NGUYỄN - ĐĂNG - THỤC

VỚI

NHỮNG BÀI VIẾT

VỀ GIÁO - SƯ

MỤC - LỤC

1._ Tiểu-Sử Và Văn-Nghiệp …………………................................................................ 1 2._ Tác-Phẩm …………………………………………………………………………......3 3._ Bài Giới-Thiệu _ Ngô-Trọng-Anh ………..................................................................7 4._ Tiến-Sĩ Văn-Khoa Danh-Dự _ Nguyễn-Cường ……………………………..........13 5._ Bậc Thầy Của Văn-Khoa _ Nguyễn-Văn-Hải …………………………………....15 6._ Với Nền Quốc-Học _ Bùi-Việt-Tân ………………………………………………19 7._ Giới-Thiệu Và Phê-Bình Tác-Phẩm " Tư-Tưởng Việt-Nam " _ Mori-Yoshi-O ; Châu-Vũ ……............................................................................................................21 8. _ The Crusader Of Spiritual Values _ Lê-Hữu-Anh ……………............................25 9._ Lễ Mừng Thọ 88 _ Lê-Thụy ; Lê-Đình-Điểu ; Vũ-Hiệp …………………………...29 10._ Trần Như Uyên ……………………………………………………………………...30 11._ Kính Mừng Thọ 88 _ Nguyễn-Đình-Niên ………………………………………….31 12._ Lễ Mừng Thọ 90 _ Lê-Thụy ; Lê-Đình-Điểu ; Vũ-Hiệp …………………………...33 13._ Kính Mừng Thầy _ Trần-Vấn-Lệ …………………………………………………..35 14._ Ngày Tạ Thế ………………………………………………………………………...37 15._ Điếu-Văn _ Vũ-Hiệp ; Lê-Đình-Bảng ……………………………………………..39 16._ Khóc Thầy _ Trần-Tuyết-Hoa ……………..............................................................41 17._ Khóc Thầy _ Lê-Đình-Bảng ……………………………….....................................43 18._ Chiêu Niệm Lễ Thất Tuần _ Lê-Đình-Bảng .............................................................45 19._ Tưởng Nhớ Thầy _ Bích-Ty ………………………………………………………..47 20._ Vĩnh-Biệt Thầy _ Mai-Duyên-Thanh ……………………………………………..47 21._ Ơn Thầy _ Trần-Thị-Thanh-Tâm ………………………..........................................49 22._ Tưởng-Niệm Thầy _ Trần-Thị-Thanh-Tâm ………………………..........................50 23._ Nhớ Thầy Với Ưu-Tư Quốc-Học _ Nguyễn-Ngọc-Bách ; Trấn-Thị-Thanh-Tâm ....51 24._ Quốc-Học Như Sự Tìm Về Chính Mình _ Nguyễn-Văn-Đậu………………………59 25._ Tuần Báo " Phố Nhỏ " ……………………...............................................................61 26._ Báo "Người-Việt" Và Tồ-Đình "Từ-Quang"………………………………………..65 27._ Triết Nhân Nhật Viễn _ Nguyễn-Khắc-Hoạch……………………………………...69 28._ Lễ Truy Niệm …………………………………………………………………….....73 29._ Lễ Tưởng Niệm Và Cầu Siêu Tại Chùa A-Di-Đà _ Tuệ-Tâm…………..................75 30._ Báo " Giác-Ngộ " _ Thích Đạt-Đạo ……...................................................................76 31._ Báo " Tin Việt " _ Bùi-Hồng-Sĩ ……………………………………………………77 32._ Nhân Cái Chết Của Một Học Giả _ " Thủ-Đô Thời Báo " …………………………79 33._ Báo " Gió Mới " _ Tuệ-Quang …………………………………………………… 84 34._ Nguyễ-Đăng-Thục Và Chủ-Trương Duy-Nhất _ Báo " Thế-Kỷ 21 " _ Lê-Đình-Thông …………………………………………………………………. 85 35._Lễ Tưởng Niệm………………………………………………………………………89

1

TIỂU - SỬ VÀ VĂN - NGHIỆP

Giáo-Sư Nguyễn-Đăng-Thục sinh năm 1907 tại Phủ Thuận-Thành, Huyện Gia-Lâm, Tỉnh Bắc-Ninh, Bắc Việt. Bậc Trung-học thi đậu vào Trường Albert-Sarraut, Hà-Nội. Năm 1927, du học tại Pháp, Bỉ, Thụy-Sĩ. Vào học Kỹ-Nghệ và Khoa-Học tại Ecole National Des Arts Et Métiers, Đại-Học Lille. Gia-nhập Đảng Xã-Hội Pháp. Năm 1934, tốt nghiệp Kỹ-sư, trở về nước . Năm 1935, cùng với Bùi-Ngọc-Ái, Vũ-Đình-Di xuất-bản Tạp-chí " L'Avenir de la Jeunesse ". Năm 1937, làm Bỉnh-bút cho Tạp-chí " Le Travail " . Năm 1939, trở về lãnh-vực kỹ-nghệ chuyên-môn, làm Kỹ-sư cho Nhà Máy-Tơ Nam-Định ( S.F.A.T. ). Trong thời-gian này Giáo-sư đặc-biệt nghiên-cứu Văn-hóa và Triết-học Đông-phương " Khoa-Học Và Đạo-Học " . Năm 1944, xuất-bản Tạp-chí "Duy-Nhất" với chủ-trương dung-hòa Văn-hóa Đông - Tây. Đầu năm 1945, từ bỏ Nhà Máy-Tơ Nam-Định, lập Nhà Máy riêng tại Hà-Nội. Năm 1948, làm Giám-đốc Học-Vụ cho Trường Dân-Huấn-Vụ và Giảng-viên về Lý-thuyết Quốc-gia, Kinh-tế, Xã-hội cho Trường này . Năm 1950, phụ-trách diễn-giảng môn Triết-học Đông-phương tại Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội, và đến năm 1953, Giáo-sư được đề cử giữ chức-vụ Khoa-Trưởng Trường Đại-Học này. Cũng trong thời-gian này, Giáo-sư được bầu làm Phó Chủ-tịch Văn-Hóa Hiệp-Hội và Chủ-bút Văn-Hóa Tùng-Biên, cơ-quan Văn-hóa của Hội. Năm 1954, di-cư vào Nam, tiếp-tục giảng dạy môn Triết-học Đông-phương tại Đại-Học Văn-Khoa Saigon. Lập Quán Văn-Nghệ, làm Chủ-sự Nha Văn-Hóa, Chủ-nhiệm kiêm Chủ-bút Văn-Nghệ Tập-san. Năm 1956, tham-dự Hội-nghị Các Nhà-Văn Tự-Do Á-Châu, tại New-Delhi. Năm 1957, qua Paris tiếp-xúc với Phong-trào Văn-Hóa Tự-Do. Năm 1958, Sáng-lập và làm Chủ-tịch Hội Việt-Nam Nghiên-Cứu Liên-Lạc Văn-Hóa Á-Châu, đồng thời làm Chủ-nhiệm kiêm Chủ-bút Tập-san Văn-Hoá Á-Châu. Giảng dạy môn Triết-học Đông-phương tại Đại-Học Huế. Năm 1959, tham-dự Hội-nghị Các Triết-gia Đông Tây lần thứ ba tại Đại-Học Hawaii ( Hoa-Kỳ ). Cuối năm này tham-dự Hội-nghị Kỷ-niệm Đệ Ngũ Thập Chu Niên Hội Nghiên-Cứu Miến-Điện. Từ năm 1961 - 1964, làm Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-

1

Khoa Sai-gon, kiêm nhiệm Trưởng-ban và Giảng-sư Triết-học. Cũng trong thời-gian này Giáo-sư đã được Bộ Văn-Hóa cử làm Trưởng Tiểu-Ban Văn-Hóa của UNESCO Việt-Nam. Năm 1964, khi Đại-Học Vạn-Hạnh thành-lập, Giáo-sư là một trong những người đầu tiên đóng góp công việc xây-dựng Đại-Học này. Giáo-sư đã từng giữ các chức-vụ Khoa-Trưởng Danh-dự Phân-khoa Văn-Học và Khoa-Học Nhân-Văn Viện Đại-Học Vạn-Hạnh và Khoa-Trưởng Phân-khoa Văn-Học Nhân-Văn từ năm 1970 .

******** ***

*

2

TÁC - PHẨM

A._ Tác-Phẩm Bằng Việt-Ngữ . a) Đã Xuất-Bản : 1./ Đại-Học ………………….. Hà-Nội 1945 _ Tứ-Hải 2./ Triết-Lý Nhân-Sinh Nguyễn-Công-Trứ …Hà-Nội ; 1950 _ Nha Thông-Tin Bắc-Việt 3./ Tinh-Thần Khoa-Học Đạo-Học .…...........Hà-Nội ; 1953_Việt-Nam Văn-Hóa Hiệp-Hội -- lần thứ nhất ; Saigon 1967 -- lần thứ hai _ Khai-Trí 4./ Dân-Tộc-Tính……... Saigon 1955 _ Bộ Thông-Tin, Văn-Hóa-Vụ 5./ Triết-Lý Văn-Hóa Khái-Luận …… Sai-gon 1956 _ Văn-Hóa Á-Châu 6./ Triết-Học Đông-Phương Nhập-Môn… Bộ Quốc-Gia Giáo-Dục _ Saigon -- 1958 lần thứ nhất ; -- 1960 lấn thứ hai 7./ Văn-Hóa Việt-Nam Với Đông-Nam-Á …... Saigon 1961 _ Văn-Hóa Á-Châu 8./ Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương _ 5 cuốn : * Lịch-Sư Triết-Học Đông-Phương Tập I ° Trung-Hoa…Saigon 1956 _ Linh-Sơn -- lần thứ nhất ; …Saigon 1963 -- Duy-Nhất - lần thứ hai * Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương TậpII ° Trung-Hoa…Saigon 1956 _ Linh-Sơn -- lần thứ nhất ; …Saigon 1963 _ Khai-Trí -- lần thứ hai . * Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương Tập III : ° Ấn-Độ …. Saigon 1958 _ Linh-Sơn * Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương Tập IV : ° Trung-Hoa…..Saigon _ Trung-Tâm Học-Liệu Bộ Quốc-Gia Giáo-Dục 1962 lần thứ nhất ; 1968 lần thứ hai * Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương Tập V ° Trung-Hoa ……. Saigon 1964 lần thứ nhất ; 1972 lần thứ hai 9./ Tư-Tưởng Bình-Dân Việt-Nam……Saigon 1964 _ Khai-Trí 10./ Thiền-Học Việt-Nam ……Saigon 1967_ Lá-Bối 11./ Lịch-Sử Tư-Tưởng Triết-Học Việt-Nam…Saigon 1968 _ Viện-Khảo-Cổ 12./ Lịch-Sử Tư-Tưởng Việt-Nam ( Bác-Học Tập I ) … Saigon 1967 _ Phủ Quốc-Vụ- Khanh Đặc-Trách Văn-Hóa 13./ Lịch-Sử Tư-Tưởng Việt-Nam ( Bác-học Tập 2 )… Saigon 1970 _ Phủ Quốc-Vụ- Khanh Đặc-Trách Văn-Hóa 14./ Thiền-Học Việt-Nam ………………Saigon 1967 15./ Thiền-Học Trần-Thái-Tông……….Saigon 1971 _ Nha Tu-Thư và Sưu-Khảo Viện Đại-Học Vạn-Hạnh 16./ Thiền Của Vạn-Hạnh ……………..Saigon 1973 _ Kinh-Thi

3

17./ Phật-Giáo Việt-Nam ……………..Saigon 1974 _ Mặt-Đất 18./ Quốc-Học Việt-Nam ……………..Saigon 1975 _ Kinh-Thi 19./ Thế-Giới Thi-Ca Nguyễn-Du……..Saigon 1971 _ Kinh-Thi 20./ Khoá-Hư-Lục Trần-Thái-Tông ( Bản dịch )……..Saigon 1972 _ Khuông-Việt 21./ Đại-Quan Tư-Tưởng Thời-Đại Nhà Trần ( 1225 - 1400 )…Saigon 1971 _ Ấn-phẩm của Viện-Khảo-Cổ 22./ Nguyễn-Công-Trứ Với Nghệ-Thuật Sống ……….Paris 2004 _ Ed. You Feng b) Chưa Xuất-Bản : 1./ Lý-Học Việt-Nam Chu-Văn-An Và Nguyễn-Bỉnh-Khiêm 2./ Nguyễn-Cư-Trinh 3./ Nguyễn-Trãi 4./ Hoa Sen Trong Ý-Thức Nghệ-Thuật Phật-Giáo Việt- Nam 5./ Núi An-Tử Với Thiền-Học Việt-Nam 6./ Truyền-Thống Thiền Từ Huệ-Năng Đến Trần-Thái-Tông 7./ Thiền-Học Việt-Nam Từ Vô-Niềm Đến Vô-Tâm 8./ Tam-Giáo Truyền-Kỳ Mạn-Lục 9./ Lão-Học Và Phật-Học 10./ Chùa Một Cột ( Thơ ) C) Dịch Thuật ; a) Chưa Xuất-Bản : 1./ Bát-Nhã Tâm-Kinh Trực-Giải _ Minh-Chánh Thiền-Sư 2./ Biện-Chứng Bát-Nhã 3./ Tôn-Giáo Đại-Đồng Theo Rama-krishna Và Vivekananda _ Romain Rolland 4./ Phật CAKYAMUNI_Sri Ramakrishna 5./ Như Thị Ngã Văn Phật 6./ Nghiệp Báo Tái Sinh Và Bất Nhị Ca 7./ Ramana Maharshi Với Con Đường Tự Biết Mình 8./ Sư-phụ Ramakrishna _ Swami Vive-kananda _Romain Rolland 9./ Sri Ramakrishna _ Romain Rolland 10./ Swami Vivekananda _ Romain Rolland 11./ Karma Yoga 12./ Raja Yoga B._ Tác-Phầm Anh Và Pháp Đã Xuất-Bản: 1./ The Equilibrum Of Vietnamese Culture ……...In The Asian Culture -- Vol. 4 - 1954 2./ East End West One Heart And One Reason ……..Burma Press -- 27 - 29 Dec. 1956

4

3./ Democracy In Traditional Vietnamese Society…Bộ Văn-Hóa Xã-Hội -- Saigon 1959 4./ The Philosophy East West .........Hawaii Press _Honolulu 1960 5./ Vietnamese Synthesis In Culture .......BurmaResearch Society _ Sarpay Beikman Press --Jan. 1960 6./ Tagore And Viet-Nam …………………….In Century Volume Rabindranath Tagore _ Sahitya Academy Press _New Delhi 1961 7./ Vienamese Humanism ………………In Philosophy And Culture East And West _ University Of Hawaii Press 1962 8./ Asian Culture And Vietnamese Humanism ……...Saigon 1965 _ Văn-Hóa Á-Châu 9./ The Origine Of The Vietnamese People…………Saigon _ Directorate Of Cultural Affairs, Ministry Of State In Charge Of Cultural Affairs *. Société Traditionnelle Du Vietnam (Civilisation Comparée),Belgique Journal Bút-Hiệu : Nam-Minh ; Vân-Sơn

*****

*

5

BÀI GIỚI - THIỆU

GIÁO-SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Ngô-Trọng-Anh

Được Hội-Đồng Viện đề cử thay mặt Viện giới-thiệu Tiểu-sử và Sự-nghiệp Văn-học của Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục tôi rất lấy làm băn-khoăn. Lần đầu sau bao năm xa cách mái nhà trường tôi lại cảm thấy ngỡ ngàng như một thí-sinh bất ngờ gặp đề thi thích-thú nhưng quá lớn lao. Nếu Viện Đại-Học Vạn-Hạnh làm Lễ Kỷ-niệm Đệ-nhất Thập-niên thì đối với Giáo-sư họ Nguyễn chúng tôi phải làm Lễ Kỷ-niệm Đệ-tứ Thập-niên, vì nợ Văn-Học đã đến với Cụ tại Việt-Nam từ 1934 ( trước đó Giáo-sư cũng đã viết Báo khi đang là du-học-sinh ). Làm sao mà chúng ta có thể giới-thiệu cho đầy đủ một công-trình do 40 năm sáng-tác không ngừng của một bộ óc luôn luôn sống động, luôn luôn theo sát mọi biến-chuyển của thời-cuộc, mọi phản-ảnh của tất cả mọi trào-lưu tư-tưởng từ Đông sang Tây, từ Nam chí Bắc, từ Cổ chí Kim, từ Khoa-học sang Triết-học, từ Văn-chương sang Kỹ-nghệ, từ Kinh-tế sang Xã-hội, từ Khảo-cổ sang Tâm-lý, từ Tôn-giáo sang Thẩm-mỹ và từ v.v. sang v.v… Tiểu-sử của Giáo-sư cũng linh-động và đầy những biến-chuyển hào-hứng không kém gì Văn-nghệ. Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục sinh năm 1907 tại Huyện Gia-Lâm, Phủ Thuận-Thành, Tỉnh Bắc-Ninh. Ấu thời Giáo-sư được diễm phúc học cấp Tiểu-học tại quê nhà, trường Làng. Sự liên-lạc mật-thiết giữa tuổi trẻ và đồng quê đã đem lại một niềm thương đất nước không bờ bến và sau này ảnh-hưởng đậm đà đến các tác-phẩm tràn trề Việt tính. Lên Trung-học Giáo-sư thi đậu vào trường Albert Sarraut và học tại Hà-Nội. Việc cách-mạng xã-hội là công việc đầu tiên của mọi thanh-niên đầy nhiệt huyết nên Giáo-sư tham-gia tích-cực Tổ-chức Thanh-Niên Cách-Mạng-Đồng-Chí-Hội để chống thực-dân. Tuy nhiên việc chống thực-dân không phải chuyện dễ dàng nên học-sinh Nguyễn-Đăng-Thục nếm thất-bại liên miên. Nhận thấy thiện-chí tuổi trẻ chưa đủ cần phải có kế-hoạch và bản-lĩnh, nên thừa cơ-hội thuận-tiện một phong-trào xuất-dương du-học bùng nổ và tất nhiên trong số sinh-viên xuất-ngoại có thanh-niên Nguyễn-Đăng-Thục 20 tuổi . Vì nhận thấy sức mạnh các cường-quốc dựa trên Khoa-học Kỹ-nghệ máy móc nên Giáo-sư thi vào trường Quốc-gia Công-Mỹ-Nghệ thuộc Đại-Học Lille. Ở tại Pháp, trong thời-gian học Kỹ-sư, Giáo-sư đặc-biệt lưu tâm đến tất cả trào lưu tư-tưởng chính-trị và sự nghiên-cứu tận gốc những lý-thuyết cách-mạng đòi hỏi ở một học-giả biết tự-trọng, một căn-bản Triết-học uyên-bác. Giáo-sư có lần viết : " Học hỏi đối với một tâm-hồn đang

7

khao-khát hiểu-biết… thì hẳn rằng không thể giam-hãm một cách tuần-tự trong vòng kỷ-luật nhà trường dù là Cao-đẳng hay Đại-học ". Thành tài Kỹ-sư chỉ cần vài năm, nhưng nắm được căn-bản Triết-học thì phải theo nó suốt đời. Và Giáo-sư đã biến mình thành Triết-gia từ đó. Và một khi đã đi vào thế-giới tư-tưởng bằng sự nghiên-cứu cách-mạng thì phải phổ-biến tư-tưởng mình bằng sách vở. Cũng vì vậy Giáo-sư đã cùng một số đồng-chí tân học như Bùi-Ngọc-Ái, Vũ-Đình-Di khi hồi-hương ( 1934 ) xuất-bản ngay Tạp-chí Văn-Hóa Chính-Trị bằng Pháp-ngữ " Tương-Lai Thanh-Niên " ( L'Avenir De La Jeunesse ) tại Hà-Nội. Mải miết với Văn-chương cho đến lúc đói Giáo-sư mới nhớ lại văn-bằng Kỹ-sư và dùng nó để vào làm việc cho Nhà Máy Sợi Nam-Định ( S.F.A.T. ) năm 1937. Trong thời-gian hành-nghề Kỹ-sư Giáo-sư vẫn tiếp-tục sự-nghiệp Văn-hóa, Chính-trị bằng cách cộng-tác với Tạp-chí Pháp-ngữ " Lao-Động " ( Le Travail ). Và năm 1939 Giáo-sư phác-họa tác-phẩm đầu tay : " Tinh-Thần Khoa-Học Đạo-Học ". Tác-phẩm đầu tiên này có thể gọi là tác-phẩm cuối cùng vì suốt đời Giáo-sư tận-tụy vào công-trình dung-hòa tinh-thần Khoa-Học Tây-phương với tinh-thần Đạo-Học Đông-phương mà chúng tôi sẽ trình-bày sau này . Âu cũng vì óc cách-mạng quá nặng nề nên Giáo-sư không ở lâu với chủ-nhân người Pháp và ra lập nhà máy riêng tại Thụy-Khê, Hà-Nội ( 1944 ) đồng thời làm Chủ-nhiệm kiêm Chủ-bút Tạp-chí " Duy-Nhất " với sự cộng-tác với Chu-Thiên Hoàng-Minh-Giám . Chủ-trương Tạp-chí này là tiếp-tục chương-trình hòa-đồng tư-tưởng Đông - Tây của tập " Tinh Thần Khoa-Học Đạo-Học ", đồng thời phổ-biến những khám-phá mới của Giáo-sư về những yếu-tính Văn-hóa thuần-túy Việt-Nam. Chính vì ý-thức được vị-trí quan-trọng của đất nước Việt-Nam trong sứ-mệnh tương-lai là giao-điểm của Văn-hóa Đông - Tây mà sau này Giáo-sư nhận xét về quan-niệm sai lầm cho rằng danh-từ Giao-chỉ có nghĩa là ngón chân giao nhau thay vì là đường gặp gỡ. Nếu tinh thần hòa-đồng của đường gặp gỡ ấy mà được các cường-quốc lưu ý thì đất nước này đâu đến nỗi lầm-than như ngày hôm nay : Các tư-tưởng Đông - Tây thay vì hòa-đồng mà lại đối-lập tại Việt-Nam và biến đất Giao-chỉ thành trung-tâm gặp-gỡ của súng đạn Đông - Tây . Năm 1945, lúc cao-trào giải-phóng quốc-gia chống Pháp và Nhật đang lên, Giáo-sư cộng-tác với một số Tạp-chí Chính-trị và tham-gia kháng-chiến chống Pháp bằng cách làm Kỹ-sư cho Công-Binh-Xưởng Liên-khu Ba. Vì tư-tưởng về Văn-hóa, Chính-trị của Giáo-sư không phù-hợp với đường lối Cộng-sản nên đến năm 1948 Giáo-sư trở về Hà-Nội lo công việc giáo-dục hậu-sinh thích-hợp với bản-tính hơn. Giáo-sư làm Giảng-viên Lý-thuyết Quốc-gia Kinh-tế Xã-hội cho trường Dân-Huấn-Vụ và cũng làm Phó Giám-đốc Học-Vụ cho trường này . Nhờ có căn-bản Hán-học vững nên năm 1950 Đại-Học Văn-Khoa mời Giáo-sư diễn-giảng về môn Triết-Học Đông-phương, và đến năm 1953, khi Cụ Khoa-Trưởng Ngô-Thúc-Địch từ-trần, Bộ Quốc-Gia Giáo-Dục cử Giáo-sư đảm-nhiệm chức-vụ Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội đồng thời bầu Giáo-sư làm Phó Chủ-tịch của Văn-Hóa Hiệp-

8

Hội ( gồm Hội Khai-Trí Tiến-Đức và Văn-Miếu nhập chung ). Trong thời-gian làm Khoa-Trưởng Giáo-sư được Hội ủy-nhiệm làm Chủ-bút tờ Văn-Hóa Tùng-Biên, cơ-quan Văn-Hóa của Hội . Năm 1954, khi đất nước bị chia đôi Giáo-sư phiêu-lưu theo Đại-Học Văn-Khoa di cư vào Nam. Tại đây Giáo-sư vẫn tiếp-tục con đường phục-vụ Văn-hóa Giáo-dục dân-tộc bằng cách tiếp-tục giảng dạy tại các Đại-Học, xuất-bản các bộ sách về Tư-tưởng Đông-phương và tham-gia các phong-trào Văn-hóa Á-Châu và Thế-giới . Năm 1956, Giáo-sư ở trong thành-phần phái-đoàn đại-diện Việt-Nam Cộng-Hòa tham-dự Hội-nghị Các Nhà Văn Tự-Do Á-Châu, họp tại Tân-Đề-Li, Giáo-sư thuyết-trình về Nghệ-thuật của Chùa Một Cột . Năm 1957 qua Paris tiếp-xúc với phong-trào Văn-Hóa Tự-Do . Năm 1958 sáng-lập và làm Chủ-tịch Hội Việt-Nam Nghiên-Cứu Liên-Lạc Văn-Hóa Á-Châu đồng thời làm Chủ-nhiệm kiêm Chủ-bút Tập-san Văn-Hóa Á-Châu . Năm 1959 tham-dự Hội-nghị Các Triết-Gia Đông Tây tại Hạ-Uy-Di và thuyết-trình về Triết-lý Nhân-bản Trần-Thái-Tông. Cuối năm 1959 tham-dự Hội-nghị Kỷ-niệm Ngũ Thập Chu-niên Hội Nghiên-Cứu Miến-Điện với đế-tài thuyết-trình : Tổng-hợp Văn-hóa Việt-Nam . Từ 1961 đến 1964 Giáo-sư làm Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-Khoa Saigon kiêm Trưởng-ban và Giảng-sư Triết-Học. Đồng thời Bộ Văn-Hóa Giáo-Dục cử làm Trưởng Tiểu Ban Văn-Hóa của UNESCO Việt-Nam . Năm 1963 Giáo-sư cộng-tác góp công xây-dựng và dạy Triết Đông cho Cao-Đẳng Phật-Học tại Chùa Pháp-Hội, sau này biến thành Đại-Học Vạn-Hạnh . Từ năm 1964 trở đi Giáo-sư lo nghiên-cứu Quốc-học tại Viện Khảo-Cổ Việt-Nam . Năm 1968 Giáo-sư được mời dạy Triết-Học Đông-phương tại Đại-Học Văn-Khoa Huế . Năm 1969 tham-dự Hội-nghị Văn-Hóa Xã-Hội ASPAC tại Hán-Thành và thuyết-trình tại đây đề-tài " Thế Quân-bình Văn-Hóa Việt-Nam ". Kể từ năm 1970 đến bây giờ, ngoài những hoạt-động Văn-hóa khác, Giáo-sư vui lòng nhận làm Khoa-Trưởng Phân-khoa Văn-Học và Khoa-Học Nhân-Văn tại Viện Đại-Học Vạn-Hạnh. Giáo-sư đã chấp nhận một địa-vị khiêm-tốn trong khuôn-khổ một Đại-Học tư nghèo, giữa tình-trạng hỗn-độn của chiến-tranh đòi-hỏi tinh-thần trọng võ khinh văn, giữa hoàn-cảnh ngả nghiêng của mãi-lực đồng tiền bắt buộc sinh-viên chọn nghề hơn chọn nghĩa. Phải cứng mới đứng đầu gió, và Giáo-sư bao-quản khó-nhọc, tiếp-tục cố-gắng bồi đắp nền Quốc-Học trong đường

9

hướng Tam-giáo Đồng-qui mặc dù tình-thế không thuận-lợi của đất nước đang còn dưới sự chi-phối của nhiều thế-lực khác …. Sự-nghiệp Văn-Hóa Giáo-Dục của Giáo-sư là một sự-nghiệp vĩ-đại của một thâm Nho coi nhẹ công-danh ( Triết-Lý Nhân-Sinh Nguyễn-Công-Trứ ), của một học-sinh Tiểu-học quyến-luyến đồng quê ( Tư-Tưởng Bình-Dân ), của một nhà Khoa-Học say mê Đạo-lý ( Tinh-Thần Khoa-Học Đạo-Học ), của một chí-sĩ say sưa cách-mạng ( Dân-Tộc Tính ), của một tu-sĩ Phật-giáo thuần-thành ( Thiền-Học Trần-Thái-Tông, Thiền Vạn-Hạnh ) . Công-trình của Giáo-sư đã đóng góp cho nền Văn-học Việt-Nam nói riêng và Đông-phương nói chung tính đến nay trên 50 tác-phẩm gồm có : (1) …. Đa số những tác-phẩm này đang được trưng-bày tại phòng triển-lãm " Các Tác-phẩm của Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục " ở lầu ba Thư-viện . Thời-gian eo-hẹp và khả-năng của thuyết-trình-viên không đủ để trình-bày hay giới-thiệu một cách đầy đủ những tác-phẩm vô giá của Giáo-sư. Nhưng chúng tôi chỉ biết thành quả chắc chắn của chúng là đã đào-tạo ra biết bao nhiêu thế-hệ sinh-viên mà một số lớn hiện đang giữ những chức-vụ quan-trọng ở khắp nơi từ Nam chí Bắc và Hải-ngoại, chúng đã giúp đỡ rất nhiều cho một số đông Giáo-sư thiếu tài-liệu tham-khảo Văn-học, nhưng quan-hệ nhất là chúng đã khơi dậy niềm tin cho các gia-đình Phật-tử đang sống trong tình-trạng trên đe dưới búa suốt tròn thế-kỷ, chúng đã làm sống lại Tư-tưởng Việt-Nam trước sự xâm-nhập và âm-mưu của những Triết-thuyết biện-chứng gây đấu-tranh hận-thù và những Triết-thuyết hành-động máy-móc thương-mại, gây xáo-trộn lo-âu. Tư-tưởng Việt-Nam hay là Tư-tưởng của đất Giao-Chỉ, của Tam-giáo Đồng-qui, là một Tư-tưởng hiền-hòa, một môi-trường kết nối của mọi giá-trị tinh-thần trên Thế-giới, hòa-đồng mọi trào-lưu Văn-hóa trong tinh-thần vô chấp của Phật-giáo. Tư-tưởng Việt-Nam không bao giờ là một Tư-tưởng Quốc-gia chật-hẹp, đem lại một tinh-thần ái-quốc lỗi-thời. Phổ-biến Tư-tưởng Việt-Nam nói trên là một đóng góp vào sự kết-thúc chiến-tranh nồi da xáo thịt, huynh đệ tương tàn . Mọi nền Văn-hóa, mọi đường hướng Giáo-dục, mọi Tư-tưởng cao siêu mà kết-quả là đem lại chiến-tranh, là những Văn-hóa, đường hướng và Tư-tưởng có giá-trị rất đáng nghi-ngờ . Sau đây chúng tôi xin trình-bày đời sống cá-nhân của Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục : Có thể nói rằng tinh-thần Tam-giáo Đồng-nguyên được thể-hiện một cách rõ-rệt trong nếp sống riêng gia-đình của Giáo-sư. Việc bàn đến đời tư của một Giáo-sư là tối quan-trọng đối với đường hướng Phật-giáo nói riêng và Đông-phương nói chung . Giáo-sư Heinrich Zimmer trong tác-phẩm " Triết-Học Ấn-Độ " ( Philosophies of India ) đã cho rằng nền Giáo-dục cũng như Triết-Học Á-Đông là ở trong nếp sống chứ không phải ở lý-thuyết đầu môi. Tư-cách và phong-thái của Giáo-sư quan-trọng hơn văn-

