az2lib.bbu.edu.az/files/book/1185.pdfnəhayət, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə onun roluna...
TRANSCRIPT
Az2
Məsləhətçi: C.Q.Nuriyev.
Elm və Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür» Universitetinin «Makroiqtisadi problemlər» laboratoriyasının müdiri, dos.
Rəyçilər: A.Ş.ŞəkərəIiyev. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Gömrük işinin təşkili» kafedrasının müdiri, əməkdar elm xadimi, iqtisad elmləri doktoru, prof.
M.C.Atakişiyev.
Elm və Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»
Universitetinin rektoru, iqtisad
elmləri doktoru, prof.
Aydın Əliyev. «Azərbaycanuı iqtisadi siyasəti (Azerbaycanın xarici ticaret-iqtisadi
elaqəhri)», Bakı, Qanun 2003, 324 səh.
Dərslikdə xarici iqtisadi əlaqələrin nəzəri və metodoloji əsasları, xarici ticarətin meydana gəlməsi, istehlak bazarının formalaşması, Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət konsepsiyası, xarici ticarət siyasəti, xarici ticarətin səmərəliliyi-və xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri bqzqr iqtisadiyyatı -şər^aitində Azərbaycanın xarici ticarət-iqtisadi'əlaqələrində Äzərbaycaqın gömrük xidmətinin rolu ətraflı şərh olunmuşdur' ‘ I <
Dərslik Ali məktəb tələbələri və iş adamiah üçün nəzərdə tutulmuşdur. ..... .....
t 1100011003-45 nıs
AB022051
Az2
© Qanun, 2003
© A.Oliyev, 2003
MUNDƏRİCAT
ON SÖZ
GİRİŞ
I FƏSİL
XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN NƏZƏRİ VƏ
METODOLOJİ ƏSASLARI
1.1. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin
obyektiv zəruriliyi və nəzəri əsasları
1.2. Xarici iqtisadi əlaqələrin elmi
əsasları, mahiyyəti və vəzifələri —
1.3. Dövlətin xarici ticarət siyasəti və
beynəlxalq ticarətin təşkili — ----- —
1.4. Beynəlxalq əmək bölgüsü:
formaları, prinsipləri və amilləri —
1.5. Dünya bazarının əmələ gəlməsi
və onun inkişaf mərhələləri
13
24
38
45
60
II FƏSİL
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ XARİCİ
TİCARƏTİN YERİ VƏ ROLU
2.1. Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər sistemində -------------- 75
2.2. Beynəlxalq ticarətdə ziddiyyətlərin
əmələ gəlməsinnin səbəbləri və xüsusiyyətləri -----
2.3. Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
həyata keçirilməsinin mühüm formasıdır --------------
88
94
III FƏSİL
AZƏRBAYCANIN GÖMRÜK XİDMƏTİ BAZAR
İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ
3.1. Azərbaycan Respublikasının gömrük
xidməti və fıskal vergilərdə onların rolu -
3.2. Xarici ticarət əlaqələrinə gömrük
nəzarəti və onun təkmilləşdirilməsi -------
103
110
IV FƏSİL
AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİNİN
MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONUN SƏMƏRƏLİLİYİ
4.1. Xarici ticarət-iqtisadi əlaqələri
və onun iqtisadi səmərəliliyi ____
4.2. Azərbaycan Respublikasının xarici
ticarət konsepsiyası və xarici tjcarət siyasəti
4.3. Xarici ticarət əlaqələrinin
təkmilləşdirilməsi istiqamətləri - _________
195.
247
283
NƏTİCƏ
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
307
314
ON SOZ
Beynəlxalq əmək bölgüsünə əsaslanan və xarici iqtisadi
fəaliyyətin ayrılmaz tərkib hissəsi olan xarici ticarət aktual
əhəmiyyət kəsb edir. Təqdim olunan dərslik bu baxımdan aktual
mövzuya həsr olunmuş və gərgin əməyin nəticəsi olmaqla
beynəlxalq əmək bölgüsü, xarici iqtisadi əlaqələrin elmi əsaslarla
şərhinə, xarici ticarətin meydana gəlməsinə, istehlak bazarının
formalaşmasında onun roluna, səmərələşdirilməsində sosial-
iqtisadi problemlərin həllinə və nəhayət, müasir şəraitdə müstəqil
Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət konsepsiyasına,
beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar və onun işində iştirakına,
ümumilikdə isə xarici iqtisadi əlaqələrin müasir vəziyyətinin
müqayisəli təhlilinə həsr olunmuşdur.
Müəllif dinamik, struktur və analitik göstəricilərin geniş
təhlili əsasında Azərbaycanın beynəlxalq ticarət iqtisadi əlaqələr
blokunda iştirakı dərəcəsini 120-dən artıq ölkə ilə, malların
beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş təsnifatına uyğun əsas mal
qrupları çeşidi üzrə xarakterizə etmişdir.
Dərslikdə xarici ticarət əlaqələrinin ətraflı təhlilinə əsasən
onun inkişafına mane olan pozitiv və neqativ meyllərin səbəbləri
aşkar olunmuş, inteqrasiya proseslərinin inkişafı, beynəlxalq
hüquq norma və qaydaları nəzərə alınmaqla xarici ticarətin daha
da liberailaşdırılması məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərlə
əlaqədar həmin maneələrin aradan qaldırılması və
təkmilləşdirilməsi istiqamətində konkret təkliflər irəli sürülmüşdür.
Göründüyü kimi, dərslik xarici ticarət iqtisadi əlaqələrin
meydana gəlməsinə, inkişafına, strukturuna, təkmilləşməsinə.
nəhayət, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə onun roluna həsr
olunmuşdur.
Şübhəsiz belə dərsliyin nəşri təqdirəlayiqdir.
Dərslik ancaq ali məktəb tələbələri (bakalavr və magistr) üçün
deyil, həmçinin aspirantlar, elmi işçilər, gömrük xidməti
əməkdaşları, xarici ticarət ilə məşğul olan mütəxəssislər, sərbəst
halda öz iqtisadi bilik səviyyəsini artırmaq istəyənlər, sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, habelə geniş oxucu kütləsi üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
H.B. Allahverdiyev
Azərbaycan Dövlət İqtisadi Universiteti
«İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi»
kafedrasının müdiri, İqtisad elmləri doktoru,
professor
GIRIS
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, dünyanın heç bir ölkəsi
xarici iqtisadi əlaqələr qurmadan öz milli iqtisadiyyatının normal
inkişafını təmin edə bilməz. Ölkələr arasında bu əlaqələr çox-
şaxəlidir və onun müxtəlif formaları (ixtisaslaşma, kooperasiya,
müştərək və elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziya
(ingiliscə «license» - qoyulmuş müddət ərzində və
müəyyənləşdirilmiş şərtlərlə, göstərilən fəaliyyət növünün həyata
keçirilməsinə icazə verən rəsmi sənəddir) və texnologiyalarla
ticarət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti, sosial-mədəni
xidmətlərin göstərilməsi, turizm, azad iqtisadi zonaların
yaradılması və s.) mövcuddur. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
2/3 hissəsindən çoxu xarici ticarət əlaqələrinin payına düşür.
Azərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələrin müstəqil fəaliyyət
tarixi çox gəncdir. Belə ki, təqribən 70 ildən çox bir müddət
ərzində respublika iqtisadiyyatı SSRİ-nin vahid xalq təsərrüfatı
kompleksinin tərkib hissəsi olduğundan, dünyadan təkcə siyasi
cəhətdən deyil, eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən də təcrid
olunmuş şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Xarici ticarət üzərində
dövlət nəzarəti bütün sahələri, onun ayrı-ayrı strukturlarını
ittifaqdan asılı vəziyyətdə saxlamış, bir növ onların müstəqil
inkişafına mane olmuşdur. Lakin bununla yanaşı, Azərbaycan
SSRİ-nin xarici ticarət əlaqələrində fəal iştirak etmiş və
respublikamız 350 addan çox məhsulla dünyanın 80 ölkəsi ilə
ixrac əməliyyatı aparmış, eyni zamanda, öz tələbatını ödəmək
üçün mərkəzləşmiş qaydada məhsul idxal etmişdir.
ittifaqın dağılması ilə bu İttifaqa daxil olan respublikalar, o
cümlədən Azərbaycan öz milli iqtisadiyyatını müstəqil qurmaq və
öz milli mənafelərinə uyğun inkişaf etdirmək İmkanı qazandı.
Azərbaycanın təbli və iqtisadi potensialının milli mənafeyə
yönəldilməsi, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən
istifadə etməklə dünyada gedən iqtisadi proseslərə qoşulmaq
üçün şərait yaratdı və Azərbaycan beynəlxalq hüququn subyekti
olmaqla dünya təsərrüfatına inteqrasiya oluna bildi.
Lakin qısa zaman kəsiyində Azərbaycanda mövcud olan
xarici iqtisadi əlaqələrin bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi
müstəqil tədqiqat sahəsi ola bilməzdi və təbii ki, bu iqtisadi
əlaqələrin yalnız müxtəlif aspektləri tədqiq olunmuş və onun
təkmilləşdirilməsi üçün konkret əməli təkliflər verilmişdir.
Xarici İqtisadi əlaqələrin müxtəlif aspektləri və problemləri
ayrılıqda tədqiq edilsə də, ölkədə sürətlə gedən iqtisadi-siyasi
proseslər fonunda bazar iqtisadiyyatı şəraitində xarici tica-
rət-iqtlsadi əlaqələr kompleks tədqiq olunmamışdır.
Məhz bunlar nəzərə alınmaqla xarici iqtisadi əlaqələrin
nəzəri əsasları, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsinə
əsaslanmaqla Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin müasir
vəziyyəti, iqtisadi əlaqələrdə disproporsiyalar, çatışmamazlıqlar
və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri tədqiq edilmişdir.
Azərbaycanda iqtisadi islahatların müvəffəqiyyətlə
həyata keçirilməsi, beynəlxalq neft müqavilələrinin
reallaşdırılması və bütövlükdə bazar iqtisadiyyatına keçirməsi
iqtisadi həyatın bütün sahələrində iqtisadi artıma, eyni zamanda,
əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.
Bununla yanaşı, Azərbaycan prezidenti H.Əliyevin
dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, sovet hakimiyyəti illərində
Azərbaycanda
yüzlərlə sənaye müəssisələrinin, sosial obyektlərin istifadəyə
verilməsi, nəqliyyatın bütün sahələrinin inkişaf etdirilməsi
Azərbaycanda səmərəli ticarət-iqtisadi əlaqələr yaratmağa imkan
vermişdir.
Son illərdə respublikanın xarici ticarət əlaqələri
əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmış, dünya bazarında əlverişli
qiymət konyukturası, ölkənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşması,
ölkə iqtisadiyyatına xarici sərmayələrin cəlb edilməsi,
makroiqtisadi göstəricilərin yaxşılaşması ölkədə iqtisadi artım
üçün şərait yarştmışdır.
Bütün bunlara çox çətinliklə nail olunmuşdur. Belə ki,
müstəqilliyin ilk illərində respublikada hökm sürən qeyri-siyasi
sabitlik, hakimiyyətin tez-tez dəyişməsi, ermənilərin ölkəmizə
qarşı ərazi iddiaları və torpaqlarımızın 20%-nln işğal edilməsi,
ölkənin vətəndaş müharibəsi həddinə çatması iqtisadiyyatı iflic
vəziyyətinə salmışdı.
Görkəmli dövlət xadimi H.Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən
siyasi hakimiyyətə gəlməsi ölkədə siyasi sabitlik yaratmış,
iqtisadi islahatları aparmağa imkan vermişdir.
Təbii ki, gömrük sistemini də ölkədə gedən ictimai-siyasi
proseslərdən kənarda təsəvvür etmək mümkün olmazdı. Məhz
prezident H.Əliyevin təşəbbüsü ilə 1995-ci ilin yanvarında
keçirilən geniş müşavirədə gömrük orqanlarının fəaliyyətinin
hərtərəfli təhlililə əlaqədar etdiyi nitqdə söylədiyi «...biz elə bir
gömrük orqanı yaratmalıyıq ki, o, xarici iqtisadi əlaqələrimizdə öz
yerini tutsun, iqtisadiyyatımızın inkişafına xidmət etsin, bütün
hallarda müstəqil Azərbaycanın nüfuzunun yüksəldilməsinə öz
töhfəsini versin» - göstəriş xarakterli tövsiyə bu orqanların
fəaliyyət proqramı kimi qəbul olundu. Bununla əlaqədar faktiki
olaraq hazırda xarici ticarət dövriyyəsinə kompleks gömrük
nəzarəti beynəlxalq standartlar səviyyəsinə uyğun, müasir
maddi- texniki və normativ bazaya malik Azərbaycan
Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi, Naxçıvan Muxtar
Respublikası Gömrük Komitəsi, 2 Baş Gömrük İdarəsi, Xəzər
Dənizində Azərbaycan Respublikasının İqtisadi Mənafelərinin
Mühafizəsi İdarəsi və 13 gömrükxana, 1 xüsusi təmayüllü enerji
gömrükxanası və Aksiz gömrük postundan ibarət yerli gömrük
orqanları tərəfindən aparılır.
Fəaliyyət proqramının həyata keçirilməsinin nəticəsidir ki,
bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində büdcənin mədaxil
hissəsində gömrük vergi və rüsumlarının xüsusi çəkisi 2002-ci
ildə 22,4% təşkil etmişdir ki, bu da 1994-cü illə müqayisədə 7,0
dəfə çoxdur. Buna xarici ticarətdə gömrük-tarif, qeyri-tarif
tənzimləmələrinin tətbiqi, məhsul istehsalı və göstərilən
xidmətlərin artımı hesabına, habelə gömrük nəzarətinin
səmərəliliyinin artırılması və bütövlükdə gömrük orqanları
sisteminin modernləşdirilməsi, məhz differensiallaşdırılmış tarif
sisteminə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının gömrük
tarifinin müəyyən olunması, vasitəli vergilərin «son təyinat»
prinsipi İlə alınması qaydalarının, «on-line» texnologiyasının
tətbiqi, sabit informasiya mübadiləsinin təmini və s. nəticəsində
nail olunmuşdur.
Artıq 2002-ci ildə ölkədə Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)
29,6 trln. manat təşkil etmiş və 2000-ci ilə nisbətən 1,3 dəfə
artmışdır. Əhalinin hər nəfərinə ÜDM istehsalı 3676,4 min manat
(756,3 ABŞ dolları) təşkil etmiş və ya 2000-ci ilə nisbətən bu
artım məhsul istehsalı və göstərilən xidmətlər hesabına 1,1 dəfə
çox olmuşdur. Göstərmək lazımdır ki, iqtisadi artım makroiqtisadi
sabitlik şəraitində baş vermişdir. Ölkənin struktur isla- 10
hatlannın mühüm tərkib hissəsi olan özəlləşdirmə prosesi davam
etdirilmişdir. Ölkədə həyata keçirilən İqtisadi İslahatlar
nəticəsində ildən-ilə özəl bölmədə məhsul İstehsalı artır.
İnvestisiya mühitinin yaxşılaşdırılması, xarici iqtisadi fəaliyyətdə
sağlam rəqabət şəraitinin yaradılması və bununla da respublika
iqtisadiyyatına xarici investisiyalar axınının daha da artırmı ilə
baş verir.
2002-ci İldə xarici iqtisadi əlaqələr 2917,3 milyon ABŞ
dolları, o cümlədən ixrac 1745,2, idxal 1172,1 milyon ABŞ dolları
təşkil etmiş, 573,1 milyon ABŞ dollarlıq müsbət xarici tica- rət
saldosu yaranmışdır. Həmin ildə xarici ticarət dövriyyəsi əvvəlki
ilə nisbətən 48,4 faiz, o cümlədən ixrac 1,9 dəfə artmışdır.
2002-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi
3833,1 milyon ABŞ dolları, o cümlədən ixrac 2167,5, idxal 1665,6
milyon dollar təşkil etmiş, ölkə üzrə 501,9 milyon dollar
məbləğində müsbət xarici ticarət saldosu yaranmışdır. İxracın
həcmi ümumi dövriyyənin 56,5 faizini təşkil etmiş və idxalı 30,1
faiz üstələmişdir. 2001-ci illə müqayisədə xarici ticarət
dövriyyəsinin ümumi həcmi 2,3 faiz artmışdır.
Bu illər ərzində xarici ticarət əlaqələrinin tərkibi də xeyli
dəyişmişdir. İdxalın ümumi həcmində respublikaya gətirilən
ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi 1993-cü ildə 21,2 faiz, 1995-ci
üdə 41,6 faiz olduğu halda, 2000-ci ildə bu göstərici azalaraq
19,0 faiz, 2002-ci ildə isə 14,3 faiz təşkil etmişdir. Ərzaq
məhsullarının idxalının azalmasına səbəb ölkəmizdə uğurla
aparılan aqrar islahatlar nəticəsində yerli ərzaq məhsullarının
istehsalının ilbəil artması olmuşdur.
2002-ci ilin xarici ticarət dövriyyəsinin 23,3%-i MDB
ölkələrinin, 76,7%-i isə digər ölkələrin payına düşür. Azərbayca
11
nın xarici ticarət dövriyyəsində Rusiya, Ukrayna, ABŞ, Türkiyə,
Fransa, İran, Böyük Britaniya, İtaliya, İsrail, İsveçrə, Gürcüstan
yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər və onlar arasında sabit, daimi və
möhkəm əlaqələr yaranmışdır. Azərbaycanın idxal-ixrac
əməliyyatlarının təxminən 75-80%-i bu ölkələrin payına düşür.
Dərslikdə xarici ticarət iqtisadi əlaqələrinin yaranma
səbəbləri, onun inkişaf qanunauyğunluqları, prinsipləri, onu
şərtləndirən amillər ətraflı təhlil olunmuş, bu əlaqələrin inkişafına
mane olan səbəblər araşdırılmışdır.
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri müqayisəli surətdə ' /
təhlil olunmuş, idxal-ixrac əməliyyatlarının strukturu, onun
inkişafında olan çatışmamazlıqlar və onun aradan qaldırılması
yolları, xarici ticarət əlaqələrində baş verən müsbət keyfiyyətlər
aşkar edilmiş və onu təkmilləşdirmək üçün konkret təkliflər İrəli
sürülmüşdür.
12
I FƏSİL
XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN NƏZƏRİ VƏ
METODOLOJİ ƏSASLARI
1.1. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN
OBYEKTİV ZƏRURİLİYİ VƏ NƏZƏRİ ƏSASLARI
I Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələr arasında İqtisadi
əlaqələr daima artır və genişlənir;^ Bu prosesin obyektiv əsasları
aşağıdakılardır:
- ümumdünya əmək bölgüsü;
- təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi.
[Özünün iqtisadi maraq və mənafe dairəsindən çıxış edən
hər bir dövlət həmişə başqa dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr
yaratmağa ehtiyac hiss edir. İdeoloji, siyasi, dini və iqtisadi
fərqlər dünya dövlətlərinin inteqrasiyasının qarşısını almaq
iqtidarında olmur. Çünki, bu inteqrasiya prosesinin əsasında
dünyanın bütün iqtisadi, elmi-texniki potensialını, intellektual
fikrini texnoloji sıçrayış üçün səfərbər etmək, insan ağlının
yüksək nəticələrindən bəşəriyyət naminə istifadə etmək zərurəti
dayanır^ Müasir dünyanın vəhdətini, dünya xalqlarının birliyini
şərtləndirən amillər sırasına bəşəriyyəti narahat edən aşağıdakı
qlobal problemləri aid etmək lazımdır;
1) nüvə müharibəsinin qarşısının alınması;
2) zəif inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi geriliyinin aradan
qaldırılması;
13
3) dünya enerji, xammal, ərzaq və demoqrafiya
problemlərinin həlli;
4) kosmos və dünya okeanı sərvətlərinin dinc məqsədlər
üçün istifadə edilməsi;
5) təhlükəli xəstəliklərin müalicəsi və aradan qaldırılması
və s.
