NGUYÊN VÄN THÄNG

NGHI LÊ GIÀ DÌNH

CÜA NGIÌÒI MÂNG

Ô VIÊT NAM

NHÀ XUAT BÀN KHOA HOC XÂ H 0I HÀ N 0I-2O 14

MUC LUC

Trang• Lcri nur däu 7

• Dän luän 1 1

C hiroug 1M 0T SO KHÄI NIEM, LY THUYET 15

1. Mot so khäi niem co bän 152. Chirc näng cüa nghi le 253. Quan diem tiep cän vä ly thuyet äp dung trong nghien cüru 27

Chiroiig 2

NGUÖI MANG Ö VIET NAM VA QUA TRINH NGHIEN CÜU 33

1. Quä trinh nghien curu töc ngircri Mäng ä Viet Nam 33

2. Khäi quät ve nguai Mäng ö Viet Nam 40

Chircmg 3

NGHI LE CHU KY DÖI NGlTÖl 62

1. Nghi le sinh de vä nuöi day con nhö 622. Nghi le hon nhän 75

3. Nghi le khäm chira benh 97

4. Nghi le tang ma 104

6 NGHI LE GIÀ DÌNH CÚA NGUÔI MÁNG.

Chirong 4

NGHI LË NGHÊ NGHIÇP, CÀU AN, THÒ CÚNG TÔTIEN, THÀN LINH VÀ LÈ TÉT 123

1. Nghi lê nghê nghiêp 123

2. Nghi lê câu an 137

3. Nghi lê thà cúng tô tiên, thân linh và lê têt 152

Chircyng 5

BIÉN DÔI TRONG NGHI LÉ GIÀ DÌNH 163

1. Biên dôi trong nghi lê chu kÿ dori ngirài 163

2. Mot sô biên dôi trong nghi lê nghê nghiêp, câu an, thàcúng tô tiên, thân linh và lê têt * 84

3. Xu huông bien dôi 191

4. Nguyên nhân cùa sir biên dôi 193

5. Mot sô già tri vän hóa tôc ngircri thòng qua nghi lê già dình 206

6. Vai trò cùa nghi lê già dình trong dcri sông vàn hóa tôcngirài Màng 214

7. Mot sô kiên nghi vê bào ton và phàt huy càc già tri cùanghi lê gia dinn 217

• Ket luán 220

• Phu lue 227

• Tài liçu tham khao 250

LÓI MÓ DAU

Cuón sách Nghi lé gia dlnh cúa nguái M áng á Viét Nam la cóng trinh duac hinh thánh trén nói dung luán án tién si cúng ten vá két quá nghién cúu cúa tác giá trong nhiéu nám qua. Cóng viéc duac bát dáu tú nám 2002 khi tói lá sinh vién mói ra truáng vá chua thuc tró thánh mót nhá nghién cúu. Hoat dóng muu sinh dá dán tói tói nhiéu vúng dóng báo các toe nguói thiéu só phía Bác, trong dó có nguái Máng. Qua nhúng chuyén di, nhiéu lán gáp gá, tinh yéu dói vái vúng dát vá con nguai nai dáy cú thé má lón dáy. Tói cám phuc su chju dung gian khó dé vuern lén trong cuóc sóng cúa ngucri Máng, hoác giá lá su kién cuang dé ton tai, dé chinh phuc thién nhién nhu nhiéu tóc nguai có dán só ít ó nuóc ta. Tói da yéu van hóa, con nguai cúa ho, vá cá su nhút nhát, e dé lúe khói dáu dánh cho tói.

Nám 2007, tói báo vé thánh cóng luán ván cao hoc "Tin nguang vá phong tuc cúa nguai M áng á xa Nám Ban, huyen Sin Hó, tinh Lai Cháu" tai Vién Nghién cúu Ván hóa khi nhúng chuyén di tói vúng dóng báo, vúng sáu, vúng xa ván dién ra, tuy khóng con déu dán nhu truóc. Nám 2008, tói tra thánh nghién cúu vién cúa Vién Khoa hoc xa hói vúng Trung Bó vá Táy Nguyén - mót khói dáu mói, mót

8 NGHI LE GIÀ DÌNH CÚA NGUÒI MÂNG.

nièm tin mai và nhùng thù thách mài bât dâu. Ô công viêc này, tôi cô nhiêu thài gian và công súc han dê nghiên cùu vê nguài Màng à Viêt Nam, dôi tugng mà tôi dà bj cuôn hùt bòi vé dep, su hiên hâu, chât phàc luôn toát ra tù chinh tâm hôn cùa ho. Vói tinh yêu, su dam mê và sau rât nhiêu cuôc diên dà, nghiên cùu, nam 2014, tôi dà bào vê thành công luán àn tiên sï "Nghi lé gia âinh cùa nguài Màng à Viêt Nam'' tai Hoc viên Khoa hoc xà hôi-V iên Hàn lâm Khoa hoc xà hôi Viêt Nam.

