new folia archaeologica 22 1998 - home...
TRANSCRIPT
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 22, 1998
Lubomira Tyszler
GROBY Z BRONIĄ
Z CMENTARZYSKA KULTURY PRZEWORSKIEJ
W KOMPINIE, WOJ. SKIERNIEWICKIE
Cm entarzysko kultury przeworskiej w Kompinie, stanowisko 12, znajduje
się na terasie nadzalewowej rzeki Bzury, w odległości około 0,4 km na
północ od jej kory ta (rys. 1). Pierwsze badan ia na stanow isku, k tó re
podjęto w 1988 r. na podstaw ie inform acji uzyskanych w w yw iadzie
terenowym , przyniosły odkrycie sześciu grobów 1. Prace kontynuow ano
w latach 1991 i 19932. N a przebadanym obszarze około 330 m 2 odkryto
dotychczas 24 groby. N a cm entarzysku wystąpiły bruki kam ienne związane
z pochówkam i, tworzące niekiedy kilkuwarstwowe konstrukcje z kamieni
eratycznych; w większości jednak uległy one zniszczeniu i rozwleczeniu nie
zachowując pierwotnego układu. Ukończenie badań na cmentarzysku w K om -
pinie nastręcza wiele problemów, ze względu na położenie stanow iska na
prywatnych terenach upraw ogrodowych oraz w obrębie zabudow ań miesz-
kalno-gospodarczych. Dotychczasowe odkrycia określają chronologię stanowi-
ska na czas od młodszego okresu przedrzymskiego (początek w fazach
A 1-A 2) aż po fazę C2 młodszego okresu rzymskiego3.
1 Informację uzyskano od ob. W. Wałasińskiego zam. w Kompinie, który następnie
wyraził zgodę na prowadzenie badań sondażowych w obrębie jego gospodarstwa. Dalsze prace
prowadzono na gruntach ob. J. i H. Wilków. Wymienionym osobom składam podziękowanie.
L. T y s z l e r , Kompina stan. 6, woj. skierniewickie, „Informator Archeologiczny”, Badania
1988, Warszawa 1992, s. 76 (później stanowisko otrzymało numer 12).
2 L. T y s z l e r , Kompina, stan. 12, woj. skierniewickie, „Informator Archeologiczny”,
Badania 1991, 1993 (w druku). Prace badawcze prowadzono z funduszów WKZ w Skierniewicach,
natomiast sezon 1993 finansował Urząd Gminny w Nieborowie.
3 T. D ą b r o w s k a , Wczesne fazy kultury przeworskiej, chronologia - zasięg - powiązania,
Warszawa 1988; K. G o d ł o w s k i , Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den
Gebieten südlich der Sudeten und Karpaten, [w:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie
ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Kraków 1992, s. 23-54.
Rys. 1. Kompina, gm. Nieborów, woj. skierniewickie, stan. 12
x - położenie stanowiska
Inform acje archiwalne o m ateriałach grobowych z okresu wpływów
rzymskich w Kom pinie pochodzą z wczesnego okresu powojennego. Cm en-
tarzysko znajdow ać się miało na lewym brzegu rzeki Bzury, przy drodze
prow adzącej przez wieś. Zniszczeniu uległo już przynajm niej w latach
1945-1947. W przypadkow o odkrytym grobie ciałopalnym znaleziono część
rondelka brązowego E 143 oraz naczynia na pustych nóżkach4. Lokalizacji
tego odkrycia nie udało się określić.
W yróżniającymi się pochówkam i na badanym cm entarzysku są groby
z bronią, zwłaszcza n r 3, 13, 18, zawierające liczne m ilitaria. Pojedyncze
elementy uzbrojenia zawierały także trzy inne pochówki. Stanowi to 25%
dotychczas odkrytych grobów. Ponadto wśród zabytków luźnych znaleziono
4 L. S a w i c k i , Działalność wydziału konserwacji i badań zabytków tv terenie w latach
1945-1947, „Sprawozdania PMA” 1948, t. 1, s. 110 (na podstawie informacji W. Antoniewicza, penetracji terenowej dokonała A. Kietlińska w 1947 r.); M. G o z d o w s k i , Nowe znaleziska
importów rzymskich na Mazowszu, „Sprawozdania PMA” 1952, t. 4, z. 3-4, s. 180; A. K e m p i s t y , Obrządek pogrzebowy z okresu rzymskiego na Mazowszu, „Światowit” 1965, t. 26, s. 30 (74); J. W i e 1 o w i ej sk i, Die spätkeltischen und römischen Bronzegefässe in Polen, „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission” 1985, Bd. 66, s. 291 (218).
dwa groty. Studia nad militariami na obszarze Barbaricum oparte są w dużej
mierze na znaleziskach z terenu kultury przeworskiej, ze względu na występo-
wanie tu konsekwentnie - od okresu przedrzymskiego i w ciągu okresu
rzymskiego, sięgając aż po wczesne fazy wędrówek ludów - obyczaju wyposa-
żenia zmarłych w broń. Wobec obserwowanego w ostatnich latach dużego
zainteresowania badaczy polskich problem atyką bronioznaw czą5, wydaje się
celowe udostępnienie w pierwszym rzędzie m ateriałów o dużym walorze
poznawczym, zwłaszcza pochodzących z dobrze zachowanych zespołów za-
mkniętych.
Przedmiotem opracowania będzie zatem prezentacja trzech grobów zawiera-
jących zestawy militariów wraz z omówieniem współwystępujących tam innych
kategorii m ateriałów . Oznaczenia typów zabytków oparte są na ogólnie
przyjętej nomenklaturze, zapinki według O. Almgrena6, um ba i imacze według
M . Ja h n a7, grzebienie według S. T hom as8, ostrogi kabłąkow e według
K . Godłowskiego, J. G inalskiego9, formy naczyń wczesnorzymskich według
T . L iany10, miecze według M . Biborskiego11, sprzączki i inne elementy pasa
według K. Raddatza, R. Madydy-Legutko12, groty według P. Kaczanowskiego13.