L Bü mühüm məqsədlərin həyata keçirilməsi böyük iqtisadi
birliklərin yaranmasına, məhsuldar qüvvələrin
beynəlmiləlləşməsinə səbəb olur.>
. L Dünya dövlətləri bir-biri ilə İqtisadi əlaqələrin müxtəlif
formalarından istifadə edirlər. Xalqların ən çox istifadə etdiyi,
ənənəvi əlaqə forması xarici ticarətdir. Xarici ticarət hər bir
dövlətin iqtisadi fəaliyyətində mühüm yer tutur. V
Bu baxımdan iqtisadi fəaliyyətə dair xarici ticarət
nəzəriyyəsi klassik məktəbin nümayəndəsi, ingilis iqtisadçısı
D.Ri- kardo (1772-1823) tərəfindən işlənib, hazırlanmışdır.
«Müqa- yisəll xərclər» və ya «müqaylsəli üstünlük» prinsipindən
İbarət olan bu nəzəriyyəyə görə xarici ticarətin obyektiv zəruriliyi
aşağıdakı üç amillə şərtlənir:
1. İqtisadi resurslar - təbii, insan və sərmayə ehtiyatları
ölkələr arasında qeyri-bərabər bölünmüşdür;
2. Müxtəlif əmtəələrin səmərəli istehsalı texnologiya və
resursların kombinasiyasını tələb edir;
3. Ölkələr arasında resursların mütəhərrikliyi aşağıdır.
Ona görə də, xarici ticarət resursların beynəlxalq mütəhərrikliyi
əvəzləyicisi kimi ortaya çıxır. Başqa sözlə, maddi resursları
ölkələr arasında sərbəst hərəkət etdirmək mümkün olmadığı
halda, əmək, əmtəə və xidmətlərin hərəkəti tamamilə
mümkündür.
14
^D.Rikardo özünün xarici ticarət nəzəriyyəsinindən belə
nəticəyə gəlir ki, «ticarət bütün sivilizasiyalı millətləri bir ümum-
dünya icmasında birləşdirəcəkdir))./'
Klassik məktəbin digər nümayəndəsi K.Marks
ixtisaslaşma və mübadilənin hər hansı bir ölkə üçün faydalılığını
əsaslandırır. Bu faydalılıq yalnız suveren dövlətlərin müəyyən
əmtəələri özünün istehsal edə bilməsinə nisbətən xaricdən ucuz
qiymətə almasında deyil, həm də bir qisim əmtəələrin istehsalı
üzrə İxtisaslaşma hesabına onların İstehsalının daha səmərəli
olmasındadır.
Xarici ticarətin nəzəri müddəaları dünya təcrübəsi
sınaqlarından keçmiş, müasir ümumdünya təcrübəsində özünü
tam sübut etmişdir. Məsələn, Yaponiya yüksək səviyyəli ixtisaslı
işçilərə malikdir. Burada ixtisaslı əmək çox, təbii resurslar isə
məhduddur. Ona görə də, Yaponiyada az material tutumlu, lakin
yüksək ixtisaslı əmək tələb edən sahələr (fotokameralar, radio,
audio, video texnika və s.) istehsalı səmərəlidir. Əksinə,
Avstraliya böyük torpaq sahəsinə, lakin az insan və kapital
resurslarına malikdir. Ona görə də, burada kənd təsərrüfatı
məhsulları - taxıl, yun, ət, və s. istehsalı ucuzdur. Braziliyada
tropik iqlim, məhsuldar torpaqlar, çoxlu ixtisassız əməyin olması
ucuz qəhvə istehsalı üçün sərfəlidir.
Xarici ticarət nəzəriyyəsinin müddəalarına əməl olunduğu
ABŞ kimi yüksək inkişaf etmiş bir ölkənin müəyyən məhsul
növlərinin - banan, kakao, qəhvə, çay, ipək, nikel, qalay, təbii
kauçuk, almaz və s. idxalına tələbatı vardır.
Dünya ölkələrinin iqtisadi əlaqələrinin əsasını təşkil edən
obyektiv meyarlarla qiymətləndirdikdə Azərbaycanın dünya
15
iqtisadi inteqrasiyasına qovuşmasını şərtləndirən amilləri
aşağıdakılara ayırmaq olar:
1. Coğrafi baxımdan Azərbaycanın torpaq-iqlim şəraitinin
əlverişliliyi. Qərb və Şərq, Şimal və Cənub arasında əlaqələrin
yaradılmasında Azərbaycan ərazisi mühüm rol oynayır.
Azərbaycandan dünya ticarət və hava yollarına asanlıqla çıxmaq
imkanları vardır. Xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün yüksək
səviyyədə inkişaf etmiş nəqliyyat və infrastruktura sistemi
ticarət-iqtisadi əlaqələri səmərəli aparmaq üçün əlverişli şərait
yaradır, xarici iqtisadi əlaqələrin yaradılması üçün əlavə xərclər
tələb olunmur;
2. Respublikanın zəngin təbii xammal və əmək
ehtiyatlarına malik olması;
3. İnvestisiya-kapital resurslarının məhdudluğu və çatış-
maması;
4. Texniki-texnoloji potensialın aşağı olması və onlara
kəskin ehtiyac olması;
5. Azərbaycan iqtisadiyyatının mövcud vəziyyəti elədir ki,
ölkə əhalisinin bütün məhsul növlərinə olan ehtiyaclarını öz
istehsalı hesabına təmin etmək imkanına malik deyildir. Ona
görə də, xarici ticarətin Azərbaycanın iqtisadi inkişafında rolu
böyükdür;
6. Müstəqil Azərbaycanın siyasi durumu. Azərbaycan
dövlətinin müstəqilliyini qorumaq və möhkəmləndirmək zərurəti;
Azərbaycanın əldə etdiyi siyasi Istiqlalf möhkəmlətmək
üçün xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq həm siyasi, həm də
iqtisadi cəhətdən çox vacibdir. Azərbaycan dünya təsərrüfatının
tərkib hissəsinə çevrilməklə, iri dövlətlərin maraq dairəsinə daxil
olur. Həmin ölkələr isə öz maraqlarını təmin etmək üçün
I6
Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlanılmasında
maraqlıdırlar. Digər tərəfdən, beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın
üstünlüklərindən istifadə edərək respublika öz iqtisadi
problemlərini həll etmək imkanı qazanır.
Xarici ticarət-iqtisadi əlaqələri şərtləndirən amillər
«Xarici iqtisadi siyasət» dedikdə, dövlətin beynəlxalq iqtisadi
əlaqələr sahəsində qarşıya qoyduğu məqsədlərin həyata
keçirilməsinə yönəldilmiş tədbirlər sistemi nəzərdə tutulur.
Geniş mənada, xarici iqtisadi siyasət, xarici ticarət və
istehsal amilləri axınının istiqaməti, tərkibi və həcminə təsir
göstərmək üçün hökumətin hər növ fəaliyyətinin məcmuundan
ibarətdir.
Xarici iqtisadi siyasət ümumi iqtisadi siyasətin tərkib
hissəsidir və ölkədəki bütün iqtisadi fəaliyyətlə sıx bağlıdır. Xarici
iqtisadi fəaliyyət sahəsində qəbul edilən qərarlar gündəlik
həyatın bütün sahələrinə öz təsirini göstərir. Məsələn, beynəlxalq
ticarəti məhdudlaşdıran hər hansı bir hökumət siyasəti qiymətlər
vasitəsi ilə dərhal istehlakçıların vəziyyətinə təsir edir. Müasir
mərhələdə dövlətin iqtisadi siyasətində daxili və xarici iqtisadi
siyasəti bir-birindən ayırmaq mümkün deyil, çünki göstərilən iki
istiqamət bir-biri ilə sıx bağlıdır. Məsələn, xarici iqtisadi siyasətin
həyata keçirilmə vasitəsi milli pul və maliyyə siyasətidir. Belə ki,
milli pul və maliyyə siyasəti beynəlxalq ticarətə və kapital
qoyuluşlarına ciddi təsir göstərir və buna görə də ölkənin xarici
iqtisadi əlaqələri ilə qarşılıqlı əlaqədir. Yaxud məşğuliyyət
sahəsində görülən tədbirlər ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrində öz
əksini tapır və əksinə: beynəlxalq ticarət, xarici yardım, xarici
kapital qoyuluşları və ödəniş balansı sahəsində qəbul edilən
qərarlar milli gəlirin artımı və bölgüsündə, məşğu- liyyət və
qiymətlərin səviyyəsində
17 ‘
Xarici iqtisadi siyasət aşağıdakı əsas istiqamətlərdə
həyata keçirilir:
a) xarici ticarət siyasəti;
b) ödəniş balansı siyasəti;
v) xarici investisiya siyasəti;
q) xarici yardım siyasəti.
Xarici ticarət siyasəti ölkənin xarici ticarətinin
nizamlanmasına yönəldilmiş tədbirlər sisteminin məcmusu, xarici
iqtisadi siyasətinin aparıcı sahələrindən biridir. Xarici ticarət
siyasəti geniş mənada maliyyə mənbələrinin yaradılması və
istifadə olunmasına xidmət edir. Xarici ticarət siyasəti qarşıya
qoyulan məqsəddən asılı olmayaraq iqtisadi mənbələrin yenidən
bölüşdürülməsinə təsir göstərir.
Xarici ticarət siyasətinin əsas vasitəsi tarif və qeyri-tarif
tənzimləmələridir. Burada yalnız xarici iqtisadi siyasətin tərkib
hissəsi kimi ödəniş balansı siyasətinin ümumi cəhətlərinə diqqət
yetirilir.
Ödəniş balansı siyasəti hökumətin ödəniş balansının
müvazinətirıi təmin etmək üçün həyata keçirdiyi tədbirlərin
məcmusudur. Ödəniş balansının kəsirini ödəmək üçün görülən
tədbirləri qısa və uzunmüddətli tədbirlərə bölmək olar.
Qısamüddətli tədbirlərə bu kəsiri ödəmək üçün digər
dövlətlərdən, beynəlxalq təşkilatlardan vəsait əldə edilməsi və ya
özünün malik olduğu tədbirlər daxildir. Uzunmüddətli tədbirlərə
isə aşağıdakılar daxildir:
1) pul və maliyyə siyasətindən istifadə olunaraq
iqtisadiyyatda devalvasiya (milli və ya beynəlxalq pul vahidi
məzənnəsinin xarici valyuta ilə müqayisədə aşağı salınmasıdır)
yara
on--h iMsf i
• A T i X '
.vnl i
18
dılması yolu ilə ödəniş balansının kəsir verməməsini təmin
etmək;
2) milli valyutanı devalvasiya (revalvasiya) etmək;
3) beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlər üzərinə valyuta nəzarəti
qoymaq;
4) xarici ticarət balansı kəsirlə bağlanırsa tarif dərəcələrini
yüksəltmək və İdxalda məhdudiyyətləri artırmaq, ixracın
artırılması üçün tədbirlər görmək.
Bu tədbirlərin hamısı birlikdə yə yaxud hər biri aryı-ayrı
qəbul edilə bilər.
Ödəniş balansında müvazinət yaradılması məqsədilə
yeridilən siyasət 250 illik tarixə malikdir. Lakin, keçən əsrin 30- cu
illərinə qədər nəzəriyyə ödəniş balansının müvazinətinin sabit
valyuta məzənnələrində dəyişiklik edilməsi yolu ilə çox bəsit bir
yolla təmin edilməsini nəzərdə tuturdu. Şübhəsiz, bu nəzəriyyə
klassik rəqabət mexanizmi və qiymətlərin tam elastik olduğu
ehtimalından doğurdu. 30-cu illərdən başlayaraq ödəniş balansı
kəsrlə başa gələn ölkələrdə pul təklifinin azalması və bunun
əksinə, müsbət balansa malik ölkələrdə pul təklifinin artması nisbi
qiymətlərdə dəyişiklik yaranmasına səbəb plmuşdur. 30-cu illərin
böhranı göstərir ki, qiymət dəyişmələri sabit valyuta məzənnəsini
təmin edə bilmir. Ona görə də, Keyns nəzəriyyəsinə görə ödəniş
balansının müvazinəti daha geniş iqtisadi əsaslarla təmin
olunmalıdır. Ölkədə gəlir və məşğulluq səviyyəsinə ödəniş
balansı kəsiri bilavasitə təsir göstərir, qiyrnətlərin aşağı düşməsi
bazardan pulun çəkilməsi ilə nəticələnir, bü isə gəlir və məşğulluq
səviyyəsinin daha da aşağı düşməsinə səbəb olur. Digər
tərəfdən müsbət ödəniş balansı olan ölkələrdə pula təklif artır,
gəlir və məşğulluq səviyyəsi yüksəlir. Qiymətlər
19
artdığından inflyasiya (inflyasiya - hər şeydən öncə özünü mal və
xidmətlərin qiymətlərinin artmasında göstərən pulun
ucuzlaşmasıdır) təhlükəsi yaranır.
Bazar iqtisadiyyatı sistemində işsizlik və inflyasiya kimi
çox ciddi problemlərin həlli üçün tam məşğulluq və qiymətlərin
sabitliyinin təmin olunması aparılan iqtisadi siyasətin başlıca
məqsədlərindən, ödəniş balansı siyasətinin mərkəzi problemlə-
rindəndir. Çünki, ödəniş balansında tarazlığın pozulması gəlir,
məşğulluq və qiymətlərin səviyyəsində əks olunur. Ona görə də,
ödəniş balansı siyasəti istər ümumi iqtisadi siyasətin, istərsə də
xarici iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsidir.
Xarici investisiya siyasəti uzunmüddətli beynəlxalq
kapital qoyuluşları sahəsində görülən tədbirləri əhatə edir. Bu
kapital qoyuluşları özündə birbaşa xarici investisiyaları və
uzunmüddətli portfel qoyuluşlarını birləşdirir. Birbaşa xarici
kapital qoyuluşları beynəlxalq aləmdə kapital transferi olmaqla,
eyni zamanda təşəbbüsçülük, texnoloji yenilik, risk və təşkilatçılıq
tədbirlərini birləşdirir. Müasir kapital qoyuluşlarını həyata keçirən
transmilli korporasiyalarla əlaqədar xarici iqtisadi siyasət xarici
investisiya siyasətinin aparıcı sahəsidir. Beynəlxalq kapitalın
hərəkətinə transmilli korporasiyaların birbaşa kapital
qoyuluşlarından başqa beynəlxalq pay sənədləri, istiqraz
buraxmaq və beynəlxalq bazarlarda istiqrazlar alıb-satmaqla
əlaqədar olan ehtiyatlar da daxildir.
Xarici yardım siyasəti bir dövlətdən və ya beynəlxalq
təşkilatdan başqa dövlətə yardım verilməsi və alınması, habelə
yardım alan ölkədə bu yardımın istifadəsi üzrə tədbirləri əhatə
edir. Bu siyasət xarici iqtisadi siyasətin ən gənc sahəsidir. Müasir
mərhələdə bu siyasət başlıca olaraq inkişaf etməkdə
20
olan ölkələrə inkişaf etmiş dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar
tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün (iqtisadi inkişafın təmin
olunması, ödəniş balansı kəsirinin ödənilməsi, milli valyutanın
sabitliyinin təmin olunması, milli müdafiə və s.) verilən
yardımlarla əlaqədar məsələlərin tənzimlənməsinə yönəlmişdir.
Klassik və neoklassik iqtisadçılar xarici ticarət
nəzəriyyəsini statik baxımından nəzərdən keçirmişlər və ümumi
iqtisadi İnkişaf problemlərinə ayrıca diqqət yetirmişlər. Ona görə
də, iqtisadi inkişaf və beynəlxalq ticarət arasında mövcud olan
qarşılıqlı əlaqələr diqqətlə öyrənilməlidir.
İqtisadi inkişaf cəmiyyətin tələbatında və mallara üstünlük
verilməsində dəyişikliklər yaradır. Xarici ticarətlə məşğul olan
ölkələrin əhalisi ölkədə istehsal olunmayan mallar almaq
imkanına malik olur və onların hesabına öz tələbatlarını ödəyirlər.
Başqa sözlə, xarici ticarət yeni ehtiyatlar yaradır və onların təmin
olunması zərurətini doğurur. Beynəlxalq ticarət is- tehlak
səviyyələrinin bərabərləşməsinə səbəb olur. Bütün bunlar isə
ölkə istehsalının daxili strukturunda da dəyişikliklər edilməsini
tələb edir. İdxala əsaslanan istehlakın artması xarici ticarət
həcminin artmasına, əksinə, ixrac yönlü inkişaf isə xarici ticarətin
həcminin azalmasına səbəb olur.
Məlumdur ki, adambaşına gəlirin artması əhalinin fərdi
istehlakının strukturunda dəyişikliyə səbəb olur və bu zaman
tələbin xarakterində iki qanunauyğunluq özünü göstərir.
Hər şeydən əvvəl, gəlirlər artıqca əhalinin müxtəlif növ
mal və xidmətlərə olan tələbi artır, tələbin həcmində şərti olaraq
gündəlik tələbat mallarının xüsusi çəkisi azalır, uzun müddət
tələb olunan sənaye və təsərrüfat mal qruplarının xüsusi çəkisi
isə artır.
21
Alman iqtisadçısı Enqelin adı ilə adlanan bu
qanunauyğunluqda ilkin tələbat mallarına ərzaq, lyuks mallara
isə uzunmüddətli istifadə olunan mallar (soyuducu, televizor və
s.) aid edilmişdir. Bu qanuna görə qiymətlər və demoqrafik
dəyişikliklər sabit qaldığı halda, gəlirlərin artımı ərzağa olan
istehlak xərclərinin payının azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman
ərzağa olan tələb artır, lakin bu artım gəlirlərin artımından geri
qalır. Ailə büdcəsinin tədqiqi nəticəsində yaranmış həmin qanun
istər ayrı-ayrı ailələr, İstərsə də bütöv bir ölkə üzrə real həyatda
özünü doğruldur, iqtisadi İnkişafın nəticəsi olaraq adambaşına
gəlirin artması tələbin strukturunda dəyişiklik yaradır. Bu
dəyişiklik isə gəlirləri az elastikliyə malik olan ərzaq, hər şeydən
əvvəl taxıl istehsalçılarının əleyhinə olur.
Enqel qanunu belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki,
göstərilən qanunauyğunluq və ilkin tələbat malları qiymətlərinin
dəyişməsinə səbəb olur. Gəlirin artması lyuks mallara olan tələbi
və müvafiq olaraq onların qiymətlərinin nisbi artmasına gətirib
çıxarır. Bu isə malların idxalı üzrə ixtisaslaşmış ölkələrin sürətli
inkişafına yol açır. İlkin tələbat malları istehsal edən
mülkiyyətçiləri və ölkələri isə həmin mallara olan tələbin və
müvafiq surətdə qiymətlərin nisbi olaraq azalması prosesi
gözləyir.
Zaman keçdikcə istehsal amilləri kəmiyyət və keyfiyyət
dəyişikliyinə məruz qalırlar. Hər hansı bir ölkədə iqtisadi artım,
istehsal amillərinin artımı və ya istehsal texnologiyasında tətbiq
olunan yeniliklər nəticəsində baş verir. İstehsal amillərindən
sayılan kapitalın həcmi və kadrların ixtisasları sürətlə artır.
Hər bir ölkədə müxtəlif istehsal amillərinin artımı özünü
müxtəlif nisbətlərdə göstərir. Xarici ticarətdə bu amillərin müxtəlif
növlərinin nisbəti ölkələr arasındakı artım sürətinin arasın 10
dakı fərqdədir. Bu fərqli artım vaxt getdikcə ölkənin malik olduğu
müqayisəli üstünlüyün dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn, XIX
əsrin ikinci yarısında ABŞ daha çox dağ-mədən sənayesi
məhsulları ixrac edən ölkə idi. Hal-hazırda İsə həmin məhsulları
xaricdən gətirir. Başqa sözlə, ölkə keçən əsrdə daha çox material
(xammal) tutumlu mal ixrac edən ölkədən, əmək- kapital tutumlu
mal ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Bu proses ona görə baş
vermişdir ki, material amilinin artımı yavaş, əmək-kapital amilinin
artımı isə sürətli olmuşdur.