10

bằng. Ông viết : " Điểm quan-trọng không phải ở chỗ Giáo-sư đã viết những gì nhưng là ở chỗ Giáo-sư đã thực sống những gì đã viết ". Và giữa thày và trò phải có một sự truyền-cảm, thày phải truyền tâm ấn cho trò, Ông Zimmer viết : " Và quan-hệ hơn hết, một sự truyền đạt tâm-lý phải thực-hiện giữa thày và trò, phải truyền cho được một sự chuyển tánh ( Transformation ) ". Nếp sống gia-đình của Giáo-sư là một nếp sống nhà Nho hoàn-toàn. Nếu đời sống tâm-linh của Giáo-sư là Phật-giáo thì đời sống gia-đình lại là Khổng-giáo. Những đức-tính cương-trực thanh-liêm được thực-hiện hàng ngày tại đây. Tuy nhiên chỉ những ai hằng sống gần gũi với Giáo-sư qua câu chuyện, cuộc cờ, chén trà, điếu thuốc tại nhà Giáo-sư mới biết Giáo-sư chính-thống có một đời sống riêng tư của Lão-giáo . Nếu chữ vô-vi ở đây có nghĩa là nhàn và tự-nhiên thì Giáo-sư hết sức nhàn và tự-nhiên. Đây là một mâu-thuẫn lý-trí vì không thể nào tưởng-tượng được một Giáo-sư già và nghèo ( hành-trang Giáo-sư ra đường là một chiếc Mobilet và chiếc mũ phớt ) luôn luôn có thể sáng-tác hết tác-phẩm này đến tác-phẩm kia trong hoàn-cảnh củi quế gạo châu một cách nhàn và tự-nhiên được. Và nhất là Giáo-sư phải đa đoan công việc Khoa-Trưởng và phải họp Hội-Đồng-Viện hàng tuần. Phải tu đạo Lão mới thấy chữ nhàn và tự-nhiên là quan-trọng ở đây . Sự bận tâm sáng-tác không bao giờ đem lại lo âu mà lại còn thoải-mái là đàng khác. Tinh-thần nghệ-thuật của Lão-giáo đã giúp cho Giáo-sư say-sưa trong công việc sáng-tác. Nếu ai cấm Giáo-sư cầm ngòi bút trong hoàn-cảnh tối om của đất nước hôm nay, thì không khác gì đập bể cây đàn của một nhạc-sĩ mù. Gian phòng làm việc của Giáo-sư là một căn nhà nhỏ riêng-biệt gồm đầy kệ sách và tủ-sách ( có fichier đàng hoàng lập theo phương-pháp sắp-xếp khoa-học ), phòng có nhiều chỗ nghỉ, ghế dài, giường, võng lung tung. Tất cả đều để cho một mình đạo-sĩ nằm tùy hứng. Tuy phòng có nhiều chỗ và tuy Giáo-sư rất hiếu khách, nhưng lại không muốn ai đến làm mất trật-tự sách vở. Trong phòng có nhiều bàn viết, vào khoảng 4, 5 cái. Mỗi bán gánh một vài tác-phẩm đang còn dang dở kèm với hồ-sơ tài-liệu nghiên-cứu liên-hệ. Khi một ý-nghĩ hay một sáng-kiến gì thoáng hiện ra trong óc thì Giáo-sư bay lại bàn giấy thích-ứng mà thảo văn. Thảo xong Giáo-sư quay mình ghé tạm ghế dài bên cạnh mà hút thuốc hay uống trà. Chúng ta có thể hình-dung Giáo-sư như một nhạc-sĩ mà các bàn giấy là phiếm đàn. Hợp âm ở đây là Tam-giáo Đồng-qui : hiện tại có trên 10 bản-thảo của nhiều tác-phẩm trong đó có 3 tác-phẩm đang hòa âm cho Tinh-thần Tam-giáo Đồng-qui, mà tôi xin mạn phép Giáo-sư giới-thiệu trước : 1._ Phật-giáo Giao-châu, thuộc Phật. 2._ Tâm-Lý Nghệ-thuật, thuộc Lão. 3._ Lịch-sử Tư-tưởng Bác-học Việt-Nam thời Trần, Hồ, Lê, Nguyễn, thuộc Khổng . Với kỹ-thuật sắp đặt theo phưong-pháp khoa-học Tây-phương kèm với tinh-thần Tam-giáo Đồng-qui sẵn có, nghệ-sĩ Nguyễn-Đăng-Thục còn thừa sức già đẩy mạnh Tư-tưởng Việt-Nam tiến lên, đồng-qui không những Tam-giáo mà vô số giáo cùng với mọi

11

Triết-thuyết, để chặn đứng chiến-tranh tâm-lý đầy hận thù của những ý-thức-hệ lạc-hậu từ bốn phương kéo đến cố-vấn hay viện-trợ quá nhiều. Mọi cố-vấn viện-trợ mà thiếu tình thương thì quả khó lòng mà thành thật và rất đáng suy-nghĩ lại . Con đường Hán-học đang xuống dốc, dân e sẽ mất gốc Việt tính, chỉ còn biết thông-ngôn. Con đường Phật-học đang suy-đồi, dân e sẽ quên Bi, Trí, Dũng mà biến thành người máy. Nhưng may thay trên con đường sống còn của đất nước Việt-Nam nói trên, ta còn thấy một lữ-hành cô-độc đang bền chí lê bước, suốt 40 năm và tiếp-tục hành-trình với chiếc Mobilet lịch-sử giữa cánh-đồng Văn-hóa bị khai-quang khá kỹ và có gài đó đây vài quả mìn xuyên tạc định-hướng. Những chất hóa-học nhập-cảng cũng như những hố mìn rồi cũng sẽ được gió mùa Việt-Nam tống khứ vào biển cả hay lấp cạn. Tư-tưởng hòa-đồng Khoa-Học Đạo-Học của Giáo-sư họ Nguyễn sẽ là ngọn gió mùa tâm-linh, trường-kỳ quét sạch mọi ý-thức-hệ gây hận-thù. Cũng chính trong tinh-thần này mà Viện Đại-Học Vạn-Hạnh mến-tặng Giáo-sư bằng Tiến-sĩ Danh-dự Văn-học để tỏ chút lòng tri-ân đối với bậc tiền-bối đã lưu lại cho Văn-học nước nhà một gia-tài quý-báu lớn-lao. Tuy nhiên việc trao-tặng này lại còn có hai ý-nghĩa khác cũng không kém phần quan-trọng : 1./ Trước hết để móc nối lại truyền-thống Tiến-sĩ Văn-Học Việt-Nam bị thực-dân xóa bỏ từ năm 1918 và thay-thế bằng các trường-học Thông-ngôn Tốc-ký. Xin nhắc rằng trong những khoá Tiến-sĩ cuối cùng của Việt-Nam có Cụ Hoàng-Giáp Đinh-Văn-Chấp là Thân-sinh của Thượng-Tọa Viện-Trưởng, và đây cũng là một tình-cờ lịch-sử có ý-nghĩa . 2./ Sau lại để liên-kết truyền-thống Đại-Học Phật-giáo Việt-Nam với Đại-Học Phật-giáo Nalanda thành-lập ở Ấn-Độ cách đây trên 15 thế-kỷ và Thượng-Tọa Viện-Trưởng cũng là vị Tiến-sĩ Việt-Nam đầu tiên tại đây . Ngoài các ý-nghĩa trên. Cảm-tưởng riêng của Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đối việc Đại-Học Vạn-Hạnh trao tặng bằng Tiến-sĩ này thì lại rất tự-nhiên và giản-dị : Giáo-sư nói với chúng tôi rằng : " Chỉ hai chữ Vạn-Hạnh là bao gồm mọi ý-nghĩa đối với tôi ". Đó là danh-tánh của một Quốc-sư đã đem Đạo vào Đời để thực-hiện Văn-Hóa Việt-Nam và đã đưa Đời vào Đạo để thành-tựu Tư-tưởng Việt-Nam trong tinh-thần Tam-giáo Đồng-nguyên . Nhân ngày Lễ Phật-Đản tôi xin thay mặt Viện kính mừng Tiến-sĩ đầu tiên của đất nước và mong rằng từ đây Tiến-sĩ khỏi phải là kẻ độc-hành trên con đường Tư-tưởng Việt-Nam .

NGUYỄN - ĐĂNG - THỤC

12

TIẾN-SĨ VĂN-KHOA DANH-DỰ

Nguyễn - Cường

Tốt-nghiệp Kỹ-sư Hóa-Học, tham-gia các phong-trào cách-mạng chống ngoại-bang từ những năm 20 tuổi ; nghiên-cứu các Học-thuyết Chính-trị Đông Tây Kim Cổ ; một trong những vị Khoa-Trưởng Văn-Khoa đầu tiên ; đã xuất-bản hơn 40 tác-phẩm đủ mọi ngành từ Phật-học, Khoa-học, Triết-học, Văn- học ; người đầu tiên ở Việt-Nam được trao tặng Văn bằng Tiến-Sĩ Văn-Khoa Danh-Dự ; một sức làm việc bền-bỉ, nhưng phong-thái và cách thế sống an-nhàn và tự-tại như một Thiền-sư . Ngần ấy những khuynh-hướng có vẻ như mâu-thuẫn nhưng lại hòa-điệu một cách tốt đẹp, quân-bình, một cách tuyệt-hảo trong một đời sống tâm-linh mãnh-liệt của vị Cha Già Tóc Trắng của nền Quốc-Học Việt-Nam . Đã hơn 40 năm đem cả tâm huyết của mình phụng-sự cho nền Quốc-Học Việt-Nam, nổi trôi bồng bềnh theo cơn thăng trầm, vinh nhục của Văn-Khoa. Cụ chưa bao giờ và chắc chắn không bao giờ chán nản, dừng bước. Lý-tưởng đã có, con đường đã chọn lựa, tâm-tình đã hiến dâng, tác-phẩm và sự-nghiệp đã và đang liên-tục hoàn-thành trong tinh-thần " Tam-giáo Đồng-nguyên " và " Đồng Qui Nhi Thù Đồ " cái tinh-thần vốn là nét đặc-thù của nền Văn-Hóa Việt-Nam, nền-tảng của nền Văn-minh và sự sống còn của Quốc-gia Việt-Nam . Tinh-thần ấy đang được thắp sáng, bùng cháy, nuôi-dưỡng và lớn mạnh bởi Cụ -- giữa cơn hôn trầm của Đất Mẹ và trong tình-cảnh tuyệt-vọng của đất nước hiện nay, vẫn dũng-mãnh và khiêm-tốn đối đầu tất cả khó-khăn với kỳ-vọng phục-hồi sức sống thần diệu của con người Việt-Nam và Quốc-gia Việt-Nam . Với lòng tin-tưởng vô-biên và giá-trị miên-trường của Quốc-học Việt-Nam, và với xác-quyết rằng Khoa-Học là linh-hồn của một Đại-Học, là sức sống của một Quốc-gia, chúng tôi xin ân-cần thâm tạ Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục -- Bậc Thầy của Văn-Khoa Việt-Nam .

13

GIÁO - SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC BẬC THÀY CỦA

VĂN - KHOA VIỆT-NAM

Nguyễn-Văn-Hải

Là một trong số những môn-sinh đã được Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục dạy dỗ từ hơn hai mươi năm qua, hôm nay chúng tôi vô cùng vinh-hạnh được tham-dự buổi Lễ tuyên-dương sự-nghiệp Văn-Hóa và trao tặng Văn bằng Tiến-Sĩ Văn-Khoa Danh-Dự cho Giáo-sư. Và nhân dịp này chúng tôi xin được công khai bày tỏ mối cảm-tình cùng lòng tri-ân của chúng tôi đối với Giáo-sư. Gạt ra ngoài mọi tính-cách lễ-nghi thông-thường, những cảm-tưởng được nói lên ở đây có thể quê mùa và thô-thiển, nhưng đó là những ý-nghĩ thành-thực và chúng tôi mong rằng những cảm-tưởng này nếu không diển-tả được đầy đủ sự thông-cảm sâu xa giữa chúng tôi cùng Giáo-sư, thì ít nhất nó cũng sẽ thể-hiện được một cách khiêm-tốn cái tình-nghĩa thày trò thắm-thiết từ bấy lâu nay . Tuy chỉ mới theo học với Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục trong thời-gian gần đây tại Viện Đại-Học Vạn-Hạnh, nhưng trước đây chúng tôi cũng đã được làm quen nhiều lần với Giáo-sư qua những công-trình biên-khảo của Ông. Ngay lúc ấy, những công-trình này đã giúp đỡ chúng tôi không ít trong việc tìm hiểu truyền-thống Văn-hóa dân-tộc. Với tất cả sự nhiệt-thành của tuổi trẻ, chúng tôi cũng muốn đóng góp vào việc xây-dựng và bồi đắp những giá-trị tinh-thần Việt-Nam. Tuy nhiên, sự xây-dựng và bồi đắp đó phải đặt cơ-sở trên một cái gì vững chắc và chân-thật. Thế mà từ khi thoát khỏi ách đô-hộ gần một thế-kỷ của thực-dân Pháp, cho đến ngày nay chúng tôi chỉ đón nhận được toàn những phân-hóa và đổ vỡ. Điều này càng khiến cho việc đi tìm một cơ-sở vững chắc, chân-thực cho việc xây-dựng quê-hương trở nên cấp-bách đối chúng tôi hơn. Và chính ở điểm này chúng tôi đã tìm thấy nơi Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục hình-ảnh của một vị thày có cùng một sự nhiệt-thành và hoài-bão mà chúng tôi đã ôm ấp. Chúng tôi đã học được nơi Giáo-sư một điều : " Thực-tế biến-đổi, ý-tưởng cũng biến-đổi theo, nhưng tựu-trung có cái gì không biến-đổi, ấy mới là đáng quý. Cái không biến-đổi ấy là thành-thực tin vào Văn-Hóa, vì một dân-tộc muốn phục-hưng phải bắt đầu tự ý-thức lấy mình. Công việc ý-thức ấy chính là công việc Văn-Hóa vậy". ( Triết-Lý Văn-Hóa Khái-Luận _ Văn-Hữu Á-Châu 1959 . Thay lời tựa ) Thành-thực tin-tưởng vào Văn-Hóa như một giá-trị chân-thật, không biến-đổi, xem đó như một cơ sở vững chắc cho việc phục-hưng và xây-dựng Quốc-gia, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã là một hình-ảnh tiêu-biểu đối với chúng tôi. Suốt một đời tận-tụy với những công-trình nghiên-cứu, biên-khảo về Quốc-Học, Ông đã làm công việc trao cho thế-hệ trẻ cái sợi dây truyền-thống, một sợi dây thiêng-liêng bất-tuyệt, hiện-diện trong suốt quá-trình

15

lịch-sử và có khả-năng duy-trì, nuôi-dưỡng tiềm-năng dân-tộc trong hiện-tại và tương-lai, như Ông đã từng đề-cập trong quyển " Dân Tộc Tính " : " Như vậy dân-tộc nào phải vô hồn ? " Hồn của nó nằm trong dân-tộc-tính, một sợi dây truyền-thống bất-tuyệt, nối quá-khứ với hiện-tại kể từ Vật-Tổ Rồng Tiên đến Hồn Sông Núi, Xã-Tắc, cho đến Hồn Nước ngày nay ở miệng nhà Cách-mệnh Quốc-gia Phan-Bội-Châu :“ Chứa chan máu quốc, nước vẩn vơ hồn” ". ( Dân-Tộc-Tính _ Văn-Hóa-Vụ xuất-bản ) Sợi dây truyền-thống này đã được Giáo-sư tìm thấy sự thể-hiện đặc-sắc của nó dưới hai triều-đại Lý - Trần qua việc tồng-hợp Tam-giáo Nho, Lão, Phật trong một tinh-thần cởi mở khai-phóng, vốn là đặc-trưng cố-hữu của Văn-Hóa Việt-Nam. Theo Ông, sự tồng-hợp này đã được kết-tinh trong tinh-thần Thiền-Học, là một ý-thức Tâm-linh khai-phóng nhất như. Chính nó là sức mạnh giữ vững sự quân-bình của Văn-Hóa Việt-Nam, vốn do điều-kiện địa-lý đặc-biệt là nơi ngưng tụ của các trào-lưu Văn-Hóa, nên sứ-mệnh của nó là thâu-hóa có sáng-tạo trong ý-hướng " Đồng qui nhi thù đồ ". Đặc-trưng Văn-Hóa này đã được Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục khảo-cứu một cách sâu rộng trong hai tác-phẩm công-phu của Ông : " Thiền-Học Việt-Nam và Thiền-Học Trần-Thái-Tông ". Theo đó, Ông đã tìm về một kinh-nghiệm tổng-hợp trong quá-khứ để nói lên sứ-mệnh đặc-biệt của Văn-Hóa Việt-Nam. Sứ-mệnh này ngày nay càng trở nên cấp-thiết hơn trong sự giao-tiếp giữa các trào-lưu Văn-Hóa tại Việt-Nam mà đại-diện là Đông-phương với Tây-phương, Duy-tâm với Duy-vật, Ông kết-luận về điều đó như sau : " Ngày nay lịch-sử Việt-Nam đã đưa ta đến chỗ gặp nhau của hai nền văn-minh Đông-phương với Tây-phương trên đất nước, thì bổn-phận phái trí-thức chúng ta phải noi gương Tiền-nhân mà tìm giác-ngộ lấy sứ-mệnh lịch-sử của dân-tộc thì mới mong có tiền-đồ rực-rỡ. Sứ-mệnh ấy muốn cho thỏa-thuận quân-bình với lịch-trình tiến-hóa của thế-giới theo luật Dịch-hóa Âm-Dương, lẽ tất nhiên phải dung-hòa làm sao hai đặc-tính Đông - Tây cho nhất-quán thì mới có hiệu-nghiệm cho tinh-thần trong nhận-thức cũng như hành-động ". ( Tinh-Thần Khoa-Học Đạo-Học _ Khai-Trí xuất-bản 1967. tr. 225 ) Như vậy, sứ-mệnh hiện-tại của Văn-Hóa Việt-Nam theo Giáo-sư là tìm nhất-quán hai đặc-tính Đông - Tây với một tinh-thần khai-phóng toàn-diện. Điều mà trong quá-khứ đã được các bậc Tiền-nhân ta thực-hiện qua việc tổng-hợp Tam-giáo. Ở đây trong việc đi tìm Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã chứng-tỏ một sự thông hiểu sâu xa đối với hai đại truyền-thống Văn-Hóa đang ảnh-hưởng trên đời sống nhân-loại. Ông đã tìm rút ra từ hai đại truyền-thống đó những đặc-tính tương-đồng cũng như những sự khiếm-khuyết của mỗi phái, để từ đó có thể thiết-định nên một con người toàn-diện. Những sự tương-đồng và khiếm-khuyết này đã được Ông trình-bày một cách khúc-chiết trong tác-phẩm " Triết-Lý Đối-Chiếu " do Nhị-Khê xuất-bản. Xuyên qua đó những công-trình nghiên-cứu của Ông trở nên bao-quát, triệt-để hơn… Những đặc-tính Văn-Hóa, những giá-trị tinh-thần Việt-

16

Nam đã được Ông nối kết với những tinh-hoa tư-tưởng Đông - Tây trên căn-bản tư-tưởng thực-hiện. Điều này một phần nào đã hé cho ta thấy cái viễn-tượng nhất-quán mà sứ-mệnh Văn-Hóa Việt-Nam phải thực-hiện. Đồng thời những công-trình của Ông còn mang một ý-nghĩa đặc-biệt : giới-thiệu sự đóng góp của Văn-Hóa Việt-Nam vào trong kho-tàng Văn-Hóa chung của nhân-loại . Trung-thành với ý-hướng được đề ra lúc ban đầu của mình, một cách thận-trọng, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã đóng góp không ít vào việc xây-dựng và phát-huy một nền Quốc-Học Việt-Nam. Một điểm son trong những công-trình nghiên-cứu của Ông là : đặc-tính khai-phóng và toàn-diện của tư-tưởng đã được đề cao một cách triệt-để. Với quá-khứ, cá-tính dân-tộc đã được Ông không quan-niệm như một cái gì khép kín, tự-lập mà trái lại nó chỉ tồn-tại được trên một căn-bản đại-đồng của ba đại truyền-thống tư-tưởng Đông-phương Nho, Lão, Phật. Với hiện-tại, sự phục-hưng và xây-dựng Văn-Hóa dân-tộc không có nghĩa là nêu cao giá-trị truyền-thống, mà còn phải tìm nối kết những giá-trị đó với những giá-trị mới đang hướng-dẫn đời sống nhân-loại, hầu đạt tới một tinh-thần nhân-bản khai-phóng toàn-diện. Với những ưu điểm trên, các tác-phẩm của Ông đã chứa-đựng một sức sống đặc-biệt, có khả-năng khơi mở các viễn-tượng Văn-Hóa trên một tiến-trình hình-thành liên-tục . Riêng với chúng tôi, bên cạnh một nhà Văn-Hóa nhiệt-thành như chúng ta đã biết, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục còn là một nhà Giáo-dục nhiệt-thành không kém. Với khoảng thời-gian hơn hai mươi năm gắn liền đời sống của mình với sự thăng-trầm của các trường Đại-Học Văn-Khoa Việt-Nam, từ Văn-Khoa Hà-Nội đến Văn-Khoa Saigon và hiện nay là Văn-Khoa Vạn-Hạnh, sự tha-thiết của Ông đối với vấn-đề Giáo-dục đã được minh-chứng một cách hùng-hồn. Hai mươi năm qua, bao nhiêu thế-hệ sinh-viên đã được Ông đào-tạo, trong đó chúng tôi có lẽ là những người trẻ nhất, thế mà chúng tôi vẫn không tìm thấy một sự mỏi mệt nào nơi Ông. Đến trường trên một chiếc xe đạp, Ông đã giảng dạy, thảo-luận với chúng tôi về các vấn-đề Văn-Hóa, đặc-biệt là Quốc-Học, tại khắp mọi nơi, tại hành-lang Viện đến Văn-phòng hay trong lớp học. Bao giờ cũng bằng một giọng nói và thái-độ nhiệt-thành, say mê, chúng tôi đã tìm thấy nơi Ông hình-ảnh một vị Thày tận tâm, đáng kính. Thái-độ và con người của Ông đã khích động chúng tôi không ít trên con đường tìm học, không phải cái học tầm-chương trích-cú mà là cái học sinh-động của cả một quá-trình Văn-Hóa thực-hiện vậy . Ngày hôm nay trong không-khí trang-trọng của buổi Lễ, chúng tôi không biết nói gì hơn mấy cảm-tưởng đã có đối với vị Thày thật gần gũi và đáng kính của mình. Nếu hiểu rằng thông-cảm các ý-tưởng của Thày và tìm thực-hiện các hoài-bão Thầy đã ôm ấp là một cách thể-hiện lòng biết ơn Thày, thì hôm nay chúng tôi xin làm một công việc khiêm-tốn là : nói lên sự thông-cảm với cái ý-tưởng của Thày. Trong tương-lai, nếu thực-hiện được hoài-bão của Thày thì đó là một cách đền đáp ơn Thày có ý-nghĩa nhất mà chúng tôi mong ước sẽ thực-hiện được bằng lòng nhiệt-thành và sự cố-gắng của chính mình .

17

GIÁO - SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

VỚI NỀN QUỐC-HỌC VIỆT-NAM

Bùi-Việt-Tấn

Giác-sư Nguyễn-Đăng-Thục, chàng trai quê-hương làng Bát-Tràng ấy, hơn sáu mươi năm một lòng một dạ sống vì nền Quốc-Học, đã đào-tạo ra bao nhiêu thế-hệ những nhà Quốc-Học từ các trường Đại-học Văn-Khoa Hà-Nội ( thập niên 50 ) rồi Văn-Khoa Saigon, Văn-Khoa Vạn-Hạnh. Đã hai lần Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục làm Khoa-Trương trường Đại-học Văn-Khoa. Năm nay Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã mấp mé tuổi chín mươi, nhưng Ông vẫn không ngừng nghiên-cứu và làm việc vì nền Quốc-Học, rảnh lúc nào là viết, đọc, nghiên-cứu lúc đó . Tại tư-gia đường Nguyễn-Trọng-Tuyển, quận Phú-Nhuận, thành-phố Hồ-Chí-Minh, Giáo-sư sống ung-dung như một Thiền-sư nhưng đầu óc không lúc nào ngưng suy-nghĩ về những Tư-tưởng Việt-Nam của Tiền-nhân. Thật kỳ lạ, Giáo-sư xuất thân từ một người Tây-học, đậu Kỹ-sư Hóa-Học cùng thời với những Kỹ-sư Hóa-Học đầu tiên của đất nước này. Chính Giáo-sư đã hành-nghề Kỹ-sư Hóa-học một thời-gian khá dài, nhưng Giáo-sư đã không tìm thấy ở tinh-thần Khoa-Học của Tây-phương con đường để Ông đi. Trước khi học Khoa-Học, Giáo-sư vẫn tưởng rằng Khoa-Học giải-quyết được tất cả những vấn-đề của cuộc đời, nhưng vào sâu Khoa-Học rồi thì Giáo-sư bị dằn vặt, bị thao-thức vì những vấn-đề của tâm-thức vẫn còn đè nặng đầu óc Ông, và Ông bắt đầu học lại chữ Hán, tiếng Anh, đọc sách Triết-Học Trung-Quốc, Triết-Học Ấn-Độ. Và Ông nhận thấy rằng Khoa-Học mà không có Đạo-Học thì phải rơi vào khủng-hoảng. Từ sách vở kinh điển, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã suy-tư và đã hoàn-thành tác-phẩm " Khoa-Học và Đạo-Học ". Bước chân vào địa-hạt nghiên-cứu, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã bỏ luôn cái nghề Kỹ-sư Hóa-Học hái ra tiền. Ông quyết-định đi vào con đường Văn-Hóa. Những sách kinh điển của Đạo Khổng, Đạo Bà-La-Môn, nhất là Kinh Vệ-Đà đã làm Ông say mê thực sự. Mặc những bão táp của thời-đại, mặc những bon chen của cuộc đời, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã quyết tâm đào sâu tinh-thần Đạo-Học, và tìm từ sách này con đường xây-dựng nền Quốc-học. Do đó, ngay từ thủa ban sơ của nền Đại-Học Việt-Nam, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã lập trường Đại-Học Văn-Khoa tại Viện Đại-Học Hà-Nội. Cái thủa đó trường Đại-Học Văn-Khoa ở một vị-trí khiêm-nhường trong khu-vực cạnh khu-vực chuồng ngựa. Từ cái trường Đại-Học Văn-Khoa đầu tiên này, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã góp phần đào-tạo ra những người giỏi-giang. Phải nói rằng công của Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục là công khai sơn phá thạch đối với nền Quốc-Học nước ta vào hậu-bán thế-kỷ thứ 20. Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục cứ nhàn-nhã nghiên-cứu và viết những giáo-trình Triết-học Trung-Hoa, Triết-Học Ấn-Độ, rồi Tư-tưởng Việt-Nam. Bao nhiêu thế-hệ nhà

19

giáo ở đất nước này và cả ở nước ngoài đã có được những kiến-thức về Triết-Học Đông-phương từ những giảng-đường Đại-Học Văn-Khoa Saigon, Văn-Khoa Vạn-Hạnh, qua những buổi diễn-giảng của Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục. Mỗi năm một lớp Cử-nhân Triết-Học Đông-phương ra đời, không nhiều nhưng đa số là những thày-giáo có trình-độ của đất nước. Chính nhờ những vị thày-giáo này vào đời mà cái tình-yêu đối với Quốc-Học và Đông-phương-học được nhân mãi lên . Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục soạn sách bằng tất cả tâm-hồn của Ông. Sau 1975 gần như toàn bộ sách về Triết-Học Đông-Phương, về Tư-Tưởng Việt-Nam của Giáo-sư đều được tái-bản. Lý do dễ hiểu : sách của Giáo-sư viết công-phu và rất có trình-độ . Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục rất khoan-thai, đĩnh-đạc, nhưng vẫn luôn luôn là một trí-thức dám có thái-độ. Năm chiến-tranh Việt-Nam leo thang dữ dội, Giáo-sư đang làm Khoa-Trưởng trường Đại-học Văn-Khoa Saigon, Luật-sư Trịnh-Đình-Thảo, Bác-sĩ Phạm-Văn-Huyền mời Ông tham-gia phong-trào Hòa-Bình chống chiến-tranh và ký kiến-nghị đòi Mỹ ngừng ném bom miền Bắc, Giáo-sư đã ký tên vào kiến-nghị này. Một cuộc điều-đình đã diễn ra, yêu cầu Giáo-sư rút tên trong kiến-nghị thì được giữ nguyên chức Khoa-Trưởng, nhưng Giáo-sư đã không rút tên và nghỉ làm Khoa-Trưởng để bảo-vệ lập-trường chống chiến-tranh của Ông . Năm 1994, giáo-sư đã cho Giáo-sư Nguyễn-Nhã của Viện Đại-Học tư Hùng-Vương làm một cuốn băng vidéo thu nguyên một bài nói của Giáo-sư về Tinh-thần Văn-Hóa Việt-Nam. Xem cuốn băng dài ba tiếng đồng hồ, nghe Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục nói về Tư-Tưởng Việt-Nam, Văn-Hóa Việt-Nam, tôi thấy vị giáo-sư 90 tuổi vẫn giữ được hào-khí thanh-xuân của một Lão Trí-thức tiến-bộ. Ông vẫn còn đang nghiên-cứu Tư-tưởng Việt-Nam. Đề-tài này lớn lắm, Ông không hy-vọng hoàn-thành trọn-vẹn trước khi bước qua thế-kỷ 21. Tuy nhiên theo Giáo-sư, cả nhân-loại đang trở lại với Đông-phương. Đó là một xu-thế rất đáng chú-ý, vì vậy dân-tộc ta cần phải làm sao cho Tư-tưởng Việt-Nam được kế-thừa và phát-triển phù-hợp với xu-thế của thời-đại . Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục còn là một nhà báo. Nhưng nay lớn tuổi và bận nhiều công việc nghiên-cứu nên Ông không còn viết báo nữa. Ông cho biết sẽ viết hồi-ký. Theo Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục thì hồi-ký của Ông chỉ được in ra khi Ông không còn tại thế. Bởi vì, in hồi-ký là phải nói nhiều về cái tôi, mà cái tôi nào thì cũng có những điều dễ gây ngộ-nhận . Từ một Kỹ-sư Hóa-Học, trở thành Giáo-sư Triết-học Đông-phương, rồi Khoa-Trưởng Văn-Khoa, tất cả đều là tự học. Ông có may-mắn là biết chữ Hán trước khi học tiếng Pháp và khi giỏi tiếng Pháp thì cũng đã thạo tiếng Anh. " Tự học vất vả lắm và đòi hỏi phải kiên-trì nhưng học vì đời, học vì các thế-hệ mai sau thì không lúc nào nản cả ", Ông tâm-sự .

