I bijela masa ili supstanca (substantia

grisea I substantia alba). Presjek pokazuje centralno smještenu sivu masu, koja

ima oblik leptira ili slova H. Sivu masu čine tzv. prednji rogovi (cornu anterius s.

ventrale), stražnji rogovi (cornu posterius s. dorsale) I središnji dio ili pars

intermedia s. zona intermedia u čijem središnjem dijelu se nalazi dijelimično

obliterirani središnji otvor, canalis centralis. Prednji I stražnji rogovi predstavljaju

uzdužne stubove sive mase- columna anterior s.vantralisi columna posterior s.

dorsalis. Središnji dio (zona intermedia ili substantiagrisea centralis) nalazi se

između prednjih I zadnjih rogova, a na svojoj bočnoj strani pokazuje proširenje

označeno kao cornu laterale a predstavlja bočni stub sive masecolumna lateralis.

Lijeva I desna polovina zonae intermediae međusobno su vezane dvjema spojnicama-

commissural grisea anterior et posterior. Bijela masa je izgrađena od snopova

aksona. Postoje tri osnovne grupe neurona čiji aksoni grade bijelu supstancu: a)

neuroni sive mase iz kičmene moždine; b) neuroni iz spinalnih ganglija; c)

neuroni koji pripadaju drugim dijelovima CNS-a. Bijela masa kičmene moždine

okružuje sivu masu, što je izuzetak u CNS-u jer se uostalim dijelovima bijela

masa nalazi u unutrašnjosti, tj zauzima centralnu poziciju. Funiculuse kičmene

moždine obrazuju moždani putevi. Stražnji funiculus grade senzibilni putevi.

Lateralni funisculu sadrži I motorne I senzibilne puteve. Prednji funisculus grade

motorni putevi koji silaze iz višljih dijelova CNS-a. Lijevi i desni funisculus spojeni

su preko commisura alba.

12

Kičmenu moždinu omotavaju tri moždine, tj. spinalne ovojnice :

Dura mater spinalis ili tvrda moždanica

Arachnoidea spinalis ili maucinasta moždanica

Pia mater spinalis ili meka moždanica

Duž lateralnih brazda kičmene moždine izlazi 31 par spinalnih nerava, koji

su podjeljeni prema dijelovima kičmene moždine od koje dolaze: osam vratnih

(cervikalnih), dvanaestgrudnih (torakalnih), pet slabinskih (lumbalnih), pet

krstačnih (sakralnih) I jedan trtični (kokcigealni) par spinalnih nerava. Iz svakog

segmenta koji odgovara jednom paruspinalnih nerava izlaze prednji ili ventrali

korjenovi, a ulaze stražnji ili dorzalni korjenovi, oni se u foramen intervertebrale

udružuju u spinal nerv.Svi spinalni nervi, osim prvog I zadnjeg, imaju dva

korijena:

1) radix anterior s. ventralis-prednji. Njegovi snopovi korijena izlaze iz kičmene

moždine kroz sulcus ventrolateralis. Po Bell-Megendievom zakonu ovi korijenovi

su motorni.

2) radix posterior s. dorsalis-stražnji. Njegov korijen ulazi u kičmenu moždinu

krozs ulcus dorsolateralis. Po Bell-Mefendievom zakonu ovi korjenovi vode

podražaje u CNS.

13

2.1.2. Moždano stablo (truncus cerebri)

Moždano stablo je dio CNS-a, koji vezuje kičmenu moždinu diencefalonom

(međumozgom). Zauzima skoro potpuno uspravan položaj unutar lobnje

prostirući se od foramen occipital magnum do sellae turcicae. Moždano stablo je

sastavljeno od nekoliko anatomski I funkcionalno srodnih dijelova: produžene

moždine, mosta I srednjeg mozga. Ovi dijelovi zajedno sa malim mozgom grade

zadnji mozak (rhomben-cephalon), karakterističnog rombastog oblika.

14

2.1.2.1. Produžena moždina (medulla oblongata)

Leži između prednjeg luka atlasa I sredine livusa u stražnjoj lobanjskoj jami.