İstehsal amillərinin artım sürəti arasındakı fərqin xarici
ticarətə göstərdiyi təsirin kanalları çoxsaylıdır. Bu özünü tələb və
təklif vasitəsilə büruzə verir. Bu zaman həlledici məsələ istehsal
amillərinin hansı sahələrdə - idxal ilə rəqabət vəziyyətində olan
sahələrdə, yoxsa ixrac sahələrində daha sürətlə artmasıdır.
y Dünya iqtisadi konyukturuna təsir edə bilməyən kiçik iq-
tisaot^otensiala malik ölkələrdə idxalı əvəz etmə siyasətinin elmi
əsaslarla aparılması bu ölkədə beynəlxalq əmək bölgüsünün
üstünlüklərindən səmərəli istifadə edilməsi və iqtisadi inkişafın
sürətləndirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır.
Keçid dövründə olan və beynəlxalq əmək bölgüsünün
üstünlüklərindən səmərəli istifadə olunmayan ölkələrdə idxalı
əvəz etmə siyasətinə daha böyük ehtiyac vardır. Məsələn,
zəngin təbii sərvətlərə və əlverişli iqlim şəraitinə malik olan
respublikamızda əhalinin istehlak mallarının müəyyən hissəsinin
xaricdən alınması ölkənin iqtisadi inkişafını sarsıdan başlıca
amillərdən biridir. Bu vəziyyət yalnız məqsədyönlü və elmi
əsaslara söykənən idxalı əvəzetmə siyasəti vasitəsilə aradan
qaldırıla bilər.
23
Məhdud iqtisadi potensiala malik olan ötkələrdə ixracı
genişləndirmə siyasəti dünya miqyasında müqayisəli
üstünlüklərdən səmərəli istifadə olunması bu ölkələrin İqtisadi
inkişafını sürətləndirəcəkdir.
Dünya təsərrüfat sistemində yeni sənaye ölkələrinin
təcrübəsi göstərir ki, ixrac potensialının genişləndirilməsi siyasəti
yeridilərkən bütün qüvvələri istehsal potensialının
genişləndirilməsinə yönəldən ölkələr daha səmərəli iqtisadi
nəticə əldə edirlər. Mal ixracının genişləndirilməsi daha zəmanətli
inkişaf üçün əlverişli şərait yaradır. Bu baxımdan Azərbaycanda
ixrac potensialının genişləndirilməsində bütün ümidləri yalnız
neftə bağlamaq nə nəzəri, nə də praktiki cəhətdən düzgün
deyildir. Həyat çoxstrukturlu ixrac siyasətinin olmasını tələb edir.
Müasir mərhələdə idxalı əvəzetmə və ixrac potensialının
genişləndirilməsi siyasəti inkişaf etmiş ölkələrin yeritdiyi iqtisadi
siyasətin mühüm tərkib hissəsidir. Bazar iqtisadiyyatına malik
ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, idxalı əvəzetmə və ya ixracın
genişləndirilməsi zamanı bu və ya digər sahələrin sürətli
inkişafını təmin etmək üçün maliyyə-kredit mexanizmindən geniş
istifadə etməklə, bu sahələrə əlavə kapital qoyuluşu cəlb edilməli,
vergi dərəcələri aşağı salınmalıdır.
1.2. XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN ELMİ ƏSASLARI,
MAHİYYƏTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
/iCarici iqtisadi əlaqələr xüsusi fəaliyyət sferası olub,
beynəlxalq əmək bölgüsünə (BƏB) əsaslanır. Xarici iqtisadi
əlaqələrin inkişafı həm daxili iqtisadi problemlərin həlli, həm də
ölkələr arasındakı münasibətlərin yaradılması üçün mühüm
vasitə 24
dir. BƏB-in mahiyyətini, əhəmiyyətini, yaranma səbəbləri və
şərtlərini, daha dərindən öyrənmək üçün əmək bölgüsünün
yaranması prosesi araşdırılmalıdırT|
Əmək bölgüsü bəşər cəmiyyətinin ilk pilləsində meydana
gəlmiş və məhsuldar qüvvələrin təkmilləşməsi nəticəsində daim
inkişaf etmişdir. İlk böyük ictimai əmək bölgüsü İbtidai icma
quruluşunda yaranmış, maldarlıq əkinçilikdən, quldarlıq
quruluşunun meydana gəlməsi ilə isə ikinci böyük ictimai əmək
bölgüsü - sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmışdır. Üçüncü böyük
ictimai əmək bölgüsü - ticarətin sənətkarlıqdan ayrılmasına və
tacirlər sinfinin ayrılmasına səbəb oldu. Bu üç əmək bölgüsü və
ictimai əlaqələrin inkişafı cəmiyyət daxilində əmək bölgüsünün
yaranması və inkişafında mühüm rol oynamışdır.
[^əlumdur ki, yerli istehsal hesabına cəmiyyət üçün zəruri
olan bütün mallarla əhalinin tələbatını ödəmək mümkün deyildir.
Hər bir müəssisə müəyyən növ məhsulların istehsalı üzrə
ixtisaslaşır, bu isə istehsal edilmiş məhsulların mübadiləsini zəruri
edir. Bu cür qarşılıqlı münasibətlərin nəticəsi olaraq
müəssisələrarası əmək bölgüsü meydana gəlir. Zavod, fabrik və
müəssisələrin istehsal xarakterinə görə müəyyən qruplar, sahələr
və yarımsahələrdə birləşməsi və bu sahələr arasında mal
mübadiləsi əmək bölgüsünün digər formalarının yaranmasını
tələb edir. Müəssisələrin ixtisaslaşması, malların mübadiləsi
sahədaxili əmək bölgüsünün yaranmasına səbəb olufj Əmək
bölgüsünün bu formasına kimya, maşınqayırma, yüngül sənaye
müəssisələrinin kooperasiya əlaqələrini göstərmək olar. Ayrı-ayrı
sahələrin müəssisələri arasında məhsulların mübadiləsi baş
verdikdə əmək bölgüsünün sahələrarası forması meydana çıxır.
Məsələn, kənd təsərrüfatı ilə yeyinti, yüngül sə
25
naye sahələri, maşınqayırma və neft sahələri arasında məhsul
mübadiləsi. Bir regionun müəssisələri ilə digər regionun
müəssisələri arasında mal mübadiləsi ərazi əmək bölgüsünün
yaranmasına səbəb olur. Buna ölkənin bir rayonu ilə digər rayonu
arasında mal mübadiləsini misal göstərmək olar.
İqtisadi ədəbiyyatlarda əmək bölgüsünün formaları
müxtəlif göstərilir. Əmək bölgüsünə beynəlxalq sfera baxımından
yanaşdıqda iqtisadçılar müəssisədaxili, ölkədaxili və ölkələr-
arası əmək bölgüsünü fərqləndirirlər.^
j^eynəlxalq əmək bölgüsünün ölkə daxilindəki əmək
bölgüsündən əsas fərqi odur ki, beynəlxalq arenada partnyor
rolunda ayrı-ayrı ölkələrin müəssisələri çıxış eög Bir tərəfdən
BƏB-də iştirak edən müəssisələrin əksəriyyəti ölkənin daxili
tələbatından çox məhsul istehsal edirlər, digər tərəfdən,
tələbatdan artıq məhsulları tələb olunan və ya az istehsal etdikləri
məhsullara mübadilə edirlər.
Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi, BƏB-in də əsas
xarakterik xüsusiyyəti istehsalın ixtisaslaşması və məhsulların
mübadiləsidir. Məhz BƏB-in mahiyyəti onun bu xarakterik
xüsusiyyəti ilə bağlıdır.
Beləliklə, BƏB ictimai əmək bölgüsünün davamı olub,
ayrı-ayrı ölkələrin mübadilə etdikləri müəyyən növ məhsul
istehsalında İxtisaslaşmasıdır.
Hər şeydən əvvəl, beynəlxalq əmək bölgüsündə müxtəlif
ölkələrin müəssisələri çıxış edir. Bununla yanaşı onlar dövlət
maraqları ilə bərabər müəyyən iqtisadi maraqlar güdürlər.
Müəssisələr öz məhsullarını ölkədən kənarda baha satmağa
^ OcHoebi eHeıune^KonoMuuecKux :manuü / Flod ped. 0oMUncKmo.- M:
MeofcdyHapoÖHbie omnoiuentm, 1994, c. 120.
26
cəhd edir və oradan ucuz qiymətə mallar alaraq öz ölkələrində
mənfəətlə satmağa çalışırlar. Nəticədə daxili bazarda alqı-satqı
əməliyyatları ilə müqayisədə idxal-ixrac əməliyyatlarında daha
çox gəlir əldə etmək müxtəlif ölkələrin sahibkarlarının BƏB-də
iştirakının əsas səbəbinə çevrilir. Ölkələrin BƏB-də iştirakına
müəssisə səviyyəsində deyil, dövlət marağını nəzərə almaqla
yanaşmaq lazımdır. Məlumdur ki, maddi nemətlərin istehsalı
fasiləsiz prosesdir, iqtisadiyyatın inkişafı nəticəsində tələbatlar
daim dəyişir. Artan tələbatı ödəmək üçün qarşıya yeni istehsal
sahələrinin yaradılması və mövcud sahələrin genişləndirilməsi
tələb olunur. Bu vəzifənin həlli üçün iş vaxtına qənaət qanununa
əməl olunmalıdır ki, bununla da məhsulların istehsalına çəkilən
xərclər azalır və əmək məhsuldarlığı yüksəlir. Artan tələbatı
ödəmək üçün ya mövcud müəssisələr genişləndirilməli, ya da
yeni müəssisələr tikilməlidir. Bunların həyata keçirilməsi uzun
müddət, xeyli maddi və investisiya ehtiyatları tələb edir. Məhsul
və investisiya ehtiyatlarına artan tələbatları ödəmək üçün yeganə
yol ölkənin BƏB-də iştirakıdır.
Beləliklə, ölkələrin BƏB-də iştirakının iki əsas səbəbi
vardır. Birincisi, cəmiyyətin maddi tələbatları qeyri-məhduddur.
İkincisi, iqtisadi ehtiyatlar, yəni əmtəələrin istehsalı və xidmətlərin
göstərilməsi üçün vəsaitlər məhduddur, bu əks amillər meydana
çıxdıqda, mövcud ehtiyatlardan qənaətlə istifadə edilməsi
zəruriləşir. Ona görə də, ölkələr həmişə BƏB-də iştirakında
maraqlıdırlar. Müəssisələrin isə BƏB-də iştirak etməsinin səbəbi
mənfəət əldə etməkdir. Eyni zamanda, BƏB-də iştirak edən
ölkələr daim olaraq iqtisadi mənfəət əldə etmək istəyirlər.
Ölkələrin BƏB-də səmərəli iştirak etməsi üçün müəyyən
şərtlər - təbii ehtiyatlar, əlverişli iqlim şəraiti, nəqliyyatın və
27
infrastrukturanın inkişafı və s. olmalıdır. Ancaq ölkələrin BƏB- də
iştirakının səbəbləri ilə şərtlərini fərqləndirmək lazımdır. Ölkələri
BƏB-də iştirak etməyə məcbur edən səbəb gəlir əldə etməkdir.
Şərt isə ölkələrin BƏB-də iştirakı zamanı vaxta qənaət edilməsini
təmin edən ayrı-ayrı konkret şəraitdir. BƏB-də iştirak etməyi
şərtləndirən amillər səbəbdən fərqli olaraq müxtəlif ölkələrdən və
hadisələrdən asılı olaraq dəyişir.
Ümumilikdə BƏB-i müəyyən edən amilləri aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
- təbil ehtiyatların mövcudluğu;
- təbii-iqlim şəraiti;
- demoqrafik potensial və ölkədə ixtisaslı kadrların olması;
- ölkənin coğrafi vəziyyəti;
- elmi-texniki inqilab;
- nəqliyyat və infrastrukturanın İnkişafı.
Ayrı-ayrı ölkələrdə bu amillərin hər birinin olması vacib
deyil. Çünki ölkələr BƏB-də iştirak etmək üçün bu amillərin
birindən və ya bir neçəsindən istifadə edirlər. Məsələn, ABŞ,
Kanada, RF, CAR, Ərəb ölkələri, Azərbaycanın təbii ehtiyatlar və
təbii iqlim şəraiti BƏB-də iştirak etmək üçün mühüm rol oynayır.
Böyük Britaniyada, AFR-də, İtaliyada və Yaponiyada isə bu
amillər məhdud olsa da, ixtisaslı işçi qüvvəsi və elmi- texniki
nailiyyətlər hesabına bu ölkələr BƏB-də geniş iştirak edir. Ancaq
bütün bunları göstərməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki,
BƏB-də İştirakı şərtləndirən amillərin olması o demək deyil ki, bu
amillər ölkələrin BƏB-də iştirak etməsi üçün həlledici rol oynayır.
Ola bilər ki, ölkə təbii ehtiyatlar cəhətdəh zəngindir, ancaq onun
reallaşması üçün inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələr yoxdur və ya
ölkə başqa bir ölkədən siyasi və Iq-
78
tisadi cəhətdən asılıdır. Hazırda inkişaf etməkdə və keçid
iqtisadiyyatlı ölkələrdə kifayət qədər ixtisaslı işçi qüvvəsi olsa da,
iqtisadiyyat zəif inkişaf etdiyinə görə onlar yüksək əmək haqqı və
s. səbəblərə görə digər ölkələrə işləməyə gedirlər.
Digər tərəfdən, praktika sübut edir ki, eyni təbii
ehtiyatlara, təbii-iqlim şəraitinə malik ölkələr əmtəə mübadiləsi
edərək qarşılıqlı fayda götürə bilərlər. Bu onunla əlaqədardır ki,
bu ölkələr hazır məhsul istehsal etmək üçün müxtəlif istehsal,
texnoloji və əmək vasitələrinə malikdirlər, yəni ölkələr arasında
əmək bölgüsünün başlıca hərəkətverici qüvvəsi elmi-texniki
tərəqqidir.
Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi BƏB-in də əsas
formaları sahədaxili və sahələrarası əmək bölgüləridir. Ancaq
ölkədaxili əmək bölgüsünün regionlararası formasından fərqli
olaraq BƏB-in xalq təsərrüfatı forması fərqləndirilir.^ Sahədaxili
BƏB müxtəlif ölkələrin eyni sahəyə daxil olan müəssisələrin
istehsal etdikləri müəyyən növ əşyaların, detal, aqreqat və
hissələrin mübadiləsidir. Sahələrarası BƏB isə xalq təsərrüfatının
müxtəlif istehsal sahələrinə məxsus müəssisələrin İstehsal
etdikləri məhsulların mübadiləsi zamanı yaranır.
BƏB-in xalq təsərrüfatı forması ölkədaxili əmək
bölgüsünün regionlararası formasından fərqli olaraq müxtəlif
ölkələrdə fəaliyyət göstərən bütün müəssisələr arasındakı
əlaqəni ifadə edir. Bu onu göstərir ki, bir ölkənin ÜDM-in hansı
hissəsi digər ölkənin ÜDM-in hansı hissəsinə mübadilə edilir.
Eyni zamanda beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiya-
laşma da BƏB-in ən mühüm formaları və onun əsas
Caiteuoa K.A. MejtcdyHapodıme ^KOHOMwecKue omHOiuenufi. M., 1998, c. 15.
29
elementləridir, istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması ölkələr
arasında əmək bölgüsünün elə bir formasıdır ki, burada bir sahə
və ya bir müəssisədə müəyyən məhsul istehsalı təşkil edilir.
Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi, BƏB-in də əsas
xarakterik xüsusiyyətlərindən biri ixtisaslaşmadır. Təsərrüfat
subyektlərinin ixtisaslaşması həmişə 3 formada - əşya, sahə və
ərazi formasında olur.
İxtisaslaşma ən çox maşınqayırma və kimya sənayesində
səmərə verir. Belə ki, həmin sahənin məhsulları çox no-
menklaturalıdır.
Dünya ölkələri arasında ixtisaslaşma İnkişaf etdikcə və
əmək bölgüsü dərinləşdikcə sənayedə və onun ayrı-ayrı
sahələrində kooperasiyalaşma güclənir. İstehsalın kooperasiya-
laşması hər bir ayrıca məhsul istehsalında daha çox iqtisadi
nəticə əldə etmək məqsədilə bir-birini tamamlayan
ixtisaslaşdırılmış istehsal sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsidir.
Dünya ölkələri arasında kooperasiya əlaqələri əsasən
iqtisadi, İstehsal, elmi-texniki, kredit, satış, firmadaxili. firma-
lararası və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Beynəlxalq
kooperasiyanın əsas əlamətləri ölkələr arasında birgə fəaliyyət
üçün razılıq əldə edilməsidir. Kooperasiyanın əsas metodları isə
birgə proqramların həyata keçirilməsi, müştərək müəssisələrin
yara- dilmasıdır. Beynəlxalq təcrübədə birgə sahibkarlığın geniş
yayılmış hüquqi formaları kimi səhmdar cəmiyyətləri, konsorsium
(İngiliscə «consortlum» olub, hər hansı bir layihəni həyata
keçirmək üçün banklar və ya kompaniyalar qruplarının birlik
formasıdır), konsern və şairədən geniş istifadə olunur.
Beləliklə, BƏB müxtəlif formalarda çıxış edərək
beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyalaşma ilə bağlıdır.
30
Hazırda dünya ölkələri arasında BƏB yeni xüsusiyyətə
malikdir. Əvvəllər dünya ölkələri inkişaf etmiş ölkələr, İnkişaf
etməkdə olan ölkələr və sosialist ölkələrinə bölünərik bir-biri ilə
İqtisadi əlaqələrə girirdilər. Lakin 80-ci illərin sonlarından
başlayaraq sosializmin dağılması ilə əlaqədar olaraq, sosialist
ölkələri bazar iqtisadiyyatına keçid üçün iqtisadi islahatlar həyata
keçirməyə başladılar. Bunun nəticəsində hazırda beynəlxalq
praktikada ölkələr 3 qrupa bölünür:
- sənaye cəhətdən İnkişaf etmiş ölkələr;
- keçid iqtisadiyyatlı ölkələr;
- inkişaf etməkdə olan ölkələr.^
Müasir dövrdə BƏB-ə 2 mühüm amil təsir göstərir. Bir
tərəfdən bazarların qloballaşması, digər tərəfdən isə regional
iqtisadi blokların yaranması BƏB-in və beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin İnkişafında yeni mərhəlidir. Həmçinin, ölkələrin
BƏB-də iştirakı və ölkələr arasında xarici iqtisadi əlaqələr
getdikcə güclənir.
[Şiəliklə, xarici iqtisadi münasibətlər ayrı-ayrı ölkələrin
iqtisadiyyatları arasındakı təsərrüfat əlaqələri olub, uzunmüddətli
tarixi proseslər nəticəsində formalaşmışdır.
Dünyada istehsalın və mübadilənin beynəlmiləlləşməsi
ölkələrin təsərrüfat əlaqələrini daha da möhkəmləndirir və bu
dünya təsərrüfat kompleksinin yaranmasına səbəb olur.
Ümumiyyətlə, beynəlxalq səviyyədə ölkələr arasında
təsərrüfat əlaqələri 2 şərt daxilində inkişaf edir:
1) ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələr zəruri olduqda;
2) bu əlaqələrin inkişafında hər İki tərəf maraqlı olduqda.
^ Saəbfuıoe fl.C. OpzoHUsatfUft u ynpaaneHue MeotcdynapodHoü Koonepatfueü
npomeodcmea. M., 1987, c, 25.
31
ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələrə həmçinin siyasi, milli,
etnik, sosial amillər də təsir edir. Bu şərtlər daxilində ölkələr
arasında xarici iqtisadi əlaqələr istehsalın beynəlxalq
ixtisaslaşması və kooperasiyalaşması, müştərək müəssisələrin
yaradılması, elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziyalar və
texnologiyalarla ticarət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti,
sosial-mədəni xidmətlərin göstərilməsi, turizm, nəqliyyat
xidmətlərinin təşkili, sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması ilə
həyata keçirilir. Ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər sistemi
aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
- xarici ticarət;
- kapital ixracı;
- beynəlxalq valyuta-kredit münasibətləri;
- elmi-texniki əməkdaşlıq;
- işçi qüvvəsinin hərəkəti.