20

GIỚI - THIỆU VÀ PHÊ - BÌNH

TÁC - PHẨM " TƯ-TƯỞNG VIỆT-NAM "

CỦA G.S. NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Mori-Yoshi-O, Châu-Vũ

Trong lãnh-vực Tư-tưởng Việt-Nam, vốn trước là đề-tài những bài khảo-luận của tác-giả đăng trên Tạp-chi Văn-Hóa Nguyệt-San của Bộ Giáo-Dục, sau mới tập-trung lại và viết thêm những đoạn thiếu-sót mà thành ra sách. Đây là kết-quả của công-trình trước-tác liên-tục trong đời tác-giả, và tập chót trong Bộ Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương _ ( gồm 6 quyển ) . Tác-giả là yếu-nhân cao-vị trên địa-bàn Văn-học, nguyên Khoa-trưởng Đại-Học Văn-Khoa và Giáo-sư Đại-Học Phật-giáo, chuyên giảng về khoa Tư-tưởng Đông-phương, và cũng là nhà Bỉnh-bút, diễn-thuyết nhiều để khai-thác và mở rộng môn học này . Tư-tưởng Việt-Nam trình-bày cả hai khiá-cạnh sinh-hoạt vật-chất và tinh-thần qua các thời-đại của dân-tộc Việt-Nam ; sinh-hoạt tinh-thần thời áp-dụng theo Nho, Lão, Phật, Tam-giáo mà tác-giả cho rằng tinh-thần Tam-giáo ấy đã ngự-trị trong khắp mọi tâm-hồn của đồng-bào đất nước. Những quy-thức của trật-tự đời sống thường-xuyên thường theo đạo-đức Nho-giáo ; quan-niệm tín-ngưỡng thời theo Phật-giáo; vũ-trụ-quan thời theo Lão-giáo ; tuy nhiên, vì trải qua nhiều đời mà mọi tâm-hồn cứ bị in chặt trong tinh-thần Tam-giáo ấy, nên tác-giả cho rằng sự in chặt ấy phương hại đến tự-do tư-tưởng. Nội-dung quyển " Tư-Tưởng Việt-Nam " thực phong-phú về đề-tài và lý-luận, khởi từ phong-tục đến tín-ngưỡng và cũng không quên dẫn-chứng đến cả những lý-do thông-thường của lịch-sử thăng-trầm của Lão-giáo. Thực là cả một công-trình mà tác-giả đã cố gắng phân-tách đến nẩy rõ những cá-tính cố-hữu của nền Tư-tưởng Việt-Nam do từ gốc nguồn của Tam-giáo để từ đấy rồi cởi mở ra mà thành các sở-đắc cố-hữu của dân-tộc . Trước hết, luận về ý-nghĩa tổ-chức và cuộc Xuân-tế rất thịnh-hành ở Việt-Nam, tác-giả đưa ra những điển-hình dung-hòa Lễ và Nhạc để thành những cuộc Tế-lễ vui vẻ, tượng-trưng bằng những Hội Hát, Hội Múa tại những đình-đám nông-thôn ; nhưng nếu đi sâu vào đến tinh-túy của luân-lý và luân-lý của mỗi ngành trong Tam-giáo thời hẳn là không có giảng dạy đến, chẳng qua chỉ là tựa vào Tam-giáo ấy mà nẩy ra ý-nghĩa và hình-thức của Xuân-tế đặc-biệt Việt-Nam mà thôi . _ ( trang 69 - 103 )

21

Tiếp từ trang 104 đến 124, tác-giả rút nơi các Thần-thoại tối cổ trong Bộ Lĩnh-Nam Chích Quái làm dẫn-dụ về những điểm đặc-thù, về vũ-trụ-quan và nhân-sinh-quan đã phát-khởi từ cổ-đại trên đất nước, thứ tư-tưởng vũ-trụ nhân-sinh vẫn khả-dĩ là của riêng của giang-sơn tác-giả . Cũng như mục trên, từ trang 253 đến 295, tác-giả lựa chọn trong hai loại của nền Văn-học truyền khẩu trong dân-gian là Tục-ngữ và Ca-dao để cống-hiến độc-giả những áng văn cấu-tạo nên căn-bản tư-tưởng quần-chúng mà Ông cho đấy là nền Triết-Học Bình-Dân . Những trang từ 125 đến 147, tác-giả phân-tách những tục-lệ thờ cúng được coi trang-trọng như một niềm tín-ngưỡng của riêng mỗi đơn vị Làng hay Xã. Điều mà Ông nhấn mạnh hơn cả là vị Thành-Hoàng hay Thần-Hoàng, tức ông Thần tối cao của mỗi Làng, Xã. Tục thờ này là theo phong thói của Trung-Quốc, cả đến danh-từ Thành-Hoàng hay Thần-Hoàng cũng cứ y như thế mà dùng. Tuy nhiên, đối với dân-gian thời gọi theo tiếng Nôm là Ông Thần, hay Ông Thần Đình-Làng để tỏ ý-tưởng ngưỡng-mộ nơi vị Thần che-chở cho Làng, cho Xã của họ . Những Thần-Hoàng ấy có khi là Thiên-Thần hay linh-vật thành Thần, đôi khi cũng có cả Thần cây-cối. Công-đức của Thần mà sở dĩ dân sở tại phải thờ phụng, thời thường là bậc khai-thủy, tạo lập nên Làng-mạc, hoặc giả có công-lao hiển-hách cứu khốn, phò nguy cho Làng, cho địa-phương của những bậc anh-hùng mà không luận là trai hay gái. Tính chung những bậc Nhân-Thần-Hoàng về loại anh-hùng là đông hơn cả . Những Nhân-Thần-Hoàng được thờ-phụng từ sau ngày mệnh một với những bản sắc-phong của Triều-đình. Nếu không được sắc-phong thời ít khi được thờ ở địa-vị Thần-Hoàng, dân-gian cũng còn thờ những vị Thần khác để che-chở phù-hộ cho Làng ; ấy là những Thần Thổ-địa. Thần Thổ-địa thời không có sắc-phong, sở dĩ được thờ cúng là theo truyền-thuyết từ cổ xưa lưu lại, có khi dân thờ cả mấy vị vào chung cả một Đền ; hoặc theo những chuyện linh-ứng mà dân Làng cảm thấy cần phải thiết bài-vị lên thờ cho Làng, Xã được phong thịnh. Nói chung thời đàng nào cũng gọi chung là Thổ-Thần. Trên hơn hết các vị Thần, còn một vị tối-cao và duy-nhất là Ông Trời, cai-quản tất cả nhân-mệnh thế-gian, định phúc, giáng họa cho mọi người ; ban phúc cho người lành, giáng họa cho kẻ ác . _ ( trang 132 - 135 ) Giải-thích về lệ Chính-quyền Trung-ương _ ( Triều-đình ) lại phong sắc cho Thần-Hoàng, tác-giả luận rằng, đấy là tượng-trưng cho sự liên-hệ giữa Thần-quyền và Hành-chính-quyền, hai đàng cùng có trạch-nhiệm bảo-vể cho an-ninh và hạnh-phúc, từ cao là Quốc-gia đến thấp là Làng-mạc. Liên-hệ giữa cấp cao ấy là Ông Trời và Nhà Vua, liên-hệ ở cấp thấp ấy là uy-quyền Thần-Hoàng và tổ-chức Hành-chánh nông-thôn. Tuy nhiên, theo tư-tưởng nơi dân thôn, uy-quyền của Nhà Vua chỉ phổ-cập đến trong một giới-hạn nào đó thôi, chứ thực quyền điều-hành thôn chính đồng thời giữ nhiệm-vụ kiều cúng Thánh Thần lại ở trong tay ban Kỳ-Lão .

22

Tác-giả cũng luận đến một khía-cạnh tín-ngưỡng thuộc cá-tính địa-phương, là sùng-bái Nữ-Thần. Đây vốn thoát thai từ nguyên bản mẫu-hệ của xã-hội Việt-Nam, nên cổ xưa vẫn có tục thờ các vị Địa Mẫu Thần, rồi chuyển lần về cận-đại và hiện-đại ở Bắc-Việt thời thờ Bà Liễu-Hạnh Thánh-Mẫu, ở Nam thời thờ các Bà Chủ-Xứ Thánh-Mẫu và Hắc-Bà Thánh-Mẫu chỉ có từ sau cuộc Nam-tiến, tiếng rằng dân-tộc Việt-Nam toàn thắng đấy nhưng cũng chịu ảnh-hưởng tín-ngưỡng của ngưởi Cam-Bô-Cha tiền-trú, nên cách thờ cúng Nũ-Thần giữa Nam và Bắc tuy có khác-biệt, nhưng truy-nguyên về tư-tưởng thời vẫn do từ đặc-thái quan-niệm mẫu-hệ của dân-tộc mà nên một ngành tín-ngưỡng về Nữ-Thần vậy . Sau hết, tác-giả còn luận về ngành tín-ngưỡng trừ tà ma do sự thờ cúng để nhờ vào Thần-uy của Trần-Hưng-Đạo, vị anh-hùng có đại công cứu nguy đất nước khỏi xâm-lăng của quân Mông-Cổ ở thế-kỷ thứ XIII. Đấy cũng là hình-thức-hóa của tư-tưởng cố-hữu biểu-trưng sự thượng-tín về linh-hồn bất-diệt và lòng thượng-sùng những anh-hùng của đất nước _ ( trang 148 - 171 ) . Đấy là toát-yếu đại-cương những phân-mục trong " Tư-Tưởng Việt-Nam " của Nguyễn-Đăng-Thục vậy .

***** *

23

THE CRUSADER

OF

SPIRITUAL VALUES

Lê-Hữu-Anh

At the Faculty of Letters on Nguyên-Trung-Truc Street in Saigon, students milling around the lobby paused in their usual clatter. On the entrance of the building, a short man with a prominent forehead alighted from his motorcycle. All the student recognized this man -- and respected -- and loved him. For three or four times a week he comes to sit behind the professor's desk and lecture on Oriental Philosophy . For years, Oriental Philosophy has been the center on which revolves the cares, concern and efforts of 54 - year - old Prof. Ngyen-dang-thuc, who has assimilated the subject as almost part of himself .

***

A VIETNAMESE PHILOSOPHY

With unrestrained candor, yet with the unsparing persuasiveness of one talking out of pure conviction, he would regularly hammer out to his eagerly listening students : " Viet-Nam has her own culture, her own civilization. And Viet-Nam belongs to the Orient. Viet-Nam inherited her Philosophy from the synthesis of Confucianism, Buddhism and Taoism." On a parallel course, he insists with equal vehemence : " A nation's future is not based solely on its economic progress, but in the affirmation of its own spiritual heritage -- its culture, its language, its tradition ". The key to this, according to Prof. Nguyen-Dang-Thuc, is an advanced education program launched on a nation-wide scale . How exactly deep are the foundations of Prof. Thuc's philosophical structure can be gauged by a 5 volume treatese on " History of Oriental Philosophy ", which will be published shortly, of which Prof. Thuc himself is author.

25

Prof. Thuc's flirt with Oriental Philosophy came at a very early age. Born into a family that transmitted Confucian teachings orally from generation to generation, Thuc could read Confucius at the age of 6. Thuc would up his early scholastic training at Hanoi's Lycee Albert Sarraut. Later he took advanced courses in Science both in France and in Belgium, where he obtained his Master's degree ( Licence Es Science ) . Returning home in 1935, he landed an unusual job : as an engineer for textile mill. But instead, the speculative Thuc gave himself to spinning ideas. He edited a paper entitled " Avenir de la Jeunesse ". When the Japanese came South in 1944, Thuc decided to give up the textile job to give himself entirely to writing. He published and edited another paper, the " Duy-Nhất " magazine. Then in 1950 he was assigned as lecturer in Oriental Philosophy at Hanoi Faculty of Letters. Thuc had his break finally and he decided to give vent to his profusion of ideas by starting to write his first volume. All this time, Thuc was also Vice President of the Van-Hoa Hiep-Hoi publications and Editor the Van-Hoa Tung-Bien magazine . Like everybody else, Prof. Thuc bundled his family and left Hanoi on 1954, just before the Communists took over. In Saigon, he immediately got the desk of Oriental Philosophy at the Faculty of Letters .

****** *

NURSERY OF ATTACHES

Prof. Thuc, however, has his own suggestions on how a Faculty of Letters should be run. According to him, such a Faculty should not merely be a mill that produces teachers, but must be a veritable nursery of future Cultural Attaches to serve in our embassies abroad. Thuc be wails the utter ignorance of Vietnamese Culture among foreign nations and this, he says, can be explained by tha lack of capable, knowledgeable Cultural Attaches who are thoroughly versed in Vietnamese Culture . But this calls for an enormous task which may involve a complete overhaul of our present educational system. Thuc cited the handicaps offered by the present " overloaded " curriculum. For example, he said, the Propedeutics class has to squeeze in six different subjects simultaneously. The result is that students preparing for their annual examination obtain only " a pinch each " of English, French, Vietnamese, History, Geography and

26

Philosophy. Learning becomes superficial. University training, says Prof. Thuc emphatically, should aim at specialization . Prof. Thuc suggests that each Faculty should have a Board which will deliberate on everything concerned with the problem of teaching. This task, he explains, should not be loaded on the Dean's desk alone . Another example cited by Prof. Thuc is the almost normal practice of inviting fresh University graduates -- sometimes even undergraduates -- to lecture at the Faculty of Letters. This, he says, produces negative effects on the students. More often than not, he adds, eager students turn out to become disillusioned with the Faculty .

****** *

BUSY AS A BEE

Prof. Nguyen-Dang-Thuc's realm is not limited alone to teaching at the Faculty of Letters. He is also Chairman of the Vietnamese Association for Asian Cultural Relations. Once a month he lectures at the University of Hue . Busy as a bee, Prof. Thuc is regularly up at 4 am, winds up an hour of callisthenics and begins to write at 6:00. After breakfast, he is off on his motorcycle to work . Prof. Thuc has travelled widely. In 1950 he attended the Conference of Asian Writers and Artists in New-Delhi. In 1957, he took part in discussions in Paris, which eventually led to the creation of the " Front for Freedom of Culture in Viet-Nam ". In 1959, he atteded a third Conference of Oriental and Occidental Philosophers held at Honolulu. Last year he was again in Rangoon for a Cultural Conference . Oriental Philosophy indeed fills up every minute of Pro. Nguyen-Dang-Thuc's day. Occasionally, he manages some spare time which he gives to studying another subject he considers important : English .

27

LỄ MỪNG THỌ 88

GIÁO-SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Lê-Thụy _ Lê-Đình-Điểu _ Vũ-Hiệp

Kính thưa Thày. Hôm nay, ngày đầu xuân Ất-Hợi, chúng con, những sinh-viên trường Đại-Học Văn-Khoa và Sư-Phạm Saigon, đã tề-tựu nơi đây dâng lời kính-mừng Thày đã qua tuổi bát tuần mà phong-thái ung-dung, tự-tại, tinh-thần sáng-suốt, tiếng nói vẫn âm vang . Cả cuộc đời Thày dành cho sự-nghiệp giáo-dục, trứ-thuật để bảo-tồn, xiển-dương Văn-Hóa Việt-Nam, Văn-Hóa Đông-phương, góp phần làm phong-phú nền Văn-Hóa Thế-giới . Thày tiêu-biểu cho người trí-thức, nhà học-giả Việt-Nam, thấu-triệt Đông-phương Đạo-Học và suốt thông Văn-Hóa uyên-nguyên Việt . Thày đã đào-tạo nhiều thế-hệ, nay đang kế-tục sự-nghiệp giáo-dục và trứ-thuật của Thày nhằm gìn-giữ quốc-hồn, quốc-túy Việt-Nam, cũng như cái cốt-tủy của Đạo-Học Đông-phương . Chúng con tâm-đắc lời Thày dạy về hiếu, trung, lễ, nghĩa, tín, liêm, sỉ … Đó là đạo làm người . Thày còn chỉ dạy : Lý-tưởng Việt, Tư-tưởng Việt chẳng phải tìm đâu xa, nó nằm trong nền Văn-Hóa Lý - Trần nói riêng và suốt dòng sứ-mệnh Việt nói chung. Đó là Quốc-bảo . Chúng con chân-thành cầu xin ơn trên ban nhiều ân phước, nhiều tuồi thọ, thân tâm an lạc . Chúng con dù còn phục-vụ cho sự-nghiệp giáo-dục hay trứ-thuật nhưng vẫn luôn luôn giữ khí-tiết của người trí-thức Việt để xứng-đáng là những học-trò mà Thày đã dầy công dạy dỗ .

*****

29

Thưa Thày. Con tên là Trần-Như-Uyên, cựu sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội, xin gửi đến Thày và Bửu-quyến lời cầu chúc An-khang, Thịnh-vượng . Thày là một bậc Thày gần gũi, yêu thương sinh-viên. Chúng con không bao giờ quên được tấm lòng từ ái của Thày đối với chúng con . Thày cũng là một học-giả uyên-thâm, nghiên-cứu về Triết-Học Đông-phương. Khoảng năm 1960, khi con phụ-trách công việc ở Đại-Học Huế, đã mời Thày ra dạy môn Triết-Học Đông-phương tại đây . Tất cả sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa Huế đã vô cùng thích-thú khi nghe những bài giảng của Thày về Ấn-Độ, Trung-Quốc. Những tác-phẩm Triết-Học Đông-phương, Tư-Tưởng Việt-Nam … đã xây-dựng vững chắc cho việc học-tập và nghiên-cứu Triết-lý, Tư-tưởng Việt-Nam và Đông-phương . Chúng con là những sinh-viên ở Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội, chúng con đã không quên những giáo-sư và Khoa-Trương lúc ấy như Khoa-Trưởng Ngô-Thúc-Địch, Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, Phó-bảng Nguyễn-Can-Mộng, Cụ Trần-Lê-Nhân … Về sinh-viên lúc bấy giờ có Nguyễn-Tri-Tài, Trần-Như-Uyên … là những sinh-viên của miền Trung ra Hà-Nội học tập . Chúng con không bao giờ quên được đôi mắt sáng, vừng trán cao và tiếng nói sang-sảng của Thày . Nhân dịp mừng thọ 88 của Thày, chúng con xin gửi đến Thày lời cầu chúc trường thọ, với tấm lòng kính-trọng và biết ơn sâu xa của chúng con .

****** ***

30

KÍNH MỪNG THỌ TÁM MƯƠI TÁM TUỔI

GIÁO-SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

( được tổ-chức tại Saigon ngày Chủ-nhật 19 - 2 - 1995

Hai mươi tháng Giêng năm Ất-hợi )

Trăm năm trong cõi người ta, Rằng thành rằng bại cũng là thế thôi. Mắt thơ chiêm-ngưỡng Đất Trời, Sắc Không tay chắp hỏi lời Sắc Không. Vẫn tròn bóng nguyệt lòng sông, Nền xưa tuyết trắng chim hồng dấu chân. Bây giờ thì vẫn đầu Xuân, Kính mừng Trường Thọ THÂM ÂN THÀY TRÒ. Như Bốn Biển -- Như Năm Hồ, Băng tâm nhất phiến còn mơ mộng nhiều. Vị Thày tám tám Kính Yêu, Trường Văn-Khoa vẫn nhạc thiều Đông-phương. Lao xao mấy đợt vô-thường, Hạnh đàn Sư-Biểu Tuổi Trường Thọ Vui .

( Huế, 14-02-1995 Nguyên Tiêu năm Ất-Hợi Tường-Phong NGUYỄN-ĐÌNH-NIÊN

Cựu Sinh-viên Chứng-chỉ Triết Đại-Học Văn-Khoa Huế Cựu Giáo-sư trường Đồng-Khánh Huế .

Kính mừng - Kiền Thành Chúc Thọ Thày Kính Yêu .)

******* ***

31

LỄ MỪNG THỌ 90

GIÁO-SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Lê-Thụy _ Lê-Đình-Điểu _ Vũ-Hiệp

Saigon - Việt-Nam -- Các tin Saigon gởi sang cho biết Chủ-Nhật mùng 2 tháng 3 vừa qua, một nhóm cựu sinh-viên Đại-Học văn-Khoa và Sư-Phạm Saigon đã tổ-chức Lễ mừng thọ 90 tuổi Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục tại nhà của Giáo-sư . Ngoài số trên 20 người ở Saigon và vùng phụ-cận đến chúc mừng, còn có một cựu nữ sinh-viên Văn-Khoa từ Mỹ về và nhiều nhóm cựu sinh-viên ở Canada, Pháp, Úc, Nhật, Mỹ đã gởi thư và hoa về đúng ngày khánh thọ . Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục dạy môn Triết-Học Đông-phương từ năm 1952 ở Hà-Nội, vào Saigon vẫn tiếp-tục dạy các trường Văn-Khoa, Sư-Phạm Saigon, Huế, Đa-Lạt, Cần-Thơ, Vạn-Hạnh . Học-trò của Ông có người ngày nay đã 70 tuổi. Phần lớn đã ở lứa tuổi 60. Môn-sinh cũ có tuổi cao nhất là anh Nguyễn-Tri-Tài, Bùi-Viện, đều trên 70 tuổi, học-trò Thày Thục từ 1952 - 1954 ở Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội . Với tư-cách niên trưởng, anh Nguyễn-Tri-Tài đã lên chúc thọ Thày, Cô và không quên ôn lại kỷ-niệm Đại-Học Văn-Khoa ở Hà-Nội và Saigon cũ . Cựu sinh-viên Tuyết-Hoa năm nay ngoài tuổi 50, từ Canada về, đã đại-diện cho các cựu sinh-viên Văn-Khoa Saigon ở Hải-ngoại đã lên dâng lẵng hoa hồng đỏ, có hàng chữ " Sinh-viên Văn-Khoa cũ ở Hải-ngoại kính mừng Thày, Cô ", cùng một phong-bì đựng số tiền biếu Thày . Các cựu sinh-viên Văn-Khoa còn ở lại trong nước cũng đã dâng lễ-vật mừng thọ Thày, Cô gồm một mâm trái cây lớn ( ngũ quả ), một hộp kính to đựng cái khánh vàng chữ Thọ và hai chai rượu, hai hộp trà, một hộp bánh lớn . Có hai cựu sinh-viên đem camera video đến quay và chụp nhiều ảnh, để ghi lại buổi lễ mừng đại thọ đầy cảm động này, và sẽ gửi cho các cựu sinh-viên Văn-Khoa - Sư-Phạm

33

khác còn ở trong nước và nhất là ở Hải-ngoại, đã không có mặt trong buổi lễ được thấy lại cái hình-ảnh Thày cũ bạn xưa . Cựu Khoa-Trưởng Văn-Khoa Saigon, Giáo-sư Nguyễn-Khắc-Hoạch, hiện định-cư tại Little Saigon California cũng đã gởi thiếp mừng Xuân thọ và thơ Hán-văn về vấn-an hai Cụ Thục . Các cựu sinh-viên Văn-Khoa ở trong nước như Vũ-hiệp, Vũ-Sĩ-Hiên, Nguyễn-Vạn-Hồng, Lê-Đình-Bảng, Huỳnh-Minh-Đức … cũng đã có quà riêng biếu Thày cùng đọc các lời thơ chúc Thày,Cô … Sau cùng Thày, Cô và gia-đình đã khoản đãi các " học-trò già " trà nước, bánh trái … Cùng dạy ở Văn-Khoa và cùng tuổi thọ với Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, còn có Giáo-sư Nguyễn-Khắc-Kham chuyên về Ngữ-học, hiện ngụ tại San Jose, California. Trong buổi lễ khai thọ Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục mọi người cũng nhắc nhở và gởi lời chúc thọ tới Giáo-sư Nguyễn-Khắc-Kham nữa . Theo tin từ Saigon cho biết Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục hiện nay tuy vóc người gầy-gò, nhưng vẫn mạnh khỏe. Ông đi lại không cần chống gậy. Giọng nói của Ông vẫn rõ-ràng mạch-lạc . Trong buổi tiếp học-trò cũ đến mừng thọ 90, Giáo-sư Thục đã nói lời nhắn-nhủ dài hơn 20 phút, y như Ông đang giảng một khóa Triết Đông tại Đại-Học Văn-Khoa ngày nào Việc mừng thọ một Thày giáo cũ tuy chỉ là việc làm của một nhóm nhỏ, nhưng trong giai-đoạn đất nước đảo điên này, đó lại là một hành-động nói lên nhiều ý-nghĩa của tình Thày trò, của lòng tôn-trọng những giá-trị Văn-hóa và tinh-thần vốn đã ăn sâu vào nếp sống của người Việt-Nam .

34

KÍNH MỪNG THÀY

NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC CHÍN MƯƠI TUỔI

Trần-Vấn-Lệ

Thày chín mươi rồi ? Chín chục sao ? Trời ơi con tưởng con chiêm-bao ! Đông-phương* nguồn Triết sông không cạn. Tây vực tình xa sóng vẫn gào ! Văn-Hóa Việt-Nam** công sức dựng, Tinh-Thần Đạo-Học*** dễ chi chao ! Ôi Thày là dãy Trường-Sơn, đó Sừng sững thời-gian giữa biển dâu !

* Lich-Sử Triết-Học Đông-Phương 1956 ** Văn-Hóa Việt-Nam Với Đông-Nam-Á 1961 *** Tinh-Thần Khoa-Học Đạo-Học 1967

35

GIÁO-SƯ NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Tự Thúc-Thủy, hiệu Vân-Sơn, thụy Phúc-Đạo, Nguyên Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-Khoa Saigon,

Nguyên Khoa-Trưởng Phân-Khoa Văn-Học và Khoa-học Nhân-Văn Đại-học Vạn-Hạnh .

Đã quy tiên ngày 2 tháng 6 năm 1999 ( nhằm ngày 19 tháng 4 năm Kỷ-Mão )

Tại tư-gia thuộc Quận Phú-Nhuận, Saigon Việt-Nam, Hưởng thọ 92 tuổi .

****

37

ĐIẾU - VĂN

Vũ-Hiệp _ Lê-Đình-Bảng

Duy Việt-Nam Quốc

Tuế thứ Kỷ-Mão niên, tứ nguyệt nhị thập tam nhật.

Than ôi ! NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC Đại Lão Tiên-Sinh vị tiền Trời phương Nam vừa " mưa gió tầm-tã " trong cơn áp thấp . Thấy Khoa-Trưởng đã " hạc nội mây ngàn " tới chốn thanh cao . Gia-quyến tiếc thương, Cháu con lệ khấp, Môn-sinh ngơ ngẩn, Đất Trời buồn ngập. Kìa, kẻ hỏi : - Tiên-sinh tương hà chỉ ? Nọ, người than : - Thầy nỡ sao đi thật ! Đây, chúng con học-trò cũ : SƯ-PHẠM, VĂN-KHOA, Đó, cùng lứa sinh-viên xưa : VẠN-HẠNH, ĐÀ-LẠT. Trẻ cũng ngoài năm mươi, Già đã qua thất thập, Quy tụ, thành kính chắp tay Tiễn đưa Thày về cõi PHẬT. Nhớ Thày Xưa, - Nối dòng Nho-gia, thông-minh vốn sẵn tính Trời, - Nghiên-cứu Triết-Học, uyên bác nhờ do nếp Đất . * Ngoài hai mươi tuổi đậu " Tú Toàn Phần ", * Đúng hai mươi sáu tròn, thành " nhà Bác -Vật " (1) * Thày tài-năng Tư-tưởng Văn-chương, * Thày giỏi khéo : Kỹ thương, Hóa chất. - Mấy chục năm Trước Thư Lập Ngôn, sách vở vẫn còn, - Chín hai tuổi, Danh Toại Niên Thọ, Tiên-sinh vừa khuất . - Sách đã dạy : Lẽ Nhân Thế là : Sinh Ký, Tữ Quy, - Thày từng giảng : Luật Hóa-Công phải : Sống Còn Thác Mất Đau Đớn Nhẽ, từ nay âm dương cách trở,

(1) Xưa, Kỹ-sư gọi là Bác-Vật

39

* Học-trò sao còn gặp, để hầu chuyện Thày đâu ? * Thày về với Tổ-Tiên, chúng con đành, ai nỡ ? - Xin kính tiễn Thày thanh-thản " Tiêu Dao Du " … Thày ơi Thày ! Có sống khôn, thác thiêng, xin Thày phù-hộ .