Grób 3 (wykop 1/88), popielnicowy (naruszony). Znajdował się w sąsiedz-
twie dużego, rozw leczonego skupiska kam ieni, o w ym iarach około
s M. B i b o r s k i , Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, „Materiały Archeologiczne” 1978, t. 18, s. 53-165; J. G i n a l s k i , Ostrogi kabłąkowe kultury
przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, „Przegląd Archeologiczny” 1991, t. 38, s. 53-84;
K. G o d ł o w s k i , Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów
rzymskich, [w:] Arma et ollae. Księga pamiątkowa A. Nadolskiego, Łódź 1992, s. 71-88;
P. K a c z a n o w s k i , Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, „Rozprawy
Habilitacyjne”, nr 244, Kraków 1992; t e n ż e , Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury
przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych, t. 1, Kraków 1995.
6 O. A l m g r e n , Studien über nordeuropäiichen Fibelformen der ersten nachchristlichen
Jahrhunderte, Stockholm 1897.
7 M. J a h n , Die Bewaffung der Germanien in der älteren Eisenzeit, Würzburg 1916.
“ S. T h o m a s , Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, „Arbeits-
und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege” 1960, t. 8, s. 54-215.
9 K. G o d ł o w s k i , The Chronology o f the Late Roman and Early Migration Periods in
Central Europe, „Zeszyty Naukowe UJ” 1970, Prace Archeologiczne, z. 11, s. 8-9; G i n a l s k i ,
Ostrogi...10 T. L i a n a , Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim,
„Wiadomości Archeologiczne” 1970, t. 35, s. 429-491.
11 B i b o r s k i , Miecze...12 K. R a d d at z, Der Thorsberger Moorfund Gürtelteile und Körperschmuck, Ofia-Bücher,
Bd. 13, Neumünster 1957; R. M a d y d a , Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich
tv okresie rzymskim, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1977, t. 4, s. 351-409;
R. M a d y d a - L e g u t k o , Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen
Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR, 1986, International Series 360.
13 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grotów...
T a b l i c a I
Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12
1 - kamienie, 2 - przedmioty metalowe, 3 - ceramika, 4 - przepalone kości,
5 - próchnica współczesna, 6 - wypełnisko jamy, 7 - piasek calcowy
A
O
©
- 5
6
-7
2,0 X 2,4 m , pomiędzy którym i znaleziono luźno grot żelazny oraz liczne
ułam ki ceramiki, między innymi toczonej. Zabytki te mogły jednak należeć
do innego, zniszczonego już zespołu grobowego; w pobliżu wystąpiły, na
złożu w tórnym , przepalone kości. Bezpośrednio nad jam ą grobow ą kamienie
T a b l i c a II
Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12
Wyposażenie grobu 3: 1, 2, 6 - żelazo, 3 - kość, 4, 5, 7 - glina
nie wystąpiły. Zarys grobu pojawił się na głębokości około 0,25-0,30 m
pod warstw ą próchnicy; górna jego część była naruszona. W jam ie o wy-
m iarach około 0 ,35x 0,30 m umieszczono popielnicę (zrekonstruow aną
w całości), a następnie ułożono dary grobowe, ciasno wypełniające niewielką
jam ę. Dwie przystawki były rozbite, o różnym stopniu przepalenia ułam ków
składających się na to sam o naczynie. Przepalone kości znajdowały się
w popielnicy, a także poza nią, w obrębie jam y (tabl. I B).
Zaw artość grobu. 1. Popielnica - naczynie toczone o m ocno wydętym
brzuścu i wymiarach: średnica wylewu 22,5 cm, wysokość 15,5 cm, wydętość
brzuśca na około 2/3 wysokości naczynia, średnica pierścienia dna 9,5 cm
(tabl. II 7). 2. Naczynie ręcznie lepione o profilu zbliżonym do esowatego,
baniastym brzuścu i gładkiej powierzchni, średnicy wylewu 13,5/16,0 cm
(zdeformowane), wysokości około 11,0 cm (w grobie wystąpiło we fragm en-
tach, zostało zrekonstruow ane prawie w całości), (tabl. II 5). 3. Naczynie
ręcznie lepione o profilu zbliżonym do esowatego, m ocno rozchylonym
brzegu, na niewielkiej stopce, o wygładzanej powierzchni, średnicy wylewu
15,0 cm, wysokości około 10,0 cm (w grobie wystąpiło we fragm entach,
zostało zrekonstruow ane prawie w całości), (tabl. II 4). 4. Żelazne um bo kopulaste z wyodrębnionym, podciętym kołnierzem, wysokość pokrywy
około 3,5 cm, wysokość kołnierza 2,6 cm, średnica otworu 12,0 cm i szerokość
brzegu 2,5 cm, w którym tkwią trzy zachowane nity o płaskich główkach
średnicy około 1,6 cm (tabl. II 1). 5. Imacz żelazny o rynienkow atym
uchwycie i niewyodrębnionych krótkich płytkach, źle zachowany (tabl. II 6).
6. G ro t żelazny o następujących wartościach metrycznych G - 15,0 cm,
L - 10,5 cm, T - 4,5 cm, A - 3,5 cm, Q - 8,0 cm, PI - typ IB, 6G, PT
- typ 1, znajdował się w popielnicy (tabl. II 3). 7. F ragm ent kościanego grzebienia warstwowego (tabl. II 3). 8. Przepalone kości ludzkie.
W ynik analizy antropologicznej: ciężar szczątków kostnych 1235 g,
przepalenie średnie, osobnik płci żeńskiej (?) w wieku około 40-50 lat, przypuszczalny wzrost 155-159 cm. W materiale nie występują rozpoznawalne
szczątki zwierzęce14.