Xarici iqtisadi əlaqələrin əsas bölmələrindən biri xarici
ticarətdir. Əmtəə və xidmətlərin xarici ticarəti beynəlxalq iqtisadi
əlaqələr sistemində mühüm yer tutur. Xarici ticarət hələ
qədimdən mövcuddur.
Lakin dünya bazarı kapitalizmin yaranması prosesində
meydana gəlib. Belə ki, XV əsrdə dünya iqtisadiyyatı qapalı
xarakter daşıdığından əhalinin əksəriyyəti kənddə yaşayırdı və
əhalinin ərzaq və sənaye mallarına olan ehtiyaclarını ödəmək
üçün ticarət kəndlərdə və kəndlərin ətrafında cəmlənmişdi. Uzaq
məsafə ilə aparılan ticarət Şərqi və Cənubi Asiyadan keçən İpək
Yolu ticarəti idi. Bu yolla ipəkdən toxunan mallar, dərman və zinət
əşyaları Hindistan və Çindən Avropaya daşınırdı. XV əsrin
sonlarından etibarən Avropanın iqtisadi və ticarət həyatında
böyük dəyişikliklər baş verdi. Bunun əsas
32
səbəbi elmin inkişafı, coğrafi kəşflər və əhalinin artımı idi.
Amerika qitəsinin kəşfindən sonra ispanlar Meksika və Peruya
köçdülər, nəticədə Amerika qitəsindən İspaniyaya, buradan da
digər Avropa ölkələrinə böyük həcmdə qızıl gətirilməsi dünyada
qiymətlərin xeyli artmasına səbəb oldu. Avropada bu inflyasiya
1650-cl ilə qədər davam edərək böyük bazarların yaranmasına
gətirib çıxardı. Bu dövrdə Avropada iqtisadiyyatın və ticarətin
İnkişafında digər amil əhali artımı oldu. Əhali artımı əhalinin
kənddən şəhərə axınına səbəb olmaqla urbanizasiya
(şəhərləşmə) prosesini sürətləndirdi, bu da inkişaf etmiş sənaye
üçün ucuz işçi qüvvəsi təşkil edirdi. XV əsrdən başlayaraq dünya
miqyasında inkişaf edən bu proses ticarətlə məşğul olan və
önəmli kapitala malik bir sinif yaratmışdı. Bütün bunlar və eyni
zamanda müstəqil dövlətlərin yaranması, dünyada xarici ticarətin
inkişafını sürətləndirdi.
Feodalizmin dağılması və XVIII əsrdə sənaye çevrilişi
nəticəsində iri maşınlı sənayenin yaranması isə xarici ticarət
əlaqələrinin artmasını Intensivləşdirdi. Sənaye üçün daha çox
xammal, materiallar, yanacaq və iri satış bazarları tələb
olunurdu. Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında ölkələrin milli
iqtisadiyyatlarında baş verən struktur İrəliləyişlər, sənaye
istehsalında ixtisaslaşma, milli İqtisadiyyatların qarşılıqlı
asılılığını gücləndirdi. Bütün bunlar isə xarici ticarətin inkişafına
təkan verdi.
Xarici ticarət yarandığı dövrdən qarşıya belə bir sual
meydana çıxıb; Dövlətlər nə üçün ticarət edirlər? Bir ölkənin
xarici ticarətdən əldə etdiyi mənfəət digər ölkənin ziyanına
deyilmi? Sərbəst ticarət sərfəlidir, yoxsa ticarət bu və ya digər
səbəblərə görə məhdudlaşdırılmalıdır?
33
iqtisadi nəzəriyyələr tarixinin ilk mərhələsində yaranmış
xarici ticarət nəzəriyyələri bu suallara bu və ya digər şəkildə
cavab verməyə çalışır.
Ümumiyyətlə, BƏB və xarici iqtisadi əlaqələr iqtisadçı
alimlər tərəfindən daim tədqiq edilib və öyrənilib. Lakin xarici
iqtisadi əlaqələr haqqında müasir anlayışlara uyğun ilk sistemli
fikirlər yalnız XV əsrdə merkantilistlər tərəfindən yaradılmışdır.
Merkantilizmin məğzini və məqsədini ölkəyə pulun, yəni qiymətli
metalın cəlb edilməsi təşkil edir. Merkantilistlər əsas diqqəti
tədavül sferasına verir və sərvətin mənbəyini tədavül sferasında,
əsasən də xarici ticarətdə axtarırdılar. İlk merkantilist- lər öz «pul
balansı» nəzəriyyələri ilə pula əslində dəfinə kimi yanaşır və hər
bir alışın, onun miqdarının azaldığını göstərirlər. İmkan daxilində
xaricdən alınmadan İmtina etməyə çalışırlar. İnkişaf etmiş
merkantllizm isə «aktiv ticarət balansı» sistemini müdafiə edir. Bu
mərhələdə merkantilistlər pula həqiqi kapitalist kimi yanaşır və
onlar başa düşürdülər ki, pulun yeni pul yaratması üçün o
hərəkətə gətirilməlidir. Bu isə xarici ticarəti inkişaf etdirməyi tələb
edir.
Lakin xarici iqtisadi əlaqələr ilk dəfə olaraq klassik siyasi
İqtisadın nümayəndələri tərəfindən daha dolğun tədqiq edilib. Bu
baxımdan Qərb iqtisad elmində «mütləq üstünlük nəzərly- yəsi»
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu nəzəriyyənin əsası klassik siyasi
iqtisadın banilərindən biri olan A.Smit tərəfindən qoyulub. Həmin
nəzəriyyəyə görə, bir ölkədə hansı mallar daha ucuz istehsal
olunursa, digər ölkələrə ixrac edilməli, əksinə istehsalı baha başa
gələn mallar xarici ölkələrdən idxal edilməlidir. A.Smit bütün
ölkələr üçün qarşılıqlı ticarətin səmərəli olduğunu
əsaslandırmağa çalışaraq yazırdı: «əgər hər hansı bir
34
ölkə bizdə istehsalı baha başa gələn mallarla bizi daha ucuz
qiymətə təmin edə bilərsə, onda həmin məhsulu almaq daha
sərfəlidir. Əvəzində biz istehsal xərclərində üstünlüyə malik
olduğumuz malları təklif edə bilərik».'^ Lakin həyat göstərdi ki,
A.Smitin mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsinin də müəyyən qüsurları
vardır. Belə ki, BƏB-in mənasını yalnız mütləq xərclərə
əsaslandırmaq, onun mahiyyətini daraltmaq deməkdir. Çünki,
əgər bir ölkədə bütün mallar digərindən daha ucuz istehsal
olunarsa, onda nə olacaq? Smitə görə, belə halda ticarət
edilməməlidir. Bu o qədər də gerçək deyil. Məsələn, inkişaf etmiş
ölkələr sənaye mallarını inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən
daha az xərclə istehsal edirlər. Buna baxmayaraq, bəzi sənaye
mallarını onlar inkişaf etməkdə olan ölkələrdən idxal edirlər. Bəs
bunu etmək onlar üçün əhəmlyyətlidirmi?
Siyasi İqtisadın digər görkəmli nümayəndəsi D.Rikardo
Smitln xarici ticarətin səbəbləri barədə fikirlərinin
çatışmazlıqlarını göstərərək, «müqayisəli üstünlük
nəzəriyyəslnl» irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə ilə o, göstərib ki,
beynəlxalq ticarətin əsas səbəbi ölkənin bir malın istehsalında
müqayisəli üstünlüyə malik olmasıdır. Burada mütləq üstünlük
əsas rola malik deyil. O, belə bir misal göstərir: tutaq ki,
Portuqaliyada müəyyən miqdar şərab istehsalı üçün il ərzində 80
adam əməyi tələb olunur, mahud istehsalı üçün isə həmin
müddətdə 90 adam əməyi lazımdır. İngiltərədə həmin müddətdə
eyni kəmiyyətdə şərab istehsalına isə 100 adam əməyi tələb
olunur. Bu misala görə Portuqaliya hər iki malın istehsalında
mütləq üstünlüyə malikdir. Çünki, Portuqaliya istər mahudu,
istərsə də
A.CMum. MccAedomnue o ıtpupode u npumtıtax 6o?amcmm ua/xjöoa. M., 1962, c. 333.
35
şərabı İngiltərəyə nisbətən daha ucuz istehsal edir. Bu halda
mütləq üstünlük nəzəriyyəsinə görə ticarət edilməməli,
Portuqaliya daha ucuz istehsal etdiyi üçün hər iki malı özü
istehsal etməlidir. Ancaq müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsinə görə
isə belə halda da xarici ticarət edilər və hər iki ölkə ticarətdən gəlir
əldə edə bilər. Belə ki, İngiltərə mahud istehsal etməli, şərabı isə
Portuqaliyadan almalıdır. Çünki, Portuqaliya əmək və kapital
ehtiyatlarını şərabçılıqda cəmləşdirir və 80 adam əməyi sərf
etməklə istehsal etdiyi şərabın müqabilində mübadilə yolu ilə
İngiltərədən mahud ala bilər. Deməli, mahud əldə olunmasında
10 adamın əməyinə qənaət edilər. Belə mübadilə İngiltərə üçün
də sərfəlidir. Belə ki, istehsal və kapital qoyuluşunu mahud
istehsalı üzərində cəmləşdirməklə məhsuldarlıq arta bilər. Sonra
mahud ixrac etməklə, əvəzinə Portuqaliyadan şərab idxalı daha
səmərəli olar. Çünki şərab əldə etmək üçün 20 adam az, yəni
100 adamın əməyi sərf olunur. Beləliklə, 20 adam əməyinə
qənaət edildi. Rikardonun bu nəzəriyyəsi müqayisəli xərclər və
müqayisəli üstünlük adı altında məşhurlaşıb.^ Rikardonun
nəzəriyyəsinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkə üçün o
məhsulların istehsalı və satışı sərfəlidir ki, onun istehsalına tələb
olunan milli məsrəflər elə həmin ölkədə başqa mallara tələb
olunan məsrəflərə nisbətən daha azdır. Rikardo nəzəriyyəsinin
və ümumilikdə klassik nəzəriyyələrin bir sıra mənfi cəhətləri
mövcuddur ki, bu da həmin nəzəriyyələrin əsaslandığı
pirnsiplərdən yaranır. Bu prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir;
' /l-PuKapdo. Hanajto nojıunuvıecKOÜ OKOHOMUU U na.ıoaoeoao oöjıootcemın. TOM 1. M.: rocKOMUsdam, 1955, c . l l6
.16
1) Dünyada yalnız iki ölkə var. Bu ölkələrdə 2 mal istehsal
edilir və hər iki ölkədə bu malların hər biri istehsal edilir;
2) Beynəlxalq ticarətdə pul işlədilməz və mübadilə
malların bir-birinə dəyişdirilməsi şəklindədir.
Ümumiyyətlə, klassik nəzəriyyələrə bəzi əlavələr edən
son dövrlərin xarici ticarət nəzəriyyələrinin müəllifləri öz
konsepsiyalarını daha çox praktikaya tətbiq edirlər. Bu cür
nəzəriyyələrdən «mlllətlərln qarşılıqlı asılıhğı» konsepsiyası,
«xaricə İstiqamətlənmiş inkişaf» konsepsiyası, «xarici impuls»
nəzəriyyəsini və s.-ni göstərmək olar.
Bütün xarici ticarət nəzəriyyələrinin müsbət və mənfi cə-
hətlərinLgöstərməklə yanaşı qeyd etmək zəruridir ki, ölkələrin
beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakını şərtləndirən amillərlə
yanaşı xarici ticarətin əsasını təşkil edən prinsipləri əsasən
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1) Yerli istehsalın kifayət etməməsi;
2) Malların qiymətinin beynəlxalq miqyasda fərqlənməsi;
3) Müxtəlif ölkələrdə fərqli mallar istehsalı.
Bu amilləri əsas tutan ölkələr getdikcə xarici ticarəti daha
da inkişaf etdirməyə çalışırlar. Son vaxtlar ölkələr tərəfindən
xarici ticarətə müdaxilə xeyli artmış və hər bir dövlət xarici ticarət
siyasəti aparmaqla aşağıdakı məqsədləri güdür:
1) Xarici ticarət balansının kəsirinin aradan qaldırılması;
2) Xarici rəqabətdən qorunma;
3) İqtisadi inkişaf (ixracın stlmullaşdırılması);
4) İnhisarçılığın aradan qaldırılması;
5) İqtisadiyyatın liberallaşdırılması;
6) Büdcəyə gəlir gətirmək;
7) So sial və siyasi məqsədlər və s.
37
1.3. DÖVLƏTİN XARİCİ TİCARƏT SİYASƏTİ VƏ
BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN TƏŞKİLİ
Xarici ticarət siyasəti dövlət tədbirləri sistemi olub,
xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsinə yönəlməklə,
maddi istehsalın strukturunda, iqtisadiyyatın idarə
edilməsində baş verən real prosesləri əks etdirir. Xarici
ticarət siyasətinin bütün tarixi əsas iki meylin - fritrederçilik
(liberallaşma) və proteksionizmin mübarizəsi nəticəsində
yaranmışdır.
Müharibədən sonrakı dövrdə dağılan iqtisadiyyatın bərpa
edilməsi prosesi gedərkən, xarici ticarət siyasətində başlıca
istiqamət proteksionizm (himayədarlıq) olmuşdur. Bu isə dünya
təsərrüfatında o dövrün iqtisadi inkişaf tələblərinə tamamilə
cavab verirdi. Göstərilən xətt o vaxtlarda hakim olan Keyns
nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Dünya təsərrüfatının artımı və
möhkəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq geniş, qeyri-məhdud xarici
iqtisadi əlaqələrə tələbat artdı. Ona görə də, proteksionizm
tədricən liberallaşma ilə əvəz olundu.
Müharibədən sonra iqtisadi yenidənqurma eyni zamanda
beynəlxalq ticarətə də şamil edildi. Onun mühüm əlaməti dəqiq
təşkilati struktura malik dünya ticarəti yaratmaq və tədricən
liberalizm prinsiplərinə keçmək idi. 80-90-cı illərdə beynəlxalq
ticarətin təşkilində qarşıya çıxan məsələləri xarakterizə edərkən
fransız tədqiqatçısı M.Pebro yazırdı; «Sadəlöhv sərbəst ticarətlə
zərif proteksionizm arasında bərabərlik axtarıb tapılmalıdır. Bu
bərabərlik eyni zamanda dünya iqtisadiyyatının
38
qlobal tərəqqisi üçün daha əlverişlidir, eyni zamanda o daha çox
sərbəst ticarətə üz çevirmişdir».
Bu əlamətlərin reallaşmasını 1947-ci ildə ABŞ-ın razılığı
ilə yaradılmış QATT (Ticarət və Tariflər üzrə Baş Saziş) öz
üzərinə götürmüşdür. O vaxtlar bu müqaviləyə 23 dövlət imza
atmışdılarsa, indi dünyanın 130 dövləti onun üzvüdür.
QATT-ın fəaliyyəti beynəlxalq ticarətin liberallaşmasına,
gömrük və digər məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına
yönəldilmişdir. QATT çərçivəsində danışıqlar aparılması tədricən
idxal tariflərinin azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, danışıqlar
nəticəsində 50-ci illərin axırında razılığa əsasən tariflər 25-30%
azaldılmışdır. Danışıqların sonrakı mərhələlərində (1967-1972)
tariflər daha 36% aşağı salındı. Uruqvay görüşləri (1985-1988)
prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Burada 107 dövlət iştirak edirdi.
Bu görüşlərdə (danışıqlarda) daha açIq və maneəsiz xarici ticarət
üçün şərait yaradan xarici ticarət liberalizm prinsipləri qəbul
olundu. Bu prinsiplərdən: ədalətli rəqabət üçün şərait yaratmaq,
dempinqlə mübarizə; diskriminasiya tədbirlərinin qadağan
edilməsi; kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması,
inkişaf etməkdə olan ölkələrdən sənaye mallarının xüsusi ixrac
rejiminin formalaşmasını göstərmək olar.
Uruqvay danışıqları Vyana Konvesiyası (1980) tərəfindən
elan edilmiş şərt və standartları təsdiq etdi. Xarici ticarət
qiymətlərində idxal vergilərini 6-8%-ə qədər azaldanlara ticarətdə
daha əlverişli rejim imkanı vermək şərti işlənib hazırlandı. Digər
tərəfdən, İntellektual mülkiyyət hüquqlarını qoruyan qaydalar
haqqında razılıq əldə edildi. Uruqvay danışıqlarında ABŞ, Qərbi
Avropa və Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri arasında kənd təsərrüfatı
mallarının ticarət şərtləri haqqında olan kəskin zld-
39
diyyətlər əsasən həll olundu. Ticarət və Tariflər haqqında Baş
Şura (QATT-TTBS) bütün iştirakçı dövlətlərə kənd təsərrüfatı
məhsullarının ixracını birbaşa maliyyələşdirməkdən imtina
etməyi tövsiyə etdi.
SSRİ QATT-ın fəaliyyətində iştirak etmirdi, lakin 80-cı
illərin sonunda onlara yaxınlaşmaq haqqında addımlar atıldı və
1990-cı ildə SSRİ QATT-da müşahidəçi statusu aldı. Hal-hazırda
Azərbaycan Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının üzvlüyünə daxil
olmağa hazırlaşır. Bu təşkilata daxil olma - dünya təsərrüfatına
daxil olmanın mühüm şərtidir. ÜTT-yə daxil olmanın əsas şərti
gömrük tarifləri dərəcələrinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması
və xarici ticarət subsidiyalarının ləğv edilməsidir. ÜTT üzvlüyünün
bir çox üstünlükləri vardır.
Son illərdə beynəlxalq ticarətdə razılaşdırılmış
prinsiplərdən istifadə edilməsi nəticəsində dünya ixracında
emaledici sənaye məhsullarının xüsusi çəkisi artaraq 60%-ə,
xidmətlər, o cümlədən informasiya - 24%-ə çatmış, bununla
bərabər ixracda yanacaq-xammalın xüsusi çəkisi 10%-ə
enmişdir. Ticarət müqavilələri istehsal kooperasiyası, elmi-texniki
əməkdaşlıqla qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir.
Hal-hazırda beynəlxalq ticarət ayrı-ayrı əmtəə
bazarlarının qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət göstərir. Dünya
bazarı məhsul (əmtəə) növlərinə görə seqmentlərə bölünmüşdür.
Əmtəə bazarlarından hər biri oliqopolistik (oliqopoliya - bazardakı
satıcıların bir-birinin hərəkətlərini qiymətləndirdikləri vəziyyətdir)
struktur kimi formalaşır və bir neçə iri istehsalçı firmalar hakim
mövqe tutur. Bu strukturlar beynəlxalq əmtəə müqavilələri ilə
idarə olunurlar. Bununla birlikdə hər bir bazar digər ba
40
zarlarla qarşılıqlı əlaqəyə və təsirə malikdirlər və rəqabət
münasibətləri əsasında ümumi dünya məkanı yaradırlar.
Dünya ictimaiyyəti dünya ticarətinin rəqabət xarakterini
saxlamaq üçün bütün mövcud İmkanlardan İstifadə edir, bu isə
ticarətin inkişafına səbəb olmaqla, İqtisadi inkişaf tempinin
sürətlənməsinə bilavasitə təsir göstərir.