CUNG DUY THƯỢNG HƯỞNG, cúi lạy Thày .

Toàn-thể đồng môn sinh cũ của Thày Vũ-Hiệp chấp bút, Lê-Đình-Bảng nhuận sắc .

********

****

*

40

KHÓC THÀY !

Trần-Tuyết-Hoa ( SV. Ban Triết-Đông Đại-Học Văn-Khoa Saigon 1964 - 1968 )

Nhân ngày thương tiếc tiễn đưa Thày 06 - 06 - 1999

Thưa Thày, Mỗi lần về đến trường Văn-Khoa, Con cứ ngẩn-ngơ nỗi nhớ nhà, Nhớ bao kỷ-niệm ngôi trường cũ, Thư-viện bây giờ thật khác xa . Con nhớ Thày, con nhớ bạn bè, Ngôi nhà " tiến-chế " mái tôn che, Nóng ran …, mưa dột …., Thày không ngại, " Tam-giáo hòa-đồng ", vẫn say mê . Vẫn cứ " Đồng qui nhi thù đồ ", " Vạn vật nhất thể ", dù hư vô, Đã mang lấy nghiệp nhà nghiên bút, Cam chịu thanh-bình với văn thơ ! Con nhớ năm xưa học với Thày, " Hòa bình phản chiến " bị bao vây, Sinh-viên cầu cứu Thày Khoa-Trưởng, Thày lại lo buồn đi giải vây . Nhớ Tết Văn-Khoa " Tết Hội Làng ", Với cờ ngũ sắc, với hoa đăng, Cây nêu phơ-phất mừng Văn-Nghệ, " Đám cưới miền quê " rộn pháo vang . Mong mỏi về đây gặp lại Thày, Hàn-huyên ba chữ " Triết Đông Tây ", Mong được nghe thêm về " Quốc-Học ",

41

" Tư-Tưởng Việt-Nam " cạn vơi đầy . Duyên may đưa đẩy con về đây, Gặp dịp anh em chúc thọ Thày, Con được mừng Thày ngày " Thượng-thọ ", Được nghe Thày giảng " Triết Đông Tây ". Rồi đến mùng ba Tết năm nay, Cùng các môn-sinh mừng tuổi Thày, Chúng con mừng thấy Thày vui khỏe, Hy-vọng Thày qua thế-kỷ này . Nhưng hỡi Trời ! sao lại lạ kỳ, Sao Thày lại rũ áo ra đi, Giữa lúc " thế-gian " chưa " nhất thể ", " Thù đồ vạn vật " chưa " đồng qui " . Thày ơi ! Chúng con không muốn tin Thày mất, Một dáng thanh-tao, một dáng hiền, Thày đi, đi đến mười phương Phật, Nghiên bút từ nay cũng muộn phiền … Ngày nào trở lại Ca-na-da, Vương vấn lòng con nỗi nhớ nhà, Trong bao nhiêu nỗi niềm con nhớ, Có nỗi nhớ Thày như nhớ cha ! Dẫu biết đời người là giấc mộng, Phù-sinh một thoáng như chiêm-bao, Cớ sao lòng vẫn còn giao-động, Tâm chẳng bình-an lệ vẫn trào ? ! …

KHÓC THÀY

42

NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Lê-Đình-Bảng ( Cựu Sinh-viên Ban Việt-Hán Văn-Khoa )

Thưa Thày, trong cõi nhân-sinh, Mấy ai tính được chuyện mình ra sao ? Nhớ thời trai trẻ xôn xao, " Áo chầu khăn ngự " đường vào Văn-Khoa. Thế mà nay … cứ như là … Gửi hương cho gió gửi hoa cho đời. Cái gì còn để sinh-tồn, Phải chăng cái lễ ở đời trước sau ? Ta còn để lại gì đâu ? Mấy bờ sương trắng ngàn lau xanh rì. Con đường Thày đã ra đi, Chúng con còn nhớ " Đồng qui nhi thù đồ ". Hôm nay chợt tưởng trong mơ, Người muôn năm cũ bây giờ những đâu ? Có người Mỹ-quốc, trời Âu, Nửa vòng trái đất bán cầu bên kia. Có người đi mãi không về ? (1) Nước non nghìn dặm một quê đôi đường. Có người ngọn cỏ phơi sương, Bến mê bờ giác tiền-đường giải oan ! Có người rũ áo từ quan, Phong cung kiếm, hẹn túi đàn rong chơi, Có người thành lứa thành đôi, Con đàn cháu đống cơ ngơi vững vàng. Có người cách-trở đò ngang, Ngắm bông điên-điển rụng vàng lẻ đôi ? Thì ra cũng một cuộc đời, Tử sinh ly biệt mà thôi thưa Thày ! Không ngờ lại có hôm nay, Cơ duyên nào của một ngày Văn-Khoa. Thưa Thày trong cõi người ta, Chín mươi năm lẻ cũng là trăm năm !

(1) như Trần-Trọng-San, Trần-Đại-Lộc, Lê-Đình-Điểu …

43

Đây là một chút thành tâm, Chúng con mượn khói hương trầm dâng lên, Thày đi vào cõi non Tiên, Ba nghìn thế-giới, một miền tịnh không. Mây ngàn hạc nội mênh-mông, Ngẫm khi cách mặt xa lòng mà đau ! Chúng con cả đám khấn đầu, Mượn lời kinh sách làm câu tạ từ .

*** *

CHIÊU NIỆM NHÂN LỄ THẤT TUẦN

44

Thày NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Cựu Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-Khoa Saigon

Lê-Đình-Bảng TP. HCM. 18 - 07 - 1999

( Tức mùng 6 thấng 6 năm Kỷ-Mão )

Chạnh nhớ, giữa tuần trăng, Phật-đản, Saigon mưa, giọt vắn, giọt dài. Giật mình, tiếng sét bên tai, Tình trong hương ấp, hay ngoài bến sông ? Thầy đi giữa mênh mông trời đất, Giữa hư vô còn mất của đời, Hạc vàng đã tít non khơi, Khi không, khóc giấu thay lời thầm yêu. Kể sao xiết trăm chiều tưởng nhớ, Buổi liễu dương vò võ, mơ mòng, Những là rày nhớ, mai mong, Nghe hơi may lạnh thư phòng từ nay. Xót cho những tháng ngày côi cút, Gềnh thác, khi giòng đục, giòng trong, Ai về hỏi Bắc, Tây, Đông, Ai đem muối đổ trong lòng xót xa ? Gẫm cái lẽ " Người ta, hóa đất ", Và tinh anh, thể phách luân-hồi, Dặm dài, nẻo khuất, trăng trôi, Sông ơi, bên lở, bên bồi, vì đâu ? Xót thay, những con đầu, cháu sớm. Chuyện áo cơm, vẫn trọn câu thề. Bây giờ, đôi ngả, đôi quê, Nẻo đi chín nhớ, nẻo về mười thương. Thày còn yêu chúng con không ạ ? Tuổi thư-sinh giờ đã xế tà, Cái thời lều chõng Văn-Khoa, Rừng uyên nguyên ấy đã ra trăm ngành. Nay dâng cả tâm THÀNH kính viếng, Chắp đôi tay xin nguyện ơn Trên, Thày về tỏa ngát hương Sen, Mêng mang bát-nhã, con thuyền Từ-bi. Từ phương Đông vẫn xanh rì,

45

Hướng-dương một đóa hoa Quỳ Hướng-dương .

***** *

TƯỞNG NHỚ THÀY

Bích-Ty

Cây tùng xanh ngát vườn xưa,

46

Chiều nay nắng biếc tiếng tơ rì rào, Những giọt nắng tựa nghìn sao, Lung linh chùm lá xanh màu mùa thu. Dù bao giờ và bao giờ, Cung xưa xanh mãi vô bờ mai sau. Đêm xanh là mắt trăng, sao. Hồn xanh nắng mãi -- Ngọt ngào chẳng phai, Tưởng người lá vẫn xanh ngày .

*****

VĨNH BIỆT THÀY

Mai-Duyên-Thanh ( Cựu Sinh-viên Ban Việt-Hán Đại-học Sư-Phạm Saigon )

Thày ơi ! Thày đã ra đi, Nhẹ như cánh Hạc bay về bồng-lai. Hoa đăng rực sáng bên trời, Muôn hoa hội tụ tiễn Người lên Tiên. Chúng con còn lại ưu-phiền, Tiếc thương nhỏ lệ tùy miên khóc Người.

47

ƠN THÀY

Thanh-Tâm 18 - 07 - 1999

( Lời phát-biểu trước khi đọc bài thơ " Tạ Ơn Thày " Nguyễn-Đăng-Thục trong buổi họp

mặt anh chị em cựu sinh-viên Văn-Khoa nhân-dịp lễ Cầu-siêu 49 ngày cho Thày )

Tình-cờ sao Thụy Hiệu của Thày lại là Phúc Đạo. Một đời Thày đã truy tìm Phúc Đạo. Thày đã nhìn ra Phúc Đạo ở quá-khứ, Thày đã mở ngõ Phúc Đạo cho tương-lai. Thày cũng chính là hiện-thân của Phúc Đạo. Thật may mắn cho chúng ta đã được gặp Thày. Thày soi sáng Phúc Đạo cho mỗi người mỗi khác, tùy cơ-duyên của mỗi người. Riêng tôi Thày đã cho thấy được Phúc Đạo vào đúng những thời điểm quan-trọng của đời mình . Lần đầu, mới bước chân qua ngưỡng cửa Đại-Học, tôi như các bé thơ của nhạc-sĩ Trần-Tiến ( trong bài Mặt-trời Bé Con ) " nhìn qua khe mắt xoe tròn lắng nghe " tiếng đàn của Thày . Thày trên bục giảng, nhiệt-thành, sôi-nổi, say-sưa đưa chúng tôi vào vùng trời sâu-thẳm kỳ-diệu của những Tư-Tưởng Phương Đông. Rồi bỗng nhiên Thày trở nên trầm-lặng, chậm rãi đến ngồi vào bàn, tì tay lên má, chống khuỷu lên bàn, tay kia vuốt mái đầu đã vừa chớm bạc ( năm đó Thày đã ngoài 50 ), Thày chấm-dứt bài giảng bằng một tiếng thở dài : " … Tôi đã già rồi … các bạn làm sao thì làm … ". Câu nói của Thày rất giản-dị mà sao đã làm cho lòng tôi rung-động mãnh-liệt . Hình-ảnh đó, tấm lòng đó, tôi mường-tượng đã gặp đâu đó trong lịch-sử. Những cụ già ái-qupốc chân-chính bao giờ cũng canh-cánh bên lòng những nỗi ưu-tư về tiền-đồ Văn-hóa của dân-tộc . Hình-ảnh đó, tấm lòng đó đã nuôi-dưỡng trái tim, khối óc của tôi suốt cuộc đời . Hình-ảnh đó, tấm lòng đó, đã giữ tôi mãi mãi không bao giờ ra khỏi những giấc mơ êm-đềm của tuổi trẻ. Tôi đã noi gương Thày, cố gắng thổi ngọn gió lành đưa những cánh buồm ước mơ của tuổi trẻ ra khơi . Lần thứ hai, một ngày nào đó, tôi đưa một cậu thanh-niên sắp phải xa rời quê-hương đến thăm Thày. Chúng tôi xin Thày một lời chỉ-bảo về tương-lai. Thày đã nói vắn-tắt ba điều : -- Tập đại thành -- Đồng qui nhi thù đồ -- Thiền . Chỉ bấy nhiêu thôi, Thày đã giúp tôi biết phải moi trong vốn liếng của mình những gì để làm hành-trang cho những cánh chim tha-hương chưa biết đâu là lối về .

49

Lần thứ ba, một vài năm trước đây, có lần đến thăm Thày, Thầy đưa cho xem bộ " Lịch-Sử Tư-Tưởng Việt-Nam " vừa mới in ra. Đọc lướt qua mục-lục và một vài chương, lòng tôi thật bồi-hồi xúc-động. Tặng-phẩm của Thày để lại cho đời thật quá lớn lao, thật vô-giá. Tôi đã nghẹn-ngào thưa với Thày, Thày là người duy-nhất mở cửa kho-tàng của cha ông để lại, người duy-nhất, không có đến người thứ hai làm việc đó. Lòng tôi muốn thưa : thưa Thày, con, thế-hệ chúng con và nhân-danh cả mai sau, con xin vô vàn cảm tạ ơn Thày. Thày, người duy-nhất, có một không hai đã mở cho chúng con, cho mai sau cánh cửa mịt mờ của quá-khứ, cánh cửa của một kho-tàng vô-giá, di-sản đời đời của nòi-giống Rồng Tiên … Nghĩ thế nhưng lời khống hết được lòng, nên tôi chỉ lắp bắp được mấy lời : " Thày là người duy-nhất, không có đến người thứ hai mở cửa cho chúng con được hưởng gia-tài của ông cha để lại. Thật quí, thật quí …". Tôi đã ôm chặt cánh tay Thày, siết thật chặt, lòng biết ơn vô hạn. Không biết Thày có cảm nhận được phần nào lòng tôi không, Thày chỉ vui vẻ : ừ… ừ… không có người thứ hai, ừ… ừ …., không có ai đâu ! ( Năm đó Thày đã 85 tuổi, hiền lành, hồn-nhiên như trẻ thơ ). Hôm nay, phần cát bụi Thày đã trả về cát bụi, phần tinh-anh sẽ sinh sôi nẩy nở phát-triển không ngừng, Thày còn đó đời đời .

*** *

TƯỞNG NIỆM THÀY Nguyễn-Đăng-Thục

Thanh-Tâm Kính tạ 07 - 06 - 1999

Tạ Người nào biết lấy gì đây ? Sông núi ơn kia một chẳng hai. Đến tận uyên nguyên tìm quá-khứ, Nhìn ra Phúc Đạo mở tương-lai. Giấc mơ Quốc-Học còn ươm mãi, Đuốc-Tuệ Thiền-Tông vẫn sáng hoài. Tâm nguyện của Người xin tạc dạ, Đường về trăm ngả một Hôm Mai .

50

NHỚ THÀY

VỚI ƯU-TƯ QUỐC - HỌC

Môn-sinh : Nguyễn-Ngọc-Bách Trần-Thị-Thanh-Tâm

Nhớ lại tất cả khoảng thời-gian học với Thày, rồi sau đó xa trường, thỉnh-thoảng đến thăm và trò chuyện với Thày cho đến khi Thày mất, điều nổi lên rõ nhất vẫn là mối ưu-tư của Thày về Quốc-Học. Gần đây trong mấy lời phát-biểu nhân-dịp các học-trò cũ mừng thượng thọ 90, Thày vẫn lại nhắc đến Quốc-Học và ân-cần bàn-giao trọng-trách làm việc tiếp về Quốc-Học cho các môn-sinh của mình, theo đúng với ý-nghĩa mỗi một thế-hệ phải đóng góp phần của mình vào Quốc-Học. Đó quả là lời di-huấn trang-trọng và ân-cần của Thày với các môn-sinh trước khi Thày ra đi mãi mãi . Đồng cảm và rất trân-trọng mối ưu-tư Quốc-Học của Thày, trong một lần đàm-đạo chúng tôi đã xin ý-kiến của Thày, nếu chỉ cô-đọng tinh-thần Quốc-Học trong một ít từ thôi, Thày sẽ nói thế nào ? Không chần-chừ một phút nào, mặc dù vẫn điềm-tĩnh, Thày nói dứt khoát : " Đó là Tập đại thành -- Đồng qui nhi thù đồ -- Thiền ". Chúng tôi đã cảm-xúc rất nhiều trước những lời đó. Chỉ những từ cô-đọng và xúc-tích đó thôi, nhưng Thày và trò đã chia-sẻ với nhau rất nhiều. Đấy vẫn là những điều Thày đã thường nói rất nhiều với chúng tôi, các môn-sinh của Thày, dù là trong lớp học hay trong những lúc đàm-đạo. Do đó, chỉ cần nghe Thày nhắc lại ngắn gọn như thế, chúng tôi đã hiểu được ý Thày muốn nói gì. Hóa ra Thày đã nghiền ngẫm các ý này rất lâu, đã sống trọn-vẹn cho các ý ấy, đã nói mãi với các học-trò của mình về các ý ấy, đến nỗi bây giờ nghe Thày nói các ý ấy ra, chúng tôi đã cảm nhận ngay đó là những ý-tưởng rất quen thuộc của Thày, quen thuộc đến thành như tiêu-biểu của Thày, không trộn lẫn vào đâu được, như một dấu ấn. Bây giờ đây ngồi viết lại những ý ấy, hình-ảnh Thày lại hiện ra rất rõ trong chúng tôi, nhất là gương mặt rắn-rỏi, ánh mắt tinh anh và giọng nói nhiệt-tình của Thày . Với những điều đã lĩnh-hội được của Thày và với những gì đã hiểu-biết, suy-tư được về Quốc-Học, chúng tôi nhận ra rằng những ý-tưởng lớn đó của Thày quả đã gói gém quá trọn-vẹn nội-dung tinh-thần chủ-yếu Quốc-Học của dân-tộc Việt-Nam chúng ta. Thày đã không nói nhiều hơn ba ý ấy, đủ rõ Thày đã thấy ba ý ấy bao-quát khá đầy đủ tinh-thần chủ-yếu của Quốc-Học . Chúng tôi xin thử gắng sức khai-triển các ý ấy ra đây như một sự tưởng nhớ Thày và như để trả một món nợ tinh-thần, vì Thày đã nói những ý ấy ra để giải-đáp một câu chúng tôi hỏi, vì Thày đã giảng dạy nhiều về các ý ấy, và vì Thày đã yêu-cầu các môn-sinh của Thày góp phần vào Quốc-Học. Ba ý ấy có một mối quan-hệ hữu cơ chặt chẽ với nhau thành một thể thống-nhất, tuy ba nhưng là một, xứng đáng được coi như tinh-thần thống-

51

nhất bền vững và rất giá-trị của Quốc-Học Việt-Nam, vừa phù-hợp với hoàn-cảnh và điều-kiện lịch-sử cụ-thể của đất nước và dân-tộc ta, phù-hợp với cá-tính và truyền-thống lâu dài của dân-tộc ta, vừa mở đường đi vào và đáp-ứng với tương-lai của đất nước và dân-tộc ta trong mối quan-hệ mật-thiết với toàn-thể thế-giới . 1./ TẬP ĐẠI THÀNH ._ Đã có nhiều người mang mặc-cảm rằng dân-tộc ta chưa bao giờ sáng-tạo được một học-thuyết lớn của riêng mình, để gắn hẳn tên mình vào đó, như Trung-Hoa có Nho-giáo, Lão-giáo, Nhật có Thần-đạo, v.v… Nhưng điều hạn-chế đó quả là do chính hoàn-cảnh lịch-sư và địa-lý của đất nước ta. Chúng ta nằm vào giữa hai khối lớn Ấn-Độ và Trung-Hoa và chịu ảnh-hưởng của cả hai khối đó ( người Pháp đã thấy được rõ điều đó khi đặt cho bán-đảo đất nước ta là Indo-Chine, dịch sát từng chữ là Ấn-Trung, một tên gọi mang cả ý-nghĩa địa-lý và văn-hóa ). Mỗi khối lớn đó đều có những học-thuyết đồ sộ, vừa lâu đời, vừa rất giá-trị, đã ngự-trị sâu xa trong tâm-thức của một số quá đông con người ( hãy thử cộng cả hai dân-số Ấn-Độ và Trung-Hoa lại ) như một giải-đáp chặt-chẽ và đầy đủ tất cả các vấn-đề của cuộc sống xã-hội và nhu-cầu hiểu-biết xuyên suốt trong lịch-sử. Về nguồn-gốc, dân-tộc ta cũng có mối liên-hệ sâu xa với cả hai khối người Ấn-Độ và Trung-Hoa, tức là cùng chia sẻ gia-sản tinh-thần to lớn ấy. Thêm vào đó lịch-sử đã tự nhiên đua đẩy đến những cuộc cọ sát mà qua đó một số đất nước và dân-tộc nhỏ đã bị hòa tan, một số nước lớn hình-thành và bành-trướng ra. Trong bối-cảnh lịch-sử đó, dân-tộc ta đã phải đấu-tranh cật lực và thật vất-vả để tồn-tại : đã từng phải lui từ địa-bàn Hoa-Nam để về trụ lại tại vùng châu-thổ sông Hồng, nhờ có được vùng đất đại, thổ-nhưỡng, khí-hậu thích-hợp giúp-dỡ ; đã từng phải chia tay với bao nhiêu chi-tộc anh em khác như truyền-thuyết Bách-Việt đã gợi ra, để rồi sau đó mới dần dần bành-trướng xuống phía Nam bán-đảo Ấn-Trung để tự củng-cố thêm sự tồn-tại, và cũng do những yêu-cầu cụ-thể của hoàn-cảnh lịch-sử, địa-lý. So với hai khối dân-tộc Ấn-Độ, Trung-Hoa thì dân-tộc ta quá nhỏ bé. Rồi còn bao nhiêu là dân-tộc nhỏ khác suýt-soát với dân-tộc ta bao chung-quanh, cũng đấu-tranh để tồn-tại và bành-trướng ( Phù-Nam, Chiêm-Thành, Lâm-Ấp, Ai-Lao, Xiêm-La, Mông-Cổ, Miến-Điện, Nam-Dương, Nhật-Bản … Đã từng là những áp-lực trong lịch-sử ). Bối cảnh lịch-sử đấu-tranh bền-bỉ và gay-go đó đã khiến cho dân-tộc nhỏ chúng ta không có đủ thời-gian để sáng-tạo một học-thuyết lớn. Trong khi đó, để đáp-ứng yêu-cầu tiến-bộ để tồn-tại, chúng ta lại hoàn-toàn có thể sử-dụng những học-thuyết giá-trị đã sẵn có mà chính lịch-sử đã đem lại cho dân-tộc ta : người Trung-Hoa đã đem lại Nho-học khi đô-hộ ta, các Thiền-sư Ấn-Độ, bị đẩy ra khỏi đất nước họ, đã đem lại Phật-giáo khi đi vào đất nước ta, cả Thiền-sư Trung-Hoa cũng đem thêm vào sắc-thái Phật-giáo Trung-Hoa trên đường hoằng-đạo về phía Nam, rổi chính cúng ta cũng gặp-gỡ với Ai-Lao, Chiêm-Thành, Phù-Nam, Chân-Lạp, Nhật-Bản, Nam-Dương. Trong hoàn-cảnh như vậy, khôn-ngoan và thuận-lợi nhất là sử-dụng được tất cả những cái có trong tầm tay để khỏi mất thời-gian mò-mẫm, thử-nghiệm, vừa bắt kịp với các trào-lưu của thời-đại. Nhưng cũng không vì thế mà mất đi tiếng nói, bản-sắc của chính mình, nên đường lối " Tập đại thành " đã tự nhiên hình-thành : chúng ta đã tuyển chọn được những gì đúng và thích-hợp với bản-sắc dân-tộc

52

để thâu-hóa, không phân-biệt chúng do nguồn nào, không nô-lệ bám víu vào riêng một nguồn nào. Kết-quả là triết-lý " Tam-giáo đồng-nguyên " đã hình-thành và phát-triển rực-rỡ ở thời Lý, Trần, đã giúp chúng ta đẩy lui được các mũi xâm-lăng của Nam-Hán, Tống, Nguyên, đồng thời kiến-tạo vững chắc phong-cách sống ( life style ) của dân-tộc ta, dung-hợp được hai xu-hướng xuất-thế và nhập-thế, đạo và đời, hai con đường thực-tiễn và siêu-linh, vừa xã-hội vừa cá-nhân ( Lão-Trang, Dương-Chu, phép Vua thua lệ làng ). Chúng ta Việt-hóa tiếng Hán thành tiếng Hán-Việt thật phù-hợp với âm-hưởng của dân-tộc ta và qua đó giúp cho việc thâu-hóa cái học của Trung-Hoa thêm dễ dàng và mạnh mẽ, đã đem lại chữ viết cho tiếng nói của dân-tộc ta ( chữ Nôm mượn con chữ của chữ Hán và ghép lại theo kiểu cách của Việt, giữ nguyên ngữ-pháp tiếng Việt ngược với tiếng Hán ) để qua đó phát-triển nền Văn-học tiếng Nôm, làm tiền-đề cho nền Quốc-Học chính-thức Việt-Nam và sau đó được chuyển-hóa thành chữ Quốc-ngữ với con chữ La-Tinh vào thế-kỷ 18 - 19 . Qua các dữ-kiện lịch-sử ấy, chúng ta có thể thấy rõ " Tập đại thành " chính là một sáng-tạo nghiêm-túc, đã tuyển chọn được các tinh-hoa và đã chuyển-hóa chúng thành một thể thống-nhất. Nếu không có sáng-tạo chuyển-hóa thì " Tập " vẫn chỉ là " Tập " mà thôi, không thể " đại thành " được. Tam-giáo viên-dung là một sáng-tạo đại thành của chính chúng ta và nhờ đó mà ba nền học lớn đã gặp gỡ nhau, đã hòa vào nhau. Tất cả cái gì giá-trị đã được giữ lại và đã tìm được cách-thức kết-hợp với nhau, để cho một cá-nhân từ khi sinh ra cho đến khi mất đi và cả những đời sau của cá-nhân ấy nếu có, được tổ-chức tiến-hành hài-hòa và đầy sức thuyết-phục đến nỗi mọi người Việt-Nam chúng ta đều quá quen-thuộc với tinh-thần Tam-giáo viên-dung. Xã-hội cũng nhờ đó mà phát-triển vững-vàng, mạnh-mẽ . Trên con đường lịch-sử sau đó, dân-tộc ta đã gặp thêm Hồi-giáo, Ky-Tô-giáo, các Tư-tưởng Âu, Mỹ … và đã dung-nạp được tất cả theo tinh-thần " Tập đại thành " ấy. Ở thời-đại chúng ta, rõ ràng là nhu-cầu " đại thành " đang lên tiếng đòi hỏi. Dân-tộc chúng ta đã cần-mẫn, chịu khó học tập từ nhiều nguồn khác nhau và bây giờ đang cần phải sáng-tạo chuyển-hóa cho đại thành một Quốc-Học hiện-đại, phù-hợp với vị-trí của nước Việt-Nam trên đường giao-lưu quốc-tế của Đông, Tây, trong thời-gian của Đông, Tây gặp-gỡ trao-đổi cả về kinh-tế lẫn văn-hóa. Con đường " Tập đại thành " chúng ta đi biết đâu có thể trở thành một đề-nghị cho thế-giới, để qua đó mỗi một đất nước dân-tộc đều thừa-hưởng được tất cả gia-tài văn-hóa của thế-giới ( như mạng thông-tin internet đã mở ra triển-vọng đó ) và bớt đi cái đối tranh gay gắt có thể đưa đến những va chạm tổn hại đáng tiếc, những cuộc chiến-tranh không đáng có và vô cùng tai-hại cho tương-lai thế-giới. Riêng đối với dân-tộc ta, hàng triệu người Việt đang ở hầu hết mọi nơi trên thế-giới cũng đang thu-thập tinh-hoa thế-giới, biết đâu sẽ là tiền-đề cho một tương-lai " Tập đại thành ", nếu chúng ta có đủ năng-lực sáng-tạo, chuyển-hóa, tổng-hợp. Như đàn ong bay đi khắp nơi gom góp phấn của ngàn hoa, rồi tổng-hợp sáng-tạo thành chất mật kỳ-diệu nuôi dưỡng sự sống của đàn ong . 2./ ĐỒNG QUI NHI THÙ ĐỒ ._