Pruža se od decussatio pyramidump ukrštanja motornih puteva do fossae

postpontinae, ventralno, adorzalno ostralnim dijelom formira donji dio fossae

rhoniboideae sve do granice sa pontinskim dijelom koju prave striae medullares

s. acusticae.

Produžena možina je građena od sive I bijele mase (supstancije).

Sivu masu čine jedra moždanih živaca (nuclei nervorum capitalium),

retikularna formacija I retikularna jedra (formation reticularis et nuclei

reticulares) I sive mase specifične za produženu moždinu.

Nervus hypoglossus (XII moždani živac) Jedro n. hypoglossusa (nuceus n.

hypoglossusi) nalazi se u bulbarnom dijelu rombaste jame, ispod trouglastog

izbočenja nazvanog trigonum n. hypoglossi.

Nervus accessories (XI moždani živac) Jedro nervus accessoriusa je motorno. Ima

dva dijela: kranijalni dio (radix cerebralis) Ispinalni dio (radix spilais).

Nervus vagus (X moždani živac) Nervus vagus pored podrucča glave I vrata, inervira

I organe toraksa I abdomena tvoreći nervne pleksuse oko tih organa

Nervus glossopharyngeus (IX moždani živac) Izgarđen je iz više vrsta vlakana.

Nervus stato-acusicus s. vestibule-cochlearis (VIII moždani živac) VIII moždani živac

posjeduje četiri vestibularna (statička) I dva kustička (kohlearna) jedra.

Bijela masa produžene moždine sistematizovana je u puteve. Putevi su

morfološki grupisani na one koji su smješteni dorzalno I one koji se nalaze u

ventralnom dijelu produžene moždine.

15

2.1.2.2. Pons (Varoliusov most)

Pons je dio moždanog stabla između produžene moždine I srednjeg mozga.

Smješten je u zadnjoj lobanjskoj jami (fossa crania posterior), pokriven malim

mozgom.

Sivu masu čine jedra moždanih živaca.

Nervus facialis (VII moždani živac) izgrađuju ga eferentna I aferentna vlakna

Nervus abducens (VI moždani živac) ovaj živac ima samo jedno jedro nucleus n.

abducentis, a izgrađen je isključivo od motornih niti.

Nervus trigeminus (V moždani živac) sastoji se iz motornih I senzitivnih vlakana.

Vlakna polaze iz jednog motornog jedra, a završavaju na tri senzitivna jedra.

Retikularna formacija (RF) I retikularna jedra ponsa (formation reticulares et

nuclei reticulares pontis).

2.1.2.3. Srednji mozak (mesencephalon)

Mesencefalon je dio moždanog stabla koji vezuje rombencefalon sa

diencefalonom.Veoma je širok I kratak. Građen je od tri glavna dijela:

-gornji dio ili krov (tectum s. lamina guadrigemina)

-središnji dio (tegmentum)

-donji dio koga čine moždani kraci (crura cerebri s. pedunculi crebri)

Mesencefalon predstavlja sukortikalni optičko-akustički reflksni centar,kao I

centar za regulaciju statičkih refleksa (tonus mišića, položaj tijela u prostoru).U

krovnoj pločici (lamina quadramina) su jedra gornjih I donjih kvržica

(colliculisuperior et inferiores) gdje su smješteni refleksni optički I akustički

centri.

16

2.1.3. Mali mozak (cerebellum)

Mali mozak (cerebellum) razvija se iz dorzalnog dijela rombencefaličnog

mjehura.Smješten je u stražnjoj lobanjskoj jami (fossa crania posterior), odvojen

od onje plostine velikog mozga duplikaturom moždanice (tentorium cerebelli).

Mali mozak se sastoji od dvije polutke (haemispheria cerebelli) spojenih pomoću

režnja zvanog vermis. Na malom mozgu se opisuju tri strane.Gornja strana

(facies superior ) je odvojena od donje strane (facies inferior) dubokom

horizontalnom brazdom (fissurehorizontalis cerebelli). Na prednjoj strani u

središnjem dijelu je udubina, fossa transversacerebella.