Dünya bazarı mürəkkəb struktura malikdir. Lakin onu iki iri
struktura bölmək olar. Birinci struktur institusional-təşkilati
prinsiplə əlaqədardır. Burada bazar proseslərini idarə etmək
üçün institutlar formalaşır və beynəlxalq təşkilatlar mühüm rol
oynayır. İkinci səviyyə daha mühümdür və bu bazarların
məhsullara görə və ayrı-ayrı məhsulların istehlak
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Bu meyara görə İri əmtəə
növlərinə görə bazarlar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:
1) yanacaq-energetika və xammal;
2) maşın və avadanlıqlar;
3) metallar, kimya, meşə materialları;
4) kənd təsərrüfatı xammalı və ərzaq məhsulları;
5) geniş istehlak edilən sənaye malları.
Göstərilən mal qrupları istər istehsal texnologiyasına,
istərsə də istehlak təyinatına görə, bir-birindən əhəmiyyətli
dərəcədə fərqlənirlər. Yanacaq-energetika və xammal bazarı bir
sıra mühüm xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə olunurlar: bu
məhsulların istehsal şərtləri məhduddur və demək olar ki, təkrar
istehsal olunmur və kapital tutumludur, istehlak
nöqteyi-nəzərindən onun məhsulları hər bir istehsal-təsərrüfat
fəaliyyəti üçün əsas təşkil edirlər, belə ki, yanacaq və ilkin
xammal hər bir məhsul istehsalının əsasını təşkil edir. Beynəlxalq
ticarətdə ya- nacaq-xammal ixrac edən və istehlak edən ölkələrin
mövqeyi 4I
qəti (aydın) müəyyən edilmişdir. Məhsul ixrac edən ölkələr
qrupuna: böyük enerji və mineral xammal ehtiyatı olan ölkələr
daxildir. Başlıca olaraq bu qrupa yüksək səviyyədə inkişaf
etməmiş Çin, Hindistan, Səudiyyə Ərəbistanı, CAR, Rusiya, İran,
İraq və s kimi ölkələr daxildir. İstehlakçılar qrupuna isə yüksək
inkişaf etmiş ABŞ, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Qərbi Avropa
ölkələri daxildir.
Bu əmtəə qrupunda neft, neft məhsulları, təbii qaz, daş
kömür həlledici rol oynayır. Bu məhsullar ümumi məhsulların
75%-nl təşkil edir. Müharibədən sonrakı dövrdə neft məhsulları
istehlakı əhəmiyyətli dərəcədə artdı. 1950-1960-cı illər ərzində
dünyada neft istehlakı 7 dəfə artaraq, il ərzində 3,4 mlrd, ton
təşkil etmişdir. Dünyada neft ticarətini tənzimləyən mühüm
beynəlxalq təşkilat (neft ehtiyatının 78%-i) OPEK-dir (ingiliscə
OPEC - orqanisation of Petroleum Exportinq Countries - neft
ixrac edən ölkənin təşkilatı olub, 1973-cü ildə yaradılmışdır).
OPEK dünya qiymətinə və kvot vasitəsilə ticarət şərtlərinə, illik
istehsalın həcminə nəzarət edir. Dünya neft ixracına, eyni
zamanda OPEK-yə daxil olmayan ölkələr; Rusiya, Norveç,
Hollandiya, Çin də əhəmiyyətli təsir göstərirlər. Neft ticarətinin
şərtlərinə neft istehlak edən ölkələr neft istehsal edən ölkələrə
nisbətən daha əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirlər. 1973-
1975-ci illərdə energetika böhranından sonra elmi-texniki
tərəqqinin sürətlənməsi nəticəsində Qərb ölkələri neft istehsalını
xeyli azaltdılar. 1975-1995-ci illər ərzində dünya enerji
istehlakında neftin xüsusi çəkisi 45%-dən 36%-ə, kömürün
xüsusi çəkisi 33%-dən 31%-ə enmişdir, bununla yanaşı daha
mütərəqqi yanacaq növü olan qazın xüsusi çəkisi isə 20%-dən
25%-ə qalxmışdır. Bununla bərabər əsas neft ixrac edənlərin
42
xüsusi çəkisi aşağı düşmüşdür. OPEK ölkələri 85%-dən 68%-ə,
Rusiya 22%-dən 18%-ə enmişdir. Perspektivdə neftin isteh-
lakının daha da ixtisar edilməsi gözlənilir.
Dünyanın maşın və avadanlıqlar bazarı tamamilə başqa
cür görünür. Hər şeydən əvvəl, o, maşın və avadanlıqların
kəmiyyətinin dəyişməsi ilə yanaşı, daim keyfiyyətcə
təkmilləşməklə və mürəkkəbləşməklə yüksək İnkişaf tempi ilə
xarakterizə olunur.
Dünya bazarının bu sektorunun mühüm
xüsusiyyətlərindən biri - ticarətin bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan
çoxsaylı firmalar tərəfindən aparılmasıdır. Son 20-30 ildə maşın
və avadanlıqlar ticarəti istehsal və elmi-texniki kooperasiya
barədə müqavilələr əsasında aparılır. Bu maşın və
avadanlıqların müvafiq ticarət qaydalarını müəyyən etməklə
yanaşı, detal və qovşaqlarla təmin etməyi və satışdan sonra
servis xidməti göstərməyi əvvəlcədən müəyyən etməyə imkan
verir. 90-cı illərin əvvəllərində maşın və avadanlıqlar ixracının
45%-i sahələrarası və sahədaxili formasında həyata keçirilirdi.
Maşın və avadanlıqların dünya bazarında əsas agentləri
müasir elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən maksimum
istifadə edilən ölkələrdir. Bunlar ABŞ, Yaponiya, Almaniya,
Kanada, İsveçrə, Hollandiya və s. ölkələrin firmalarıdır. Bunlara
Cənub-Şərqi Asiyanın və Braziliyanın firmaları daha ciddi
rəqabət göstərirlər. 1990-1997-ci illər ərzində Cənubi Koreyada,
Tayvanda və Sinqapurda maşınqayırma məhsulları ixracı 2
dəfədən çox artmışdır. Bu məhsullara məişət elektronikası aiddir,
bunlar ucuz olduqlarına görə Qərb ölkələrinin bazarlarına güclü
nüfuz etmişdir. Bu müddət ərzində Braziliyadan maşın və
avadanlıqlar ixracı təxminən 3 dəfə artmışdır, bu isə ona dünya
43
ixrac iyerarxiyasında 28-ci yerdən 12-ci yerə qalxmağa imkan
vermişdir.
Maşın və avadanlıqların dünya bazarının xarakterik
əlaməti onun çeşidinin sürətlə dəyişməsidir. ABŞ-ın, Yaponiyanın
və Qərbi Avropanın iri firmaları 5-6 il ərzində öz əmtəə çeşidlərini
demək olar ki, 100% dəyişir. Hər il dünya bazarında onlarca
tamamilə yeni maşın və avadanlıqlar meydana gəlir ki, bu da
məhsulların hərəkəti, reklamı və satışı barədə ciddi marketinq
işləri aparılmasını tələb edir. «Sistemli» satışdan daha çox
istifadə edilir, alıcılara məhsullar komplektləşdirmə detalları ilə
birlikdə təklif edilir, eyni zamanda avadanlıqların qruplaşdırıl-
ması, işə salınması, təmiri və təminatlı xidmət barədə zəmanət
verilir.
Yanacaq-xammal, maşın və avadanlıqlardan sonra dünya
ticarətində kənd təsərrüfatı xammalı və ərzaq məhsulları mühüm
rol oynayır. Əsas ərzaq ixrac edən Qərb ölkələridir. Dünya taxıl
ixracının 70%-i, süd məhsullarının 90%-i, emal edilmiş meyvə və
tərəvəzin 35%-i, emal edilmiş ət məhsullarının 40%-i onların
payına düşür. Beləliklə, dünya bazarında inkişaf etmiş ölkələr
emal edilmiş məhsulların ixracında aparıcı mövqe tuturlar. İnkişaf
etməkdə olan ölkələrin ixracında kənd təsərrüfatı və ilkin ərzaq
məhsulları üstünlük təşkil edir.
Eyni zamanda inkişaf etmiş ölkələr xeyli ərzaq və kənd
təsərrüfatı məhsulları idxal edirlər. 1996-cı ilin məlumatına görə,
dünya ərzaq ixracının 12%-i ABŞ-ın, təxminən 8%-i Yaponiyanın,
13%-i Avropa Birliyi ölkələrinin payına düşür.
Keçmiş vaxtlarda SSRİ iri taxıl idxal edən ölkə idi. 80-cı
illərin əvvəlində illik taxıl alışı 40 mln. ton təşkil edirdi. Əsas taxıl
göndərənlər ABŞ, Kanada və Argentina idi.
44
1.4. BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜ:
FORMALARI, PRİNSİPLƏRİ VƏ AMİLLƏRİ
Beynəlxalq ticarət ölkənin müəyyən növ məhsullar və ya
qrup məhsullar üzrə ixtisaslaşması və onların xaricdə satılması
hesabına İnkişaf edir, beynəlxalq ticarətin əsasını beynəlxalq
əmək bölgüsü təşkil edir.
Beynəlxalq əmək bölgüsü təsərrüfat həyatının
beynəlmiləlləşməsini əks etdirməklə, ayrı-ayrı ölkələr daxilində
ictimai əmək bölgüsünün təbii davamıdır. Məntiqi və tarixi olaraq
ictimai əmək bölgüsünün üç əsas növünü fərqləndirirlər: ümumi,
xüsusi, tək.
Ümumi əmək bölgüsü dedikdə, əmək bölgüsünün
istehsal sferalarına görə (hasilat və emal sənayesi, kənd
təsərrüfatı, nəqliyyat və s.) xüsusi əmək bölgüsü dedikdə, iri
sahələraltı sferalar daxili əmək bölgüsü, tək əmək bölgüsü
dedikdə, sahələr daxilində fəaliyyət növünə görə əmək bölgüsü
nəzərdə tutulur.
Beynəlxalq əmək bölgüsü iki prosesin - ixtisaslaşma və
kooperasiyanın vəhdəti halında meydana gəlir. İxtisaslaşma iki
istiqamətdə (istehsal və ərazi) inkişaf edir. İstehsalın
ixtisaslaşmasından asılı olaraq, onu sahələrarası, sahədaxili və
ayrı-ayrı komponentlərin ixtisaslaşmasına bölürlər. Ərazi
ixtisaslaşması ayrı-ayrı ölkələr, qrup ölkələr və regionlar üzrə
həyata keçirilir.
İxtisaslaşmanın əsas növləri aşağıdakılardır; predmet
üzrə, yəni ayrı-ayrı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşma; texnoloji
və ya mərhələlər üzrə ixtisaslaşma, yəni ayrı-ayrı əməliyyatla
45
rın həyata keçirilməsi və ya ayrılıqda texnoloji proseslərin yerinə
yetirilməsi.
Kooperasiya - bu müəssisələrin fəaliyyətini birləşdirən
mürəkkəb prosesdir. O, aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərinə
görə təsnifləşir;
- növlərinə görə (iqtisadi kooperasiya, sənaye üzrə);
- mərhələlərinə görə (istehsal qabağı, istehsal,
kommersiya);
- obyekt və subyektlərin sayına görə.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alsaq, beynəlxalq əıtıək
bölgüsü - ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsidir və bunun
əsasında müəyyən növ məhsullar istehsalı üzrə ayrı- ayrı ölkələr
üzrə ixtisaslaşma, ölkələrarası mal mübadiləsi baş verir.
Tarixi inkişafın bu və ya digər mərhələsində, beynəlxalq
əmək bölgüsü sistemi istehsalın vəziyyətini əks etdirməklə,
əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Natural təsərrüfat
dövründə, əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etmədiyindən,
beynəlxalq əmək bölgüsünün yalnız elementləri mövcud idi, bu
da ayrı-ayrı ölkələrin təbii şəraitlərinin müxtəlif olması ilə
müəyyən olunurdu, ölkələrarası mübadilə, bu ölkədə istehsal
olunmayan və uzun daşınma müddətində öz istehlak qabiliyyətini
saxlayan bəzi məhsul növləri üzrə məhdudlaşırdı.
Beynəlxalq əmək bölgüsü prosesi, inkişaf etmiş ölkələrin
maşınlı İstehsala keçdiyi dövrdən, yəni təxminən XIX əsrin
ortalarından daha intensiv inkişaf etməyə başladı. Nəticədə
dünya bazarı formalaşdı və onun milli bazarlara nisbətən bəzi
xüsusiyyətləri meydana gəldi:
46
- dünya bazarının inkişafına, xarici ticarət və beynəlxalq
ticarət siyasəti böyük təsir göstərir;
- milli təsərrüfatlar üzrə əmtəələrin hərəkəti məhduddur.
Ayrı-ayrı ölkələrdə İstehsal olunan məhsulların hamısı
dünya bazarına daxil olmur, dünya bazarında qiymətin xüsusi
sistemi - dünya qiymətləri fəaliyyət göstərir.
Dünya bazarının inkişafı müasir dünya təsərrüfatının
formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Əgər bu kateqoriyaya
texniki- iqtisadi amil kimi baxsaq, aydın olar ki, dünya
təsərrüfatının inkişafı istər bütövlükdə, istərsə də onun ayrı-ayrı
hissələri baxımından müəyyən qanunauyğunluğa müvafiq olaraq
inkişaf edir, belə ki, müasir istehsalın maddi əsasını bu və ya
digər milli təsərrüfatların inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq
maşın texnikası təşkil edir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki,
istehsal prosesində hər yerdə və həmişə maşın texnikasından
istifadə edilir, əgər belə texnika tətbiq edilmirsə bunu sadəcə
olaraq İqtisadi gerilik şərtləndirir.
Müasir istehsal vasitələri bir-birinə əks olan müxtəlif sosial
sistemlərdə tətbiq olunur və onun nəticələri müxtəlif ola bilər. Bu
nöqteyi-nəzərdən dünya təsərrüfatı bir sistem kimi qarşılıqlı
əlaqədə olan daxili ziddiyyətli müstəqil sistemlərin məcmusudur.
Dünya təsərrüfatı kateqoriyası milli təsərrüfatların sadəcə
məcmusu deyil, beynəlxalq əmək bölgüsü ilə əlaqədar olan və
bir-birilə müəyyən iqtisadi münasibətlərdə olan tam bir sistemdir.
Bununla əlaqədar onun yeni keyfiyyət dəyişiklikləri əmələ gəlir:
yəni bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan milli iqtisadiyyatların
səmərəliliyi, izolə edilmiş milli iqtisadiyyatların səmərəliliyindən
yüksək olur.
47
Beləliklə, dünya təsərrüfatı beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər vasitəsilə ayrı-ayrı ölkələrin və ya qrup ölkələrin milli
təsərrüfatlarını birləşdirir, öz növbəsində İsə onun səmərəli
fəaliyyət göstərməsini və onları təşkil edən hissələrin artımını
təmin edir.
XX əsrdə beynəlxalq əmək bölgüsünün və dünya
təsərrüfatının inkişafı təsərrüfat həyatının hərtərəfli
beynəlmiləlləşməsi ilə xarakterizə, olunur. Bu prosesə müxtəlif
amillər təsir göstərir:
1) Coğrafi amillər. Yer kürəsində təbii resursların eyni
zamanda bitki və heyvanlar aləminin qeyri-bərabər
yerləşməsi, müxtəlif torpaq-iqlim şəraiti, məhsul
istehsalının artması, yeni istehsal sahələrinin
meydana gəlməsi, xammallara olan zəruri tələbat və
s.-dır ki, onların ehtiyatı da məhduddur. Bu, xammalla
zəngin olan ölkələrdə məhsul istehsalını stimullaşdırır.
Bundan başqa ərzaq məhsullarına (o cümlədən kənd
təsərrüfatı mallarına da) tələbat artır ki, bunların da
istehsalı müəyyən torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır.
2) Məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi. Aydındır ki,
onun vasitəsilə istehsalda yalnız dərin ixtisaslaşma və
hazır məhsulların geniş bazarı olduqda səmərəli olur.
3) Elmi-texniki tərəqqi.
İstehsal olunan məhsullar və istehsal texnologiyası tez-
tez deyişdikdə bir ölkə daxilində bütün məhsul növlərinin optimal
inkişafı mümkün deyildir. Ona görə də, məhsulların, xidmətlərin
və istehsal amillərinin aktiv mübadiləsi lazımdır. Bu şəraitdə
əksər ölkələrdə milli təsərrüfatların inkişafında obyek
48
tiv meyl müşahidə olunur. Bunun da nəticəsində xarici ticarət
inkişaf edir, bunu 80-cı illərin ikinci yarısında dünyada gedən
əsaslı dəyişikliklər sübut etdi. Milli təsərrüfatların daha çox
açıqlığa meyli, müasir beynəlxalq əmək bölgüsü inkişafının
xarakterik əlamətidir. Beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma
səviyyələrinə görə milli təsərrüfatları bir-birinə zidd iki qrupa
bölmək olar:
- tam bağlı;
- tam açıq.
Tam bağlı dedikdə, daxili ehtiyat mənbələrinə əsaslanan
və dünya iqtisadiyyatında gedən meyllərdən asılı olmayan
iqtisadiyyat başa düşülür. Belə olan halda ölkələrin iqtisadi
əlaqələri digər milli təsərrüfatlarla minimum səviyyədə olur.
Tam açıq iqtisadiyyat dedikdə isə, elə iqtisadiyyat başa
düşülür ki, onun inkişafı dünya təsərrüfatında fəaliyyət göstərən
meyllərlə müəyyən edilir. Ölkələrin xarici əlaqələri güclənir, həm
də daha yüksək inkişaf səviyyəsinə keçdikcə, onlar genişlənir.
Bir ölkənin digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələri o demək
deyildir ki, o açıq iqtisadiyyata malikdir. Hal-hazırda ayrıca bir
ölkənin iqtisadiyyatı dünya təsərrüfatından təcrid olunmuş
şəkildə, digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələr olmadan inkişaf edə
bilməz. Lakin ölkələrin bəzilərinin iqtisadiyyatı daha açıq,
digərləri isə nisbətən açıq ola bilər, iri ölkələrin iqtisadiyyatları az
dərəcədə açıq olurlar. Açıqlıq dərəcəsi həmçinin ölkənin təbii
resurslarla təmin olunma dərəcəsindən, əhalinin sayından, daha
dəqiq desək, onun alıcılıq qabiliyyətindən asılıdır və bunlar
məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Əgər
məhsuldar qüvvələr bərabər səviyyədə inkişaf etmiş
49
dirsə, onda az iqtisadi potensialla iqtisadiyyat daha açıqdır.
Bundan başqa, iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi həmçinin milli
istehsalın sahə quruluşundan asılıdır. Baza sahələrin
(metallurgiya, energetika) xüsusi çəkisi nə qədər yüksək olarsa,
beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma və ya açıqlıq dərəcəsi
də bir o qədər az olur. Əksinə bəzi sənaye sahələri xüsusən
maşınqayırma, elektronika, kimya və s, daha dərindən
ixtisaslaşmanı tələb edir ki, bununla da ölkələrin qarşılıqlı əlaqəsi
və buna müvafiq olaraq iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi artır.
Ölkə iqtisadiyyatında açıqlığın artması bir çox mürəkkəb
problemlər yaratmışdır ki, onlardan biri də ölkənin iqtisadi
təhlükəsizliyidir, yəni ölkənin dünya iqtisadiyyatı ilə optimal
əlaqələrinin müəyyən edilməsidir.
Öz enerji və xammal ehtiyatları olmayan ancaq, sənaye
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin inkişafına təsir edən mühüm
amillərdən biri iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsidir. Bütün dünya
ölkələri beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak edirlər, deməli, bir-
birilə iqtisadi əlaqələrə malikdirlər, bu da beynəlxalq əmək
bölgüsünün subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin asılılığını
gücləndirir, ixtisaslaşma və kooperasiyadan gələn gəlirin
əlaqələndirilməsi xarici neqativ təsirlərdən qorunmağa gətirib
çıxarır. Nəticədə milli iqtisadiyyatın qeyri-sabit inkişaf riski yaranır
ki, bu da ölkələrin açıqlığı üçün kommersiya münasibətləri
yaradır. Ona görə də, ayrı-ayrı ölkələrdə xarici ticarətin inkişafı
qarşılıqlı asılılığı müəyyən edən nisbi iqtisadi açıqlıq ola bilər.