53

Làm cơ sở cho tinh-thần " Tập đại thành " phải là tinh-thần " Đồng qui nhi thù đồ ". Cùng qui về một mối, cùng tiến về một đích nhưng có cả trăm đường khác nhau. Dân-tộc Việt-Nam chúng ta đã quá quen-thuộc với tinh-thần này nhờ đã thấm đẫm tinh-thần Dịch-học. Sáu mươi tư quẻ đại-diện cho muôn ngàn vẻ của thế-sự biến-hóa đều qui về một mối là lý thái-cực, thái-hòa. Tính-cách đa dạng là tính-cách tất nhiên của sự sống, nhưng tất cả đều là sự sống, không có tính-cách đa dạng ấy, cuộc sống nghèo nàn đi biết mấy, cho nên cổ-nhân cũng đã nói " Nhất trí nhi bách lự ", chỉ có một trí óc thôi mà hàng trăm suy-nghĩ khác nhau. Tuy khác nhau vậy mà cũng chỉ là một sản-phẩm của một đầu óc. Cùng là một đầu óc của con người hẳn là hàng trăm suy-nghĩ đều chỉ mưu-cầu hạnh-phúc cho con người, đều ấp-ủ giá-trị chân thiện mỹ. Và vì vậy, không có lý do gì để bài-xích kích-bác nhau, thậm-chí đi đến chỗ tương-tranh, tương-tàn, tương-diệt. Tàn hại lẫn nhau chỉ là do chưa thấu được chân-lý " Đồng qui nhi thù đồ ; Nhất trí nhi bách lự ". Cũng chính vì thế mà hai nhóm Ấn, Hồi đã tương-tàn suốt cho đến ngày nay và đã giết mất Mahatma Gandhi người công-dân ưu-tú nhất, tiếng nói và đầu óc sáng-suốt nhất, tận-tụy nhất của hiểu-biết, của hài-hòa. Và sau đó các vụ sát-hại Indira Gandhi, Rajiv Gandhi, hay vụ dân-chúng hai phái sát hại nhau vì một ngôi Đền … đã là kết-quả của tinh-thần phân-ly, bất tương dung đáng tiếc . Trong khi ngược lại 54 sắc-tộc khác nhau có thể chung sống hài hòa trên quê-hương Việt-Nam. Và xa hơn nữa, truyền-thuyết Con Rồng Cháu Tiên hay Bách-Việt luôn luôn nhắc nhở bao nhiêu chi-phái khác nhau đều cùng chung một gốc Tổ, bao giờ cũng phải cùng giúp-đỡ cứu-ứng lẫn nhau dù cho đã chia ra sống trên núi, dưới biển. Chúng ta có thể thầm cảm ơn truyền-thống tương dung của dân-tộc đã nuôi-dưỡng cho cuộc sống hài hòa của mọi người trên đất nước ta. Tuy nhiên tinh-thần " Đồng qui nhi thù đồ " còn hàm chứa một triết-lý sâu sắc và giá-trị. Để cho được Đồng qui thì phải bảo-đảm thực sự Đồng qui. Đã là đầu óc của con người thì phải mưu-cầu hạnh-phúc cho con người. Như người xưa đã nói " Càn khôn nhất sinh ý "( Đức lớn trong trời đất là sự sống ). Những chủ-trương tàn-hại sinh-linh, hủy-diệt sự sống, nuôi dưỡng sự căm-thù đố-kỵ, khai-thác cái dị-biệt thành mâu-thuẫn, khuyến-khích chiến-tranh, hủy-diệt, khuyến-khích các hành-động tàn-ác, vô đạo-đức vì cuồng-tín … không thể nào Đồng qui với các tư-tưởng lành-mạnh, mưu-cầu chân-thiện-mỹ của con người. Vì vậy tuy bao hàm ý tương-dung, tinh-thần Đồng qui nhi thù đồ cũng bao-hàm cả tinh-thần phê-phán dựa trên chính mối Đồng qui cao cả ấy. Các chủ-trương phân-biệt hay hủy-diệt chủng-tộc, các xu-hướng không qui về chân-thiện-mỹ thì dứt khoát chẳng Đồng qui. Như Teilhard de Chardin đã nói sâu sắc : " Tout ce qui monte converge " ( Tất cả những gì hướng thượng đều đồng qui ). Và ngược lại, đi xuống, hướng hạ, thì phân-ly. Vì vậy để nhận ra được mối đồng qui của hàng trăm nghìn con đường khác nhau cần một đầu óc hiểu biết, tỉnh-táo, biết nhận ra cái giá-trị ẩn sau muôn nghìn vẻ khác nhau, để rồi trân-trọng tất cả các giá-trị ấy, tuy vẫn thực sự tìm-hiểu và phê-phán, nhận-định về các giá-trị ấy một cách sáng-suốt và tỉnh-táo. Được như vậy, thì tinh-thần Đồng qui nhi thù đồ cũng sẽ là cơ sở để một dân-tộc mở ra giao-tiếp với toàn thế-giới với tinh-thần cả thế-giới đều là

54

một cộng-đồng con người. Và cao hơn nữa, như tinh-thần Đông-phương vẫn ấp-ủ, cả thiên-nhiên và con người, cả vũ-trụ và con người đều Đồng qui trong Sinh Ý nên vừa mưu-cầu sự sống cho con người mà vừa vẫn không tàn hại đến thiên-nhiên vũ-trụ . Thế-giới hiện nay vẫn còn điêu-đứng vì biết bao xu-hướng phân-lập, như cách thái phân-lập của kẻ mắc bệnh tinh-thần, phân-lập con người với con người, phân-lập con người với thiên-nhiên. Cho nên, thật cần-thiết tinh-thần lành-mạnh tỉnh-táo, biết nhận ra mối Đồng qui nhi thù đồ. Tinh-thần Quốc-Học Việt-Nam Đồng qui nhi thù đồ đã đưa đến viên-dung Tam-giáo cũng sẽ là một cơ sở vững chắc cho việc giao-tiếp hài-hòa với thế-giới, cổ-võ tinh-thần hòa-bình thế-giới, đồng thời cũng đề-nghị liên-minh thế-giới để chống lại mọi chủ-trương vô-nhân-đạo, phân-ly, hủy-diệt con người và thiên-nhiên vũ-trụ . Biết nhận ra Đồng qui thì dễ dàng chấp-nhận Thù đồ, tránh được sai lầm cuồng-tín. Tinh-thần Quốc-Học phải nuôi-dưỡng sự sáng-suốt ấy và nghiêm-khắc phê-phán các xu-hướng phân-ly bệnh-hoạn. Sự nuôi-dưỡng ấy là vô cùng cần-thiết vì ngay trong lịch-sử đất nước ta cũng không phải là không có những giai-đoạn phân-ly, chia rẽ đáng tiếc làm suy yếu sinh-lực của dân-tộc. Vì vậy đưa tinh-thần Đồng qui nhi thù đồ vào Quốc-Học vừa là điều phù-hợp với truyền-thống tương-dung Bách-Việt, vừa là một sự cần-thiết để cảnh-giác và để mở ra tương-lai thế-giới viên-dung. Đối với dân-tộc ta, hàng triệu người Việt đang tỏa ra trên khắp thế-giới, hiện nay cần-thiết phải được nhắc-nhở tinh-thần Đồng qui để vừa phê-phán cảnh-giác chính mình, vừa gắng sức hướng về một sự hợp-tác tương-dung, chống lại mọi xu-hướng chia rẽ, phân-lập, có thể đưa đất nước vào thảm họa nồi da nấu thịt, hoặc làm trì trệ bước tiến của dân-tộc. Do đó Quốc-Học phải truyền dạy và nhắc nhở mọi người ngồi lại cùng nhau Đồng qui nhi thù đồ, hay dù cho Thù đồ vẫn luôn luôn Đồng qui, hoặc vì Đồng qui nên chấp nhận Thù đồ . 3./ THIỀN ._ Làm cơ sở cho tinh-thần Đồng qui nhi thù đồ chính là tinh-thần Thiền. Thế nào là Thiền ? Vua Trần-Nhân-Tông, đồng thời cũng là một Thiền-sư trong Trúc-Lâm Tam Tổ, tức Điều-Ngự Giác-Hoàng, đã viết trong một bài thơ Thiền : " Đối cảnh vô tâm mạc vấn Thiền " ( Trước cảnh-vật tâm vẫn bình-an không động thì không cần phải hỏi Thiền nữa ; vì đấy đã chính là Thiền ). Câu nói ấy đã nhắc lại đích danh Thiền là Thiền-định ( Dhyana ) là con đường đua về bản tâm thanh-tịnh, không bị khuấy động vẩn đục bởi thất tình lục dục ( hỷ, nộ, ai, lạc, ái, ố, dục ) hay không bị ảnh-hưởng thôi thúc của tam độc lục hại ( tham, sân, si, mạn ( tự-mãn ), nghi, ác, kiến ), nhất thiết xa rời tất cả điên-đảo mộng-tưởng, những ảo-tưởng hoang cuồng, những sợ-hãi. Nói tóm lại là nhìn chung, tinh-thần Thiền là tìm về cảnh thái Tâm an-tịnh, sáng-suốt, vô-tư. Tâm an-tịnh ấy sẽ tỏa sáng như một ngọn đuốc soi tỏ lẽ chân-thực thường bị khuất lấp sau biết bao nhiêu mây mờ che phủ của các xung-đột tâm-lý, ảo-tưởng sai-lầm nơi chính mỗi người chúng ta. Chính Nho-học cũng đã nhắc nhở kẻ-sĩ phải " thiểu tư, quả dục ", giảm đến tối-thiểu cái riêng tư, làm

55

cho ít đi ham muốn, để mở rộng cái tâm cá-nhân thành tâm vũ-trụ, " Thiên địa chi tâm ", để cho cái dục nơi cá-nhân vẫn không sai khác với lẽ chung thiên-mệnh " Ngũ thập nhi tri thiên mệnh, lục thập nhi nhĩ thuận, tùng tâm sở dục bất du cữu " ( 50 tuổi biết được thiên-mệnh, 60 tuôi tai mắt đều thuận, theo điều muốn trong lòng vẫn không sai phạm thiên-mệnh ). Hay như trong sách Đại-Học, một trong Tứ-Thư của Đạo Nho cũng đã nói rõ " Tri chỉ nhi hậu hữu định, định nhi hậu năng tĩnh, tĩnh nhi hậu năng an, an nhi hậu năng lự, lự nhi hậu năng đắc " ( Biết cho rốt ráo rồi sẽ định được, định được rồi sẽ tĩnh được, tĩnh được rồi sẽ an được, an được rồi sẽ nghĩ được, nghĩ được là hiểu biết được ). Tri chỉ là biết đến chỗ đúng đắn, không thái quá mà cũng không bất cập ( chưa tới mức, chửa đủ ) là bước đầu để đến sự hiểu-biết chân-thật, an-định, không phiến-diện một chiều cuồng-tín, cũng không bối-rối, lượng-lự vì bị lay-động lung-tung nhiều chiều tác hại. Nguyễn-Cư-Trinh đã nhận biết điều này : " Tâm ư trung vị đắc hòa bình, hình tại ngoại bất năng trung tiết " ( Tâm bên trong chưa an-bình được, thì biểu hiện ra bên ngoài không thể đúng được ) Vậy Thiền là một kỷ-luật rèn-luyện bản-thân để đạt cho được bản tâm an-tịnh, sáng-suốt. Trước hết là phải tập làm chủ được các xung lực cảm xúc, ham-muốn, để điều-tiết chúng về mức an-tịnh. Rồi sau đó là tập lìa bỏ các biểu-hiện phiến-diện bên ngoài để nhìn thấu được lẽ chân-thật ở bên trong, tận cội nguồn tự-tại. Phải có thể chìm lắng mọi cảm thức sai lạc đến yên lặng như mặt hồ có phủ lá sen, phải có thể vượt qua hết các vọng tưởng ảo hóa, thì cái chân thật mới hiển hiện, bừng nở như đóa sen trên mặt hồ, trên ao bùn. Đó là hình-ảnh của Tuệ-giác, như chùa Một Cột minh họa bằng kiến-trúc độc-đáo của triều Lý, và cũng là của tinh-thần dân-tộc Việt-Nam . Trong đầm gì đẹp bằng sen, Lá xanh bông trắng lại chen nhụy vàng. Nhụy vàng bông trắng lá xanh, Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn . Chẳng hôi tanh mùi bùn tức là chẳng vẩn đục để tinh-khiết, an-tịnh như tâm Thiền, tỏa ngát như hương sen. Đó là trí-tuệ trong sáng, kết-quả của Thiền-định, thấy được chân-thực đằng sau những biến-tướng hư vọng. Chính trí-tuệ Thiền ấy mới là cơ sở vững chắc của tinh-thần Đồng qui nhi thù đồ và cả của tinh-thần Tập đại thành. Bằng sự vô-tư sáng-suốt không bị lay động bằng các xung-lực u tối sai lạc, trí-tuệ Thiền mới thấy được cái lẽ Đồng qui chân thật của các đường khác nhau ấy, trí-tuệ Thiền mới đưa đến Tập đại thành được, vì đã thấy được sợi chỉ xuyên suốt tất cả những tư-tưởng khác biệt kia . Vì thế chúng ta mới hiểu tại sao dưới hai triều Lý, Trần coi trọng tinh-thần Thiền, văn-hóa Việt-Nam mới tỏa sáng mạnh mẽ như vậy. Đó chính là thời-gian Tam-giáo thực sự viên-dung, thể hiện tiêu-biểu tinh-thần Đồng qui nhi thù đồ, Tập đại thành . Rèn-luyện Thiền là rèn-luyện tâm an-tịnh để nhờ đó mà thấy được chân-thật. Xử-sự bằng tâm Thiền là xử-sự bằng tâm vô-tư chân-thật không bị vẩn đục bằng bất cứ điều gì không trong sáng. Với tâm ấy con người và cả thiên-nhiên vũ-trụ vạn-vật có thể gặp- gỡ

56

nhau một cách thanh-bình. Sống bằng cái tâm trong sáng an-tịnh đó, vẫn là điều ấp-ủ của bao người Việt-Nam mà Nguyễn-Du đã đại-biểu nói lên : Thiện tâm ở tại lòng ta, Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài . Vì vậy Thiền phải là tinh-thần cơ-bản của Quốc-Học Việt-Nam. Trong tình-hình của nước ta ngày nay, tâm Thiền chân-thực sẽ giúp chúng ta vượt qua các xu-hướng phân-ly hư-vọng và vượt qua những thử-thách gay-go nhất. Tóm lại, Tập đại thành, Đồng qui nhi thù đồ và Thiền, là ba tinh-thần chủ-yếu của Quốc-Học. Ba tinh-thần ấy quan-hệ hữu-cơ chặt-chẽ với nhau tạo lập thành một chính-thể đầy đủ. Xác-định tinh-thần Quốc-Học chính là xác-định đường-hướng rèn-luyện và hành-động cho cả nước, cả dân-tộc, dù là ở trong nước hay ngoài nước, để tạo nên một nền văn-hóa chung mà mọi người cùng chia sẻ hài hòa với nhau và cùng hợp-tác với nhau xây-dựng cuộc sống hạnh-phúc và có giá-trị. Sau cùng, tinh-thần Quốc-Học tuy là của đất nước và dân-tộc Việt-Nam nhưng cũng chính là một đề-nghị gợi ý cho toàn thế-giới qua minh-chứng thực-tiễn của lịch-sử Việt-Nam, dân-tộc Việt-Nam . Bằng kinh-nghiệm và vốn-liếng của cả một đời khảo-cứu và suy-tư về Quốc-Học Thày đã đúc-kết tinh-thần Quốc-Học Việt-Nam trong ba điều cơ-bản ấy. Nhớ về Thày chúng ta nên suy-nghĩ thấu đáo về ba điều ấy, hoặc có thể phát-triển thêm, nhưng chủ-yếu vẫn là góp phần của mỗi chúng ta vào việc thể-hiện tinh-thần Quốc-Học sao cho Quốc-Học phải hiển-hiện giữa chúng ta như một thực-thể tỏa sáng chứ không phải chỉ là một bóng mờ hư-ảo. Được như vậy, chúng tôi nghĩ, chúng ta đã nối bước được con đường xây-đắp Quốc-Học của Thày. Mong vậy thay ! Saigon, 20.06.1999

57

QUỐC - HỌC NHƯ SỰ TÌM VỀ CHÍNH MÌNH

Nguyễn-Văn-Đậu

( Saigon, 10 - 06 - 1999 )

Cụ Nguyễn-Đăng-Thục tạ-thế ngày 2 - 6 - 1999, hưởng thọ chín mươi hai tuổi. Cụ nằm xuống trong không-khí thanh-đạm của gia-đình, trong tình-cảm nồng ấm của đám cựu môn-sinh về chịu tang. Trong số những người học-trò cũ của Cụ đứng bên quan-tài, có người tuổi đã ngoài bẩy mươi. Trong buổi sáng đưa tang, những vành khăn trắng trên đầu đám học-trò già của Cụ đã là một hình-ảnh đẹp và buồn trong bầu trời Saigon lất-phất mưa ảnh-hưởng do cơn áp thấp nhiệt-đới từ mấy ngày trước đó . Là một nhà giáo, Cụ trước-tác liên-tục trong nhiều chục năm qua, đã để lại một số công-trình biên-khảo về Văn-hóa gọi được là một sự-nghiệp. Qua những trang viết của Cụ, kho-tàng Triết-Học Đông-Phương được Cụ bày ra như một cái nền cho mối quan tâm xuyên suốt của Cụ là vấn-đề Tư-tưởng Việt-Nam mà đặc-biệt là vấn-đề Quốc-Học . Vấn-đề được nêu ra dù được giải-quyết đến mức nào hay chưa, cũng nên ghi nhận như một sự gợi ý có ý-nghĩa về một ý-hướng đi tìm lấy hình-tượng của chính mình trên bước thăng-trầm của một đời người ở vào một thời-kỳ lịch-sư đầy chông gai và bão tố . Hôm nay chúng ta đặt bước đi vào trào-lưu tiến-hóa chung của nhân-loại, nhưng vẫn không ngừng đi tìm hiểu về chính bản thân, vẫn thấy ở cái ta riêng có là một giá-trị nhất-định trong sự giao-lưu giữa các sắc-thái dị-biệt cùng tồn-tại. Những lời thống-trách ta thường nghe về một lớp trẻ xa lạ với truyền-thống, đã nói lên nỗi băn-khoăn này. Chúng ta ai cũng biết mình không thể đi nhờ trên đôi chân của người khác, không thể đứng vững trên những giá-trị đi mượn, nhưng trước sau cũng chưa nhìn thấy chính mình. Một cái diện-mạo vốn đã khó nhìn cho ra, lại càng trở nên khó khi ta cắt rời nó ra từng mảnh quá-khứ, hiện-tại hay tương-lai. Hiện ở nhiều người trong chúng ta đang có cái nhìn bị cắt rời này . Người của hiện-tại có một quyền-hạn rất lớn do đó có một trách-nhiệm rất lớn trong việc đãi lọc quá-khứ và định-hướng tương-lai. Không phải bằng một thái-độ độc-đoán mà bằng một ý-thức tồn-tại, ta luôn phải sẵn-sàng thay-đổi để tiến-bộ với cái nhìn, một mặt tiếp-thu và chọn-lọc tinh-hoa của người, một mặt xem-xét lại những cái vốn nào là của mình. Không với sự cưỡng lại bước phát-triển của Khoa-học kỹ-thuật hôm nay, ta nhìn vào hiện-tại dễ-dàng hiểu ra tại sao lại có những băn-khoăn kia, những băn-khoăn không của riêng mình ta mà của chung thời-đại chúng ta .

59

Cụ Nguyễn-Đăng-Thục tuy chỉ là người cung-cấp cho ta trí-thức về quá-khứ, nhưng đáng chú-ý ở chỗ việc Cụ làm không có tính lạnh-lùng. Bằng cả tấm lòng, Cụ ôm ấp giấc mơ về một nền Quốc-Học được thể-hiện trong học-thuật và trong cả cuộc sống của bản-thân. Chỉ những người gần-gũi với Cụ mới hiểu như thế. Và chỉ những người hiểu được như thế mới tìm về bên Cụ ngày Cụ ra đi. Đòi hỏi mọi người cùng phải hiểu và làm như thế là điều vô lý, còn phủ-nhận tấm lòng của một số người đối với Cụ như thế là điều bất công. Cho nên, đưa sự việc vào sự chi-phối của các mặt chủ-quan trong cuộc sống, là một sai lầm không nên làm. Mọi thứ giá-trị hãy trả về đúng chỗ đứng của nó . Giữa cõi sống đầy hoài-nghi, trong sứ-mệnh đi tìm hồn nước ở đâu, Quốc-Học là gì, Cụ Nguyễn-Đăng-Thục đã đưa ra một đề-nghị. Phải từ một cái cụ-thể, đại loại như thế, sự bàn cãi mới dễ tiến-hành có hiệu-quả. Ý-kiến của Cụ có được mọi người thừa-nhận đến đâu thì không quan-trọng bằng việc Cụ đã nói lên một nhu-cầu có thật vừa mang tính dân-tộc vừa mang tính nhân-bản. Sống vào với mọi người để cùng nhau tiến-bộ. Tìm về chính mình để có một điểm tựa cho sức mạnh tự thân ta phát-huy . Chúng ta không thể không trân-trọng sự-nghiệp của một con người trọn cả đời mình suy-tưởng về một lẽ chung trước sau không đổi .

60

Tuần Báo PHỐ NHỎ ( Số 567 ngày 02 - 07 - 1999 )

Giáo-Sư NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC Từ-Trần tại Saigon

SAIGON ( Tin tổng-hợp )._ " Ảnh hưởng cơn bão ở khu-vực Đông Bắc biển Đông tạo mưa bão trong suốt mấy ngày. Sáng ngày Chủ-nhật 06-06-1999 gió bão mạnh cấp 10 và 11 kéo vào thành-phố Saigon và các vùng lân-cận, thế nhưng không ngăn-cản hàng trăm môn-đồ của người quá-cố " chịu trận " với mưa to gió lớn trong tinh-thần " Tôn sư trọng đạo " để cùng tang-quyến đưa tiễn linh-cữu của một nhà giáo lão-thành đến địa-điểm nhà hỏa-táng. Đó là hình-ảnh ghi nhận được tại buổi tang-lễ của Cố Giáo-sư Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-Khoa Nguyễn-Đăng-Thục . Nguồn tin từ Việt-Nam cho hay Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục vừa từ trần vào lúc 16 giờ chiều ngày thứ tư mùng 2 tháng 6 năm 1999, tại tư-gia đường Nguyễn-Thị-Huỳnh, phường 8 quận Phú-Nhuận ( nhằm ngày 19 tháng tư năm Kỷ-Mão ), hưởng thọ 92 tuổi . * Tiểu-sử người quá-cố ._ …………………… * Một người Thày tận tâm với nghề-nghiệp._ …….. Ngay khi cáo-phó của gia-đình được đăng tải trên báo-chí trong nước, hàng trăm sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa cũ đã đến viếng người Thày khả-kính. Cựu sinh-viên Ban Việt-Hán và Triết-Học Đông-Phương, Vũ-Hiệp, người được xem như là trưởng tràng sau năm 1975, đã đại-diện cho các cựu sinh-viên hiện-diện đọc điếu-văn chia buồn cùng tang-gia . * Để tang tập thể ._ ……….. Trong suốt những ngày linh-cữu của cố Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục quàn tại tư-gia, đã có hàng ngàn sinh-viên thuộc Đại-Học Văn-Khoa Saigon cũng như Đại-Học Vạn-Hạnh tấp-nập đến thăm phúng-điếu với gia-đình … Ngoài ra, trong suốt mấy ngày, hàng trăm cú điện-thoại, điện-tín, thiếp chia-buồn được gửi đến tới-tấp mà phần-đông là của những môn-đồ của người quá-cố ở khắp các nơi trên thế-giới .

61

Vào sáng cuối cùng, mặc dầu các tin-tức khí-tượng đưa ra, thời-tiết có nhiều mưa gió như đã nói trên, hàng trăm sinh-viên cũng đã có mặt để tiễn đưa người Thày kính yêu của họ một lần chót . Đặc-biệt, tất cả sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa Saigon, nam thì mặc áo sơ mi trắng quần đen, thắt cà-vạt đen, nữ mặc áo dài trắng. Và …. * Một rừng tóc bạc ._ Những người tham-dự đám tang ghi nhận, đây là đám tang chiếm kỷ-lục người tiễn đưa với một " rừng tóc bạc ". Bởi vì người học-trò trẻ nhất của cố Giáo-sư Thục thì nay cũng đã " tròm trèm " ở cái tuổi " lục thập nhi nhĩ thuận " là Nguyễn-Phương 55 tuổi. Người già nhất là giáo-sư Nguyễn-Tri-Tài 73 tuổi, là học-trò của " Thày Thục " từ năm 1952 - 1954 ở Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội, mà sau này cũng là Giáo-sư Đại-Học Văn-Khoa Saigon. Tất cả đều thắt khăn tang . * Đồng tế lạy " Thái Sơn Kỳ Đồi "._ Một chi-tiết đặc-biệt khác được ghi-nhận trong ngày di quan là hàng trăm cựu sinh-viên Văn-Khoa, sau khi làm lễ phát tang tập-thể đã cung kính đặt trước linh-cữu một bức đại-trướng chiều dài 1.8 met, chiều ngang 1 met trên nền vải đỏ với bốn chữ Hán thật lớn " Thái Sơn Kỳ Đồi ". Theo một giáo-sư vào bậc trưởng thượng thì bốn chữ này trích từ trong sách nói về Đức Khổng-Phu-Tử. Bốn chữ này được Đức Khổng-Phu-Tử nói ra trước giờ phút lâm-chung của một bậc hiền-giả thời đó. Bốn chữ nói trên được trích từ trong sách Lễ-Ký ở thiên Đàn-Cung phần thượng. Theo Lễ-Ký thì Đức Khổng-Phu-Tử nói với Thày Tử-Cống nguyên văn như sau : " Thái Sơn Kỳ Đồi Hồ ! Lương Mộc Kỳ Chiết Hồ ! " ( Ghi chú của TS : Thái Sơn = bậc hiền-giả, thánh-hiền ; Kỳ = ấy ; Tồi hay Đồi = Đổ sập, đổ ; Hồ = ta thán, thương -tiếc. Năm chữ " Thái Sơn Kỳ Đồi Hồ ! " có nghiã là bậc hiền-giả, Thánh-hiền ấy nay đã đổ sập rồi ! ) . * Cựu sinh-viên Văn-Khoa tại Hải-ngoại tổ-chức truy-điệu ._ Ngoài ra, tin-tức cũng cho hay quận Cam, California, một buổi lễ truy-điệu để ghi nhớ công ơn vị Thày của nhiều lớp sinh-viên các trường Đại-Học Văn-Khoa Việt-Nam đã được tổ-chức tại phòng sinh-hoạt nhật-báo Người Việt, 14891 Moran St., Westmingster, vào ngày Thứ Bảy 12 - 06 hồi 8 giờ tối do nhóm thân-hữu Văn-Khoa đứng ra tổ-chức. Trong lúc đó các sinh-viên Viện Đại-Học Vạn-Hạnh cũng thành-lập một phái-đoàn để đến Nam Cali tham-dự lễ truy-điệu cố Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục . * Lễ mừng Đại Thọ năm 1997._ Tưởng cũng cần nhắc lại, cách đây hơn hai năm, sau chuyến về thăm gia-đình ở Việt-Nam, một cựu sinh-viên Văn-Khoa Saigon hay biết các bạn đồng trường đang chuẩn-bị lễ mừng Đại Thọ 90 tuổi cho giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục. Khi trở về Mỹ, sinh-

62

viên này thông-báo sự-kiện trên cho các bạn Văn-Khoa hải-ngoại biết. Sau đó với nỗ-lực vận-động của hai cựu sinh-viên Phạm-Tài-Tấn và Nguyễn-Văn-Tấn, các cựu sinh-viên Văn-Khoa tại Hải-ngoại đã cùng nhau đóng góp một số tiền nhỏ để gửi về tiếp tay với các bạn trong nước tổ-chức lễ chúc thọ và làm quà mừng Thày, Cô Thục. Được biết ban tổ-chức đã chúc thọ cả Thày, Cô cùng một lúc vì Cô Nguyễn-Đăng-Thục vào khi ấy đã hưởng thọ 80 . Lễ chúc thọ Thày, Cô Thục được tổ-chức vào ngày Chủ-nhật 2 - 3 - 1997 tại tư-gia của giáo-sư. Ngoài số sinh-viên của hai trường Văn-Khoa và Sư-Phạm Saigon, ở Saigon và các vùng phụ-cận đến chúc mừng, còn có một cựu nữ sinh-viên Văn-Khoa từ Mỹ về đại-diện cho nhóm sinh-viên Văn-Khoa tại Canada, Pháp, Úc, Nhật và Hoa-Kỳ mang thư và hoa về cúng ngày khánh thọ . Trong lễ chúc thọ, giáo-sư Nguyễn-Tri-Tài, 71 tuổi, với tư-cách niên-trưởng trong nhóm môn-đồ đã lên chúc thọ Thày, Cô, và không quên ôn lại kỷ-niệm xưa ở Đại-học Văn-Khoa Hà-Nội và Saigon. Nữ sinh-viên Tuyết-Hoa, vào lúc đó đã ngoài 50, từ hải-ngoại về, đã đại-diện cho các cựu sinh-viên Văn-Khoa tại hải-ngoại, lên dâng lẵng hoa hồng đỏ, có hàng chữ sinh-viên Văn-Khoa cũ ở hải-ngoại kính mừng Thày, Cô, cùng một số tiền biếu Thày. Riêng các sinh-viên trong nước thì kính mừng Thày, Cô một mâm trái cây lớn ( ngũ quả ), một hộp kính to đựng cái khánh vàng chữ Thọ và hai chai rượu, hai hộp trà và một hộp bánh . * 90 tuổi còn giảng Triết suốt 20 phút ._ Trong suốt buổi lễ chúc thọ năm 1997, giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, tuy gầy gò nhưng còn mạnh khoẻ. Cụ đi lại không cần chống gậy. Giọng nói của Cụ vẫn còn rõ ràng, mạch-lạc. Hôm chúc thọ, giáo-sư Thục đã nói lời nhắn-nhủ dài hơn 20 phút, y như đang giảng một khoá Triết Đông trên giảng-đường Văn-Khoa ngày nào .

****** *

63

BÁO NGƯỜI VIỆT

VÀ

TỔ - ĐÌNH TỪ - QUANG

Lễ Cầu-Siêu và Tưởng-Niệm Cố Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục

Tại Montréal.