Cerebelum je izgrađen od sive I bijele mase. Siva masa raspoređena je najvećim

dijelom na površini (cortex cerebelli), manji dio su jedra (nuclei cerebri)

smješteni u dubini bijele mase. Bijela masa (corpus medullare) je izgađena od

aksona Purkinjeovih ćelija I aksona koji ulaze ili izlaze iz cerebeluma.

Kora oblaže cijelu površinu malog mozga, izuzev poprečne jame (fossa

cerebellatransversa).

Složena funkcija malog mozga koju on ima u regulaciji ravnoteže, održavanju

mišićnog tonusa, koordinaciji rada grupa mišića fleksora I ekstenzora, kontrola

automatske I svjesne motornog učenja ostvaruje se preko aferentnih I

eferentnih neurona povezane u neuronske lance.

2.1.4. Međumozak (diencephalon)

Međumozak se razvio iz diencefaličnog mjehurića, koji je nastao podjelom

prozencefaličnog mjehurića (prednjeg mozga). Smješten je između srednjeg i

velikog mozga, čijim hemisferama je obavijen zbog čega i nosi naziv međumozak.

Samo njegov mali dio se može uočiti na bazi mozga, koji pripada dijelu koji nosi

naziv hipotalamus. Međumozak ima pet dijelova: talamus, metatalamus,

hipotalamus, epitalamus I subtalamus. Pridodate su mu i dvije endokrine

žlijezde, hipofiza i epifiza. U središtu međumozga nalazise treda moždana

17

komora. Centralno mjesto zauzima talamus, ventromedialno od njega je

hipotalamus, ventrolateralno od njegovih stražnjih dijelova, a lagteralno od

hipotalamusa je subtalamus. Epitalamus je smješten između pulvinara talamusa,

i metatalamus ventrolateralno od pulvinara talamusa.

2.1.4.1. Talamus (thalamus)

On je najvažniji subkortikalni senzitivni centar. U njemu se nalaze I centri

koji učestvuju u kontroli koordinacije pokreta.

Siva masa talamusa je pomoću traka bijele mase (laminae medullares internae) podijeljena

na tri morfoloske skupine jedara. Osim ove morfološke podjele, postoji I podjela

prema Feneisu. Prema njemu siva masa se dijeli na pet skupina jedara:

nuclei anteriores

nuclei laterals

nucleus medialis

nuclei interalaminares

nuclei reticulares.

2.1.4.2. Epitalamus (epithalamus)

Epithalamus je dio diencefalona, smješten iza I između oba talamusa,

poviše stražnje komisure (commisurae posterior), sa kojom skupa formira

kaudalni zid treće moždane komore. Građena je iz ćelija (pinealocita) poredanih

u vidu tračaka između kojih su potporne ćelije (astrociti), vezivno tkivo I krvni

sudovi.

Luči posebne hormone I značajno utiče na prilagođavanje funkcija organizma

klimatskim promjenama. Naročito je značajno njeno reagiranje na dužinu

dnevnog osvjetljenja.

18

2.1.4.3.Metatalamus (metathalamus)

Metatalamus je dio diencefalona ventralno od pluvinara, uz lateralni dio

tegmentum mesencephali I crus cerebri. Metatalamus formiraju dva koljenasta

izbočenja, corpusgeniculatum mediale I corpus geniculatum laterale. Nucleus

geniculatus lateralis -ovo je važno subkortikalno relejno jedro u vidnom sistemu.

2.1.4.4. Subtalamus (sumthalamus)

Subtalamus je rostralni produžetak u diencefalon sive mase I puteva iz

tegmentuma mesencefalona. Sive mase koje se iz tegementuma mesencefalona

produžuju u subtalamus: nucleus ruber, nucleus niger I retikularna formacija

oblikovana u zona incerta.

Nucleus ruber-je veliko motorno jerdo vezno za prenos implusa iz moždane

kore I malog mozga na motoneurone prednjih rogova kičmene moždine.