Qarşılıqlı asılılıq iqtisadi asılılığa gətirib çıxara bilər, çünki
xarici amillər bu və ya digər situasiyalara əhəmiyyətli təsir
göstərirlər. Asılılıq o vaxt yaranır ki, hər hansı problemi həll
.50
edərkən uyğunlaşmaya müvafiq dəyişikliklər edilməsi tələb
olunur.
Uyğunlaşma dedikdə, dövlətin xarici amillə əlaqədar baş
vermiş neqativ situasiyalara təsir etmək qabiliyyəti başa düşülür.
Beləliklə, xarici iqtisadi əlaqələri təkmilləşdirmək üçün
xarici səbəbləri və ya onun nəticələrini aradan qaldırmalı, ya da
uyğunlaşma xərclərini digər ölkələrin üzərinə qoymalı.
Uyğunlaşma imkanlarının məhdud hədləri vardır.
Uyğunlaşma tədbirləri içərisində aşağıdakıları göstərmək
olar;
- ticarət əlaqələrinin diversifikasiyası (diversifikasiya - fəaliyyət
sahəsinin müxtəlif növ məhsulları və ya müxtəlif bazarları əhatə
etməsidir);
hərtərəfli əməkdaşlığın möhkəmlənməsi və
intensivləşməsi;
ehtiyatlara qənaət və onların yaradılması;
ixrac istehsalının yaranması və
formalaşması.
İqtisadi təhlükəsizliyin pozulmasının əsas şərti təhlükədir.
Təhlükə dedikdə, maddi, əmək, elmi-texniki resurslara və
marketinq sisteminə daxil olmanın məhdudlaşdırılması başa
düşülür. Təhlükənin iki tipi vardır;
güc tətbiq etməklə yaranan təhlükə;
iqtisadi əhvali - ruhiyyədən doğan təhlükə.
Təhlükənin hər iki tipi dövlətin qabaqcadan düşünülmüş
hərəkətindən və ya dünya iqtisadiyyatının inkişaf meylindən
yaranır. Təhlükənin əsas alətləri iqtisadi blokada, embarqo
(embarqo - hər hansı bir ölkə ilə ticarətin tam və ya qismən
qadağan olunmasıdır), əlaqələndirmə sistemi, diskriminasiyanın
5\
(ingiliscə diskriminaton - malın mənşə ölkəsindən asılı olaraq,
idxal mallarına tətbiq olunan tədbirlərdir) müxtəlif metodlarıdır.
Beləliklə, milli iqtisadi təhlükəsizlik dedikdə, ölkənin
əmtəə və xidmətlərlə təmin olunması, milli iqtisadiyyatın səmərəli
inkişaf etməsi üçün təhlükə yaradan xarici amillərin təsirindən
qorunması başa düşülür. Əgər ümumi daxili məhsulun (ÜDM)
səviyyəsi nəzərdə tutulan və ya təsadüfi xarici hadisələrdən
asılıdırsa, onda milli iqtisadiyyat təhlükədədir.
Əgər ÜDM səviyyəsi xarici amillərə reaksiya verərsə və
onların nəticələrini neytrallaşdırmaq mümkün deyilsə, onda
iqtisadi təhlükəsizliyin səviyyəsi aşağı düşür. Milli iqtisadi
təhlükəsizlik məfhumu ilə yanaşı beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik
məfhumu da işlənilir. Bunun mənası möhkəm sülhün yaranması
üçün iqtisadi və institusional şərait yaradan qarşılıqlı etibar və
bərabərliyə əsaslanan sistemdir.
Xüsusi iqtisadi təhlükəsizlik dedikdə, hər hansı ölkənin
birtərəfli, nə iqtisadi, nə də siyasi üstünlük əldə edə bilməməsi
başa düşülür.
Ölkənin rəqabət qabiliyyəti bir çox amillər əsasında 381
göstəricini 8 ümumi amildə birləşdirməklə müəyyən edilir:
1. daxili iqtisadi potensial;
2. xarici iqtisadi əlaqələr;
3. dövlət tənzimlənməsi;
4. maliyyə-kredit sistemi;
5. infrastruktura:
6. İdarəetmə sistemi;
7. elmi-texniki potensial;
8. əmək ehtiyatları.
51
Bu göstəricilərə hər bir ölkədə analitiklərin, ekspertlərin və
iri şirkət rəhbərlərinin sorğuları da əlavə olunur. Bu
qiymətləndirmə bütün ölkələrə deyil, yalnız sənaye cəhətdən
inkişaf etmiş, bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrə (hər şeydən
əvvəl yeni sənaye ölkələri), həmçinin keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə
aiddir. Bu göstəricilər ölkələr üzrə xüsusi metodika ilə balların
miqdarına görə qruplaşdırılır. Balların dərəcəsi yalnız məhsuldar
qüvvələrin inkişaf səviyyəsini deyil, eyni zamanda dünya
iqtisadiyyatında gedən dəyişikliklərə ölkələrin uyğunlaşma
xüsusiyyətlərini sübut edir.
Qabaqcıl ölkələrin dünya bazarında rəqabət qabiliyyəti
aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:
Dünya bazarında ölkələrin rəqabət qabiliyyətinin reytinqi
Cədvəl 1 6
1. ABŞ 11. Yeni Zelandiya 2. Sinqapur 12. Kanada
3. Honkonq 13. Çili 4. Yaponiya 14. İsveç
5. Danimarka 15. Finlandiya
6. Norveç 16. Avstriya
7. Niderland 17. Belçika
8. Lüksemburq 18. Tayvan
9. İsveçrə 19. Böyük Britaniya
10. Almaniya 20. Fransa
AHdpuanoe B./t KonKypennwcnoco6nocnth Poccuu « Atupoaoü )KonüMiiKe
(Me.jKdynapodnhiıi öıvmec Poccuu). M, /997. Nsl. c.4.
53
1987-ci ildən 1993-cü ilə qədər bu siyahıya Yaponiya
başçılıq edirdi. Lakin artıq 1994-cü ildə bəzi şəhərlərdə böhran
vəziyyətinin yaranması - ienin ABŞ dollarına nisbətən
məzənnəsinin artması ilə 1995-ci ildən Yaponiya 4-cü yerə
düşmüşdür.
Müasir dünyada iqtisadi və elmi-texniki əlaqələrin inkişafı,
beynəlxalq əmək bölgüsündə İştirak - daxili xalq təsərrüfatı
məsələlərini həll etmək, eyni zamanda ölkələr arasında sülh,
əmin-amanlıq və mehribanlıq münasibətlərinin güclənməsi üçün
bir vasitədir.
Azərbaycanın bir çox müəssisələri və birlikləri,
korporasiya və şirkətləri, firmaları, xarici partnyorlarla xarici
iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirirlər. Onlar təbii ehtiyatların istismarı
layihəsindən tutmuş onun istehsalı və nəql olunmasında, ətraf
mühitin sağlamlaşdırılması və onun qorunmasında birlikdə iştirak
edirlər və bunların sayəsində beynəlxalq əməkdaşlıq inkişaf edir
və dərinləşir.
Xarici iqtisadi əlaqələrin bu formaları eyni zamanda milli
iqtisadiyyatın inkişafına təsir edir. Bu təsirin nəticələrinin təhlili və
istehsalın perspektiv inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi
beynəlxalq əmək bölgüsü kateqoriyalarının məzmununu daha
dəqiq müəyyən edir. Bu kateqoriyanın dəqiq müəyyən
edilməsinin vacibliyi eyni zamanda beynəlxalq iqtisadi
əməkdaşlıq nəzəriyyəsinin inkişafı, həmçinin dünya təsərrüfat
sistemi haqqında təlimin inkişafı İlə əlaqədardır. Göstərilən
məsələlərin həlli beynəlxalq əmək bölgüsü kateqoriyasını
olduqca aktual edir.
Lakin hər şeydən əvvəl aydınlaşdırmaq lazımdır ki, ölkə
daxilində əmək bölgüsü nə deməkdir. Dünyanın hər hansı
ölkəsində ayrıca götürülmüş hər hansı bir müəssisə cəmiyyət
üçün 54
lazım olan bütün məhsulları istehsal edə bilməz. Müəssisələrdən
hər biri müəyyən bir məhsulun istehsalı üzrə ixtisaslaşırlar və bu
müəssisələrin ixtisaslaşması kimi xarakterizə olunur.
Onlar bir neçə formada: peşəkar və ərazi
nöqteyi-nəzərindən çıxış edirlər. Predmet - müəssisələrin
müəyyən növ məmulatlar istehsalını, peşəkar (professional) isə -
müəssisədə işçilərin peşəyönümü - əsas sənət (toxucular,
metallurqlar, neftçilər və s. üzrə məşğuliyyəti, ərazi isə -
müəssisənin konkret yerləşdiyi məkanı göstərir.
Təsərrüfat subyektlərinin ixtisaslaşması onların istehsal
etdikləri məhsulların bilavasitə mübadiləsi ilə başa çatır. Bunun
nəticəsi olaraq zavodlararası (fabriklərarası) əmək bölgüsü
yaranır. Onlar əmək bölgüsünün universal formalarıdır. Əgər
müəssisələrin qruplaşdırılması olmasaydı, bu əmək bölgüsünün
yeganə forması olardı. Lakin zavodlar, fabriklər, şirkətlər və digər
təsərrüfat subyektləri qarşılıqlı əlaqədə olan cəhdlə bir qrupda
birləşirlər. Eyni cinsli məhsullar istehsalı sahələrində, yarım
sahələrdə (sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, rabitə,
ticarət), bəzən isə iqtisadi ədəbiyyatlarda bunu xalq təsərrüfatı
sahələri də adlandırırlar.
Müəssisələr arasında mübadilədən asılı olaraq əmək
bölgüsünün müxtəlif formaları əmələ gəlir. Əgər müxtəlif istehsal
sahələrinin ixtisaslaşdırılmış müəssisələri arasında mübadilə
olarsa, əmək bölgüsünün zavodlararası forması spesifik
əlamətlər kəsb edir və sahədaxili forma alır.
Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxır ki, əmək
bölgüsünü öyrənən zaman müəssisələrin ixtisaslaşması ilə əmək
bölgüsü formalarını fərqləndirmək lazımdır. Təsərrüfat
subyektlərinin ixtisaslaşması üç formada - predmet, professional
və 55
ərazi kimi özünü büruzə verir. Əksinə, əmək bölgüsü isə - sa-
hədaxili, sahələrarası və regionlararası aspektdən əmələ gəlir.
Onlardan hər ikisi isə özlərində əmək bölgüsünün hər iki
xarakterik əlamətlərini - mübadilə və ixtisaslaşmanın üç formasını
(predmet, professional və ərazi) birləşdirir.
Beləliklə, ölkə daxilində əmək bölgüsü - bu əmək təşkilinin
elə sistemi və ya üsuludur ki, ayrı-ayrı təsərrüfat subyektləri öz
güclərini müəyyən predmet istehsalı üzrə cəmləşdirirlər və sonra
istehsal olunan məhsulları mübadilə edirlər. Deməli, əmək
bölgüsü iki əlamətə görə ixtisaslaşma və mübadilə ilə xarakterizə
olunur.
İqtisadi ədəbiyyatlarda əmək bölgüsünün formaları ilə
yanaşı növlərini də ayırırlar.
Bu onunla əlaqədardır ki, bir ölkə miqyasında onun bir
neçə növünü qeyd edirlər. Mövcud əlaqəyə görə İqtisadi
ədəbiyyatda beynəlxalq səviyyədə müqayisə etmək üçün əmək
bölgüsünün üç növünü - müəssisədaxill (və ya zavoddaxill),
sahələrarası və ölkələrarası növlərini fərqləndirmək qərara
alınmışdır. Əmək bölgüsünün baş verdiyi sferadan asılı olaraq
onlar ayrı-ayrı növlərə bölünür.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əmək bölgüsünün mühüm
məsələlərindən biri beynəlxalq əmək bölgüsü sahəsində
qanunauyğunluqları öyrənməkdən ibarətdir. Belə ki, xüsusi əmək
bölgüsünün spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkə- daxili
əmək bölgüsündən fərqli olaraq, beynəlxalq arenada tərəfdaşlar
rolunda müxtəlif ölkələrin müəssisələri çıxış etməklərinə
baxmayaraq, əmək bölgüsünün digər növlərinə aid olan
xüsusiyyətlər ona da aiddir. Bir tərəfdən, beynəlxalq əmək
bölgüsündə iştirak edən ölkələrin müəssisələri öz tələbatlarından
.^6
daha çox məhsul İstehsal edirlər. Digər tərəfdən isə ayrıca
götürülmüş dövlətlərin təsərrüfat subyektləri şüurlu surətdə artıq
məhsul istehsal etməklə, özləri istehsal etmədikləri və ya öz
tələbatlarından az məhsul istehsal edilən mallara mübadilə
edirlər.
Bütövlükdə bu hadisə, özlüyündə müəssisələrin öz
güclərini ayrı-ayrı məhsul növləri istehsalına yönəltmək və
İstehsal olunmuş məhsulu ölkə daxilində deyil, qrup ölkələr və ya
bütün dünya təsərrüfatı miqyasında mübadilə etməkdən ibarətdir.
Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrin
beynəlxalq ixtisaslaşması həmçinin müəssisələrin ölkədaxili
ixtisaslaşmasına uyğun olaraq (predmet, professional və ərazi)
həyata keçir, müəssisələr qarşılıqlı əlaqədə olan beynəlxalq
sistemdə iştirak edərək müəyyən növ məhsul istehsal edirlər,
həmin istehsalda konkret sənətlə müəyyən qrup işçilər
məşğuldurlar və bu müəssisələr konkret ərazidə yerləşirlər.
Beynəlxalq əmək bölgüsü baxımından isə beynəlxalq
aləmdə istehsal fəaliyyətinin nəticələri müxtəlif sahələrə və
istehsal növlərinə aid olan müəssisələr arasında baş verir.
Beynəlxalq əmək bölgüsü hansı qrup müəssisələrdə
mübadilə baş verməsindən asılı olaraq beynəlxalq əmək
bölgüsünün müvafiq formaları - sahədaxili, sahəarası baş verir.
Beynəlxalq aləmdə regionlararası əmək bölgüsü əvəzinə xalq
təsərrüfatı forması əmələ gəlir ki, bu da bütövlükdə ölkələrarası
əmək bölgüsünün vəziyyətini xarakterizə edir.
Artıq qeyd edildiyi kimi, ümumi məhsul istehsalında
ixracın xüsusi çəkisi ölkə resurslarının beynəlxalq əmək
bölgüsündə iştirakı haqqında təsəvvür yaradır və bu ixrac kvotası
adlanır. Tamamilə aydındır ki, kvota nə qədər yüksək olarsa bu
57
resursların beynəlxalq əmək bölgüsünə çox cəlb olduğunu
göstərir. Bununla əlaqədar olaraq belə bir sual meydana çıxır ki,
ümumi istehsalda ölkədə ixracın xüsusi çəkisi necə olmalıdır.
İqtisadi inkişafın təhlili göstərir ki, bu ixrac kvotasının, hətta
Ümumi Dünya Məhsulunun (ÜDM) istehsal həcmi ilə ölkə
daxilində istehlak olunan məhsullar arasındakı fərqə bərabər
olmalıdır. Daxili istehlak nə qədər yüksək olarsa, ixrac kvotasının
həcmi 50 və daha yüksək faizə çata bilər və bəzən ümumi
istehsal həcminin 1 faizini təşkil edə bilər.
Göründüyü kimi ümumi istehsal həcmində xaricə məhsul
göndərməyin xüsusi çəkisi obyektiv hədd hesab olunur. Hər
hansı bir ölkənin nə qədər məhsul istehsal etməsindən asılı
olmayaraq xaricə məhsul göndərilməsinin xüsusi çəkisi ümumi
məhsul istehsalının həcmi ilə həmin məhsulun ölkə daxilində
istehlakı arasındakı fərqə bərabərdir. İxrac kvotasının səviyyəsini
hansı amillər müəyyən edir?
Bu amillərdən biri daxili bazarın həcmidir. İri dövlətlərdə
(ölkələrdə) istehsalçılar üçün daxili bazarda xammal, materiallar
və işçi qüvvəsi tapmaq imkanları çoxdur və əhali istehlak malları
tapmaqda çətinlik çəkmirlər. Yalnız çatmayan istehsal
resurslarını və istehlak mallarını onlar kənardan alırlar, bunun
əvəzində isə öz tələbatlarından artıq istehsal etdikləri məhsulları
verirlər. Buradan aydındır ki, ÜDM-də ixracın xüsusi çəkisi inkişaf
etmiş ölkələrdə kiçik ölkələrə nisbətən azdır.
İxrac kvotasının həcmini müəyyən edən amillərdən biri
ölkə əhalisinin sayı deyil, iqtisadi inkişaf səviyyəsini müəyyən
edən əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM-dir.
İxrac kvotasının həcmi həmçinin ÜDM ilə müəyyən edilən
ölkənin iqtisadi inkişafından asılıdır. İxrac kvotasının iqtisadi
58
inkişaf səviyyəsi bərabər olduqda ölkənin beynəlxalq əmək
bölgüsündə iştirakı çoxdursa, həmin ölkənin ümumilikdə iqtisadi
potensialı azdır. Belə ki, əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM
istehsalına görə Belçika və Yaponiya eyni səviyyədədirlər. Lakin
Yaponiyada ÜDM istehsalının ümumi həcmi Belçikanı 17 dəfə
ötüb keçir, buna baxmayaraq Belçikada ixrac kvotası Yaponiyaya
nisbətən 7-8 dəfə çoxdur.
İxrac kvotası miqyasına ölkənin təbii resurslarla təmin
edilməsi təsir göstərir. Məsələn, böyük neft ehtiyatlarına malik
OPEK ölkələrində ixrac kvotası 50 faiz təşkil edir. Lakin bu amilin
əhəmiyyətini mütləqləşdirmək lazım deyil. İş ondan ibarətdir ki,
eyni inkişaf səviyyəsinə malik olan ölkələrdə təbli ehtiyatlarla
təmin olunma deyil, onların olmaması beynəlxalq əmək
bölgüsündə daha aktiv İştirakı stimullaşdırır. Belə ki, faydalı
qazıntıları olmayan Yaponiya məcburi olaraq onları idxal etmiş və
onu ixrac olunan mallar hesabına ödəməyə məcbur olmuşdur. O,
ərazisinin və iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə bərabər olan
Norveçə nisbətən beynəlxalq əmək bölgüsünə daha çox cəlb
olunmuşdur.
İxrac kvotasına təsir edən amillərdən biri milli
İqtisadiyyatın sahə strukturudur. Artıq çoxdan belə bir
qanunauyğunluq aşkar edilmişdir ki, ölkə iqtisadiyyatının
strukturunda energetika, metallurgiya və ağır sənayenin digər
sahələri nə qədər yüksək xüsusi çəkiyə malik olurlarsa, onlar
beynəlxalq əmək bölgüsünə bir o qədər az qoşulurlar. Əksinə,
emaledici sahələr, hazır məmulatlar, detallar və texnoloji
əməliyyatlar üzrə müxtəlif növ məhsulların ixtisaslaşmasını tələb
edirlər. Məsələn, AFR və Fransa təbii ehtiyatlarına görə eyni
qüvvəyə malikdirlər. Lakin Almaniyada maşınqayırmanın xüsusi
çəkisi 38%, .59
Fransada 33% təşkil edir. Ona görə də ixrac kvotasının səviyyəsi
daha yüksəkdir.
Nəhayət, ixrac kvotasının səviyyəsini müəyyən edərkən
siyasi, sosial və ictimai amillər müəyyən rol oynayır. Məsələn,
Kubada ixrac edilən qəndə yüksək qiymət qoyulması və oraya
göndərilən neft və xam mallara aşağı qiymət qoyulması SSRİ- yə
6-7 mlrd, dollara başa gəlirdi və onun ixrac kvotasının səviyyəsini
aşağı salırdı.