Tín giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, nguyên Khoa-Trưởng trường Đạio-Học Văn-Khoa Saigon, nguyên Khoa-Trưởng Phân-Khoa Văn-Học và Khoa-Học Nhân-Văn Viện Đại-Học Vạn-Hạnh Saigon, quy tiên ngày 2 tháng 6 năm 1999 loan ra từ trong nước đã gây xúc-động không ít trong giới trí-thức V.N. hải-ngoại, nhất là những cựu sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa và Đại-Học Sư-Phạm Saigon. Tại phòng sinh-hoạt báo Người Việt một số đồng-nghiệp, cộng-sự-viên và môn-sinh đã tổ-chức buổi lễ truy niệm cố giáo-sư vào tối thứ bẩy 12 - 06 - 1999. Tại Cananda, hồi 10 giờ sáng ngày thứ bẩy 26 - 06 - 1999, một nhóm cựu sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa và Đại-Học Sư-Phạm Saigon đã tổ-chức một buổi lễ cầu-siêu và tưởng-niệm cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục tại Tổ-Đình Từ-Quang, Montréal. Có khoảng 30 người tham-dự. Ngoài những môn-sinh của cố giáo-sư, còn có một số thân-hữu, nhà văn, nhà báo và đại-diện tổ-chức Văn-Hóa ở Montréal. Trong số thân-hữu người ta thấy có B.S. Đặng-Phú-Ân, Chủ-tịch Cơ-sở Khuyến-học và Phát-huy Văn-Hóa Việt-Nam, giáo-sư Nguyễn-Văn-Trung, nguyên giáo-sư Đại-Học Văn-Khoa Saigon, ký-giả Hoàng-Lê của tờ Nghệ-Thuật, ông Đoàn-Minh-Hóa, Chủ-bút của Nguyệt-san Đi Tới và ông Võ-Bá-Thiện của Thời- Báo . Lễ Cầu-siêu do Hòa-Thượng Tâm-Châu, Viện-chủ Tổ-Đình làm Chủ-lễ. Hòa-Thượng cho biết là mặc dầu ngài đang bận công việc ở Vancover cũng phải trở về Montréal ngay để đứng chủ-lễ cầu-siêu cho giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, vì lòng quý mến cố giáo-sư. Phát-biểu trong phần tưởng-niệm, Hòa-Thượng Tâm-Châu đã nhắc tới thời mới thành-lập Viện Đại-Học Vạn-Hạnh. Chính Hòa-Thượng đã cùng cố giáo-sư cùng đem hết công sức vận-động, xây-dựng trường Đại-Học này. Trong lễ cúng vong, ba ông Nguyễn-Quý-Bổng, Khiếu-Đức-Long, Hoàng-Chiều-Nhân đã đại-diện các môn-sinh quỳ dâng cơm cúng và lễ trước chân-dung và linh-vị Thày. Kế đó các thân-hữu, đồng-nghiệp

65

và môn-sinh, có những mái tóc bạc phơ, lần lượt lễ trước bàn thờ vong. Bức hình mới nhất của cố giáo-sư mặc áo dài đen, tóc bạc, trán cao và mặc dầu rất gầy vẫn có vẻ quắc-thước đã được gửi qua internet, từ Việt-Nam . Mở đầu phần tưởng-niệm, ông Hoàng-Chiều-Nhân đã tóm-tắt tiểu-sử và sự-nghiệp trước-tác của Thày, trong khi Hoà-Thượng Tâm-Châu và tất cả người tham-dự cùng đứng nghiêm-trang, yên-lặng hướng về chân-linh cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục. Về trước-tác, ông Hoàng-Chiều-Nhân nói : ngoài rất nhiều những bài diễn-thuyết khắp nơi trong nước cũng như ở các Hội-nghị Quốc-tế về Văn-Học, Triết-Học, nhiều bộ sách Tư-tưởng có giá-trị đã xuất-bản, không thể kể hết trong buổi lễ, chỉ liệt-kê một vài tác-phẩm tiêu-biểu như : Tinh-Thần Khoa-Học Đạo-Học ; Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương ( 5 quyển ) ; Thiền-Học Việt-Nam ; Thiền-học Trần-Thái-Tôn ; Quốc-Học Việt-Nam ; Thế-Giới Thi-Ca Nguyễn-Du v.v… và bộ Tư-Tưởng Việt-Nam, gồm 7 tập in thành 6 quyển, được in trọn bộ năm 1992. Bộ sách này đã được xuất-bản từng quyển riêng, khởi từ năm 1964, là tâm huyết một đời của tác-giả. Cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục không chỉ là một học-giả uyên-bác về tư-tưởng học-thuật Đông, Tây, mà còn là người đầu tiên sử-dụng học-thuật Tây-phương vào việc nghiên-cứu và trình-bày một cách có hệ-thống Tư-tưởng Việt-Nam, là người tiên-phong khơi nguồn cho các công cuộc nghiên-cứu tư-tưởng, học-thuật Việt-Nam sau này. Trên diễn-đàn quốc-tế cố giáo-sư đã nêu cao tinh-thần nhân-bản Việt-Nam. Sau khi dự Hội-nghị các nhà Văn Tự-do Á-Châu, tại New Delhi ( 1957 ) về, năm 1958 giáo-sư đã sáng-lập và làm Chủ-tịch Hội việt-Nam Liên-Lạc Văn-Hóa Á-Châu, mục-đích phát-triển những quan-hệ hợp-tác Văn-Hóa giữa các nước Á-Châu, nhằm bảo-vệ các truyền-thống Á-Đông, chống lại sự xâm-nhập và ảnh-hưởng của ý-thức-hệ ngoại lai, như ý-thức-hệ Mác-Xít với Chủ-nghĩa Cộng-Sản. Thư-viện của Hội đã thu-nhập được nhiều tài-liệu quý và hiếm về Văn-học, và về những nghiên-cứu về Văn-Hóa Việt-Nam. Tiếc là Hội chỉ mới hoạt-động được khoảng 4 năm, năm 1961 đã phải ngưng hoạt-động vì tình-hình chính-trị trong nước.Trong công cuộc chống xâm-lăng, xây-dựng quốc-gia, giáo-sư được coi như lý-thuyết-gia của lập-trường dân-tộc, lấy ý-thức dân-tộc làm hệ ý-thức thống-nhất quan-niệm và hành-động, chứ không vay mượn bất cứ ý-thức-hệ ngoại lai nào. Cố giáo-sư đã khẳng-định trong bài diễn-văn " Dân Tộc Tính " (1) đọc ngày 3/10/1955 rằng :…… hệ-thống ý-thức mà chúng ta đang đòi hỏi không phải bất cứ ý-thức-hệ ngoại lai nào, mà chính là cái ý-thức-hệ của dân-tộc này, đã sống và đã nhiều phen tranh-đấu để sống là một dân-tộc ." Ông Nhân cũng nhắc một kỷ-niệm khi còn là sinh-viên Văn-Khoa : một buổi sáng đi xe Buýt Vàng trên đường Trương-Tấn-Bửu để đến trường, vừa lên xe đã gặp Khoa-Trưởng ngồi trên xe rồi. Hỏi Thày vẫn có xe hơi đón sao phải đi xe Buýt, Giáo-sư đáp : không thấy ông tài tới đón. Đến giờ thì mình cứ đi thôi. Câu trả lời rất bình-thản, không tỏ sự tức-bực hay phàn-nàn nào. Trường Đại-Học Văn-Khoa vẫn có một xe hơi để Khoa-Trưởng di-chuyển. Trong thời đó, nhiều Trưởng cơ-quan có công-xa đã thường lạm-dụng công-xa vào việc riêng như chở vợ đi chợ, chở con đi học… chẳng hạn. Nhưng gia-đình cố giáo-sư thì vợ con không bao giờ được ngồi lên chiếc công-xa. Chính bản thân giáo-sư thì cũng chỉ dùng công-xa đi công-vụ mà thôi. Xong việc bác tài lại đem xe về cất

(1) Thế-Kỷ 21 đã đăng lại trọn bài trên số 123 tháng 7 - 1999

66

ở garage trường. Việc đó tuy là chuyện tầm-thường, nhưng nó chứng tỏ sự thanh-đạm, liêm-khiết và khoan-dung của cố giáo-sư . Giáo-sư Nguyễn-Quý-Bổng thuộc lớp sinh-viên đầu tiên của trường Đại-Học Văn-Khoa phát-biểu với tư-cách cựu sinh-viên của trường Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội, khi trường mới thành-lập năm 1950. Lúc đó trường Đại-Học Hà-Nội, với các phân-khoa Y, Dược, Luật, Khoa-Học còn thuộc Pháp, chỉ có phân-khoa Cao-Đẳng Sư-Phạm và Văn-Khoa là thuộc Việt-Nam, phải chịu nhiều thiệt-thòi và chịu lép vế. Phân-khoa Văn-Khoa được xây ở một góc trường, nơi người Nhật dùng làm chuồng ngựa trước kia, nên mới có cái tên gọi mỉa-mai là " Văn-Khoa chuồng ngựa ". Tuy vậy không khí nhà trường thoải mái, tình thày trò gần-gụi nhờ chuyển ngữ tiếng Việt mầu-nhiệm gắn bó tất cả lại như trong một gia-đình. Các giáo-sư đa số là những nhà Nho, xuất thân khoa bảng, Khoa-trưởng là cụ Ngô-Thúc-Địch, tất cả đều trang-nghiêm trong quốc-phục Việt-Nam. Đặc-biệt là giờ học Triết Đông với thày Thục ; Lứa sinh-viên học Văn-Khoa với Thày tha hồ ngạc nhiên : một ông Tây-học trên tứ tuần, Kỹ-sư Hóa-Học Pháp, chuyên nghành nhuộm, uyên-thâm về Đông-phương-học và Việt-học là những ngành nhân-văn rất mới, đòi-hỏi nhiều khám-phá (1). Giáo-sư Bổng cũng nhắc tới một kỷ-niệm thời đi học. Lúc đó sinh-viên Nguyễn-Quý-Bổng đã mấy lần ngủ gục trong lớp, " Thày giảng bài tránh đi tản bộ về phía bàn tôi và ra dấu cho đám bạn hàng xóm để yên cho tôi ngủ tiếp. Cả cuộc đời dạy học sau này, ở Việt-Nam cũng như ở Đại-Học Canada, tôi cũng bắt chước Thày làm phúc tha cho lũ học-trò đói ngủ của mình như vậy " (2). Giáo-sư Nguyễn-Quý-Bổng đã kể lại những kỷ-niệm về trường Văn-Khoa Hà-Nội, nhắc tên các Thày cũ, bạn cũ với một giọng ngùi ngùi xục-động, đã khiến cho mọi người cùng xúc-động theo. Nhất là khi nhắc tới người Thầy khả kính : Thày Thục. Giáo-sư Khiếu-Đức-Long phát-biểu với tính-cách cựu sinh-viên Văn-Khoa Saigon, và từng là phụ-khảo cho cố giáo-sư ở Đại-Học Vạn-Hạnh. Ông nhấn mạnh vai-trò quan-trọng của Đại-Học Văn-Khoa trong một quốc-gia. Nó biểu-dương nền Quốc-học của dân-tộc. Tiếc là tình-hình chính-trị, xã-hội lúc đó đã khiến Đại-Học Văn-Khoa không làm được cái sứ-mạng quan-trọng của nó. Cố giáo-sư, năm 1964, đã đứng ra góp công sức xây-dựng Đại-Học Vạn-Hạnh, năm 1970 giữ chức vụ Khoa-trưởng Phân-khoa Văn-học và Khoa-học Nhân-văn của Đại-Học Vạn-Hạnh. Năm 1974, nhân kỷ-niệm 10 năm thành-lập Đại-Học Vạn-Hạnh, cố giáo-sư đã được trao tặng bằng Tiến-sĩ Danh-dự, ông Khiếu-Đức-Long trong dịp này, đã làm câu-đối Nôm tặng Thày như sau : " Đẩu tinh ngời sáng Đông, Tây, Quốc-Học phát-huy Nho, Đạo, Thích. " Thái lĩnh ngất cao Âu, Á, Văn-Khoa xây-dựng Bắc, Nam, Trung ." Đôi câu-đối đã nêu cao sự-nghiệp trước-tác và công-lao đóng góp của nền Văn-hóa nước nhà. Ông Khiếu-Đức-Long cũng nhắc nhở các bạn đồng môn là để tỏ nhớ ơn Thày

(1) (2) Xin coi toàn bài phát-biểu " Kỷ-niệm Văn-Khoa Thày Thục " của Nguyễn-Quý-Bổng, Thế-Kỷ 21 số 123.

67

thì các môn-sinh phải tiếp-tục xiển-dương tinh-thần tổng-hợp Văn-hóa, trao truyền lại cho lớp sau cái giá-trị Văn-hóa nước nhà, nhất là ở hải-ngoại sao cho lớp trẻ đừng mất gốc . Ông Nguyễn-Thiên-Thu, mới từ Việt-Nam qua được mấy năm, kể lại các môn-sinh mừng thọ 88 tuổi của Thày. Khi Cộng-sản mới vào miền Nam, nhà tư của cố giáo-sư bị canh-chừng, cô-lập giáo-sư không tiếp-xúc được với ai. Các môn-sinh muốn đến thăm Thày thật là khó khăn. Mãi đến mùa xuân năm 1995, khi vòng vây công-an nới lòng một chút, một số môn-sinh mới nghĩ phải tổ-chức mừng thọ cho Thày. Ông Nguyễn-Thiên-Thu giải-thích lý-do tổ-chức mừng thọ 88 mà không là 80 hay 90 vì khi Thày 80 tuổi Thày bị cô-lập, không thể nào đến gặp Thày được, huống lại có nhiều người tụ-họp ở nhà Thày, đợi đến 90 thì lại sợ Thày đã quá già yếu, không biết có chuyện gì xảy ra bất chợt. Do đó anh em bảo nhau cứ mừng thọ 88, rồi đến 90 lại mừng thọ 90 nữa. Tuy đã rất gầy yếu, đi lại không dễ dàng, tinh-thần cố giáo-sư vẫn sáng-suốt, giọng nói vẫn sang-sảng. Trong khi các môn-sinh bao quanh Thày, Thày đã chỉ đôi câu-đối của anh Khiếu-Đức-Long tặng treo trên tường, đọc và nói chuyện về tổng-hợp Văn-hóa Đông, Tây. Ông Nguyễn-Thiên-Thu có kể lại câu nói của Thày là : " Tôi cô-liêu lắm. Có các anh tôi mới được nói những điều ấm-ức trong lòng ". Buổi lễ diễn ra ở chánh-điện Tổ-đình Từ-Quang trong bầu không-khí trang-nghiêm thân tình và cảm-động. Mỗi môn-sinh nói về Thày mình với tất cả tấm chân-tình và kính yêu. Buổi lễ thật đã biểu-dương tinh-thần đạo-lý Á-Đông là : TÔN SƯ TRỌNG ĐẠO. Buổi lễ chấm-dứt bằng một bữa tiệc chay. Trước khi thụ-trai mọi người cùng chụp chung tấm hình trước bàn thờ vong, rồi ký tên trên tấm thiệp chia buồn để gửi về Việt-Nam. Trong lúc thụ-trai bạn bè từ những nơi xa xôi về gặp nhau, những mái tóc bạc, mái tóc muối tiêu, cùng mái tóc đen, nhắc lại những kỷ-niệm với Thày cũ, trường xưa, biết bao cảm-xúc bồi-hồi .

******** ***

TRIẾT NHÂN NHẬT VIỄN

68

Nguyễn-Khắc-Hoạch

( Bài nói chuyện trong buổi lễ tưởng-niệm cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, tổ-chức vào ngày 12 tháng 06, 1999 tại phòng sinh-hoạt của Nhật-báo Người-Việt,

thị-xã Westminster, Nam California )

Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục ra đi vĩnh-viễn cách đây chưa đầy một tuần trăng. Ông là một trong những đại-thụ của Đại-Học Văn-Khoa Saigon với tuổi đời dàn trải trên gần suốt chiều dài thế-kỷ và hoạt-động văn-hóa có thể nói đã gắn bó mật-thiết với từng hòn đất ngọn cỏ Việt-Nam Tuy có thời tầm sư học đạo cần-thiết ở bên Tây, ông sớm ý-thức như một số bạn bè ở Đại-Học Việt-Nam, Nguyễn-Khắc-Kham, Lê-Văn-Lý chẳng hạn, là chúng ta chỉ có thể hoàn-toàn là chúng ta, chỉ tự thể-hiện được khi gìn-giữ được gốc rễ của mình. Phải có bản-lĩnh, tự tìm hiểu, có niềm tự-hào dân-tộc nhưng vẫn cởi mở hòa-đồng. Dựa trên điểm mạnh của phương Tây là lý-luận, phương-pháp, óc phê-bình để khai-thác, phong-phú-hóa và hiện-đại-hóa di-sản trí-thức của tiền-nhân. Tinh-thần Lê-Quý-Đôn, tinh-thần Phan-Chu-Trinh, những người Việt-Nam, Việt-Nam nhất. Tinh-thần Hồ-Thích, Lâm-Ngữ-Đường, những người từng có thời mải-miết học-hỏi trong các Đại-Học Âu, Mỹ nhưng vẫn Trung-Hoa hơn bất cứ ai, vẫn hiểu thấu-đáo Trung-Hoa hơn ai hết. Có thể nói tình yêu quê-hương, trong trường-hợp một số người đã có dịp xúc-tiếp, hiểu-biết, so-sánh, đối-chiếu quốc-gia mình với các miền đất khác có lẽ đầy đủ, sáng-suốt, trưởng-thành, khả-tín và đích-thực hơn nhiều trường-hợp khác . Nguyễn-Đăng-Thục cũng noi theo con đường đó khi đi vào Đại-Học Văn-Khoa, môi-trường lý-tưởng cá nước của ông. Ông gắn-bó bản-thân với ngôi trường thường được coi là linh-hồn của Đại-Học, đầu-tư phần lớn cuộc đời vào đó, coi đó là đất dụng võ có khả-năng công-cụ xây-dựng Quốc-học, hoài-bão ôm-ấp từ lâu của ông . Ông bắt đầu giảng dạy tại Đại-Học Văn-Khoa khi mới phôi-thai ở Hà-Nội. Thời kỳ Nam, Bắc chia đôi trường rời vào Saigon, tuy ảnh-hưởng Pháp còn nặng-nề, lúc ở tư-thế Khoa-trưởng, ông đã tuần-tự và có hệ-thống du-nhập tối đa tinh-thần Việt-Nam vào cơ-quan văn-hóa đó. Tăng-cường vai-trò tiếng Việt trong công-tác giảng dạy, thêm một số chứng-chỉ Văn-Khoa cơ-bản : Văn-chương Quốc-âm, Triết-học Đông-phương, củng cố các chứng-chỉ Sử, Địa, Xã-hội và Nhân-chủng-học để lập các ban chuyên biệt riêng. Về thành-phần giảng-huấn, ông đã mời tham-gia một số học-giả có tâm-huyết chuyên về Đông-phương và Việt-học. Đó cũng là thời của Nhất-Hạnh và Kim-Định thuộc ban Triết-Đông, những người trí-thức xuất-phát từ nhiều chân trời tư-tưởng và tín-ngưỡng khác

69

nhau, nhưng đã cùng chia xẻ một hoài-bão, một lo âu : cố-gắng xây-dựng và phát-triển văn-hóa Việt-Nam, một nền văn-hóa độc-đáo, độc-lập, có khả-năng chuyển-hóa các yếu-tố ngoại-lai, đồng thời vẫn giữ-gìn được bản sắc riêng. Ngoài ra ông thường xuyên liên-hệ với các nhân-sĩ và trí-thức miền Nam như Nguyễn-Duy-Cần, Đông-Hồ, Vương-Hồng-Sển, Thuần-Phong, Lê-Thọ-Xuân… hoặc là đồng-nghiệp hoặc là thân-hữu để có thêm đóng góp của miền Đồng-Nai Cửu-Long, đầy sinh-lực và tài-nguyên, biểu-tượng của những vùng đất mới . Cần ghi nhận nữa là song song với nhiệm-vụ giảng dạy, Nguyễn-Đăng-Thục chú-ý rất nhiều đến công việc trước-tác, lập ngôn. Phần lớn là sách viết về Triết-học Đông-phương bao gồm những dòng tư-tưởng lớn cuồn cuộn phù-sa tâm-linh của hai dải đất cổ-kính linh-thiêng là khu-vực sông Hằng và sông Hoàng. Nơi có vô vàn đền đài, miếu mạo, lâu đài, di vật lịch-sử, chứng-tích cuộc sống rất mực phong-phú của hai dân-tộc lớn, Ấn-Độ và Trung-Hoa. Hai dân-tộc từng nhào nặn nên khuôn mặt tinh-thần của nhân-loại, đồng thời với sự đóng góp của nền văn-hóa Địa-Trung-Hải, hệ-thống liên-hoàn Ai-Cập, Hy-Lạp và La-Mã . Nguyễn-Đăng-Thục đã rong chơi giữa rất nhiều mô-thức tư-tưởng, lúc thì nhàn-tản chiêm-ngưỡng, lúc thì đam mê nhập cuộc, gọi về đủ tên tuổi các nhà Đông-phương-học nổi danh, Đông lẫn Tây, từ Cunningham đến Wieger và Granet, từ Krishnamurti đến Hồ-Thích và Phùng-Hữu-Lan…. Theo gót chân người xưa, trên thực địa cũng như trong sách vở, từ cánh-đồng thần-bí Pagan Miến-Điện đến rừng nhiệt-đới Angkor, từ những cô-mộ và bi-ký Chu, Hán, Đường, Tống bên bờ sông Vị và miền đồng-bằng Sơn-Đông Hà-Nam, đến cái nôi văn-hóa Việt-Nam là Thăng-Long và vùng Tứ-Trấn Kinh-Bắc, Sơn-Nam, Sơn-Tây và Hà-Đông, nơi có những ngôi chùa làng, những quả chuông và tượng La-Hán lâu đời nhất…. Rồi từ đó những dòng chữ đều-đặn chạy dài trên những dòng kẻ đều đặn của hàng trăm cuốn vở học-trò, chúng ta có những tập bài giảng cho sinh-viên ban Triết-Đông Đại-Học Văn-Khoa và bản-thảo của hàng chục tác-phẩm. Kết-quả đáng kể nhất là bộ Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương, tác-phẩm đồ-sộ 5 tập, bộ Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương đấu tiên bằng tiếng Việt ra đời với những sở-trường và sở-đoản của một con người đã dành cả cuộc đời cho Triết-học, đi tiên-phong mở đường cho những tập Lịch-Sử Triết-Học sau này . Với cái nhìn bao-quát có định-hướng của niềm yêu mê tư-tưởng ở cao độ, với vốn kiến-thức đồ-sộ, tích-lũy trong suốt cuộc đời, ông đã thu vào một mối cả ba dòng tư-tưởng lớn, từng chi-phối cuộc sống tâm-linh của dân-tộc, trong khuôn-khổ và thói quen thâu-nhận, tổng-hợp và đồng-hóa của tiền-nhân. Nguyễn-Đăng-Thục đã say sưa trong những bước đầu, dìm mình vào nguồn suối Kinh Vệ-Đà, thâm-trầm và mỹ-lệ, của những bộ-lạc Tiền Ân-Độ định-cư ở miền tiếp giáp hai lưu-vực Hằng-Hà và Ấn-Hà, từ hơn mười thế-kỷ trước công-nguyên. Rồi rất thoải-mái, vẫy vùng cá nước, trong biển Triết-học mênh-mông của Trung-Hoa, ông đi từ Tiền Tấn, hoàng kim thời đại Khổng, Lão và Bách-Gia, tạm

70

ngừng nơi tập đại thành của Đổng-Trọng-Thư đời Tiền Hán, bước sang thời phồn-thịnh của Phật-giáo Đại-Thừa, tư-tưởng Ấn-Độ đã được Trung-Hoa hóa thời Lục-Triều và đời Đường. Tiếp theo là những bước đăng cao ở đỉnh ngọn lớn khác của Nho-học đời Tống, với Chu-Đôn-Di và hai anh em họ Trịnh, sau chia ra hai nhánh là Lý-Học Chu-Hy và Tâm-học mà trái ngọt muộn màng nhất lại chỉ xuất-hiện ở đời Minh và thuyết tri-hành hợp-nhất . Nhưng điều đáng ghi-nhận nhất là cuốn Lịch-Sử Tư-Tưởng Việt-Nam của Triết-gia họ Nguyễn. Đây cũng là một bước mở đường nữa. Tư-Tưởng Việt-Nam vốn từ trước rải-rác khắp nơi khắp chốn, trong ca-dao, dân-ca, cây đa, cửa đình, hương khói phương trượng của làng bàng-bạc trên đồng ruộng, trong ngày hội hè đình đám, cô-đọng trong những tập-tục, cổ lệ tồn-tại theo lịch-sử thăng-trầm của quê-hương. Bằng trực-giác và lý-luận, bằng thẩm-quan tinh-tế vừa phân-tích vừa tồng-hợp, Nguyễn-Đăng-Thục đã thâu tóm được, hồi-sinh và phác họa chân-dung của thực-thể sinh động là tư-tưởng Việt-Nam, cái nền tư-duy dân-tộc làm chúng ta hiểu chính mình hơn, yêu đất nước và tự-tin hơn. Bởi chúng ta không quên rằng, một dân-tộc được võ-trang bằng tư-tưởng vững mạnh và nguồn thơ diễm lệ nhất, sẽ được sưởi ấm tâm-hồn trên những bước đi định-mệnh của lịch-sử luôn luôn đầy chông gai bão táp . Trong tập Tư-Tưởng Việt-Nam, tôi yêu những đoạn về hội xuân, về điệu hát Quan-Họ Nội-Duệ, Phù-Lưu, không xa nơi Phù-Đổng hiển linh, quê-hương người kỹ-nữ Đặng-Thị-Huệ và Hiến-Phạm, nơi chào đời của một mặt-trời văn-hoa mang tên Hồng-Hà nữ-sĩ Đoàn-Thị-Điểm, cũng không xa Thổ-Khối có rượu tăm ngon nhất vùng đồng-bằng sông Hồng, và hơn chút nữa, về phiá Đông-Ngàn là kỷ-niệm Phạm-Thái, người cùng với Khái-Hưng trong Tiêu-Sơn Tráng-Sĩ, từng bị mê-hoặc bởi khóe mắt tuyệt-vời của Trương-Quỳnh-Như . Tôi cũng yêu những đoạn về Trúc-Lâm Tam-Tổ đời Trần, về giòng suối Thiền-Tông Việt-Nam bắt đầu từ niềm tin Đạt-Ma Tây-vực từ Trung-Hoa sang, nhưng đã được suy-tư lại, Việt-hóa lại một cách độc-đáo trong Khoá-Hư-Lục của Trần-Thái-Tôn. Đó là những điểm mà tác-giả đầy cảm-hứng chân-thành, đã trình-bày phân-tích thành-công . Sự-nghiệp trước-tác, lập-ngôn của tác-giả Triết-Học Đông-Phương song song với sự-nghiệp giáo-dục, đào-tạo hàng ngàn môn-sinh của ông, làm chúng ta thương tiếc một con người Việt-Nam đã sống mãnh-liệt hoài-bão của mình và chỉ thực-hiện được phần nào hoài-bão đó trong những điều-kiện lịch-sử khó-khắn . Hôm nay, nói như người xưa, trong lúc triết nhân nhật viễn, tôi xin thêm một vài nhận-xét cá-nhân có thể làm rõ thêm khuôn mặt của triết-gia họ Nguyễn. Nguyễn-Đăng-Thục, đồng-nghiệp, người tiền-nhiệm của tôi tại Đại-Học Văn-Khoa Saigon, đã có với tôi nhiều cuộc trao đổi suy ngẫm về đủ vấn-đề. Về đất nước, dân-tộc, về những điểm khác-biệt giữa Triết-học Đông-phương và Tây-phương, về sự nhất-quán cần-thiết trong tư-tưởng và hành-động, về thái-độ trí-thức, nhấn mạnh đức tính chân-thành và dũng-cảm của

71

những người thường được mệnh danh là kẻ-sĩ. Trong những buổi họp, khi trà dư tiểu hậu, tại nhà bè bạn chung, tại thư-viện, ngoài sân, trong lớp Đại-Học Văn-Khoa, trong những cuộc hội-nghị, chúng tôi đã có nhiều điểm tương-đồng về các địa-hạt tư-tưởng, văn, triết, sử, về việc xây-dựng quốc-học và văn-hóa Việt-Nam. Nhưng không phải không có những điểm bất-đồng. Đó là lẽ đương-nhiên đối với những người làm văn-hóa ý-thức và tự-do. Hoàn-toàn giống như hai giọt nước mới là điều không bình-thường, mới là điều không hay cho hoàn-cảnh văn-hóa. Điều đáng nói là luôn luôn có sự tương kính tuy ý-kiến dị-biệt. Bởi lẽ tất cả đều là bạn đồng hành cùng chung sức, cùng đứng về phiá của tự-do và ý-thức, về phiá những giá-trị nhân-bản . Triết nhân nhật viễn…(1) nhưng hình bóng và kỷ-niệm Nguyễn-Đăng-Thục chắc còn tồn-tại lâu dài trong tác-phẩm, trong tâm-tư bằng-hữu và môn-sinh của ông .

****** *

LỄ TRUY - NIỆM

Giáo-Sư Nguyễn-Đăng-Thục

(1) Trong Chính Khí Ca của Văn-Thiên-Trường đời Tống, có hai câu thơ, nguyên văn : " Triết nhân nhật viễn, Điển hình tại túc tích " ( Triết nhân mỗi ngày một xa vời, Khuôn mẫu từng có từ cổ xưa .)