Nucleus niger-je motorno jedro čiji su neuroni dio ekstrapiramidnog sistema.

Zona incerta-je rostralni istanjeni produžetak retikularne formacije iz moždanog

stabla. Zona inerta je okružena sa tri sloja bijele substance, Forelova polja koja

formiraju aferentni I eferentni neuroni.

Nucleus subthalamicus (corpus Luysi)- jedro leži u subtalamusu dorzalno od

substantiaenigerae, ventralno od zone incertae, ventrolateralno od nucleus

rubera. Izgrađeno je od neurona sa razgranatim dendritima.

2.1.4.5. Hipotalamus (hypothalamus)

Hipotalamus predstavlja rostralni produžetak tegmentuma mesencefalona,

odnosno retikularne substancije oko aqueductus mesencephali.

Hipitalamus izgrađuje veliki broj difuzno razbacanih neurona I nemijeliziranih

aksona, koji formiraju ulazne I silazne puteve sa pars tecta columnae fornicis.

Hipotalamus je podjeljen u dvije, sa neuralnom osovinom, paralelne zone,

19

periventrikularna ili medijalna hipotalamična zona I lateralna hipotalamička

zona.

Hipotalamusu je pridodata hipofiza (glandula pituitaria) sa kojom je povezan

preko tanke petljike penduculus infudibularis.

U ovom dijelu mozga nalaze se I centri za regulaciju disanja, srčanog ritma,

tjelesne temperature, osmotskog pritiska, unošenja hrane I dr.

2.1.5. Veliki (prednji) mozak (telencephalon)

Sastavljen je od dvije hemisfere, a one su sjedište mnogih centara fizičkih I

psihičkih funkcija. Veliki mozak leži u osteofibriznoj cerebralnoj lozi. Duboka

uzdužna pukotina fissurelongitudinalis cerebri s. fissure interhemisphaerica

neputpono dijeli veliki mozak na dvije polutke ili hemisfere (hemisphaeria).

Hemisfere su međusobno spojene pomoću žuljevitog tijela (corpus callosum s.

commissural cerebri magna), koje leži na dnu fissurae longitudinalis cerebri. Kod

definitivno razvijenog mozga na svakoj hemisferi razlikuje se:

-gornja konveksna strana (facies convexa s. superolateralis),

-medijalna strana(facies medialis)

-donja strana (facies inferior s. basis cerebri).

Čeoni režanj (lobus frontalis) obuhvata dio hemisfere od frontalnog pola do

Rolandove brazed (sulcus centralis).

Tjemeni režanj (lobus parientalis) prostire se od sulcus centralis do

sulcus parietooccipitalis.

Sljepoočni režanj (lobus temporalis) odvojen je prema gore od ostalih lobusa sa

sulcuslateralis cerebri, a prema natrag od okcipitalnog lobusa sa sulcus

occipitalistransversus.

Potiljačni režanj (iskrivljeni lobus ocipitalis) zauzima stražnji dio hemisfere.

Reilovo ostrvce (insula) leži na dnu sulcus lateralis cerebri okružen

brazdom sulcuscircularis.

20

2.1.6. Moždane ovojnice (meninges)

Mozak je zaštićen sa tri omotača mezodermalnog porijekla. Spoljašnji

omotač je tvrda moždanica (dura mater), koja se naziva pachymeninx, dok srednji I

unutrašnji omotač (arachonoidea I pia mater) zajedno sačinjavaju menu moždanicu ili

leptomeninx.

Dura mater (tvrda ovojnica) je sedefastobijela, fibrozna, neelastična ovojnica.

Sastoji se iz dva lista, spoljašnjeg I unutrašnjeg.

Arachnidea (paučinasta ovojnica) je tanka opna koja predstavlja vanjski ili

parijentalni list meke moždanice (leptomeninx), dok pia mater formira

unutrašnji ili visceralni list.

Arachnoidea nema krvnih sudova I nerava. Ona oblaže strukture CNS-a, ali se ne

uvlači u žlijebove I pukotine kao pia, već prelazi preko njih u vidu mosta. Tu su

smješteni I veliki moždani krvni sudovi.