1.5. DÜNYA BAZARININ ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ VƏ ONUN
İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ
Məşhur Amerika iqtisadçıları Makkonel K. və Bryu S.
yazırlar ki, «bazar - konkret mal və xidmətlərdə satıcıları və
alıcıları görüşdürən hər hansı İnstitut və ya mexanizmdir. Bazar -
öz istehlak xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif əmək məhsullarının
əmtəə kimi mübadilə sistemidir. Məhsullar İstehsalçılardan
istehlakçılara pulsuz deyil, haqqı ödənilməklə verilir. Deməli,
bazar öz istehlak qabiliyyətlərinə görə müxtəlif əmək
məhsullarının, eyni zamanda müxtəlif mülkiyyətçilərin olmasını
tələb edir.
Bazarın məzmunu müxtəlif cür izah edilir. Bu baxımdan
onun məzmununu aşağıdakı kimi izah etmək daha doğrudur.
Bazar - bu alıcılar və satıcılar iştirak edən məhsullar və
xidmətlərin realizasiya edilməsi və alınması üsulu və ya
mexanizmidir.
Xalq arasında bazar dedikdə, sadəcə olaraq əmtəələr
satılan və alınan yer nəzərdə tutulur. Həqiqətdə isə bazar yerlə
məhdudlaşmır. Bazar yer deyil, əmtəə istehsalı və onun
istehlakçılara çatdırılmasını əhatə edən mexanizmidir. Bazarın
əmə 60
lə gəlməsi və bərqərar olmasını ictimai əmək bölgüsünün inkişafı
və əmtəə istehsalı şərtləndirir. Əmtəə istehsalı İnkişaf etdikcə
məhsulların mübadilə üsulu olan bazar da inkişaf edir və bu
istehsalçıların özlərinin istehlakı üçün deyil, satış üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
Quldarlıq dövründə ölkələr daxilində əmtəə istehsalı və
mübadiləsi zəif inkişaf etmişdir. Buna müvafiq olaraq xarici
bazara məhsulların az bir hissəsi göndərilirdi. Bununla yanaşı
quldarlıq İstehsal üsulunda dünya bazarı inkişaf etməyə başladı.
Bu da öz növbəsində başlıca olaraq kontinental daxili miqyas
alırdı. Qədim Misir, Yunanıstan, Roma həm öz aralarında, həm
də Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin çox saylı
şəhərləri ilə ticarət edirdi. Lakin quldarlıq öz təbiətinə görə də,
xarici ticarətin inkişafının cüzi bir hissəsini təşkil edirdi və onun
daha möhkəm əsası sənətkarlıq idi. Ona görə də, quldarlıq dövrü
formalaşan dünya əmtəə bazarı, öz sosial-iqtisadi xarakterinə
görə, sənət, quldarlıq bazarı idi.
Feodalizm dövründə uzun müddət əmtəə istehsalının
geniş yayılması müşahidə olunurdu. Ona görə ki, natural
təsərrüfat hakim mövqe tuturdu. Bununla əlaqədar olaraq kənd
təsərrüfatı və kiçik sənətkarlıq müəssisələri məhsullarının az bir
hissəsi mübadilədə iştirak edirdi. İctimai istehsalın differensial-
laşması demək olar ki, yox idi. Ayrı-ayrı əmtəə istehsalçıları
arasında əmtəə mübadiləsi yalnız ayrı-ayrı rayonları əhatə edirdi.
Ticarət kapitalı əmtəə istehsalçıları arasında vasitəçilik etməklə,
mübadiləyə tədricən yeni-yeni rayonlar cəlb edirdi. Lakin onların
əmtəə mübadiləsi siyasi və iqtisadi dağıntılıqdan
MıiKKonejı K., Spıo C. 'JKOHOMUKC. M.. 1992. c. .196.
61
qeyri-müntəzəm xarakter daşıyırdı, vahid milli bazar yox idi,
ictimai tələbat əsasən yerli məhsul istehsalı hesabına ödənilirdi.
Ayrı-ayrı ölkələr daxilində ictimai əmək bölgüsünün zəif
inkişafı, onlar arasında müntəzəm ticarət əlaqələrinin
yaranmasına mane olurdu. Xarici ticarət əhəmiyyətli dərəcədə
inkişaf etmişdi və bütövlükdə feodal cəmiyyətinin tələbatının
ödənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etmirdi.
Bütün bunlarla yanaşı feodalizmdə də qədim dünya
kontinental daxili bazarı inkişaf edərək kontinentlərarası bazara
çevrildi. Qədim Çin yalnız Hindistan ilə deyil, ərəb ölkələri və
Cənubi Afrika ilə ticarət edirdi. Venesiya və Kenuya Avropanın
feodal ölkələri ilə bərabər Misir və Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət
edirdi. Vasko da Qamanın səyahəti bu iki regional beynəlxalq
bazarları birləşdirirdi, Kolumbun Amerikanı kəşf etməsi, Maqel-
lanın isə dünya səyahəti bütün regional bazarları birləşdirirdi.
Deməli, dünya bazarı XIX əsrdə deyil, xeyli əvvəl yaranmışdır.
Əlbəttə onlar möhkəm miqyasları ilə böyük deyildir. Lakin buna
baxmayaraq, onlar fəaliyyət göstərirdilər. Xarici bazarlara əsasən
feodallar və sənətkarlar mal göndərirdilər. Ona görə də,
feodalizm dövründə formalaşan əmtəə bazan öz sosial-iqtisadi
məzmununa görə sənətkar feodal bazarı idi.
Bir-birindən aralı yerləşən mülkiyyətçilərin istehsal
etdikləri məhsulların mübadilə üsulları feodalizm erasının
sonunda kapitalist müəssisələrinin yerləşməsi, sənayenin
əkinçilikdən ayrılması, müxtəlif rayonlarda kənd təsərrüfatının
İxtisaslaşması, sənayenin daha çox istehsal sahələrinə
parçalanmasının təsiri altında inkişaf edirdi.
62
Kapitalist əmtəə istehsalının inkişafı sənayenin və kənd
təsərrüfatının hər bir sahəsi tədricən bir-biri üçün bazar olurdu.
İstehsalın ixtisaslaşması və dlfferensasiyası öz-özlüyündə ictimai
əmək bölgüsünün dərinləşməsi və genişlənməsidir. Əmək
bölgüsü dərinləşdikcə əmtəə istehsalı çoxalır, əmtəələrin
mübadilə dairəsi genişlənir, milli bazar əmələ gəlir. Kapitalist
istehsalının ixtisaslaşması prosesi ayrı-ayrı ölkələrin
sərhədlərindən kənara çıxdıqda, beynəlxalq əmtəə mübadiləsi ilə
tamamlanır və bu əsasda yeni dünya bazarı İnkişaf edir.
Beləliklə, dünya bazarı bir-biri ilə əmtəə mübadiləsilə əlaqədar
olan ayrı-ayrı ölkələrin beynəlxalq istehsal ixtisaslaşmasına
əsaslanır və geniş təkrar İstehsal prosesini təmin etmək üçün bir
ölkədə istehsal olunan məhsulları digər ölkələrlə mübadilə
edirlər. Dünya bazarında əmtəələr mübadiləsi geniş təkrar
istehsal prosesini təmin edən prosesdir. Ona görə də, ayrı-ayrı
ölkələrin əmtəə istehsalçılarının əlaqələri əmtəələr vasitəsilə
həyata keçirilir, İstehsal miqyası artdıqca genişlənir.
Qeyd etmək lazımdır ki, lazımdır ki, vahid milli bazarların
və dünya kontlnentlərarası bazarların formalaşmasına iri
kapitalist sənayesi təsir göstərdi. XVIII əsrin axırlarında İngiltərə,
XIX əsr ərzində isə Avropanın və Amerikanın digər ölkələrində
sənaye sürətlə İnkişaf etməyə başladı. Bu milli bazarların
formalaşmasını sürətləndirdi və dünya kapitalist bazarının
formalaşmasına səbəb oldu. İri sənayenin bu yaradıcı rolunu
aşağıdakı amillər şərtləşdirmişdir:
I. Kapitalist istehsalının yüksək mənfəət norması almağa
cəhd göstərməsi. Bunun arxasınca qaçan sahibkarlar mənfəətin
mövcud səviyyəsi ilə razılaşmır, öz məhsullarını ölkəsindən
kənarda reallaşdırmaq üçün optimal şərait axtarırlar. Heç təsa
63
düfi deyildir ki, XIX əsr dünyanın iri sənaye ölkələri arasında
siyasi cəhətdən bölgü əsri oldu. Bu ölkələrin hökumətləri siyasi
maraqlarından əlavə, öz sahibkarları üçün yüksək gəlirli bazarları
da təmin etdilər. Bu yolla da ölkələrarası iqtisadi əlaqələr
genişləndi;
II. Sənətkarlıqdan və manufakturadan fərqli olaraq, iri
sənaye satış üçün külli miqdarda məhsul istehsal edir. Külli
miqdar mənfəət əldə etmək üçün sahibkarlar öz məhsullarını
yalnız ölkə daxilində deyil, eyni zamanda xaricdə də satmağa can
atırlar. Bu da həmçinin xarici ticarətin genişlənməsinə səbəb olur;
III. Mənfəət dalınca qaçmaq ölkə daxilində müəssisələr
arasında kəskin mübarizə şəraitində keçir. Yüksək mənfəət əldə
etmək məqsədilə ayrı-ayrı sahələr onlar üçün bazar olan digər
milli sahələrin tələbatından çox məhsul istehsal edirlər. Müxtəlif
milli sahələrin inkişafında olan bu qeyri-bərabərlik daxili bazara
təsir edir. Texnoloji cəhətdən əlaqəli olan sahələr öz məhsullarını
xarici bazarda reallaşdırmağa çalışırlar.
IV. İri maşınlı sənaye bazasında kütləvi məhsullar
istehsalı xammallara kütləvi tələbat yaradır. Sənayenin inkişafı
prosesində əsas xammal göndərənlər inkişaf etmiş ölkələrdən
asılı ölkələrdir və onlar məcburi olaraq iqtisadi və qeyri-iqtisadi
metodlarla iqtisadiyyatı xammal istiqamətində
ixtisaslaşdırmışlar.,Göründüyü kimi, iri maşınlı sənaye yarandığı
andan etibarən müxtəlif ölkələrin, onların məhsullarının alıcısı
kimi deyil, eyni zamanda öz xammal məhsullarının satıcısı kimi
dünya bazarına meyl edirlər.
Dünya bazarı tam inkişafına yalnız ka’pitalist istehsalı və
geniş beynəlxalq əmək bölgüsü şəraitində çata bilər. Yalnız ka-
64
pitalist istehsal üsulu şəraitində dünya bazarı tam inkişaf etmiş
iqtisadi kateqoriya olur, beynəlxalq əmtəə dövriyyəsinin geniş və
hərtərəfli inkişafı dünya bazarında daim və kütləvi məhsul
istehsalı üçün şərait yaradır, bu isə beynəlxalq nəqliyyat və rabitə
vasitələrinin geniş şəbəkəsinin yaradılmasını tələb edir.
Dünya bazarı milli bazarların inkişafı nəticəsində
yaranmasına baxmayaraq, onlar arasında bəzi fərqləndirici
xüsusiyyətlər vardır. Ölkə daxilində və tədavüldə iştirak edənlər
dünya bazarına çıxmırlar. Milli bazarlarda əlaqələrin hərəkətini
iqtisadi amillər, müəssisələrarası iqtisadi əlaqələr şərtləndirirlər.
Dünya bazarına dövlətin xarici iqtisadi siyasəti böyük təsir
göstərir. Məsələn, xarici dövlətlərin mallarına dövlət yüksək
baryer qoyur, vilayətlər, kəndlər, şəhərlər arasında milli malların
hərəkətində isə belə baryerlər yoxdur. Nəhayət, dünya bazarında
dünya qiyməti fəaliyyət göstərir.
Dünya kapitalist bazarı öz inkişafında üç mərhələni keçir
və kapitalist istehsal üsulunun inkişafı ilə müəyyən edilir;
1) kapitalist istehsal üsulunun hazırlıq mərhələsi
(manufaktura dövrü);
2) ayrı-ayrı müəssisələrin, maşınlı istehsal mərhələsi;
3) kapitalizmin korporativ inkişaf mərhələsi.
Dünya kapitalist bazarının inkişafının hər bir mərhələsinin
xüsusiyyətləri vardır. Kapitalist istehsal üsulunun hazırlıq
mərhələsində dünya bazarı inkişaf etməmişdir. Bu mərhələdə
xarici ticarətdə əmtəələrin tədavülü prosesində vasitəçi rolu
oynayan ticarət kapitalı əsas rol oynayırdı. Məhsullar əsasən kiçik
əmtəə istehsalçıları və kapitalist manufakturası tərəfindən
istehsal olunurdu. Dünya bazarının 2-ci mərhələsi XVIII əsrin
axırında İngiltərədə olan sənaye çevrilişi dövrünü və XIX əsrin
65
70-ci illərinin axırına qədər olan dövrü əhatə edir. Bu zaman
dünya kapitalist ticarəti tamamilə inkişaf etmişdir. İri maşınlı
sənayenin qələbəsi və iri sənaye və ticarət sistemləri artıq
meydana gəlmişdir. Dünya bazarı özünün başlanğıc
vəziyyətindən çıxır və kapitalizm kateqoriyası kimi meydana gəlir.
Dünya bazarlarında sənaye kapitalı həlledici rol oynayır
və ticarət kapitalını özünə tabe edir. Beynəlxalq əmtəə
mübadiləsinin əsasını İngiltərədən iri kapitalist sənayesi
məhsullarının ixracı və həmin ölkəyə xammal və ərzaq
məhsullarının idxalı təşkil edirdi. XIX əsrin 60-70-ci illərində
dünya bazarını müəyyən edən əsas əlamət inkişaf etmiş kapitalist
ölkələrinin, hər şeydən əvvəl öz inkişaf səviyyələrinə görə
İngiltərəni ötüb keçən ABŞ və Almaniyanın təsərrüfat həyatında
sənaye kapitalının əsas rolunu qəti möhkəmlətmək idi.
Kapitalizmin korporativ mərhələsi XIX əsrin 80-ci
illərindən bu günə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövr ayrı-ayrı
müəssisələrin kapitalizmin hakim korporasiyalarının müxtəlif
formalarına keçidilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə vahid
kapitalist təsərrüfat sisteminin formalaşması və maliyyə
kapitalının hakim olması əsasında hərtərəfli dünya bazarının
formalaşması başa çatır.
Müasir dünya bazarı, onun fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini
açan bəzi əlamətlərə malikdir. Əsas xarakterik əlamət
kapitalizmin əmtəə təbiəti ilə əlaqədardır. Bu onunla izah edilir ki,
ayrı-ayrı ölkələr arasında İqtisadi əlaqələr sərfəlilik, mənfəətlik
əsasında həyata keçir. Dünya kapitalist bazarı İsə sənaye
cəhətdən inkişaf etmiş iri kapitalist ölkələrinin iqtisadi cəhətdən
geridə qalmış ölkələri istismar etməsi nəticəsində müəssisələrin
mənfəət normalarının artmasında mühüm rol oynayır.
66
Dünya kapitalist bazarının ikinci mühüm əlaməti istehsal
və rəqabətdə özbaşınalığın olmasıdır. Əgər hər bir müəssisədə
istehsal planauyğun həyata keçirsə, kapitalizm aləmi miqyasında
və bütün dünyada bu proses nizamsız keçir. İqtisadiyyatın
ayrı-ayrı sahələri arasında istehsal vasitələrinin bölüşdürülməsi
kortəbii baş verir. Əmtəə istehsalçısı kapitalı elə fəaliyyət
dövriyyəsinə qoymaq istəyir ki, mənfəət norması yüksək olsun.
İstehsal vasitələrinin ayrı-ayrılıqda və bütövlükdə dünyada
özbaşına bölüşdürülməsi, ayrı-ayrı sferalar arasında
disproporsiya yaradır. Ayrı-ayrı İstehsal sferalarında müvazinət
yaradılmasına cəhd göstərilməsinə baxmayaraq, hər bir
İstehsalçı elə istehsal dəyəri yaratmalıdır və elə məhsul istehsal
etməlidir ki, ictimai tələbatı ödəyə bilsin. Buna baxmayaraq,
iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarına bu meyl müvazinətin daimi
pozulmasına qarşı reaksiya kimi yaranır. Dünya kapitalist
bazarında kooperasiya və onun qeyri-sabit xarakteri kapitalist
istehsalını daim genişləndirir. Nəticədə proses daha da güclənir.
Dünya kapitalist bazarına ayrı-ayrı ölkələr arasında
rəqabət mübarizəsi xasdır. Hal-hazırda bu rəqabət ABŞ,
Yaponiya, Avropa Şurasının digər ölkələri arasında gedir. İndi
korporativ kapitalizm dövründə dünya kapitalist bazarında
praktiki olaraq elmi texnoloji kompleks (ETK) hökmranlıq edir.
Milli hökumətlər bu blok tərəflərindən himayə edilən beynəlxalq
iqtisadi əməkdaşlığın bilavasitə iştirakçıları dünyanın iqtisadi
cəhətdən bölünməsini həyata keçirirlər, dünyanın müxtəlif
bazarlarında əmtəələrin satılması və onların qiyməti haqqında
danışıqlar aparılır. Müasir dünya bazarının mühüm əlaməti
ondan ibarətdir ki, xarici ticarət sisteminə müxtəlif inkişaf
mərhələsində olan ölkələr cəlb edilmişlər. Beynəlxalq əmək
bölgüsündə 67
inkişaf etmiş kapitalist ölkələrilə yanaşı, inkişaf etməkdə olan
ölkələr, o cümlədən kapitalist istehsalı üsulundan qabaqcıl
istehsal üsuluna xas olan ölkələr də iştirak edirlər. Bunu hər
şeydən əvvəl, müxtəlif ölkə və regionlarda kapitalizmin müxtəlif
vaxtlarda əmələ gəlməsi və onun inkişaf tempinin qeyri- bərabər
olması şərtləndirmişdir.
XX əsr dünya kapitalist bazarı bir neçə dərin böhran
keçirmişdir. Bunlardan birincisi 1914-1918-ci illərdə baş vermiş
dünya müharibəsi ilə əlaqədar idi və dünya təsərrüfatı inkişafına
mühüm təsir göstərdi. Müharibə uzun müddət beynəlxalq əmtəə
mübadiləsini pozdu. Yalnız 1924-cü ildə dünya kapitalist
bazarında əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcmi müharibədən əvvəlki
səviyyəyə çatdı. Bunu əlavə etmək lazımdır ki. Böyük Oktyabr
çevrilişindən sonra Rusiyada xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi
ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrini idarə etmək üçün fövqəladə
tədbirlər həyata keçirildiyindən xeyli məhdudlaşdı. Bu aksiya
nəticəsində mühüm kapitalist dövlətləri tərəfindən Rusiya
iqtisadiyyatının inkişafına yönəldilən investisiyalar kəsildi,
məhsulların idxalı və ixracı üzərində ağır şərtlər qoyuldu. Dünya
kapitalist bazarında sonrakı dərin böhran ikinci dünya müharibəsi
qurtardıqdan sonra başladı, və o beynəlxalq iqtisadi münasibətlər
sisteminin bütün strukturunu əsaslı surətdə sarsıtdı.
Lakin 1945-ci ildən sonra beynəlxalq əmtəə mübadiləsi
Birinci Dünya müharibəsinə nisbətən tez həyata keçdi. Nəhayət,
müharibədən sonra dünya kapitalist bazarı kapitalizmin
müstəmləkəçilik sisteminin dağılması ilə əlaqədar yeni
çətinliklərlə qarşılaşdı. Milli azadlıq hərəkatı nəticəsində Asiya və
Afrika ölkələri müstəqillik əldə etdilər, bu da sənaye cəhətdən inki
68
şaf etmiş ölkələrin bazarlarını və iqtisadi hökmranlıqlarını ləğv
etdi və inkişaf etmiş ölkələr həmin ölkələrdə öz məhsullarını
satmaqda və kapital ixracında çətinlik çəkdilər.