Tôi không thê nào quên nhùng chuyên di diên dà dài ngày trên vùng dât Lai Châu - noi tâp trung dông nhât nguài Màng à Viêt Nam. Nhùng con duàng, loi mòn quanh co, khúc khuÿu, dôc cao, vue sâu và nhiêu doan chi duge goi là duàng di khi cô dâu chân nguài bàng qua dê tói vói dông bào nguài Màng. Thiên nhiên hùng vT nhu nuôt chùng nhùng mài nhà nhô xiêu veo, tênh toàng nhât cô thè cho con nguài sinh sông. Nhiêu ngôi nhà không con là chô trú chân an toàn, khô rào khi nhùng con mua di qua. Nhùng dám mây vôn cao vai, tráng, xanh cüng dân trà nên nhô bé, thâp lè tè duài chân, quyên quanh nhùng dùa tré chai dùa. Chai mây, bât mây, dap mây là nhùng khâi niêm, hinh ânh thuàng cô à vùng cao biên giói cùa tô quôc nhu noi dây. Nhùng dja danh nhu: Pâ Bon, Pâ Sâp, Pâ Dòn, Nâm Nô 1, Nâm Nô 2, NâmO, Hua Pàng, Nâm Sâo, Pa Vây Su, Nâm Cum, Nâm Xuông, Nâm Xè, Huôi Cuông, Nâm Hài, Nâm Nghe, Chang Châo Pâ và rât nhiêu bân cùa nguài Màng nùa luôn hiên hùu trong tôi. khô khan trong cuôc sông chàng làm cho hç bót di su

Lòi m ó dâu 9

chân thành, thât thà, chât phàc, dôi khi có phân e dè, nhút nhát, dicu dó dà dê lai trong tôi nhùng xùc càm nguyên ven vê tâm long trong sàng, tình nguài môc mac trong han 10 nâm qua. Tât cà gai cho tôi nói nhà khôn tà, châc chân së chàng thê nào nguôi ngoai, vi duòng nhu, nó dà là mot phân trong cuôc sông cùa tôi.

Nôi dung cuôn sách chù yêu là miêu thuât mot câch chân thuc nhât vê nghi lê trong gia dinh cùa nguài Màng à Viêt Nam. Chùng tôi dà cô gang tini hiêu, khào cùu nhùng già tri vân hôa cùa nguài Màng trong truyên thông, hiên tai và nhùng biên dôi cùa nô trong diên trinh ljch sù tôc nguài. Cô gang phàc hoa dây dù nhât bùc tranh vê nghi lê gia dinh cùa nguài Màng à Viêt Nam, dân hé m à nhùng diêu bi ân chua hoàc it dugc khai phà, ggi m à nhùng diêu chúng ta con chua biêt vê tôc nguài Màng thông qua nghi lê gia dinh.

Trong suôt quà trinh nghiên cùu vê nguài Màng à Viêt Nam, tôi dà nhân dugc su chi bâo tân tinh, nhùng ÿ kiên dóng gôp quÿ bàu cùa PGS.TS. Bùi Van Dao, G S.TS. Kiêu Thu Hoach, PGS.TS. Nguyên Vân Minh, nhùng nguài dà diu dät, huóng dân tôi tù khi con là mot cù nhân cho tôi nay. Ngoài ra, trong quà trinh thuc hiên công trinh này, tôi connhân duçrc su dóng góp ÿ k icn chân thành cùa n liicu nhàkhoa hçc, nhu: PGS.TS. Pham Quang Hoan, TS. Pham Dâng Hiên, PGS.TS. Lâm Bà Nam, PGS.TS. Nguyên Duy Thiêu, PGS.TS. Vuang Xuân Tinh và nhiêu dông nghiêp khàc. Nhân dip cuôn sâch ra màt ban doc, tôi xin gùi lài càm an

10 NGHI LÊ GIÀ DÌNH CÚA NGUÒI MÀNG.

chàn thành tái càc thây, ban bè dông nghièp và tàp thè lành dao Vièn Khoa hoc xà hói vùng Tây Nguyên. Tói xin giri lòfi tri ân sàu säe tói chinh quyèn dja phirong, bà con, anh chi em ngiròi Màng noi tôi nghién cùu dà giùp dò dè tói hoàn thành cóng trinh này.