Grób 13 (wykop III/91), popielnicowy. E ksploracja pochów ka była
utrudniona, znajdował się przy fundam entach budynku oraz przerastały go korzenie. Pod warstwą próchnicy, na głębokości około 0,30 m, wystąpiło
zgrupowanie około dziesięciu niewielkich kamieni eratycznych, k tóre zalegały
nad jam ą grobu popielnicowego. U kład złożonych w nim przedm iotów był
następujący: na wierzchu zgięty w obręcz miecz podtrzym yw ał um bo, pod
którym wystąpił wsparty na krawędziach popielnicy przełam any imacz.
Popielnica ustaw iona była w żółtym piasku na zbitej warstwie czystych, przepalonych kości, zaś po jej N stronie wystąpiły dwa groty żelazne,
14 Analizy antropologiczne wykonał mgr G. Mazur z Zakładu Antropologii Uniwersytetu
Łódzkiego, który brał również udział w badaniach wykopaliskowych.
zalegające poziom o jeden nad drugim, w odległości około 3 cm jeden nad
drugim . N atom iast po stronie S znajdowały się ułamki naczyń-przystawek.
W popielnicy wypełnionej m ateriałem kostnym wystąpiły dalsze zabytki
(tabl. I C).
Zaw artość grobu. 1. Popielnica - naczynie dwustożkow ate z jednym kolankow atym uchem, na pełnej, dość wysokiej nóżce, pow ierzchnia wy-
błyszczana i czerniona, dooko lne żłobki na załom ie brzuśca o raz na
przejściu w nóżkę, wysokość około 11,0 cm, średnica wylewu około 14,0 cm
(tabl. III 9). 2. Naczynie dwustożkowate na pustej nóżce, o wygładzanej
powierzchni, bez ornam entu, wysokość około 13,0 cm; w grobie wystąpiło
we fragm entach, niektóre z nich przepalone (naczynie niekom pletne, zrekon-
struowane w 2/3), tabl. III 8. 3. Miecz żelazny15 zgięty w obręcz, o wymiarach:
długość całkow ita 66,5 cm, długość głowni 54,1 cm, szerokość głowni
5,2-4,9 cm, długość trzpienia 12,4 cm, długość sztychu 5,4 cm (tabl. V 1).
4. Um bo żelazne z tępym kolcem długości 5,5 cm, o średnicy 16,0 cm,
w tym brzeg 2,5 cm, pokryw ą wysoką na 8,0 cm, w tym kołnierz 3,9 cm,
z dw om a zachowanymi nitam i o płaskich, okrągłych główkach średnicy
około 1,8 cm (tabl. III 1). 5. Im acz żelazny z ryn ienkow atą rączką
i szerokimi, wachlarzowato rozchodzącymi się, wyodrębnionymi płytkam i,
w nich po jednym nicie o płaskich, okrągłych główkach średnicy około
1,6 cm, przełam any w połowie (tabl. III 7). 6. Żelazny grot o następujących
w artościach m etrycznych G - 28,0 cm, L - 16,0 cm , T - 12,0 cm,
A - 5,0 cm, Q - 10,0 cm, Px - 16 cm, PL - 1C, T - 1, PT - 6 (?),
z wyraźnie zaznaczonym żeberkiem (tabl. III 4). 7. Żelazny grot z ułam anym
końcem o następujących wartościach metrycznych: T — 12,0 cm, A — około
2,0 cm, PT - 6 (?) (tabl. III 2). 8. Żelazna prostokątna sprzączka o wydłużonej
ram ie 7,5 x 2,8 cm, z podwójnym widełkowatym kolcem n a jednym zaczepie,
osadzonej na osi, ze skuwką zdobioną dw om a podłużnymi row kam i (tabl.III 6). 9. Żelazne masywne okucie pasa z pierścieniem i trapezow atym ,
szerokim języczkiem (dolna część ułam ana), mocowanym do pasa dw om a nitam i (tabl. III 5). 10. Z apinka o szerokim, masywnym brązowym kabłąku
z grzebykiem i żelazną sprężynką w tulei (tabl. V 2). 11. D w a nity żelazne
(jeden zaginął) (tabl. III 3). 12. Przepalone kości z popielnicy i spoza
popielnicy. Żelazna sprzączka do pasa (8) i zapinka (10) znajdow ały się wewnątrz um ba (4), natom iast okucie pasa (9) i dwa nity (11) wystąpiły
w popielnicy (1).W ynik analizy antropologicznej: ciężar szczątków kostnych 1053 g (w tym
603 g z popielnicy i 450 g spod popielnicy), stopień przepalenia średni,
wiek osobnika w granicach 20-45 lat, płeć osobnika nie określona. M ateriał
kostny z popielnicy oraz spoza niej mógł pochodzić z tego samego osobnika,
15 Pomiary miecza oraz rysunek wykonane zostały przez mgra M. Biborskiego.
Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12
Wyposażenie grobu 13: 1-7 - żelazo, 8, 9 - glina
T a b l i c a III
na co wskazują niektóre fragmenty czaszki. Brak rozpoznawalnych szczątków
zwierzęcych.
Grób 18 (wykop IV/91), popielnicowy z resztkami stosu. Pochówek
wystąpił pod niewielkim brukiem kamieni eratycznych, około 1,10 x 0,80 m ,
a wśród nich trzy duże 0 ,4 3 x 0 ,3 , 0 ,3 5 x 0 ,2 7 , 0 ,3 5 x 0 ,2 m zalegające
w okolicach NE części jamy. Kamienie leżały bezładnie, b ruk nie zachował
swojego pierw otnego układu. N a głębokości około 0,6 m , około 0,07
m poniżej poziom u złożenia głazów, znajdował się pochówek. W nim
kolejno wystąpiły: ułam ki dna chropow aconego naczynia, niżej imacz
żelazny wsparty na krawędzi popielnicy, wokół której znajdowały się ułam ki
innych rozbitych naczyń, a także przepalone kości. W zachowanej dolnej
części jednego z tych naczyń także wystąpił m ateriał kostny. W okół popielnicy
złożono „bryły” przepalonego i skorodowanego obecnie żelaza, z przylega-
jącymi do nich szczątkami kości i resztkami stosu. Są to: miecz, um bo
i grot. Popielnicę i wspomniane „bryły” złożono w czystym żółtym piasku.