Pia mater encephali (meka moždanica)- ova tanka ovojnica direktno nalijeze na

mozak. Ima mnogo krvnih sudova I vrlo je nježne građe. Ona presvlači sve

griuse I uvlači se u sve sulkose.

LIiquor cerebrospinalis (cerebrospinalana tečnost) stvara se u moždanim

komorama, I to u ćelijama horioidnih pleksusa. Ona ispunjava cijeli vertikularni

sistem mozga I subarahnoidalni proctor. Ukupna količina likvora je oko 150ml.

21

22

2.1.7. Periferni nervi sistem ( systema nervorum periphericum)

Nervi koji povezuju CNS sa periferijom čine systema nervorum

periphericum.

On obuhvata moždane živce (nn. capitales), spinalne živce (nn. spinales),

autonomne živce I njihove ganglije. Periferni nervi sadrže motorne, senzitivne I

mješovite niti.

Po samoj svojoj građi, svako nervno vlakno moglo bi provoditi nadražaj u

oba smjera. Međutim, periferna nervna vlakna odlikuju se jednosmjernim

provođenjem impulsa.

Aferentna ili ushodna nervna vlakna provode podražaje centrietalno, tj. od

periferija organizma ka odgovarajućim nervnim centrima, a eferentna ili

nishodna vlakna provode podražaje centrifugalno, odnosno od nervnih centara

ka periferiji. Budući da ushodna vlakna, ustvari, provode impulse od receptora

do nervnih centara, češće se označavaju kao senzorna ili osjećajna. Nishodna

vlakna prosljeđuju nervni impuls iz nervnih centara ka efektorima, pa se s toga

nazivaju motorna ili pokretačka nervna vlakna.

23

24

2.2. Autonomni dio nervnog sistema

ANS prenosi impulse iz CNS-a do ostatka tijela izuzev do skeletnih mišića.

Enterički nervni sistem može da funkcioniše nezavisno od CNS-a, ali simpatički i

parasimpatički nervni sistem su dijelovi CNS-a i bez njega ne mogu funkcionisati.

ANS se najvećim dijelom nalazi izvan uticaja volje, a kontroliše veliki broj

različitih procesa, a najvažniji su:

kontrakcija i relaksacija glatkih mišića;

svu egzokrinu i deo endokrine sekrecije;

kontrola funkcije srca;

energetski metabolizam, posebno u jetri i skeletnim mišićima;

Određen stepen autonomne kontrole postoji i u drugim tkivima i organima,

uključujući bubreg, imunski sistem i somatosenzorni sistem.

2.2.1. Funkcija simpatikusa

Aktivacija adrenergičkih receptora dovodi do sljedećih efekata u organizmu:

Glatki mišići: Svi glatki mišići izuzev nesfinktera GIT-a se kontrahuju u

odgovoru na stimulaciju α1 receptora. To dovodi do generalizovane

vazokonstrikcije, povećanja perifernog otpora, a time i do povećanja

arterijskog krvnog pritiska. Stimulacijom β2 receptora dolazi do

relaksacije većine glatkih mišića zbog toga što dolazi do povećanog

izlaska Ca2+, kao i njegovog preuzimanja u ER. To dovodi do

vazodilatacije u skeletnim mišićima, bronhodilatacije, tokolize

(relaksacije uterusa), smanjenja peristaltike u GIT-u.

Srce: Kateholamini imaju moćno stimulatorno dejstvo na srce

povećavajući frekvencu i snagu srčane kontrakcije, što dovodi do

25

povećanja minutnog volumena, a zajedno sa vaskulatnim efektom, do

značajnog povećanja arterijskog krvnog pritiska.

Nervni završeci: Preko presinaptičkih receptora dolazi do inhibicije

neurotransmisije (α2 efekat), a u manjoj mjeri do facilitacije (β2 efekat).