72

Westminster ( AT ) _ Lễ truy-niệm giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục vừa từ-trần tại Việt-Nam đã được đồng-nghiệp, người cộng-tác và môn-sinh cử-hành tại phòng sinh-hoạt Nhật-báo Người-Việt vào tối ngày thứ bảy 12 - 06 - 1999 . Ông Phạm-Quốc-Bảo, một môn-sinh của giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, đã cho biết cách đây một tuần lễ, các giáo-sư và sinh-viên của trường Đại-Học Văn-Khoa đã chánh thức loan báo tin giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, Khoa-Trưởng, học-giả đã tạ-thế tại tư-gia, hưởng thọ 92 tuổi. Lễ tưởng-niệm hôm nay nhằm nhắc lại những nét tiêu-biểu về sự-nghiệp cũng như cuộc đời của người Thày đã đào-tạo nên nhiều thế-hệ Việt-Nam vững-vàng trải qua những biến-cố lịch-sử trong vòng nửa thế-kỷ qua . Ông Phạm-Quốc-Bảo đã giới-thiệu Hòa-Thượng Thích-Mãn-Giác, một vị giáo-sư đã cùng giảng dạy tại Đại-Học Văn-Khoa và Vạn-Hạnh với giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, lên thắp hương trước bàn thờ của giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục với tấm di ảnh của cụ mới chụp cách đây hai năm và đọc điếu văn của ông Vũ-Hiệp và Lê-Đình-Bảng từ trong nước gởi ra hải ngoại. Hòa-Thượng Thích-Mãn-Giác trong dịp này đã cho biết tuy không được học cụ nhưng tất cả các sách của giáo-sư thì Hòa-Thượng đều đã đọc, nhất là các sách về Phật-học . Giáo-sư Nguyễn-Khắc-Hoạch, Khoa-Trưởng trường Văn-Khoa, đã lên diễn-đàn nói về giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục là một trong số những bạn già của giáo-sư. Giáo-sư Hoạch nhắc lại là giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục là một cây đại thụ của trường Đại-Học Văn-Khoa với tuổi đời trải dài gần suốt cả thế-kỷ 20 với những hoạt-động gắn bó với dòng sinh mệnh của đất nước. Giáo-sư Thục đã du-học tại Pháp bắt đầu bằng môn Khoa-học nhưng sau đó giáo-sư đã say mê về Triết-học. Giáo-sư Thục nói rằng : " Chúng ta chỉ có thể hoàn-toàn là chúng ta khi chúng ta thể-hiện được nguồn gốc của chính mình ." Giáo-sư Thục đã sử-dụng được học-thuật của Tây-phương để thấm-nhuần các tư-tưởng Lê-Quý-Đôn, Phan-Chu-Trinh, Hồ-Thích, Lâm-Ngữ-Đường …. Giáo-sư Hoạch cũng nhắc đến những trước-tác đồ-sộ của giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục để lại trong kho-tàng tư-tưởng, văn-hóa và học-thuật Việt-Nam . Tiếp theo, giáo-sư Sử-học Phạm-Cao-Dương của trường Đại-Học Văn-Khoa và Đại-Học Sư-Phạm đã lên nói đến công-trình của giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục trong lãnh-vực Sử-học và đặc-biệt là giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã phát-động được phong-trào nghiên-cứu Tư-tưởng và Triết-học Việt-Nam và nhất là về Thiền-học đã phát-triển mạnh mẽ vào cuối thập-niên 1960. Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục không làm chính-trị nhưng đã làm công-tác về văn-hóa và giáo-dục và tạo được một căn-bản vững chắc về lý-tưởng quốc-gia mà tất cả mọi người Việt-Nam cũng như ông đều có thể hãnh-diện. Nền-tảng đó là đào-tạo rất nhiều nhân-tài được tung ra khắp thế-giới như hiện nay mà trường Đại-Học Văn-Khoa là một trong những trường đào-tạo không nhỏ cho những nền căn-bản đó .

73

Ông Nguyễn-Văn-Luận, người có một thời-gian làm việc chung với giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục tại Viện Khảo-Cổ Saigon, đã nói tới một vài kỷ-niệm của ông với giáo-sư. Ông cũng vốn là môn-sinh của giáo-sư Thục ở trường Sư-Phạm và Văn-Khoa Hà-Nội. Ông cũng nhắc đến sự-nghiệp trước-tác của giáo-sư Thục như bộ sách rất quý " Lịch-Sử Tư-Tưởng Việt-Nam " . Tiếp đến một số các môn-sinh của giáo-sư Thục đã lần lượt lên diễn-đàn để nói về những kỷ-niệm trong thời-gian theo học Văn-Khoa với giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục như bà Phạm-Thị-Vân-Bằng, ông Bùi-Hồng-Sĩ v.v… Cuối cùng, ông Đỗ-Ngọc-Yến đã nói về những nét chính trong cuộc đời hoạt-động văn-hóa giáo-dục của giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, vốn từ một du-học-sinh về môn Khoa-học chuyển sang lãnh-vực Triết-học rồi đến Giáo-dục. Ông Đỗ-Ngọc-Yến nhắc đến lời ông Hồ-Thích đã gây cảm-hứng cho giáo-sư Thục là : " Nỗ lực nhất cá bất thụ nhân hoặc đích nhân ", tạm dịch là ( Nỗ lực làm một con người để không bị người khác mê hoặc ). Ông cũng nhắc đến việc giáo-sư Thục đã từng làm Báo. Giáo-sư Thục cũng đã tin-tưởng về nguồn-gốc rực-rỡ của Văn-hóa Việt-Nam sau khi những dấu-hiệu khám-phá về Trống Đồng Đông-Sơn được khai phá, nhưng vì chiến-tranh nên cuộc nghiên-cứu bị dừng lại . Tuần lễ tưởng-niệm giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục được tiếp-tục qua hai cuộc cầu-siêu tại chùa Liên-Hoa và chùa A-Di-Đà do các môn-sinh của giáo-sư tổ-chức vào trưa và chiều Chủ-nhật 13 - 06 - 1999 .

******* *

LỄ TƯỞNG - NIỆM VÀ CẦU - SIÊU Cố Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục

Tại Chùa A - DI - ĐÀ

74

Westminster, Quận Cam _ Lúc 6 giờ chiều ngày Chủ-nhật 13 - 06 - 1999, trong niềm thương kính giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục tại chùa A-Di-Đà, 14042 đường Swan, thuộc thành-phố Westminster, Chư Tôn Đức, Quý-vị giáo-sư, Quý thân-hữu và thân-nhân giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã củ-hành lễ tưởng-niệm và cầu-siêu giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục . Buổi lễ được chứng-minh bởi Hòa-Thượng Thích-Mãn-Giác, Hội-chủ Tổng-hội Phật-giáo Việt-Nam tại Hoa-Kỳ, Thượng-Tọa Thích Ân-Liên, ( người Mỹ ), Viện-chủ Thiền-viện tại Hawai, và chư Tăng chùa Việt-Nam Los Angeles . Ni Sư Thích-Như-Ngọc, Viện-chủ chùa A-Di-Đà, cũng là môn-sinh của cụ Nguyễn-Đăng-Thục. Ni Sư Như-Ngọc đã theo học ban Cử-nhân và ban Cao-học môn Văn-học Việt-Nam, phân-khoa Văn-Học và Khoa-học Nhân-văn Viện Đại-Học Vạn-Hạnh vào cuối thập-niên 1960. Mở đấu buổi lễ, Ni Sư đã cám ơn Hòa-Thượng Hội-chủ, Chư tôn Đức, Quý-vị giáo-sư và thân-nhân của giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục đã đáp lời mời của Ni Sư, đến dự lễ tưởng-niệm hôm nay . Nhạc-sĩ Nam-Lộc đại-diện thân-nhân đã đọc phần tiểu-sử cụ Thục. Qua làn khói hương trầm tỏa, qua lời tụng kinh trầm ấm của Chư Tôn Đức, mọi người thấy được nụ cười hiền-hòa và khuôn mặt phúc-hậu của cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục. Nguyện cầu hương linh giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục cao đăng Phật-quốc . Lần lượt, giáo-sư Nguyễn-Khắc-Hoạch, giáo-sư Lưu-Trung-Khảo, nhà báo Đỗ-Ngọc-Yến, giáo-sư Phạm-Cao-Dương phát-biểu cảm-tưởng. Hòa-Thượng nói rằng giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục, ngoài cương-vị nhà giáo, còn là một phật-tử. Cụ đã viết sách nói về Thiền-học Việt-Nam, và đã tu-tập theo đạo Thiền. Giờ phút cuối cùng của cụ thật nhẹ-nhàng, thật đạo-vị, chứng-tỏ cụ đã tu-tập pháp-môn Thiền trong đời sống. Ông Nguyễn-Đăng-Thanh đã thay mặt thân-nhân cám ơn Hòa-Thượng Hội-chủ, Chư Tôn Đức và Quý quan-khách đã vui lòng đến dự lễ tưởng-niệm hôm nay . Bữa cơm chay thân-mật đầy đạo tình do chùa A-Di-Đà khoản đãi đã chấm dứt buổi lễ tưởng-niệm và cầu-siêu cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục . Tuệ - Tâm

BÁO GIÁC - NGỘ ( Số 169 ngày 26-06-1999 )

TƯỞNG NHỚ

Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục ( 1908 - 1999 )

75

Thích Đạt-Đạo

………. Sinh thời cụ là một bậc Thày tận tâm với nghề-nghiệp giáo-dục và rất gần-gũi với các thế-hệ sinh-viên. Phẩm-chất nhà giáo đdạo-đức của cụ đã được nhiều học-trò kính mến và biết ơn. Khoảng thời-gian tuổi già, cụ sống ẩn-dật, chiêm nghiệm giáo-lý nhà Phật, vui với sách vở, hoa cảnh vườn nhà, an bần lạc đạo . Sáng ngày 02-06-1999, nhằm ngày 19 tháng 04 Kỷ-Mão, cầm quyển sách trên tay cụ chăm-chú đọc đến trưa, bỗng cụ cảm thấy tứ đại bất an, nên nằm nghỉ đến 16, cụ gọi cụ bà và các con đến, dăn dò và nói những lời từ-biệt và báo cho biết thân tứ đại của cụ đã đến giờ hoại diệt. Cụ đã " dự tri thời chí " , an nhiên giã từ dương-thế vào lúc 16 giờ 20 phút cùng ngày tại tư-gia, số 9/7 đường Nguyễn-Thị-Huỳnh, phường 8, quận Phú-Nhuận, thành-phố Hồ-Chí-Minh, hưởng thọ 92 tuổi .

****** *

BÁO TIN - VIỆT ( Bắc Cali. - số 189 - ngày 17-06-1999 )

TƯỞNG NHỚ THÀY

76

Bùi-Hồng-Sĩ

Trên chuyến xe cùng đi San Jose ngày 04 tháng 06, anh Phạm-Quốc-Bảo cho tôi và Ngô-Mạnh-Thu biết Thày Thục qua đời tiếp theo mấy chuyến ra đi của bạn bè trong thời-gian gần đây : một Dương-Mạnh-Hùng, một Trần-Đại-Lộc, một Nghiêu-Đề và nhất là tang lễ anh Lê-Đình-Điểu vừa mới xong, làm cho tôi thật bồi-hồi và xúc-động . Trên đoạn đường dài hơn 6 tiếng đồng-hồ lái xe, tôi mường tượng ôn lại những năm tháng tại Văn-Khoa và một ít kỷ-niệm với Thày Thục cách đây hơn 30 năm . Tôi ghi danh vào Văn-Khoa niên-khoá 61-62, năm đó Thày Thục đang làm Khoa-Trưởng. Chương-trình học và định-chế các Cử-nhân chuyên-khoa đang từng bước được cải-tổ. Khởi đầu là các lớp dự-bị được chia thành nhiệm-ý, từ đó sinh-viên được quyền chọn để biên-soạn cho cái Cử-nhân chuyên-khoa mà mình muốn. Thầy Thục có ước mong xây-dựng một nền Quốc-học mà khởi đầu là tại Văn-Khoa. Trong nhiều lần nói chuyện với sinh-viên, hoặc ngay trong khi giảng dạy trong lớp Triết Đông, Thày thường hay nhắc đến " Văn-Khoa chuồng ngựa " để mỉa mai và chỉ-trích các chính-quyền trước đó không quan tâm đến một nền Quốc-học . Trường Văn-Khoa lúc mới thành-lập tại Hà-Nội đã được cho ở trong một cái chuồng ngựa của quân-đội Nhật. Cũng trong thời-gian này, Thày Thục đã có công thay-đổi trường Văn-Khoa thành một Văn-Khoa Việt-Nam hoàn-toàn khác với trước đó, một chương-trình Pháp song song với Việt. Do đó lớp dự-bị Pháp được thay-đổi thành một nhiệm-ý như các nhiệm-ý khác . Thày Thục rất gần-gũi với sinh-viên. Thày không quản ngại giảng cho sinh-viên những vấn-đề mà sinh-viên không hiểu trong lớp miễn là người sinh-viên đó biết nghe. Có lần tôi hỏi Thày về Hà-Đồ Lạc-Thư, Thày bỏ ra cả buổi để giảng lại. Cuối cùng tôi cười để tỏ ra mình đã hiểu lời Thày giảng và Thày cũng cười để tỏ cho tôi biết rằng : " Mày chả hiểu gì cả ". Thật tình tôi chả hiểu gì cả như ý Thày, nhưng Thày trò có dịp thân nhau hơn . Năm 1963 là năm có nhiều biến-động, sinh-viên Văn-Khoa vẫn im-lìm. Có lẽ có nhiều nhóm hoạt-động riêng-rẽ mà tôi không biết. Sau vụ giáo-sư Vũ-Văn-Mẫu xuống tóc ở trường Luật và vụ sinh-viên biểu-tình ở trường Y-Khoa, lúc đó còn nằm ở đường Hồng-Thập-Tự, cạnh Việt-Tấn-Xã, sinh-viên bị bắt rất nhiều. Dường như chỗ nào cũng có công-an chìm, ngay cả trường Văn-Khoa cũng vậy. Tôi còn nhớ sau ngày Hòa-Thượng Quảng-Đức tự-thiêu, tôi vớ được bài thơ Lửa-Từ-Bi. Tôi bàn với Nguyễn-Ngọc-Lưu, Võ-Quang-Quán, Nguyễn-Ngọc-Bách và Lâm-Thanh-Hùng đem bài thơ này phổ-biến ở trường. Các bạn này cùng học lớp Triết-Đông và Tâm-lý Xã-hội với tôi và tất cả đều đồng ý .

77

Hôm đó tôi vào ngó trước nhìn sau, thấy không có ai, tôi đem dán lên Bulletin của nhà trường dựng trước phòng Thày Khoa-Trưởng. Tôi chẳng ngờ Thày mở cửa bước ra. Thấy tôi Thày giả bộ làm ngơ bỏ đi. Từ đó tôi hiểu được sự đồng-tình của Thày với việc chúng tôi làm. Khi Thượng-Tọa Thích-Tiêu-Diêu, thân-sinh của Hòa-Thượng Thích-Thiên-Ấn tự-thiêu ở Huế, cũng vậy tôi và các bạn trên góp tiền đăng phân-ưu ở báo Tự-Do. Trước khi đem đi đăng báo, tôi vào hỏi ý-kiến Thày, và muốn Thày có tên trong lời phân-ưu. Thày nói với tôi các anh thấy việc phải thì cứ làm khỏi cần hỏi, còn riêng Thày và nhà trường thì để Thày lo. Sau này chúng tôi làm nhiều việc ở trường mà không bao giờ hỏi Thày vì lúc nào cũng nghĩ là mình làm việc phải làm . Sau khi chế-độ Ngô-Đình-Diệm sụp đổ, gần như có một phong-trào bôi xấu những người của chế-độ cũ, nhất là các Trưởng cơ-quan. Nhiều nơi người ta khích-động sinh-viên, học-sinh hạ bệ Thày, Hiệu-trưởng, Khoa-trưởng. Nhưng riêng tại Văn-Khoa, sinh-viên đã đứng lên bảo-vệ tình Thày trò. Đó là một đặc-điểm ít thấy ở các trường khác . Niên-khoá 64-65 tôi được bầu làm đại-diện sinh-viên Văn-Khoa. Tôi thường được Thày kêu vào Văn-phòng hỏi về những việc sinh-viên làm. Thày khuyến-khích và cố-vấn về các vấn-đề Văn-Khoa. Khi tôi nêu việc lập nhóm nghiên-cứu Triết-Đông, Thày tán-thành ngay và nhận làm cố-vấn cho nhóm . Lần cuối cùng tôi được thăm Thày, cách nay hơn một năm, lúc đó Thày đã 90 tuổi nhưng tinh-thần vẫn còn minh-mẫn. Tôi tự nhắc tên mình, Thày nhớ ra ngay. Những ước-vọng cuối cùng của Thày về một nền văn-minh dân-tộc vẫn không thay-đổi. Thày kỳ vọng ở một lớp người trẻ theo đuổi con đường của Thày. Và tôi trình với Thày : " Thưa Thày con cũng đã già ".

THỦ-ĐÔ THỜI BÁO ( Số 785, 30-06-1999 ) Alexandria, VA. 22312

NHÂN CÁI CHẾT CỦA MỘT HỌC-GIẢ :

Đã Đến Lúc Phải Phục-Hồi Sự-Nghiệp VHGD

78

Và Tư-Tưởng Của Phiá Quốc-Gia Tự-Do

Một nhà xuất-bản của Đảng-ủy CS Việt-Nam - TP. HCM năm 1996 cho xuất-bản cuốn " Sự Phát-triển của CNTB ở Miền Nam VN " (1954-1975) trên 300 trang. Đây là một công-trình nghiên-cứu rất đáng quý và giá-trị của Võ-Văn-Sen. Nhưng đây cũng là một văn-bản VINH DANH sự-nghiệp phát-triển Kinh-tế và Xã-hội Miền Nam trong 20 năm. Đọc qua cuốn sách này, độc-giả thấy rõ một điều : Kinh-tế và Xã-hội Miền Nam trước 1975 so với Miền Bắc thật là một trời một vực, một thiên-đàng một địa-ngục. Mấy năm nay Cộng-sản lần lượt cho tái-bản các tác-phẩm văn-học và nghiên-cứu của Miền Nam. Công-trình Thư-tịch-học và Thư-mục của học-giả Nguyễn-Hùng-Cường, một Giám-thư có ngạch cao nhất ở Miền Nam ( sau cụ Ngô-Đình-Nhu ). Cụ từng học tại Pháp, cụ có trên 40 năm kinh-nghiệm Thư-tịch và Thư-mục. Mấy năm nay Hà-Nội đã tái sử-dụng công-trình của cụ Cường, nguyên Giám-đốc Thư-viện và Văn-khố Việt-Nam Cộng-Hòa trước 1975 ( hiện cư ngụ tại Annandale, VA. ) . Kể từ năm TBT Nguyễn-Văn-Linh cởi trói cho dân, nới vòng kiềm-tỏa các học-giả, sử-gia, nghiên-cứu thì những giá-trị cũ, những công-trình của Tổ-tiên dần dần được phục-hồi một cách đáng kể. Chỉ một phương-diện này, lịch-sử sau này sẽ ghi công ông Linh. Một trong mấy ngành quan-trọng và đang được phục-hồi là Thư-mục-học, Tài-liệu-học, Di sản Hán Nôm. Người Thày khai-sáng ra Thư-mục-học Việt-Nam là một học-giả tên Trần-Văn-Giáp, " Thư-mục Việt-Nam mới chỉ bắt đầu từ thời Trần-Văn-Giáp. Trước Trần-Văn-Giáp chưa có ai biết đến và biết làm Thư-mục." ( Xem : Nghiên-cứu Lịch-sử " Người khai sáng ngành Thư-mục Việt-Nam ", số 1 - 1997, tr. 88-92 ). Ở Miền Bắc viên ngọc hiếm quý là một học-giả Trần-Văn-Giáp ( Thân-phụ của giáo-sư Trần-Văn-Kiện ở Miền Nam, một cây bút giá-trị của Tạp-chí Quê-Hương trước năm 1963 với các bài khảo-luận uyên-bác về Tài-chính-học, v.v…). Nhưng viên ngọc Trần-Văn-Giáp đảng để vào một " góc " của mấy viện nghiên-cứu phủ đầy bụi thời-gian. Cho đến gần đây mới cho trau chuốt lại mấy viên ngọc quý, kể cả Tiểu-luận Lễ Hội Mùa Xuân của Giám-thư Văn-khố Thư-viện số 1 Việt-Nam là cụ Ngô-Đình-Nhu cũng được nhắc tới, không còn coi là điều cấm kỵ. Đáng kể hơn là học-giả Nguyễn-Đăng-Thục, các ông Hà-Nội đã nhận ra chân giá-trị của một Nguyễn-Đăng-Thục ái-quốc và dân-tộc. Đã đến lúc hai phiá đối-nghịch về chính-trị cần hướng về một chủ-hướng là phục-hồi di-sản vô-giá của quá-khứ để làm sống-động hiện-tại và hướng về tương-lai. Chỉ có tình tự dân-tộc và văn-hóa, truyền-thống và di-sản chung mới có thể dễ dàng xóa bỏ dị-biệt và kết-hợp lòng người. Và cũng đã đến lúc, dù là đã quá muộn, cần phải phục-hồi những giá-trị chân-chính và vô cùng phong-phú của sự-nghiệp văn-học, văn-hóa và tư-tưởng của VNCH trước năm 1975 nói riêng và toàn-bộ của người quốc-gia yêu nước từ những năm 1949 khi chế-độ QG Việt-Nam ra đời và trước hơn nữa, kể từ ngày Nam-Phong Tạp-chí ra đời năm 1917. Kiện tướng lớn lao của sự-nghiệp kể trên là những Phạm-Quỳnh, Nguyễn-Văn-Ngọc, Hồ-Biểu-Chánh… cho đến triết-gia kiêm kịch-giả Nguyễn-Hiến-Lê, Giản-Chi, Nguyễn-Đăng-Thục, vị Khoa-trưởng danh-dự cuối cùng của Đại-Học Vạn-Hạnh trước ngày VNCH sụp đổ .

79

Giáo-sư Thục qua đời ngày 02 - 06 - 1999 vừa qua tại nhà riêng ở Phú-Nhuận, thọ 92 tuổi. Lễ an-táng cử-hành một cách thật cảm-động và nhiều ý-nghĩa sâu xa vào ngày Chủ-nhật mùng 06 - 06 - 1999 tại Nghĩa-trang Bình-Hưng-Hòa, Hốc-Môn, Gia-Định. Cụ ra đi với tuổi vàng như vậy kể là đại thọ. Cụ là một danh-nhân văn-hóa kể vào hàng thượng đẳng ở Miền Nam và là danh-nhân của cả nước. Học-trò cụ có cả hàng ngày người, hấu hết đã thành danh, đại đa số trong nghề phấn trắng bảng đen hay trong giới văn-học và nhà-tu. Rất nhiều Linh-mục, Đại-đức và Thượng-tọa là học-trò cụ Thục từ thập-niên 1950 ở Hà-Nội cho đến Sai-Gòn, tập-trung ở trường Văn-Khoa Hà-Nội và Sai-Gòn sau này, thập-niên 1970 thêm Đại-Học Vạn-Hạnh. Đã từng là học-trò cụ, hay từng hợp-tác với cụ, hoặc có may mắn quen biết cụ, ai ai cũng cùng chung một niềm kính mến cụ. Nhân-cách cụ rất cao, tính-tình điềm-đạm. Vượt trên tất cả, cụ là một nhà ái-quốc, yêu dân-tộc nồng-nàn đến mức độ có thể ngộ-nhận cụ là một người dân-tộc " quá-khích ". Nếu gọi là quá-khích thì cái quá-khích đó thật là đáng kính. Chẳng qua cũng chỉ là niềm tự-hào vô-biên về dân-tộc Việt-Nam qua văn-hóa và truyền-thống rực-rỡ của dân-tộc mình. CS Việt-Nam liệt cụ vào hàng " đại phản-động " chỉ vì cụ yếu nước một cách nồng-nàn, chỉ vì cụ là người ái-quốc chân-chính, chỉ vì cụ quyết trở về nguồn, quyết làm sống lại di-sản vô giá của Tổ-tiên qua văn-hóa, tư-tưởng và truyền-thống. Cái quyết ấy cụ dành trọn cả cuộc đời để thực-hiện, để sống với cái quyết đó và cái quyết ấy đã trở thành hơi thở và nhịp đập của trái tim cụ từ khi cụ du-học ở Pháp về. Những năm tháng ở Pháp đã cho chàng thanh-niên Nguyễn-Đăng-Thục nhìn thấy chân-tướng của văn-minh Tây-phương qua sự băng hoại và thoái trào mà đỉnh cao là Chủ-nghiã Thực-dân ( Colonialism ), Đế-quốc và Cộng-sản Duy-vật vô-thần Mác-Lê . Từ năm chưa tới 30 tuổi cụ đã sớm ý-thức được đâu là chân-lý mà dân-tộc Việt phải tiếp-tục nối-tiếp con đường của ông cha, dù đó nếu gọi là con đường mòn, cheo leo sỏi đá thì vẫn là con đường đưa đến chân-lý, chân-lý của dân-tộc Việt. Nói một cách rộng hơn, chân-lý của phương Đông. Và cụ đã nghĩ đúng. Khi Hiệp-Hội Nghiên-Cứu Á-Châu ra đời trước thập-niên 1960, cụ Thục đã tìm được đất dụng võ hay đúng hơn sự ra đời của Hiệp-Hội đã cho thấy cụ Thục và những cao-nhân đồng thuyền đồng hội với cụ đã đúng và rất đúng. Khởi từ trường Đại-Học Văn-Khoa tại Hà-Nội, Đại-Học đầu tiên của Quốc-gia Việt-Nam. Lúc bấy giờ Pháp vẫn chưa trao trả Đại-Học Hà-Nội và Sai-Gòn cho Việt-Nam. Khởi đầu chỉ là một lớp học tổ-chức tạm tại Đền Ngọc-Sơn, hồ Hoàn-Kiếm do cụ Phó-bảng Nguyễn-Can-Mộng Chủ-trì. Cụ Thục dạy môn Triết. Phiá Việt-Minh ở ngoài khu chỉ mới tổ-chức một lớp Đại-Học Văn-Khoa do giáo-sư Cao-Xuân-Huy và giáo-sư Đào-Duy-Anh lưu-động ở khu tư Thanh-Hóa đến Phủ-Diễn, Nghệ-An. Hấu hết các học-giả, giáo-sư Miền Bắc ngành Nhân-văn xuất thân từ cái nôi Văn-Khoa do hai cụ Huy - Anh kiến lập. Còn Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội, có người gọi đùa là trường " chuồng ngựa ". Chính từ cái trường " chuồng ngựa " ấy, sau Hiệp-định Genève năm 1954, cụ Thục và những người đồng hội " cùng một lứa bên trời lận đận " đã đưa ngọn đuốc thiêng đó vào Miền Nam, tái dựng Đại-Học Văn-Khoa. Hội Nghiên-Cứu Văn-Hóa Á-Châu, chi hội Việt-Nam được thành-lập, cụ Thục trở thành Chủ-tịch tiên khởi với Tạp-chí Nghiên-Cứu Á-Châu ra đời, ấn-bản tiếng Việt và Anh-ngữ, là một trong mấy Tạp-chí giá-trị ở Đông-Nam-Á và cả ở Á-Châu lúc bấy giờ .