D rugi, całkowicie skorodowany grot znaleziono w popielnicy (tabl. I A).
Zaw artość grobu. 1. Fragm ent naczynia chropow aconego, zachowane
dno z częścią przydenną (tabl. IV 4). 2. Naczynie dw ustożkow ate na pustej
nóżce, bez o rnam en tu , z w ygładzaną pow ierzchnią, w ysokości około
11.0 cm, średnicy wylewu 18,0 cm (naczynie zrekonstruow ane prawie w ca-
łości, lepiej zachowana, przydenną część naczynia zawierała przepalone
kości) (tabl. IV 3). 3. Około 128 ułamków ceramiki, między innymi dwóch
naczyń na nóżkach, kanelowanych, imitujących wyroby szklane (tabl. IV 5,
6). 4. Popielnica — naczynie o dwustożkowatym, łagodnym załomie brzuśca
i górnej części nachylonej ku środkowi, na niewysokiej stopce, gładkiej
szarej powierzchni, wysokości około 10,0 cm (tabl. IV 7). 5. Im acz żelazny
z rynienkow atą rączką o silnie wyodrębnionych, prostokątnych płytkach
7.0 x 3,5 cm, w nich zachowane po dwa nity o gwiaździstym czworobocz-
nym kształcie i przekątnej około 2,0 cm (tabl. IV 2). 6. U m bo żelazne
m ocno zdeformowane, średnicy pierwotnej około 16,0 cm, w tym brzeg
2,5 cm, wysokość pokrywy około 8,0 cm, w tym kołnierza około 3,0 cm
(?), z nie zachowanym tępym (?) kolcem oraz z dwom a zachowanymi nitami
o gwiaździstym, czworobocznym kształcie i przekątnej około 2,0 cm (tabl.
IV 1). 7. Miecz żelazny dw ukrotnie zgięty (tabl. V 4). 8. G ro t żelazny
z zadzioram i o następujących przybliżonych w artościach m etrycznych:
G - 22,0 cm, L - 9,5 cm, В - 14,0 cm, С - 1,5 cm, A - 5,0 cm,
T - 14,0 cm, średnica T - 2,0 cm (tabl. V 3). 9. G ro t żelazny o przy-
bliżonych wartościach metrycznych: G - 17,0 cm, L - 10,5 cm (11,0 cm),
A - 3,5 cm, T - 6,5 cm (6,0 cm). 10. Żelazna sprzączka jednodzielna
o średnicy 5,0 cm (źle zachowana).
T a b l i c a IV
Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12
Wyposażenie grobu 18: 1, 2 - żelazo, 3, 7 - glina
=310 cm
Bogato wyposażone w broń pochówki 13 i 18 są starsze od pochów ka
w grobie 3. D w a pierwsze wykazują duże podobieństwo w zestawie znalezio-
nych tam przedm iotów , zmarli wyposażeni byli w miecze, tarcze, b roń
drzewcową i inne przedm ioty z tym związane.
W grobie 18 wystąpiło umbo żelazne typ 7a, odm. 1 (?) (silnie zdeformowa-
ne) razem z imaczem do tarczy typu J9 (typ ten nie został przez Jahna
precyzyjnie określony). Zachowany na brzegu umba gwiaździsty czworoboczny
nit jest identyczny z podwójnymi nitam i występującymi na płytkach imacza.
Oba przedmioty stanowiły więc rodzaj kompletu do tarczy. Imacz J9 o wyod-
rębnionych, trapezowatych płytkach z podobnymi nitami znaleziono w grobie
190 w Młodzikowie, woj. poznańskie, z 1 horyzontu grobów z bronią datow a-
nego na młodsze stadium B216. Nity takie wystąpiły na um bach i imaczach
z Tarnow a, stan. 3, woj. opolskie w grobach 19a, 3017. G rób 30 wyposażony
w um bo 7a, imacz o lekko wyodrębnionych trapezowatych płytkach i ostrogi
I grupy (lub E2) zaliczany jest do 2 horyzontu grobów z bronią z fazy C l a 18.
W grobie 11 w Lachmirowicach, woj. bydgoskie, stan. 1, wyposażonym między
innymi w umbo 7a, imacz z trapezowatymi płytkam i, ostrogę I grupy,
sprzączkę G 16, również znajdował się nit o gwiaździstej główce, który m ógł
należeć do zespołu19. Pochówek również zaliczany do 2 horyzontu grobów
z bronią20. Analogiczne nity znane są z cmentarzysk w Łajskach, woj warszaw-
skie (um bo 7a, imacz J9 o niewyodrębnionych płytkach) i w Zdunach, woj.
skierniewickie (luźno znaleziony)21.
G ro t z zadzioram i, który współwystępował w grobie 18, m ocno skoro-
dowany i przez to trudny do określenia, wydaje się być najbliższy typowi
E, datow anem u na rozwiniętą fazę B2, a także na przełom faz B2 i C l a22.
Pochówek wyposażony był w miecz dw ukrotnie zagięty, w którego zwojach
znajdow ał się przepalony m ateriał kostny; całość jest silnie przepalona,
oblepiona szczątkami kostnym i i resztkami stosu. M iecz może należeć do
grupy jednosiecznych23. Miecze jednosieczne występują najliczniej w zespołach
datowanych na fazę BI i wczesną fazę B2, rzadko w zespołach z młodszego
16 B. D y m a c z e w s k i , Cmentarzysko z okresu rzymskiego iv Młodzikowie pow. Środa, „Fontes Archaeologid Posnaniensis” 1957-1958, t. 8-9, ryc. 333; G o d ł o w s k i , The Chrono-
logy..., s. 11-12, tabl. 22.11 K. G o d ł o w s k i , Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, cz. 2,
„Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1976, t. 4, tabl. XLVI 3; tabl. XLIX 3, 4.
la G o d ł o w s k i , The Chronology..., s. 12-13, tabl. 22.