Metabolizam: Stimulišu pretvaranje depoa energije (masno tkivo,

glikogen) u slobodno dostupna goriva (glukoza, slobodne masne

kiseline). Najznačajnije dejstvo imaju na jetru, skeletne mišiće i masno

tkivo, gdje (uglavnom) stimulišu glikogenolizu, lukoneogenezu i lipolizu.

Smanjuje se sekrecija insulina, što sve zajedno dovodi do hiperglikemije.

Skeletni mišići: Povećava se brzina i snaga kontrakcije, dolazi do

tremora, a na duže staze i do povećanja mase mišića (isto važi i za glatke

mišiće) - anabolici.

Mastociti: Inhibicija degranulacije dovodi do smanjenog oslobađanja

histamina.

Limfociti: Inhibicija proliferacije, producije citokina i citotoksičnosti.

Oko: Midrijaza (širenje zjenice).

Bubreg: Stimulacija sekrecije renina.

Pljuvačne žlijezde: Stimulacija sekrecije pljuvačke.

2.2.2. Funkcija parasimpatikusa

Aktivacija holinergičkih receptora dovodi do sljedećih efekata u organizmu:

Kardiovaskularni efekti: Usporenje srčanog rada i malo smanjenje

minutnog volumena koje nastaje usljed malog smanjenja snage

kontrakcije srčanog mišića u pretkomorama. Javlja se i generalizovana

vazodilatacija (usljed oslobađanja NO), što zajedno prouzrokuje oštar

pad arterijskog krvnog pritiska ;

26

Glatki mišići: Svi glatki mišići osim vaskularnog se kontrahuju u odgovoru

na stimulacij holinergičkih receptora, što dovodi do ubrzane peristaltike

u GIT-u, bronhokonstrikcije, podsticanja mokrenja, itd. ;

Egzokrine žlijezde: U svim žlijezdama se stimuliše sekrecija;

Oko: Akomodacija i mioza (suženje zjenice); to dovodi do smanjenja

intraokularnog pritiska;

Centralni efekti: tremor, hipotermija, poboljšana lokomocija i kognicija

(pamćenje, mišljenje, učenje);

Kateholamini su jedinjenja koja sadrže katehol (aromatični prsten sa

dvije hidroksilne grupe) i aminski bočni lanac razlišite dužine. Najvažniji su:

1) noradrenalin (norepinefrin) – oslobađa se na krajevima simpatičkih nervih

završetaka i u CNS-u, a izlučuje ga i medula nadbubrežne žlezde;

2) adrenalin (epinefrin) – hormon koji sekretuje medula nadbubrežne žlezde;

takođe je i neurotransmiter u CNS-u;

3) dopamin – neurotransmiter u CNS-u i u pojedinim organima na periferiji.

Nije toliko važan za ANS, iako ima neke efekte. Kada se kaže adrenergička

transmisija, obično se misli na noradrenalin (NorA) kao neurotransmiter.

27

28

3. Zaštita i bolesti nervnog sistema

3.1. Rad i zamor nervnog sistema

Rad I efikasnost nervnog systema je pod kontrolom unutrašnjeg ritma. On

dostiže najviši stepen rada u prijepodnevnim satima, zatim opada do 14 ili 15

sati, da bi nešto porastao I približio se se prijepodnevnom novou u ranim

večernjim satima. Izuzetak od ovog ritma bilježe se kod ljudi naviklih na noćni

rad. Poremećaj rada nervnog sistema može trajno štetiti zdravlju čovjeka.

Nervni system je vrlo osjetljiv na pretjerano opterećenje I vrlo lako se zamara.

Zamor dovodi do popuštanja pažnje, razmišlja se sa sve više poteškoća, prave se

greške, a ukupna tjelesna aktivnost potaje sporija I nepravilna. U takvim

okolnostima dolazi do postepenog isključivanja svijesti I čovjek pada u san.

U toku spavanja nervni system se odmara, eliminira materije uzročnike Zamora I

tako se obnavlja. Zato je dodatan san najbolje sredstvo odmora I on ne može biti

ničim zamijenjen. Odrasli ljudi trebaju dnevno prosječno 7 do 8 sati sna, a djeca

10 do 14 sati.