Mac dù dà có nhièu có gäng nhung do nàng lire nghièn cùu con han chê nên chäc chän cuón säch vân con nhCrng thiêu sót. Ràt mong nhân duoc sir càm thông, chia sè và dóng gôp y kiên cüa tât câ ban doc.

Hà Nói, tháng 9 näm 2014 Tác già

Nguyên Vän Thäng

DÂN LUÁN

Nguài Màng à Viêt Nam là dân tôc có dân sô it. Theo kêt quà cùa cuôc Tông diêu tra Dân sô và Nhà à nâm 2009 là 3.700 nguài, có mât tai 14 tinh, thành trên cà nuôc, nhir: Diên Biên, Son La, Dàk Làk, Dông Nai... trong dô tâp trung dông nhât tai tinh Lai Châu vôi 3.631 nguài, chiêm 98,13%. Nguài Màng thuàng sinh sông tai nhùng vùng khô khân, vùng sâu, vùng xa, có nhiêu bàn cu trü doc biên giôi Viêt Nam - Trung Quôc. Trong nhùng nâm qua, dà có mot sô công trinh, dê tài, du ân nghiên cùu vê tôc nguài Màng à Viêt Nam duoc thuc hiên và công bô, nhung trên thuc tê chua cô công trinh nào toàn diên và cô hê thông vê nghi lê gia dinh.

Nghi lê gia dinh bao gôm hê thông câc lê thuc vê sinh dé và nuôi day con cái, cuói xin, tang ma, khám và chùa bênh, nghê nghiêp, câu an,... Dây là nhùng giâ tri vàn hôa tôc nguài duoc hinh thành tù lâu dôi, là nhân tô quan trong câu thành nên vân hôa tinh thân và phàn ânh giâ tri dao due, thâm mÿ, nhân sinh quan, thê giôi quan cùa tôc nguài. Nghi lê gia dinh cùa nguài Màng ô Viêt Nam là yêu tô luôn luôn biên dôi dê thich nghi vôi diêu kiên môi, môi truóng

12 NGHI LÊ GIÀ DÌNH CÙA NGUÔI MÁNG.

mài trong dai sông xà hpi toc nguòi. Chinh vi vây, nghièn cùu nghi lè già dinh se chi ra dugc nhùng säe thái co bàn cùa vàn hóa nguòi Màng ò Vièt Nam.

Dòi sông kinh té - xà hòi cùa nguòi Màng ò Viét Nam dà có nhiêu thay dòi, nhàt là tù thòi kÿ Dòi mài (nàm 1986), kéo theo nhiêu biên dòi trong các nghi lê truyên thông và có ành huông tich eue cùng nhu gây ra nhùng han chê dên dòi sông tôc nguòi. Do vây, nghiên cùu nghi lê già dinh cùa nguòi Màng trong bôi cành hiên nay sè chi ra duoc nhùng già trj vàn hôa truyên thông và biên dôi cùa nô trong tinh hinh môi, tù dô xâc djnh xu huông biên dôi và cô nhùng giài phâp phù hgp dê bào ton, phàt huy càc già tri vàn hôa tôt dep.

Duôi tàc dông cùa toàn câu hôa hiên nay, màc dù Dàng và Nhà nuôc ta rât quan tâm tôi viêc bào ton và phàt huy càc già tri vàn hôa tôc nguòi nhàm phuc vu quâ trinh công nghiêp hôa - hiên dai hôa dât nuôc, nhung quà trinh giao liru và tiêp biên vàn hôa dà và dang diên ra ngày càng manh më, mô ra cho các tôc nguòi co hôi tiêp cân sâu rông và da dang hon vào nên kinh tê, vàn hôa chung cùa nhân loai nhung cùng dàt ra nhiêu thâch thùc trong phàt triên, nhât là vân dê giài quyêt hài hôa giùa phàt triên và bào tôn càc già trj vàn hôa tôc nguòi thiêu sô, tôc nguòi cô dân so it. Bòi vây, nghiên cùu này không chi cô y nghïa vê mât khoa hoc, gôp phân giù gin và phàt huy càc già tri vàn hôa truyên thông cùa nguòi Màng phù hgp vói bôi cành phàt