19 B. Z i e l o n k a , Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego >v Lachmirowicach w pow. inowrocławskim, „Przegląd Archeologiczny” 1950-1953, t. 9, s. 364-365, ryc. 8 (s. 360).
20 G o d ł o w s k i , The Chronology..., s. 12-13, tabl. 22.
21 T. L i a n a , Znalezisko z okresu późnolaleńskiego i rzymskiego na terenach między Wisłą
a dolnym Bugiem, „Materiały Starożytne” 1961, t. 7, tabl. I 4, II 3; Z. N o w a k o w s k i ,
Cmentarzysko ciałopalne w Zdunach, woj. skierniewickie, „Wiadomości Archeologiczne” 1992-1993,
t. 53, z. 1, tabl. IX 13.
22 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grotów..., s. 31, tab. 5.
23 Określenie miecza zasugerowane przez mgra M. Biborskiego, za co serdecznie dziękuję.
Zdjęcia rentgenowskie nie dały pozytywnego rezultatu.
odcinka B2, a tylko wyjątkowo w fazie С la 24. Innym metalowym przedmiotem
z wyposażenia grobu 18 jest żelazna sprzączka jednodzielna o średnicy
5,0 cm, z grupy D (?).
W grobie tym znajdow ała się popielnica o dwustożkowatym łagodnym
brzuścu i nie wyodrębnionej krawędzi, typ IV/2 oraz drugie naczynie
0 dw ustożkowatym brzuścu i odgiętej krawędzi, typ H/3. Powierzchnie ich
są gładkie, bez ornam entu, załomy brzuśców zaokrąglone, zaś dna w yodręb-
nione. Inne towarzyszące naczynia to dwie czarki na nóżkach zdobione
pionowymi plastycznymi wyżłobieniami imitującymi szklane wyroby. Nie
były one kom pletne, a ułamki z nich pochodzące były przepalone i zdefor-
m owane. N iekom pletne było również chropow acone naczynie (dno i część
przydenna) grupy V (?), „przykrywające” pochówek.
Zespół przedmiotów z grobu 18 w Kom pinie zawiera elementy uzbrojenia
z 4 grupy grobów z bronią (1 horyzont) z młodszego stadium fazy B2.
N ity o gwiaździstych główkach występowały zarówno w zespołach z fazy
B2, jak i fazy C l a.
Drugim pochówkiem bogato wyposażonym w broń jest grób 13. W y-
stępujący tu miecz był zwinięty w obręcz, co jest zjawiskiem rzadko
spotykanym , w przeciwieństwie do powszechnie stosowanego kilkakrotnego
zginania miecza. Nieliczne przypadki pochodzą z K orzenia, woj. płockie
(grób 16)2S, K rajanki, woj. kaliskie26, Lachmirowic, woj. bydgoskie (grób
30)27, Orońska, woj. radom skie28. Stan zachowania miecza z grobu 13
w K om pinie jest dobry, został częściowo spatynow any w ogniu stosu
pogrzebow ego, dzięki czem u przetrw ał w tym stanie. W system atyce
M . Biborskiego okaz ten należy do typu III, grupującego krótkie miecze
nazywane „gladiusam i” , odm iany 7, występujące w zespołach datow anych
n a fazę B229. W edług nowszych ustaleń tego badacza miecz ten m ożna
umieścić w grupie ósmej, a reprezentuje on w ariant o nieco dłuższej głowni
1 datow any jest także na fazę B230.
24 K. G o d l o w s k i , Kultura przeworska, [w:] Prahistoria Ziem Polskich, t. 5: Późny okres
lateński i okres rzymski, Wrocław 1981, s. 83, 87; B i b o r s k i , Miecze..., s. 128-129, ryc. 74.
25 А. К e m p i s t y, Ciałopalne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości
Korzeń, pow. Gostynin, „Materiały Starożytne” 1968, t. 11, tabl. X 5.
26 B. A b r a m e k , Z. K a s z e w s k i , Materiały z cmentarzyska w Krajance, pow. Wieruszów,
„Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1973, ser. archeo-
logiczna, t. 20, tab. VIII 9.
27 Z i e l o n k a , Cmentarzysko..., s. 376, ryc. 27: 9.
28 A. K o k o w s k i , Grób wojownika kultury przeworskiej z Orońska w woj. radomskim,
„Acta Universitatis Lodziensis” 1991, Folia archaeologica, z. 12, rys. 1 i 2.
29 B i b o r s k i , Miecze..., s. 67-68. Określenie miecza wg M. Biborskiego, za co serdecznie
dziękuję.
30 M. B i b o r s k i , Die Schwerter des 1 und 2. Jahrhunderts n. Chr. aus dem Römischen
Imperium und dem Barbaricum, „Evkönyve” 1993 (1994), Specimina Nova, s. 98.
U m bo żelazne z om awianego grobu należy do typu J7a, odm iany
1 według T. L iany31, natom iast im acz jest egzem plarzem o rynienko-
watym uchwycie z wyodrębnionymi, m ocno w achlarzow ato rozchylonymi
płytkam i, z pojedynczymi nitam i, należącym do jednej z odm ian typu
J9. Analogiczne egzemplarze imaczy, rzadko spotykane, wystąpiły w So-
kołów ku, woj. w arszaw skie32, C horuli, woj. opolskie (grób 53 i 92)33,
w Zadow icach, woj. kaliskie, stan. 1 (grób 208)34, K rasusze-G ołow ie-
rzchach, woj. siedleckie3S, w K utn ie, woj. płockie, stan . 236. U m bo
i imacz m ają zachowane jednakow e nity o płaskich, okrągłych główkach
średnicy około 1,8-1,6 cm, które, jak m ożna sądzić, stanow iły rodzaj
kom pletu do jednej tarczy, podobny tem u z grobu w K rasusze-G oło-
wierzchach.