Za normalan rad mozga potrebne su velike količine oksigena, dnevno oko 75l.

dovoljnu količinu krvi sa oksigenom obezbjeđuju ,pzgu dvije vratne arterije.

Zaustavi li se taj obilan dotok krvi, čovjek trenutno ostaje bez svijesti, a za

nekoliko minuta može nastupiti smrt. Učestalo disanje I boravak na svježem

vazduhu omogućavaju dobro snabdijevanje mozga krvlju I njegov optimalan rad.

29

3.2. Povrede i bolesti nervnog sistema

Prilikom padova, udaraca, saobraćajnih nesreća I sl., često dolazi do

povreda nervnog sistema, posebno mozga. Relativno često se događa povreda

označena kao potres mozga. Manifestira se kraćim ili dužim gubitkom svijesti,

snažnim bljedilom I povraćanjem.

Kod dužeg izlaganja sunčevim zracima bez odgovarajuće zaštite glave, može

doći do navale krvi I jedne vrste upale mozga, čije se posljedice nazivaju

sunčanica. Manifestira se slično toplotnom udaru.

Kao posljedica prolaznog smanjenja cirkulacije krvi u mozgu mogu nastati

kratkotrajni gubici svijesti. To se naziva nesvjestica. Uzrok može biti I pad šećera

u krvi, snažna bol, snažni emotivni događaji itd. .

Teško oboljenje je upala moždane ovojnice. Ispoljava se kroz glavobolju,

visoku temperature, povraćanje, ukočenost vrata I gubitak svijesti. Ova bolest se

zasniva na upali tzv. mehke moždane ovojnice I uzrokovana je infekcijom.

Epilepsija (padavica, grč. Epilepsies) je bolest nervnog sistema koja nastupa

u napadajima. Manifestira se iznenadnim padom bolesnika na tlo I snažnim

krikom. Bolesnik gubi svijest, lice je modrocrveno I izgleda vrlo iznureno, čeljusti

su stisnute čvrsto, javlja se pjena na ustima, šake su stegnute, a tijelo se trese u

snažnim trzajima.

Jedna od bolesti nervnog sistema koja uglavnom nastupa u dječijoj dobi je

spinalna dječija uzetost, poznata kao dječija paraliza ili poliomijelitis. Uzročnik je

virus koji napada kičmenu moždinu I tamo razara ganglijske ćelije izazivajući

paralizu. Uzročnik se širi kašljanjem I kihanjem, te preko stolice.

Glavobolja je bolest koja se ne zasniva na oboljenju mozga I njegovih

ovojnica, već na smrtnjama u opskrbi I optoku krvi, zatim na prenadraženosti I

prenapregnutosti mozga kao I otrovanju zbog pretjeranog uživanja alkohola I

duhana. Teži oblici glavobolje zahtijevaju liječnički tretman. Takva je vrlo bolna

jednostrana glavobolja migrena, koja zahtijeva poseban tretman.

30

Među oboljenjima perifernih nerava spadaju bolovi nerava ili tzv.

Neuralgije. Tu spadaju npr. Neuralgija nerava lica (facijalis), trogranog nerva

(trigeminus), I česta, poznata bedrobolja (išijas). Neuralgije se teško liječe.

Vrlo raširena tegoba nervnog sistema je neuroza ili nervozitet (slabost

nerava). Ispoljava se na različit način I različitim intenzitetom I to kao jako

uzbuđenje, unutrašnji nemiri, prerano iscrpljenj, opadanje radne sposobnosti,

napeto raspoloženje, nesanica I slično.

Multipla skleroza je oboljenje pogađa sve dijelove CNS-a, karakteriše se

rasutim žarištima demijelinizacije na čijim mjestima buja formirajuće sklerozne

ploče, po čemu je bol i dobila ime. Karakteriše se fazama poboljšanja i

stabilizacije bolesti pri čemu sadašnje poboljšanje ne dostigne nivo prethodnog

što ukazuje na stalno napredovanje bolesti. Češće oboljevaju žene i to u periodu

od 15 do 30 godina života.