80

Những kiện tướng của trường Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội vào năm 1950-1954, có thể nói là tinh-hoa của dân-tộc và phiá Quốc-gia Tự-do. Vào thời đó cụ Nguyễn-Đăng-Thục chưa nổi lắm, dẫn đầu là các nhà khoa-bảng cổ-học như cụ Phó-Bảng Nguyễn-Can-Mộng, một nhà đại Nho ái-quốc, tinh thông Dịch-lý Nho-học và Quốc-học, cụ Ngô-Thúc-Địch cử-nhân Hán-học, em cụ Địch, cụ Nguyễn-Sĩ-Giác, vị Tiến-sĩ cuối cùng của triều Nguyễn còn sót lại… Cụ Thục không có quá-trình Nho-học như các nhà Nho kể trên, nhưng cụ được thừa-hưởng di-sản tinh-thần của gia-đình và cụ tự học. Ở Pháp về với bằng Kỹ-sư Hoá-học, cụ là người Việt-Nam đầu tiên làm Đốc-công cho Nhà Máy Tơ Nam-Định vào năm cụ 25 tuổi. Cụ xuất thân từ trường trung-học Pháp Albert Sarraut Hà-Nội. Có thể nói khởi đầu với một quá-trình học-vấn như thế cụ Thục đã là một sản-phẩm của Tây như Tây. Thời làm Đốc-công ngành dệt và nhuộm, cụ bắt đầu nghiên-cứu Nho-giáo và Văn-hóa dân-tộc. Thời-gian ở Nam-Định là cơ-hội " may mắn " nhất trong đời chàng Kỹ-sư trẻ tuổi Tây-học ( theo lời cụ Thục ), cụ có dịp đến các nơi di-tích văn-hóa lịch-sử của một tỉnh nổi-tiếng văn-học như Nam-Định. Cụ đến lễ ở đền Đức Thánh-Trần ở Tức-Mạc, chính đây là cơ-hội đã giúp khai đường mở lối cho cụ nghiên-cứu về dòng Đạo-Nội, do Đức Trần-Hưng-Đạo khai-sáng, một tôn-giáo đặc-biệt Việt-Nam, từ Đạo-giáo biến-thể mà các Chư Thánh là Anh-hùng, Liệt-nữ dân-tộc. Cụ đi lễ Phủ-Giầy, nơi thờ Thánh-Mẫu Liễu-Hạnh ( tức Bà Chúa Liễu ), đây cũng là cơ-hội mở đường khai lối cho cụ nghiên-cứu về Đạo-giáo Việt-Nam, kể cả Đồng Bóng mà thân-mẫu cụ lại là một hiện-thân. Thân-mẫu cụ đau yếu triền-miên, lúc nào cũng như có tà ma yểm, ếm, tóc cụ bà kết lại thành búi, không sao gỡ ra được. Tìm thày chạy thuốc khắp nơi không khỏi, đến khi " đội bát nhang " ( lên Đồng ) thì tự nhiên hết bịnh ( theo lời kể của cụ ). Lúc ở Nam-Định, cụ hay đến thăm chùa Phổ-Minh, ngôi chùa cổ kính với ngọn tháp nổi danh dựng từ đời nhà Trần. Đây cũng là cơ-hội mở đường cho cụ tìm về Đạo Phật, nghiên-cứu Văn-hóa, Văn-hóa Việt-Nam trong thời Lý và Trần. Tác-phẩm đầu tiên của cụ viết trước năm 1945 là bộ " Bình giải sách Đại-Học " và " Tinh-Thần Khoa-Học và Đạo-Học ". Năm 1950, trường Đại-Học Văn-Khoa mời cụ giảng dạy môn Triết-học Đông-phương. Cụ bỏ hẳn nghề Kỹ-sư Hóa-Học bước vào ngành Giảng-huấn và Nghiên-cứu. Cụ từng là Khoa-Trưởng Đại-Học Văn-Khoa Saigon cho đến năm 1975, tức là 25 năm miệt-mài nghiên-cứu và viết, số bản-thảo của cụ " chất cao như núi ". Các tác-phẩm nổi danh đã xuất-bản như Triết-Lý Nhân-Sinh Nguyễn-Công-Trứ ( Hà-Nội 1950 ), Lịch-Sử Triết-Học Đông-Phương ( 5 quyển, Saigon 1956-1960), Tư-Tưởng Việt-Nam ( 2 tập, Saigon 1967-1969 ), Thiền-Học Việt-Nam ( 1967 ), Thiền-Học Trần-Thái-Tông…. Cụ là cây bút cột-trụ của các Tạp-chí Nghiên-cứu và Văn-học ở Miền Nam như Việt-Nam Khảo-Cổ, Tập-san Văn-Hóa, Tạp-chí Nghiên-Cứu Văn-Hóa Á-Châu mà cụ là Chủ-nhiệm, Tạp-chí Đại-Học Huế, Tạp-chí Tư-Tưởng Đại-Học Vạn-Hạnh . Tuy coi cụ là thành-phần " đại phản động ", CS không bỏ tù cụ vì dù sao cụ cũng là một nhà Văn-hóa có tầm vóc quốc-tế, nổi danh ở Á-Đông, cụ lại không tham-gia chính-quyền, dù nhiều lần được mời ra làm Tổng-Trưởng, cụ đều từ-chối. Giữ cương-vị thuần-túy Văn-hóa và Nghiên-cứu của một bậc Thày khả kính, tác-phẩm của cụ bị nhà cầm quyền CS coi là " sản-phẩm văn-hóa nô dịch ", bị tịch-thu toàn-bộ. Năm 1990 trở lại đây,

81

đã thấy một số học-giả và nhà nghiên-cứu ở Hà-Nội trích-dẫn sách của cụ. Bộ Triết-Học đã được tái-bản do cơ-quan của đảng chủ-trương. Một bài nghiên-cứu đứng-đắn đã thấy nhắc đến công-trình của cụ một cách khá trịnh-trọng. Cuối cùng chân-lý vẫn là chân-lý. Cái chân-lý của dân-tộc và chủ đạo ái-quốc vốn hằng cửu bất diệt. Cái chân-lý mà một nhà Văn-hóa như cụ Thục, trọn một đời theo đuổi và tận-tụy, dù có bị bôi tro trét bùn thì một ngày như hôm nay vẫn lại sáng-tỏ. Cái chết trong tuổi già của cụ lại là sự sống đời đời bất-diệt với đất nước và dân-tộc, vì đất nước và dân-tộc là lẽ sống của một nhà uyên-bác và chân-tình như cụ Thục. Chúng tôi xin dâng nén hương lòng tri-ân đại-tôn-sư vô cùng kính yêu mà ơn ích đối với văn-hóa học-thuật của dân-tộc đã có sâu đầy. Đã đến lúc, và dù đã muộn, ta cần phải phục-hồi và làm sống lại công-trình văn-hóa và tư-tưởng lớn lao của Miền Nam trước 1975, để " cái gì của Cézar xin trả lại cho Cézar ", từ đó tìm ra những tinh-hoa và những giá-trị chân-chính để phục-hồi và phục-hưng dân-tộc mà văn-hóa và tư-tưởng lúc nào cũng là căn-bản nhất, chủ-yếu và là nền-tảng . Nói đến sự-nghiệp văn-hóa và tư-tưởng ở Miền Nam trước 1975, ngoài các cụ Giản-Chi, Nguyễn-Hiến-Lê, Lê-Ngọc-Trụ, Vương-Hồng-Sển, Bình-Nguyên-Lộc, Trương-Văn-Chình ( nhà Ngữ-học ), Phan-Khoang và Nguyễn-Thế-Anh ( nhà Sử-học ), Mai-Thọ-Truyền ( nhà Phật-học ), Thanh-Lãng ( nhà Nghiên-cứu Văn-học ), Kim-Định, Trần-Thái-Đỉnh…. Hàng đầu phải kể đến các Tạp-chí rất xứng đáng như Văn-Hóa Tập-san, Khảo-Cổ Tập-san, Quê-Hương ( kinh-tế phát-triển ), Tạp-chí Sử-Địa, Văn ( Mai-Thảo ), Bách-Khoa … Đem Văn-Hóa Tập-san trong 20 năm ở Miền Nam so-sánh với một số Tạp-chí giá-trị của Miền-Bắc trước năm 1975, phải thẳng thắn nói rõ rằng : " Tập-san Văn-Hóa ở Miền Nam vượt rất xa Miền Bắc cùng thời, xét về phẩm-chất nội-dung, giá-trị khảo-cứu và thể-tài qua mỗi số. Sau Nam-Phong Tạp-chí thì mãi đến năm 1955, ở Miền Nam mới có được một Tạp-chí đa thể tài và giá-trị như Văn-Hóa Tập-san. Đây là Tạp-chí do Nha Văn-Hóa Bộ Giáo-Dục chủ-trương và xuất-bản hàng tháng cho đến số cuối cùng năm 1975. Đây cũng là Tạp-chí đầu tiên ở Miền Nam đi hẳn về Văn-hóa dân-tộc, làm nổi bật giá-trị của một nền Văn-hóa vốn đã rất phong-phú. Giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục với nhiều bài về Văn-hóa Việt-Nam và Triết-học Đông-phương lại càng làm nổi bật trên Tạp-san phong-phú này. Đến nay đọc lại vào buổi xế chiều như chúng tôi, mới thấy Miền Nam vốn có những viên ngọc thật hiếm quý . Kiện tướng hàng đầu của Tập-san là học-giả Nguyễn-Khắc-Kham, nguyên Hiệu-Trưởng trường Trung-học Văn-Hóa ở Hà-Nội trước năm 1954. Cụ Kham tốt-nghiệp Đại-Học Sorbone Ba-Lê, cụ tinh-thông và uyên-bác về La-tinh, Pháp-văn, Hán-văn Kim Cồ, chữ Nôm, lại thông-thạo cả Anh-ngữ và Nhật-ngữ. Cụ là giáo-sư thuộc lớp tiền-bối của Đại-Học Văn-Khoa, Giám-Đốc Nha Văn-Hóa, Chủ-nhiệm Văn-Hóa Tập-san suốt tám năm dưới chế-độ Đệ Nhất Việt-Nam Cộng-Hòa. Chủ-bút là học-giả Thái-Văn-Kiểm. Hai nhà học-giả lỗi lạc này đã đưa Tập-san lên một bước thật cao, vượt xa các Tạp-chí lớn của Miền Bắc cùng thời như Văn Sử Địa, Dân-tộc-học, Văn-học v.v… Cụ Kham tuy viết ít nhưng mỗi bài của cụ là một công-trình uyên-bác, có tấm-vóc thượng-đẳng quốc-tế ( xem Nguyễn-Khắc-Kham " Đời Nhà Chu đã có xe chỉ Nam chưa ? ", Văn-Hóa Tập-san số 4, 1963, tr. 501-511 _ " Việt Thường có phải là địa-bàn của dân Việt ta xưa không ? ", Văn-

82

Hóa Tập-san số 3, T. XII, tháng 3, 1963, tr. 326-333 ). Cụ Kham nghiên-cứu rất cẩn-trọng, với nhiều nguồn tài-liệu chuẩn-xác và phong-phú. Cụ sống như một chân nhân, đạo-sĩ, một lời là một lời vàng ngọc, đắn đo cẩn-thận và nghiên-cứu ( nay cụ đã gần cửu tuần, hiện cư-ngụ tại San Francisco ). Học-giả Thái-Văn-Kiểm lại là một tấm gương hiếu-học hiếm có, làm Chủ-bút Văn-hóa Tập-san, cụ đã mời được nhiều học-giả thời danh cộng-tác liên-tục trong tám năm. Bản thân học-giả Thái-Văn-Kiểm nghiên-cứu sâu rộng nhiều thể-tài dưới nhiều bút-hiệu như Tân-Việt-Điểu với " Lịch-sử người Hoa-kiều tại Việt-Nam ", Văn-Hóa Tập-san số 61 tháng 5, 1961, tr. 547-561 ). " Sâm và Nhân-Sâm ", VHTS số 25, tháng 10, 1967, tr. 930-933, và số 26, tháng 11, 1967, tr. 1064-1078 ). Một trong mấy loạt bài giá-trị của VHTS là khảo về Cuộc Nam-Tiến của dân-tộc Việt-Nam, đăng liên-tiếp nhiều kỳ. Sau năm 1975, dù tuổi đã cao, cụ Thái-Văn-Kiểm lại cắp sách vào Đại-học, cụ đậu Tiến-sĩ Văn-chương với một luận án được ca ngợi là một công-trình nghiên-cứu hiếm có. Ngày trình luận-án, cựu Thủ-Tướng Trần-Văn-Hữu đến tham-dự. Cựu Thủ-Tướng Hữu rất cảm-động và cho rằng đây là niềm hãnh-diện chung của người Việt-Nam. Cụ Kiểm học chỉ là để làm gương cho con cháu và thế-hệ sau về tinh-thần cần-cù hiếu-học, cố làm rạng danh nòi-giống nơi quê người. Cùng với cụ Kham và các bậc văn-nhân thượng-thặng, cụ Kiểm đã đưa VHTS của Miền Nam lên thượng tầng giá-trị của Văn-học và Khảo-cứu như công-trình nghiên-cứu về Lịch-sư và Văn-hóa Cham của giáo-sư Nguyễn-Khắc-Ngữ ( xem Nguyễn-Khắc-Ngữ " Lịch-sử Cham -- Bà Xá Y Nữ ", Văn-Hóa số 51 - 1960, tr. 569-572 … ) hay công-trình khảo-cổ uyên-bác của giáo-sư Nghiêm-Thẩm, nhà Khảo-cổ số 1 ở Miền Nam ( xem Nghiêm-Thẩm " Kho-tàng của các Vua Cham ", VHTS số 56-57, tháng 12, 1960, tr. 1567-1575 ). Sự-nghiệp của nhà Văn-hóa như cụ Thục, cụ Kham, cụ Kiểm, không phải ở tấm văn-bằng Cử-nhân, Tiến-sĩ. Sự-nghiệp ấy ở công-trình sưu-khảo, ở bài viết và tác-phẩm . Bằng-cấp không quan-hệ thiết thân đến văn-hóa và tư-tưởng của một tác-giả. Nếu cụ Thục miệt mài với cái bằng Kỹ-sư Hoá-học, cụ có thể lên đến Tổng-giáo-đốc một Công-ty và trong bối-cảnh chính-trị của Miền Nam trước …….

BÁO GIÓ - MỚI ( Falls Church, VA 22041 - số 248 / 18-06-1999 )

TU - VIỆN PHÁP - VƯƠNG ANANDA BUDDHIST MEDITATION INSTITUTE

Lễ Cầu-Siêu Chung Thất Trai Tuần

Hương-linh Giáo-sư, Học-giả Nguyễn-Đăng-Thục Virginia ngày 19 tháng 07 năm 1999

Virginia, ngày 24 tháng 7 năm 1999 Phần Mở Đầu .

83

Kính bạch Thượng-Tọa Viện-Trưởng, Kính thưa các cụ, các bác, cùng toàn-thể quý vị hiện-diện . Hôm nay Thầy đã đích thân đứng chủ lễ Cầu-siêu chung thất trai tuần cho Hương-linh cố giáo-sư, học-giả Nguyễn-Đăng-Thục được sớm về cõi Phật . Đồng thời hôm nay cũng là ngày tưởng-niệm một danh-nhân của thời-đại, một bậc Thày khả kính, một bậc Thày không phải của riêng các trường Đại-Học mà là một bậc Thày của đất nước và dân-tộc Việt-Nam . *Tiểu-sử cố giáo-sư Nguyễn-Đăng-Thục. ……………......... Suốt thời-gian sau 1975, cụ sống ẩn-dật an-bần lạc-đạo và tiếp-tục viết sách. Một số lớn bản-thảo đã được ái-nữ của cụ đưa sang cất giữ tại Pháp . Để tán-dương công-đức của cố giáo-sư Thục trong lãnh-vực văn-hóa giáo-dục, ký-giả Hà-Nhân-Văn đã viết về cụ như sau : " Cái chết trong tuổi già của cụ lại là sự sống đời đời bất-diệt với đất nước và dân-tộc vì đất nước và dân-tộc là lẽ sống của một nhà bác-học uyên-bác và chân-tình như cụ Thục ." Thật vậy, giáo-sư Thục mất đi nhưng đã để lại cho hậu-thế cả một gia-tài văn-hóa giáo-dục, giáo-sư Thục đã cống-hiến cả cuộc đời và sự-nghiệp cho quốc-gia và dân-tộc Việt-Nam . Tuệ - Quang

THẾ - KỶ 21

( Số 126, tháng 10 - 1999 )

NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC VÀ CHỦ-TRƯƠNG

DUY NHẤT

Lê-Đình-Thông

Trong các mục Bạn Đọc Viết và Hồi-ức, Tạp-chí Thế-Kỷ 21 lần lượt giới-thiệu các ý-kiến khác nhau về cụ Nguyễn-Đăng-Thục như một bậc Thày và nhà hoạt-động Văn-hóa. Tiếp-nối giòng ký-ức tập-thể về một " cây đại thụ với tuổi đời trải dài gần suốt

84

thế-kỷ ", bái báo này nói về cụ Nguyễn-Đăng-Thục như một nhà tư-tưởng. Nếu có thêm bài khác đề-cập tới hoạt-động báo-chí là đã khai-quát hết quá-trình hoạt-động của cụ Nguyễn-Đăng-Thục . Tiểu-sử của cụ được ghi lại trong bộ Dictionnaire des Philosophes do Denis Huisman chủ-biên ( Paris, P.U.P. , 1984, tr. 1916 ). Cũng như nhiều nhà Triết-học khác, cụ dạy học suốt một phần-tư thế-kỷ : từ 1950 ( năm thành-lập Đại-Học Văn-Khoa Hà-Nội) tới 1975 ( năm Đại-Học Văn-Khoa Saigon bị giải-thể, thay-thế bằng trường Đại-Học Tổng-Hợp, theo mô-hình Đại-Học XHCN ). Cụ mất ngày 19 tháng Tư năm Kỷ-Mão, cùng ngày giỗ Lê-Quý-Đôn ( 1726-1787 ). Giáo-sư Nguyễn-Khắc-Hoạch đã mệnh danh vị Khoa-Trưởng tiền-nhiệm là " cây đại thụ ". Cây đại thụ đó ra đời năm Mậu-Thân đầu tiên của thế-kỷ ( 1908 ) tại Bắc-Ninh. Cây nhân-sinh bén rễ Đông rễ Tây, rễ Khoa-học và Đạo-học, triển nở thành một thân cây Triết-học duy-nhất. Phần dạy học được nhận biết nhiều nhất vì là vòm cây cổ-thụ, bao-phủ nhiều thế-hệ học-trò . Tôi vừa nói tới " thân cây duy nhất " của bậc đại lão Triết-học. Đó không chỉ là một hình-ảnh, nhưng thể-hiện chủ-trương của cụ Thục ngay từ buổi đầu. Sau bảy năm du-học, khi mới về nước ( 1934 ), cụ Chủ-biên tờ L'Avenir de la Jeunesse. Hai năm sau ( 1937 ) là tờ Le Travail và sau một thập niên ( 1945 ) Tạp-chí Duy Nhất. Nếu ghép ba tên báo vào một câu, nhà tư-tưởng bắt đầu bằng … Jeunesse, tiếp nối bằng Travail ( báo tiếng Pháp ), sau cùng là Duy-Nhất ( Tạp-chi Việt-ngữ ). Tên báo tóm-tắt suốt cuộc hành-trình Triết-học của người chủ-trương. Tôi ướm thử hai tờ Tạp-chí Duy-Nhất ( vào giữa thế-kỷ ) và Thế-Kỷ 21 ( cuối thế-kỷ ). Cả hai có khuôn-khổ như nhau : mẫu chữ đếu là Time khổ 10, trang báo chia làm hai cột. Chỗ khác nhau là phiá dưới "manchette " Duy-Nhất có tên báo bằng chữ Hán. Ngoài ra Duy-Nhất là Bán-nguyệt-san, in trên giấy bản. Tờ Thế-Kỷ 21 không còn dấu vết này của buổi giao thời giữa thế-kỷ. Mục " Trong thời gian… " của tờ báo có vài chứng-tích lịch-sử, có thể chép lại . Trong tờ chiếu công-bố vào ngày Việt-Nam Thống-nhất Đại-khánh ( 2-5 âm-lịch nhằm 11-6-1945: kỷ-niệm ngày Vua Gia-Long thống-nhất sơn-hà ), Vua Bảo-Đại thống-nhất ba miền, đổi Bắc-kỳ, Trung-kỳ, Nam-kỳ thành Bắc-bộ, Trung-bộ và Nam-bộ. Ngày 1-7-1945 : thành-lập Việt-Nam Thông-Tấn-Xã lúc đó viết tắt là API ( Thời VNCH : VTX. Hiện nay : VNTTX ). Trong diễn-văn ngày 1-7-1945 có đế-cập tới quốc-kỳ, chọn mầu vàng để làm nền, lấy mầu son tươi để viết chữ. Trong Kinh Dịch chữ Li là " lệ dã " nghĩa là đẹp vậy thay. Quẻ Li thuộc về phương Nam, có nghĩa là " Lửa ", là " Sấm sét ", là " Mặt-Trời ". Tượng quẻ Li là văn-minh, là thái-bình, là sáng-láng, rực-rỡ. Mầu vàng chẳng phải thau đâu, trải qua nắng mưa giãi dầu, vàng vẫn thắm tươi. Mầu son là hình-dung sự vui mừng, sự khí huyết phương cường, nghĩa là sự phấn-đấu chiến-thắng, nghĩa là sự khẳng-khái, hoặc hăng-hái, không thấy nguy-nan mà thoái chí, không thấy khó nhọc mà chịu giật lùi. Đó là mấy sự-kiện xẩy ra vào năm báo Duy-Nhất của Chủ-nhiệm Nguyễn-Đăng-Thục góp mặt làng báo ( 1945 ). Ông Lý-Quốc-Sỉnh là Ủy-viên trịsự của Bán-nguyệt-san này .

85

Từ số 1 đến số 4, tòa-soạn Duy-Nhất đặt tại " số 25 đường Bôn-Be, Nam-Định ". Kể từ số 5 ( 1-6-1945 ) dọn về 25 đường Fourès, Nam-Định ". Trên " manchette " của Tạp-chí, tên Toàn-quyền Paul-Bert ( 1833-1886 ) bị xóa nhòa bằng cái tên Việt-hóa Bôn-Be. Tờ báo ra đời ở Nam-Định vì từ năm 1939, Kỹ-sư Nguyễn-Đăng-Thục làm việc cho Nhà Máy Dệt S.F.A.T. ở thành-phố này. Trong tác-phẩm Thiền-Học Trần-Thái-Tông, tác-giả Nguyễn-Đăng-Thục trích-dẫn Việt-Sử Tiêu-Án của Ngô-Thời-Sĩ, viết về lai-lịch nhà Trần như sau : " Tiên-Tổ vốn người Phúc-Kiến bên Trung-Hoa ; đến ông Tổ là Kinh sang nước Nam ở làng Tức-Mạc, phủ Thiên-Trường, sinh ra Hấp. Hấp sinh ra Lý, Lý sinh ra Trần-Thừa làm nghề đánh cá, lấy bà Lê-Thị làm vợ, đến năm Mậu-Thìn sinh ra Vua Thái- Tông ." ( Nguyễn-Đăng-Thục, " Thiền-Học Trần-Thái-Tông, Hà-Nội, nhà xb Văn-Hóa Thông-Tin, 1996, tr.18 ) Theo Đào-Duy-Anh, Vua Trần-Thái-Tông đổi 24 lộ đời Lý thành 12 lộ, trong số có phủ lộ Thiên-Trường " ở miền Bắc tỉnh Nam-Định ". Chiếc nôi của nhà Trần với những ngôi danh-lam như chùa Phổ-Minh, khai đạo Kỹ-sư Nguyễn-Đăng-Thục ở lứa tuổi 20 tìm về Thiền-Tông Việt-Nam. Các địa-danh này gợi thi-ca cho mấy vị Vua nhà Trần ( Thánh-Tông : Hạnh-Thiên-Trường Hành Cung ; Nhân-Tông : Thiên-Trường Phủ ; Đề Phổ-Minh Tự Thủy-Tạ v.v… ) Cuộc hành-trình " Duy-Nhất " của cụ Nguyễn-Đăng-Thục là một biểu-đồ địa-lý : Việt-Nam -- Pháp ( trục Hoành ngang Đông - Tây ) ; Marseille - Paris - Lille ( trục Tung dọc Nam - Bắc nước Pháp ); kết-thúc bằng trục Tung thứ hai : Hà-Nội - Nam-Định - Saigon ( Bắc - Nam Việt-Nam ). Nếu không học ngành công-nghệ ở Lille, Kỹ-sư Thục đã không làm việc ở Nam-Định. Không có Nam-Định, Kỹ-sư Thục đã không trở thành nhà tư-tưởng Nguyễn-Đăng-Thục. Đó là con đường vòng đai, khai lối cho một hành-trình Duy-Nhất, tóm-tắt trong ba chủ-đề : Tập đại thành ; Đồng qui nhi thù đồ ; Thiền. Nguyễn-Ngọc-Bách, một học-trò của cụ Thục, đã ghi lại lộ-trình của Thày trong tập bản-thảo : " Nhớ Thày với ưu-tư Quốc-học " . Số ( 1-6-1945 ) của Tạp-chí Duy-Nhất chuyên luận về Văn-Hóa. Bài xã-luận trang bìa ( trên giấy bản giống như những trang ruột ) viết về con đường Văn-hóa hiện-tại và tương-lai : Quan-niệm trước hành-động sau. Trong bài này cụ Thục viết : " Từ khi Đông - Tây gặp nhau, tình-thế thực-tế và tình-thế của thế-giới thay đổi, chúng ta mới chỉ thụ-động ảnh-hưởng của bên ngoài, chứ chưa từng ý-thức mà làm lấy cuộc cách-mạng văn-hóa cần-thiết, chưa tìm thấy một quan-niệm xác đáng thích-trung với thời-thế để chủ-trương duy-nhất đời hoạt-động của chúng ta trong hoàn-cảnh xã-hội hay cá-nhân ." ( tr. 1-2 )

86

Chủ-trương căn-bản này còn được khai-triển trong bài " Căn-Bản Duy-nhất của Văn-hóa Đông - phương ", trong số báo. Trong bài báo này cụ Thục viết : " Nhà Đạo-học bao giờ cũng có tinh-thần thực-hiện, nghĩa là luôn luôn ý-thức cái nhất-nguyên để tìm đồng-nhất với nó trong tư-tưởng cũng như trong hành-vi hàng ngày. Ấy là thái-độ hướng về sự-thực thượng chân-lý của hai chữ Thành, Kính trong văn-hóa Đông-phương. Vì Thành là thực-hiện cái ý-tưởng của mình, Kính là kính-trọng cái linh-động cao-siêu tiềm-tại ở mình và ở vạn-vật. Chính cái tinh-thần Đạo-Học này rất gần với tinh-thần Khoa-Học mà nhà Khoa-Học trứ-danh Einstein gọi là tinh-thần Vũ-trụ-đạo trong Khoa-Học Thực-Nghiệm mới của thế-kỷ 20 " . ( tr. 17 ) Trong phần kết-luận tác-giả viết : " … Chúng ta nên mong rằng Tinh-thần Đạo-Học trở nên Tinh-thần Duy-nhất của Á-Đông và bao-hàm Tinh-thần Khoa-Học vào trong, thành một đại hòa-điệu duy-nhất của Tâm và Trí. Chỉ có sự hợp-dung thích-ứng này, không phải nguyên có tính-cách hình-thức bề ngoài, mà là kết-quả của một sự tiến-hóa tư-nhiên và của một sự thâm hiểu lẫn nhau, thì mới có thể dựng lại sự hòa-bình và sự quân-bình cả trong cá-nhân lẫn trong xã-hội hiện- tại ." ( tr. 17 ) Bối-cảnh của bài báo " Căn-bản Duy-nhất Của Văn-hóa Đông-phương " là Tạp-chí Duy-Nhất. Tờ Tạp-chí ra đời trong bối-cảnh Việt-Nam Thống-nhất Đại-khánh. Những nhà Nghiên-cứu khi tìm-hiểu tư-tưởng Nguyễn-Đăng-Thục đừng nên bỏ quên khởi-điểm " Duy-Nhất " này . Tờ báo " Duy-Nhất " tới nay là hơn nửa thế-kỷ, tuổi đời của một thế-hệ đông đảo môn-sinh của cụ Thục : Lê-Đình-Điểu, Đỗ-Ngọc-Yến, Bùi-Hồng-Sĩ, Phạm-Quốc-Bảo, Vũ-Hiệp, Lê-Đình-Bảng v.v… Cụ Nguyễn-Đăng-Thục đã trải qua nhiều cương-vị khác nhau : từ Kỹ-sư tới Giáo-sư, từ Chủ-nhiệm Tạp-chí tới Khoa-trưởng Đại-Học v.v… Cuộc thăng trầm của cụ ( nói đúng ra là xấm xỉ trăm năm ) gắn liền với những thăng-trầm của đất nước. Theo lời giáo-sư Nguyễn-Khắc-Hoạch, cụ Thục thường nói : " Chúng ta chỉ có thể hoàn-toàn là chúng ta khi chúng ta thể-hiện được nguồn-gốc của chính mình ." Trong gần hết một thế-kỷ, cây đại thụ của văn-hóa dân-tộc không những giữ nguồn-gốc một cách vững-vàng, mà còn không ngừng thể-hiện cội-nguồn. Cụ để lại một thư-tịch đồ-sộ, chưa kể nhiều tập bản-thảo viết tay trên tập vở học-trò. Nhưng mấy ai ngờ một công-trình khác của cụ còn lớn hơn sách vở. Đó là bao nhiêu tâm trí chịu ảnh-hưởng trực-tiếp ( qua giảng dạy ) hay gián-tiếp ( qua những trước-tác của cụ ).

87

Cụ theo đuổi con đường " Duy-Nhất " tới ngày 19 - 04 Âm-lịch. Từ sáng cụ còn đọc sách như thường ngày. Tới trưa, cụ cảm thấy mệt mỏi, tắm xong bận áo trắng. Theo lời kể, khoảng 16 giờ, cụ vời cụ bà và các con cháu lại gần, cho biết " thân tứ đại của cụ đã đến giờ hoại diệt ". Nhưng sự hủy diệt không đến một lần, cụ trỏ phần bên trái thân-thể chết trước. Tiếp theo là từ chân phải lên tới đầu, theo trục Tung của cây nhân-sinh. " Dự trí thời chi ", sau cùng cụ nắm chặt tay người thân rồi nói : " Đến đây là hết rồi ư." Cụ bà đáp lời : " Thôi ông đi tới Hy-Mã-Lạp-Sơn … " . Đời người ai cũng một lần chết. Nhưng cái chết của nhà tư-tưởng an nhiên tự-tại. Vì họ " thực-hiện cái biết tối cao của ý-thức tâm-linh thực-nghiệm siêu-nhiên trên ý-thức cảm nghĩ phổ-thông " . Trong số những người tưởng-niệm trước di-hài cụ Nguyễn-Đăng-Thục có Thầy Tuệ-Sĩ. Mới được trả tư-do ba hôm, Thầy tới thăm cụ Thục. Mấy hôm sau, các Thầy Tuệ-Sĩ, Đức-Nhuận … là những Tu-sĩ đầu tiên đến nhà tụng-niệm. Nhiều Tu-sĩ Công-giáo, Cao-đài cũng tới tiễn-biệt. Di-cốt và bài-vị của cụ được thờ tại Thanh-Minh Thiền-Viện, ở đường Trương-Tấn-Bửu, gần căn nhà có trồng cây hoa đại ngoài cửa, khi sinh thời cụ thường ngồi đọc sách dưới gốc soài, gốc mít .

LỄ TƯỞNG - NIỆM GS. NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

Một nhóm cựu sinh-viên Đại-Học Văn-Khoa,

Đại-Học Sư-Phạm Saigon và Đại-Học Vạn-Hạnh.

Ban Tổ-chức : Nguyễn-Quý-Bổng, Đào-Đức-Hoàng, Khiếu-Đức-Long, Hoàng-Chiều-Nhân, Võ-Bá-

Thiện, Nguyễn-Thiên-Thụ

Lễ cầu-siêu được tổ-chức tại Tổ-Đình Từ-Quang 1

1978 Parthenais Montréal Lúc 10 giờ sáng ngày thứ bẩy 26-06-1999

88

89

***

*

LỄ CẦU-SIÊU CHUNG THẤT TRAI TUẦN Hương-linh Giáo-sư, Học-giả Nguyễn-Đăng-Thục

TU-VIỆN PHÁP-VƯƠNG

ANNANDA BUDDHIST MEDITATION INSTITUTE

3418 ANNANDALE RD., FALLS CHURCH,VA 22042 USA

Tu-sĩ VÂN - ĐÀM

Cư-Sĩ TUỆ - QUANG