Dw a groty żelazne, które wystąpiły w grobie 13, należą do dwóch
różnych typów, jeden z szerokim liściem typu VIII, odm iany 1, drugi
o wąskim liściu typu XII (?). Pierwszy z nich datow any jest na rozwinięte
stadium fazy B2, ale częściej spotyka się ten typ w fazie C l a 37; typ X II
jest datow any podobnie, na rozwinięte stadium B2 i początki młodszego
okresu rzymskiego, zwłaszcza B2/C138.
D o elementów pasa należą znalezione w grobie żelazna dwudzielna
sprzączka typu G 36/37 oraz okucie pasa zbliżone do JII 3-4/5. Sprzączki
tego typu, dość liczne w kulturze przeworskiej, datow ane są na rozwiniętą
fazę B2 oraz na fazę C l a i stanowią jeden z typów przewodnich dla
horyzontu la grobów z bronią39. W spółwystępujący z nią typ okucia pasa
zakończony pierścieniem i masywnym języczkiem zbliżonym form ą i roz-
m iaram i do górnej części okucia, nie m a ścisłego odpow iednika wśród
typów om awianych przez R. M adydę (grupa II/3). Okucia zakończone
pierścieniem i języczkiem, niekiedy szerokim, notow ane są w kulturze
31 L i a n a , Chronologia..., tabl. IV 9.
32 T. L i a n a , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w miejscowości Sokolówek, pow. Radzymin,
„Wiadomości Archeologiczne” 1960, t. 27, ryc. 1 c.
33 J. S z y d ł o w s k i , Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Choruli, pow. Krapkowice,
Wrocław 1961, s. 58, ryc. 50: 4 i s. 81-82, ryc. 78: 6.
34 E. K a s z e w s k a , Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz (cz. III),
„Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1961, Ser. archeo-
logiczna, t. 6, tabl. XV 2.
35 T. D ą b r o w s k a , Grób kultury przeworskiej z miejscowości Krasusze-Golowierzchy, pow.
Łuków, a niektóre zagadnienia chronologii, „Wiadomości Archeologiczne” 1970, t. 35, s. 289,
ryc. 2: 1.
36 J. M o s z c z y ń s k i , Cmentarzyska kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Kutnie
(stan. 2, 3, 6), woj. płockie, [w:] Kultura przeworska, t. 1, Lublin 1994, tabl. IV 8.
37 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grobów..., s. 18-19.
38 Tamże, s. 21-22.
39 M a d y d a - L e g u t k o , Die Gürtelschnallen..., s. 52—53; G o d ł o w s k i , The Chronology...,
s. 11-12.
przeworskiej dopiero w fazie C l a40. Obydwa elementy garnituru pasa są
dużych rozmiarów i bardzo masywne. Ponadto można zauważyć, że wachlarzo-
wato ukształtowane, zwłaszcza w górnej części, okucie pasa odpow iada stylis-
tycznie podobnie ukształtow anym płytkom imacza z tego samego grobu 13.
Bardzo masywna jest również zapinka A 130-131, wykonana z brązu i z żela-
za. Posiada szeroki grzebyk na główce i szeroki kabłąk zakończony w ydatną
nóżką z brązu oraz żelazną tulejką nałożoną na żelazną sprężynkę. Zapinki
z grzebykiem na główce 8 serii AV rozpowszechniają się w fazie B2 i przeży-
wają nadal w fazie B2/C1. W rozwoju typologicznym zapinek okazy o masyw-
nym kabłąku są młodsze od form o smukłej budowie. Większość też okazów
z okresu B2/C1 wykonywana była z brązu, podczas gdy w B2 wykonywano je
z żelaza41. Podobny okaz zapinki zbliżony do typu A 130 występuje w inwen-
tarzu grobu 116 w Tarnow ie42.
G rób 13 zawierał bardzo dobrze zachowaną popielnicę dw ustożkow atą
typu II/3 o czernionej, wybłyszczonej powierzchni i z kolankow atym uchem,
charakterystycznym dla fazy B2. Drugie naczynie, występujące w ułam kach
(niekompletne) m a formę dw ustożkow atą typu II/3 i słabo wykształcony
profil. Naczynia wyżej wspomniane oraz naczynia z wcześniej opisanego
grobu 18 m ają cechy fazy B2 wczesnego okresu rzymskiego. Są formami
dw ustożkow atym i, o mniej lub bardziej wykształconym profilu, prostej linii
dolnej części brzuśca i czasem na pustej nóżce, k tó ra to cecha pojaw ia się
w fazie B2 i trw a dalej w młodszym okresie rzymskim. Charakterystyczna
d la tej fazy jest popielnica z grobu 13, o czernionej powierzchni i ko lan-
kowatym uchu. Naczynia takie często występują na cm entarzyskach jako
popielnice. N atom iast naczynie-popielnica z grobu 18 wydaje się być form ą
o cechach bliższych starszej fazie okresu wczesnorzymskiego43.
M ateriał porównawczy dla grobu 13 znajduje się w Choruli, grób 92
(zapinka A 132, um bo 7a, imacz J9 o wachlarzowatych płytkach w yodręb-
nionych z uchwytu, sprzączka G 16, ostrogi grupy I lub E 5b) datow any
n a młodszy odcinek B2, 1 horyzont grobów z bronią44, w Zadow icach,
grób 208 (um bo 7a, imacz J9 o trapezowatych płytkach wyodrębnionych
z uchwytu, dwa groty o różnej szerokości liściach, naczynie dwustożkowate,
czernione, z m eandram i i trzem a kolankow atym i uchami) z 1 horyzontu
40 M a d y da, Sprzączki..., s. 384-385.
41 G o d l o w s k i , Materiały do poznania..., s. 16-19; t e n ż e , Kultura przeworska..., s. 93, 96.
42 K. G o d l o w s k i , L. S z a d k o w s к a, Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tarnowie,
pow. Opole, „Opolski Rocznik Muzealny” 1972, t. 5, s. 69, 89, tabl. XLIII 5; G o d l o w s k i ,
Materiały do poznania..., s. 17, tabl. 53: 2.