Asimptomatski neurosifilis predstavlja infekciju CNS-a bez neuroloških

tegoba, sa urednim neurološkim nalazom, ali patološkim nalazom u likvoru

(mononuklearna pleocitoza, proteinorahija i pozitivna VDRL reakcija). Liječi se

penicilinom. Simptomatski neurosifilis može da se javi u dva različita oblika u

zavisnosti od zahvaćenih struktura CNS-a, pa se tako dijeli na meningealni,

meningovaskularni i parenhimatozni oblik.

Neuroborelioza je oboljenje izazvano Borreliom burgdorferi koja dovodi do

oštećenja CNS-a. Naziv Lymeska bolest se često koristi kao sinonim za

neuroboreliozu. Tok infekcije Borreliom burgdorferi se dijeli na tri stadijuma, koji

klinički nisu uvijek jasno odvojeni i često se prepliću.

Hidrocefalus podrazumjeva nakupljanje moždane tečnosti (likvora) u

šupljinama mozga (komore). Nakupljanje tečnosti povećava pritisak na mozak.

Zbog toga se višak tečnosti mora odstraniti. To se postiže privremenom

drenažom, ako smatramo da je hidrocefalus prolazan. Ukoliko je on stalan mora

se postaviti unutrašnji sistem drenaže. On omogućava da se, uz pomoć cjevčica i

31

valvule, višak likvora sprovede u drugi dio tjela gdje će se vratiti i krv. To je

najčešće trbušna duplja (ventrikuloperiotonealni šant, VP shunt)

Epilepsija

32

Potres mozga

33

Neurosofilis

Neuroborelioza

34

Hidrocefalus

4. Zaključak

Ljudski nervni system je najsloženiji I najrazumljiviji dio ljudske anatomije.

Međutim postoji mnogo toga što nauka još uvijek nije otkrila, ali postoji sasvim

dovoljno informacija I zanimljivih činjenica koje mogu unaprijediti naše znanje,

kako bi što uspješnije mogli zaštiti ovaj značajan system u našem organizmu.

Jako bitno je poznati osnovne stvari, informacije koje bi nam pomogle da što

bolje čuvamo nervni system od štetnih uticaja I povreda.

Bitno je znati da naš mozak koristi 20% kiseonika koji ulazi u krvotok I naš mozak

je jako osjetljiv na štete u vezi sa kiseonikom, što nam jasno daje na znanje koliki

je značaj stalnog dotoka kiseonika u krvotok u normalnom funkcionisanju

nervnog sistema.

35

Pored toga, vrlo značajno je poznavati dijelove nervnog sistema I njihovu

funkciju, a naročito njihovu zaštitu i njegu, kako bi se u slučaju povrede nekog

dijela nervnog sistema mogla ukazati adekvatna pomoć I spriječiti veća šteta.

Literatura

1. Z. Krivokuća, v. Draganić, T. Bućma, D. Šuščević, B. Krivokuća, Anatomija

čovjeka, Medicinski fakultet Banja-Luka, Banja-Luka, 2000

2. D. Šećreov-Zečević i I. Hižar , Anatomija centralnog nervnog sistema,

Svjetlost, Sarajevo, 1990

3. S. Stanković: Uporedna anatomija kičmenjaka, Beograd, Naučna knjiga, 1950

4. M. Kalezić : Osnovi morfologije kičmenjaka, ZUNS, Beograd, 2001

36

5. Medicinski leksikon, Beograd-Zagreb, Medicinska knjiga, 1981

6. A. Ilić, M. Blagotić, S. Malobabić, V. Radonjić: Anatomija centralnog nervnog

sistema, Savremena administracija, 1990

7. S. Međedović, R. Hadžiselimović, E. Maslić: Biologija za 3. Razred opće

gimnazije, Svjetlost, Sarajevo, 2006

8. V. Pantić: Biologija ćelije, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1997

9. www.bionet-skola.com

10. http://www.medicinabih.info/category/neurologija-neurology/

37