43 G o d l o w s k i , Kultura przeworska..., s. 60-73.
44 S z y d ł o w s k i , Cmentarzysko..., s. 81-82, ryc. 78; G o d l o w s k i , The Chronology...,
s. 11-12, tabl. 22; M a d y d a - L e g u t k o , Die Gürtelschnallen..., s. 48, tabl. 14, kat. 426;
G i n a 1 s к i, Ostrogi..., s. 63.
T a b l i c a V
Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12
Wyposażenie grobu 13: 1 - żelazo, 2 - żelazo i brąz,
wyposażenie grobu 18: 3, 4, 5 - żelazo
v>
- a
fi
V
0 4 cm
1 3 4
0 8cm
grobów z bronią45, w Krasusze-Gołowierzchach (um bo 7a, imacz J9 o wach-
larzow atych płytkach w yodrębnionych z uchw ytu, dw a groty o różnej
szerokości liściach, miecz typu IV/4, dwie sprzączki G 3 i G 37, okucie
pasa J IV, naczynie dwustożkowate, z m eandrem i kolankow atym uchem,
typ II/3), datow any na koniec B2 lub B2/C1, z horyzontu la grobów
45 K a s z e w s k a, Materiały..., s. 203—204, 238, tabl. XIV, XV; G o d ł o w s k i , The
Chronology..., s. 11-12, tabl. 22.
z bronią46 oraz w K utnie, stan. 2, grób 4 (dwie zapinki A 38/39, umbo
7a odm iany 1 z nitami o kw adratow ych główkach, imacz J9 o wachlarzo-
watych płytkach wyodrębnionych z uchwytu, dwa groty o różnej szerokości
liściach, miecz typu III/7, ostrogi krzesłowate, sprzączka G 42, okucie pasa
II/2 według R. M adydy), datow any na fazę B2b47. G rób 13 z K om piny
należy do 4 grupy grobów z bronią (horyzont 1). Zaw iera także elementy
zaliczane do horyzontu la grobów z bronią, datow anego na fazę B2/C1.
Grób 3 z Kompiny, młodszy chronologicznie od dwóch wyżej omówionych,
był także pochówkiem popielnicowym. Kości złożono w naczyniu toczonym
0 silnie wychylonym, facetowanym wylewie, mocno zaokrąglonym i wydatnym
brzuścu, z wyodrębnioną, pierścieniowatą nóżką oraz o gładkiej, obustronnie
czarnej powierzchni. Tektonika formy podkreślona jest plastycznym dookol-
nym wałeczkiem między szyjką a brzuścem naczynia oraz lekką linią rytą
na stopce. W azę m ożna zaliczyć do grupy B, typ XXIV według H. D ob-
rzańskiej, jednakże brak jest tam przykładów odpowiadających egzemplarzowi
z K om piny. Typ ten występuje w fazach C 2-D , między innymi w grobie
14 w K orzeniu, woj. płockie, razem z umbem kopulastym z podciętym
kołnierzem 48. D w a inne naczynia m ają profile zbliżone do esow atego
1 niezbyt dobrze wygładzone powierzchnie. Jedno z nich jest na niewielkiej
nóżce i m a m ocno wychyloną krawędź, drugie, o cechach późnorzym skich,
jest bardziej przysadziste, o słabo wyodrębnionej krawędzi. W popielnicy
znajdował się niewielki fragm ent trój warstwowego grzebienia typu I (bez
możliwości określenia uchwytu) występującego w kulturze przeworskiej od
przełom u faz B2 i C l po fazę D 49.
Pochówek wyposażony był w militaria, umbo kopulaste z podciętym
kołnierzem, imacz o rynienkowatym uchwycie i z krótkim i (?) niewyodręb-
nionym i płytkam i (egzemplarz m ocno skorodow any) oraz kró tk i grot
o szerokim liściu, typ XVII. U m ba z podciętymi kołnierzami wystąpiły
w Opatowie, woj. częstochowskie, w grobie 289 (współwystępowały z mieczem
typu IX /2, imaczem o krótkich płytkach, grotem z m asyw ną tulejką,
ceram iką toczoną) datowanym na C2, z 3-4 horyzontu grobów z b ro n ią50,
oraz w Spicymierzu, woj. konińskie, w grobie 26 (współwystępowało z ima-
46 D ą b r o w s k a , Grób..., s. 286-294; G o d l o w s k i , The Chronology..., s. 11-12, tabl. 22;
B i b o r s k i , Miecze..., s. 153, kat. 75; M a d y d a - L e gu tk o, Die Gürtelschnallen..., s. 46-47,
tabl. 13 i 16, kat. 546.
41 M o s z c z y ń s k i , Cmentarzyska..., s. 214, tabl. III—IV.
48 H. D o b r z a ń s k a , Zagadnienie datowania ceramiki toczonej iv kulturze przeworskiej, „Archeologia Polski” 1980, t. 24, s. 111-112 i 139, ryc. 20.
49 G o d l o w s k i , Materiały do poznania..., s. 50-51.
50 K. G o d l o w s k i , Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Opatowie, pow. Kłobuck, w 1957 r., „Sprawozdania Archeologiczne” 1960, t. 9, s. 34, ryc. 1: 1-4, 6 (datowany na
2 poł. III lub IV w.); t e n ż e , The Chronology..., s. 13, tabl. 22; B i b o r s k i , Miecze..., s. 89,
90-91, kat. 289.
czem o lekko rozchylonych płytkach i ceram iką)51. Egzemplarz z O patow a
m a bardzo szerokie brzegi i wysoko wysklepioną pokrywę, natom iast ten
ze Spicymierza m a pokrywę półkolistą, stosunkowo płaską. U m bo z K om piny
reprezentuje odm ianę pośrednią o pokrywie półkolistej, nieco wyżej wy-
sklepionej pośrodku. G roty typu XVII występują najwcześniej w rozwiniętej
fazie B2, w większości jednak pochodzą z fazy C l i rzadko występują
w fazie C 252. G rób 3 z K om piny zawiera elementy 7 grupy grobów
z bronią (horyzontu 3 datowanego na fazę C2 młodszego okresu rzymskiego).
W yróżnione przez K . G łodkow skiego horyzonty grobów z b ro n ią S3
zastąpione zostały przez grupy grobów z bron iąS4. D okonana zm iana m iała
ułatwić porównanie z systemem chronologicznym J. Ilkjaera, który za-
proponow ał podział elementów uzbrojenia na 12 grup (od początku okresu
rzymskiego aż po wczesny okres wędrówek ludów )55. O bszar ku ltury
przeworskiej szczególnie nadaje się do analiz porównawczych ze Skandynawią.
Z systemem Ilkjaera równoległe są grupy grobów 3-5 (B 2-C la) i częściowo
grupa 6, odpowiadające skandynawskim grupom 2-5. Dawniejsze horyzonty
1, la , 2, 2a pokrywają się z wyróżnionymi grupam i grobów 4 -6 z kultury
przeworskiej. Synchronizacja późniejszych grup jest trudniejsza ze względu
na zm iany w obrzędowości w kulturze przeworskiej, daw ny horyzont
3 odpow iada aż około pięciu, od 6 do 10, częściowo 11, grupom Ilk jaera56.
W nowym chronologicznym ujęciu grobów z bronią w kulturze przew or-
skiej, zaproponow anym przez K. Godłowskiego, groby 13 i 18 z K om piny
mieszczą się w grupie 4, datowanej na młodsze stadium fazy B2 (czasy
H adriana i A ntoninusa Piusa, 117-161 r. n.e.)” . G rupa ta pokryw a się
horyzontem 1 grobów z bronią. Inwentarz obydwóch pochówków, wprawdzie
bardzo zbliżony, wykazuje pewne różnice stylistyczne. N iektóre elementy
wyposażenia z grobu 13 nawiązują do przejściowej fazy B 2/C la. G rób
3 z K om piny zalicza się do grupy 7 (7b) grobów z bronią datow anej na
51 A. K i e t l i ń s k a , T. D ą b r o w s k a , Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we
wsi Spicymierz, pow. Turek, „Materiały Starożytne" 1963, t. 9, s. 170, tabl. XXVII 1.
52 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grotów..., s. 24.
53 G o d ł o w s k i , The Chronology...54 G o d ł o w s k i , Zmiany w uzbrojeniu...; t e n ż e , Die Chronologie der jüngeren...-, t e n ż e ,
Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und späten Kaiserzeit, [w:]
Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Acten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a. d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, „Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg’ , Bd. 8, Lublin—Marburg, s. 169—178.
S! J. I l k j a e r , liier up Âdal. Die Lanzen und Speere, Jutland Archaeological Society
Publications 25 (1-2), Aarhus 1990, s. 257-325.
56 G o d ł o w s k i , Die Chronologie der germanischen..., s. 169-170; za podstawę rozważań
posłużyło ponad 250 zespołów grobowych, przynajmniej z 3-4, lub więcej, charakterystycznymi
cechami datującymi.
51 G o d ł o w s k i , Zmiany w uzbrojeniu..., s. 72, 75, 80-82.
fazę C2, związanej już z fazą C lb i występującej praw dopodobnie w kolejnej
fazie C3 (do pierwszych dziesięcioleci IV w.)58. N a podstawie nielicznego
m ateriału grobowego K . Godłowski wydziela podgrupę 7a, pozostały materiał
odpow iadający dawnem u horyzontow i 3, przydziela podgrupie 7b59.
Przedstawione wyżej trzy zespoły grobowe zawierające broń nie zm ieniają
w zasadniczy sposób dotychczasowych ustaleń. Nowe m ateriały zwiększają
natomiast możliwości porównawcze, zwłaszcza jeśli chodzi o zespół najmłodszy,
w związku z wyraźnie zaznaczającym się zjawiskiem ograniczania wyposażania
wojowników w broń w młodszym okresie rzymskim.
Katedra Archeologii
Uniwersytetu Łódzkiego
Lubomira Tyszler
GRAVES WITH WEAPON AT THE PRZEWORSK CULTURE CEMETERY
IN KOMPINA, SKIERNIEWICE PROVINCE
Three graves with weapon (3, 13, 18) at the Przeworsk culture cemetery in Kompina, site
12 are the subject of this article.
The graves are furnished with military elements such as swords, spearheads, elements of
shield and some other things, e.g. earthenware. The graves nos 13 and 18 are dated to the
phase B2 (1st horizon of graves with weapon) whereas grave 3 to the phase C2 (3rd horizon
of graves with weapon). The grave no 13 is connected with beginning of the transitional
phase B2/C1 (la horizon of graves with weapon).
The first of two graves belong to the group 4 (Hadrian’s and Antoninus Pius’ time) while
the latter to the group 7 (dated from the decline of the 1st half of the 3rd to the 1st decades
of the 4th century) in new chronological system of graves with weapon (K. Godłowski 1992,
1994).
The purpose for this paper is to assess new comparative materials for researchers-arm
specialists.
58 Tamże, s. 74.
50 G o d ł o w s k i , Die Chronologie der germanischen..., s. 170, tabl. 1: 51-57 (7a) i 58-69 (7b).