Göstərmək lazımdır ki, bütün bu böhranlar son anlarda
aradan qaldırıldı. Bütövlükdə müharibədən sonrakı dövrün
fərqləndirici əlaməti beynəlxalq ticarətin inkişaf tempinin
əhəmiyyətli dərəcədə güclənməsi idi. Bu kapitalizmin bütün
dövrlərinə nisbətən özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə daxil
olması idi. Bu dövr ərzində ölkələrdən məhsul ixracının
sürətlənməsi müşahidə olunurdu. Belə ki, onun orta illik inkişaf
tempi 50-ci illərdə 6%, 60-cı illərdə 8,2%, 1970-1975-ci illərdə isə
9,4% təşkil edirdi. Hətta 70-ci illərdə kəskin iqtisadi böhran vaxtı
kapitalizmin xarici iqtisadi fəaliyyəti bütövlükdə kapitalizm
təsərrüfatına nisbətən müvəffəqiyyətlə inkişaf edirdi.
Müasir dünya bazarının mühüm fərqləndirici
əlamətlərindən biri ondan ibarətdir ki, sənaye cəhətdən inkişaf
etmiş dövlətlər milli bazarları qorumaq və öz məhsullarının
ixracını ço- xaltmaq üçün keçirilən tədbirlərdə daha məsuliyyətlə
iştirak edirlər. Burada söhbət proteksionizm siyasətindən gedir ki,
bu da manufaktura dövründə və iri maşınlı sənayenin ilkin
mərhələləri üçün xarakterik idi. İndi alış balanslaşdırılmadan
aparıldığından bir çox ölkələr yenidən proteksionizm siyasəti ilə
üzləşirlər.
Dünya kapitalizm bazarında gedən iri dəyişiklik yalnız
İkinci Dünya müharibəsinin nəticələri ilə deyil, beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin inkişaf xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. XX əsrin
ikinci yarısında sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin regional
iqtisadi blokları yaranır. EC (EC - European Commu- nity -
Avropa Birliyi), EACT (EACT - ingiliscə EFTA - European Free
Trade Assocition - Avropa Azad Ticarət Assosiasi 69
yası) son zamanlarda azad ticarətin Şimali Amerika zonası
(NAFTA - North American Free Trade Aqreement - Sərbəst
ticarət haqqında Şimali Amerika Müqaviləsi), inkişaf etməkdə
olan ölkələr özlərinin iqtisadi birliklərini yaradırlar. Məsələn,
1975-ci ildə Latın Amerikası iqtisadi sistemi ölkələrinin regional
iqtisadi təşkilatı yaranır. Bu təşkilatın Latın Amerikası və Karib
dənizi ölkələri də daxil olmaqla 25 üzvü vardır, 1967-ci ildə
qarşılıqlı iqtisadi və sosial əlaqələr yaratmaq məqsədi ilə
Cənubi-Şərqi Asiya dövlətlərinin ACEAH assosiasiyası yaranır.
Bruney, İndoneziya, Malaziya, Sinqapur və Filippin onun
üzvləridir. Dünyanın digər regionlarında da inteqrasiya prosesi
yaranır. İnteqrasiya qrupları arasında bütün ticarət iqtisadi
maneələr tədricən ləğv olunur, lakin üçüncü ölkələr üçün gömrük
ödənişləri və digər maneələr güclənir. Bu tədbirlər dünya
kapitalist bazarının inhisarlaşmasının yeni növüdür. Belə
blokların iqtisadi əsasları dünya təsərrüfatının müxtəlif
sektorlarında obyektiv olaraq səmərəliliyin yüksəlməsinə təminat
verir. Məhz bu meylin nəticəsində isə istehsalın
beynəlmiləlləşməsi daha da gücləndi.
Dünya bazarında rəqabət mübarizəsi kəskinləşmiş, onun
yeni metodları meydana gəlmişdir. Dünya aləmində elmi- texniki
inqilab rəqabət mübarizəsinin yeni spesifik forması kimi çıxış edir.
Son illərdə korporativ kapital rəqabət mübarizəsi qiymət
sferasından məlumat və hazır məhsulların yeniliyi, texniki
səviyyəsi, keyfiyyəti, onun hazırlanmasının, texniki xidmətinin
təkmilləşdirilməsi və əmtəə tədavülü şəbəkələrinin inkişafı və
yaxşılaşdırılmasına keçir. Xarici bazarda elmi-texniki kəşflər
korporasiyalar üçün mühüm amillərdən biridir. Belə ki, müasir
bazarlarda o sahibkar qələbə qazanır ki, dünya bazarına yeni,
70
müasir tələblərə cavab verən məhsul çıxarmaqla yanaşı, texniki
xarakterli yeni, daha kompleks xidmətlər təklif edir. Ona görə də,
dünya bazarının müasir şəraitdə yenilik və məhsulların təkmil
olması amilləri qiymət amilini qabaqlayır və başlıca rol oynayır.
Bundan başqa, dünya bazarında ayrı-ayrı məhsulların
rəqabət qabiliyyətinə əsaslı təsir göstərən yeni meyllər əmələ
gəlmişdir. Söhbət enerji böhranı vaxtı bir çox maşın növlərinin
adaptasiyasından (uyğunlaşmasından), həmçinin onların ətraf
mühitin qorunması tədbirlərinə uyğun olmasından gedir.
Məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşması ilə yanaşı tədarük
sistemi də təkmilləşir. İri beynəlxalq korporasiyaların öz
məhsulları xarici filiallar və onların nəzarətində olan müəssisələr
tərəfindən satılır.
İxrac olunan məhsulların əhəmiyyətli formalarından biri
yerli firma - agentlərdən (ingiliscə «agent» - geniş mənada başqa
şəxsin yerinə, onun nəzarəti altında işləyən şəxsdir: dar mənada
sövdələşmənin bağlanması və sair işlərin görülməsi üçün muzdla
tutulmuş səlahiyyətli şəxsdir) istifadə edilmişdir. Belə vasitəçilərin
tətbiq edilməsi iri investisiya tələb etmir, müvafiq ölkələrdə
özlərinin satış şəbəkələrini yaratmaqla firmaların maddi-texniki
bazarlarından istifadə edirlər.
Son 10-20 il ərzində bir neçə korporasiyalar tərəfindən
ixrac sertifikatları və konsorsiumları geniş yayılmışdır. Bu
praktika İngiltərə və Fransada daha çox təzahür edir.
İri sənaye birlikləri tədarük şəbəkələrindən qarşılıqlı
surətdə istifadə etməklə öz məhsullarını reallaşdırırlar. Birinci
növbədə bu rəqabət qabiliyyəti olmayan məhsulların satışı vaxtı
tətbiq olunur. Belə müqavilə növü İtaliyanın avtomobil firması
7I
«Fiat» və Fransanın «Sitroen» firması arasında bağlanmışdır.
Korporasiyalar bazar problemini həll etmək üçün yeni iş
formasından istifadə edirlər. O, marketinq adlanır və onun
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kompaniyalar uzun və qısa müddətli
irrıkan- larını, yeni maşın növlərini işləyib hazırlayır, bazarı
Öyrənir və onun inkişafının uzunmüddətli proqnozunu tərtib
edirlər. İri kompaniyalar və onların birlikləri və marketinq bazarda
istehsalın inkişaf tempinə və bazarda tələbatın xarakter və
tempinə təsir göstərməyə cəhd edirlər.
İri istehsalçılar və istehlakçılar arasında idxal-ixrac
əməliyyatları ilə yanaşı dünya bazarında son 20 il ərzində
məhsulların auksionda (latınca «auctio» - «böyümə», «artma»
deməkdir), birjalarda (ingiliscə excling - müntəzəm və təşkilati
bazar forması olub, maliyyə və ticarət sövdələşmələrinin
bağlanması üçün nəzərdə tutulan təşkilatdır) və ticarət
mərkəzlərində satış və alışı geniş yayılmışdır.
Beynəlxalq auksion (hərrac) - bu ayrı-ayrı partiya
məhsullarının satışı üsuludur ki, onları növbə ilə satılmaq,
baxmaq üçün nümayiş etdirirlər və iştirakçılar arasında ən yüksək
qiymət qoyan alıcılar tərəfindən alınmış hesab olunur. Beynəlxalq
auksionlarda xəz, yun, tütün, çay, antikvar (əntiq) əşyaları, cins
atlar və s. satılır. Salonda olan alıcılara qiymətlər təklif edilir.
Bir sıra beynəlxalq auksionlarda auksionist ən yüksək
qiymət elan edir. Alıcılardan heç biri elan edilən qiyməti
vermədikdə, qiyməti aşağı salırlar. Moskva, London, Nyu-York,
Monreal, Amsterdam, Kəlküttə və Kolumboda beynəlxalq
auksionlar keçirilir.
Birja - topdansatış, o cümlədən beynəlxalq sabit və dəqiq
keyfiyyət parametrləri olan kütləvi məhsullar ticarəti (əmtəə
72
birjası) və ya qiymətli kağızlar, qızıl, valyuta (fond birjası)
sistematik alış-satış əməliyyatlarıdır.
Əmtəə birjası - beynəlxalq əmtəə bazarında daha çox
xammal və kənd təsərrüfatı mallarının (taxıl, qənd, kakao, qəhvə,
kauçuk, əlvan metallar, pambıq və s.) kütləvi alqı-satqısıdır.
Əmtəə birjasında əvvəlcədən müəyyən edilmiş qiymətlərlə
müəyyən partiya mal nümunə və standartlara əvvəlcədən
baxılmadan realizə olunur. Sazişi imzalama anına qədər əmtəə
birjası faktiki əmtəə təklif etmir, əmtəələrin xüsusiyyətlərindən,
həmçinin onun istehsalının mövsümiliyindən asılı olaraq 8 aydan
14 aya qədər imzalanır. Belə ki, Nyu-York pambıq birjasında
pambığın alqı-satqısına digər müqavilə məhsulu dekabrda
görünmək şərti ilə iyunda bağlanır.
Müasir dövrdə beynəlxalq birja ticarətinin inkişafı
ziddiyyətli xarakter daşıyır. Bir tərəfdən Elmi-Texniki
Kompleksinin rolunun əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə əlaqədar
olaraq, əmtəə birjalarının əhəmiyyəti beynəlxalq ticarət mərkəzi
kimi azalır, digər tərəfdən, ticarət birjasının predmeti yeni qrup
əmtəələr; ağac materialları, iplik, ət və ət məhsulları, yun, digər
ya- rımfabrikat növləri, hətta hazır məhsullar olur.
O ki, qaldı ticarətin mövqeyinə, onlar ticarətin elə
formasını təşkil edirlər ki, onda maşın nəqliyyat və avadanlıq
alıcısı ya onları almaq, ya da onların tikintisi üçün firmaları dəvət
edirlər. Müəyyən vaxt ərzində istəyənlər öz məhsulunu və ya
göstərilən vaxt ərzində öz təkliflərini edir və alıcı onlardan ən
əlverişlisini seçir.
Ticarət növlərinin fəaliyyət göstərməsi və onların geniş
yayılması onunla əlaqədardır ki, onlar ticarət forması kimi inkişaf
etməkdə olan ölkələr tərəfindən tez-tez tətbiq olunur.
73
Dünya bazarında təşkil olunan ticarət növlərinin 80%-i inkişaf
etmiş ölkələrin payına düşür. Bu dövlətlər o ticarət növünə
üstünlük verirlər ki, alışın bu forması onlara sərfəli qiymətlərlə
məhsullar seçməyə İmkan verir.
Beləliklə, aydın olur ki, dünya bazarında rəqabətin
kəskinləşməsi, əmtəələrin texniki-iqtisadi göstəricilərinə tələbatın
artması, kapitalist firmalarını məcbur edir ki, istehsalın və
tədavülün forma və metodlarını daha da təkmilləşdirsinlər, xarici
quraşdırma müəssisələri təşkil etsinlər, xaricdə öz müəyssisə-
lərini və ya müştərək müəssisələr yaratsınlar. Son illərdə bu
istiqamətdə Yapon və Qərbi Avropa müəssisələri fəallıq
göstərirlər.
74
n FƏSİL
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ
XARİCİ TİCARƏTİN YERİ VƏ ROLU
2.1. XARİCİ TİCARƏT BEYNƏLXALQ İQTİSADİ
MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ
Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ənənəvi
və ən çox inkişaf etmiş formasıdır. Təxmini hesablamalara görə,
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin 80%-i xarici ticarətin payına
düşür. Beynəlxalq ticarət beynəlxalq əməkdaşlığın əksər
növlərini əlaqələndirir.
Hər bir ölkə üçün xarici ticarətin rolu əvəzedilməzdir.
C.Saksın fikrincə, «dünyanın istənilən ölkəsinin iqtisadi
müvəffəqiyyəti xarici ticarətdən asılıdır. Heç bir ölkə dünya
iqtisadi sistemindən təcrid olunmuş şəkildə sağlam İqtisadiyyat
yarada bilməz».®
Beynəlxalq ticarət müxtəlif ölkələrin əmtəə istehsalçıları
arasında beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında yaranan əlaqə
formasıdır. Müasir beynəlxalq münasibətlər dünya ticarətinin fəal
İnkişaf tempi ilə xarakterizə olunur, milli iqtisadiyyatın inkişafında
İsə yeni, spesifik əlamətlər baş verir.
Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında müxtəlif ölkələrin
İqtisadiyyatında struktur dəyişiklikləri baş verir, istehsalın
ixtisaslaşması və kooperasiyası milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı
asılı-
/IM'.CÜKC. PhiHouucoı iKOHOMUKd G Pocciıu. - A/.. 1994. C. 244.
15
lığını gücləndirir. Bununla da beynəlxalq ticarət əlaqələri fəallaşır.
Hər il dünyada istehsal olunan məhsulların 25%-i beynəlxalq
ticarət sisteminə daxil olur. Beynəlxalq ticarət istehsala nisbətən
daha sürətlə artır. Ümumdünya ticarət təşkilatının tədqiqatına
görə, dünyada hər il istehsalın 10% artımına qarşı, dünya ticarəti
16% artır. Ona görə də, onun inkişafı üçün daha əlverişli şərait
yaranır. Xarici ticarət iqtisadi artım üçün güclü amilə çevrilir. Eyni
zamanda ölkələrin beynəlxalq əmtəə mübadiləsindən asılılığını
əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
«Xarici ticarət» dedikdə, ölkənin hər hansı digər ölkə ilə
ödənilən idxal və ixrac əməliyyatlarından ibarət ticarəti başa
düşülür. Çoxtərəfli xarici ticarət fəaliyyəti əmtəə ixtisaslaşmasına
görə, hazır məhsul, maşın və avadanlıqlar, xammal, xidmət və
texnologiya ticarətinə bölünür. Son onilliklərdə maliyyə resursları
ilə ticarət (istiqraz və səhmlər) sürətlə artır.
Beynəlxalq ticarət bütün dünya ölkələri ticarətinin
məcmusunu əhatə edir. Lakin «beynəlxalq ticarət» anlayışı daha
dar mənada da başa düşülə bilər. Belə ki, o, inkişaf etmiş, inkişaf
etməkdə olan ölkələrin, hər hansı qitənin, bölgənin (məs. Şərqi
Avropa, Şimali Amerika və s.) xarici ticarətinin məcmusunu da
əhatə edir.
Beynəlxalq ticarət üç əsas göstərici ilə xarakterizə olunur:
əmtəə dövriyyəsi, əmtəə strukturu və coğrafi struktur.
Xarici ticarət dövriyyəsi - beynəlxalq əmtəə
mübadiləsində iştirak edən ölkələrin idxal və ixracının dəyərinin
məbləğini birləşdirir. Xarici ticarətin dəyər və fiziki həcmini
fərqləndirirlər. Dəyər həcmi müəyyən zaman kəsiyində cari
(dəyişən) qiymətlərlə istifadə edilən valyuta məzənnələri ilə
hesablanır. Xarici ticarətin fiziki həcmi daimi qiymətlərlə
hesablanır. Onun 76
əsasında müqayisəli qiymətlərlə xarici ticarətin real dinamikası
müəyyən olunur.
Orta əsrlərdən başlayaraq əksər ölkələrin iqtisadçıları
xarici ticarətin əmələ gəlməsini, onların rolunu aydınlaşdırmağa
çalışmış, hələ o dövrdə feodalizmin dağılması və kapitalizmin
yaranması zamanı (XV - XVIII əsrlər) ticarət burjuaziyasının
maraqlarını müdafiə edən merkantalistlər, millətin varlanması
üçün xarici ticarətin rolunu yüksək qiymətləndirirdilər.
Lakin pul yeganə sərvət, əmtəələrin pula dəyişdirilməsi
İsə sərvətlərin artması üçün yeganə üsuldur. Bu baxımdan
merkantalistlərin fikrincə əmtəələrin idxalı sərvətlərin
azaldılmasına bərabərdir. Merkantalistlər təklif edirdilər ki, ixracı
stimullaşdırmaq və dövlətin İşə qarışması ilə idxalı
məhdudlaşdırmaq lazımdır.
Merkantalistlərin ən məşhur nümayəndələri İngilis
iqtisadçısı U.Staffor (1564-1612), T.Man (1571-1641), fransız
iqtisadçısı A. de Mokretyen (1575-1621) ilk dəfə olaraq «siyasi
iqtisad» terminini işlətmişlər. Rus iqtisadçısı N.T.Posoşkov
(1652-1726) da merkantalizm tərəfdarı idi.
İdxala məhdudiyyətlər qoyulması beynəlxalq ticarəti
çətinləşdirdi, kapitalist istehsalının inkişafı məntiqi ilə ziddiyyət
təşkil etdi. Merkantalizmin proteksionist doktrinası əvəzinə azad
ticarət (fritederçilik) ideyası meydana gəldi. Bu nəzəriyyənin
tərəfdarları xarici ticarətin rolunu beynəlxalq iqtisadi münasibətlər
nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirdilər.
Azad ticarət siyasətinin seçilməsi və ya proteksionizm XIX
əsr üçün xarakterik idi. Hal-hazırda bu iki yanaşma qarşılıqlı
surətdə bir-birilə əlaqədərdır. Lakin bu əlaqələr çərçivəsin
77
də ziddiyyətli birlikdə azad ticarət prinsipi qabaqcıl rol oynamaqla
dominantlıq təşkil edir.
Fritrederçilik siyasəti ilk dəfə A.Smit tərəfindən beynəlxalq
ticarət nəzəriyyəsini əsaslandırarkən müəyyən olunmuşdur. Bu
nəzəriyyə gömrük məhdudiyyətlərini zəiflətmək yolu ilə xarici
malların idxal şərtlərinin liberallaşdırılmasının vacibliyini sübut
etdi. A.Smit xarici ticarətin vacibliyini və əhəmiyyətini sübut etdi
və göstərdi ki, «mübadilə hər bir ölkə üçün vacibdir, hər bir ölkə
bu əməliyyatda mütləq üstünlük qazanır».^ A.Smi- tin təhlili azad
ticarətin bütün növləri üçün klassik nəzəriyyələrin tərəfdaşıdır.
Bundan sonra D.Rikardo A.Smitin ideyalarını
zənginləşdirdi və inkişaf etdirdi. O, millətlərin nə üçün ticarət
etmələrini, iki ölkə arasında mübadilənin hansı şərtlər daxilində
aparılmasının daha da səmərəliliyini göstərərək, beynəlxalq
ixtisaslaşma meyarını müəyyən etdi. D.Rikardo belə hesab edirdi
ki, ölkənin mənafeyi naminə, hər bir ölkə onun üçün üstünlüyü
olan məhsul istehsalında ixtisaslaşmalıdır.
Rikardonun müddəaları öz əksini nisbi üstünlük
nəzəriyyəsində tapdı. D.Rikardo sübut etdi ki, beynəlxalq
mübadilə bütün ölkələrin mənafeyi naminə mümkündür və
arzuolunan- dır. O, hər bir dövlət üçün əlverişli mübadiləyə lazım
olan qiymət zonasını müəyyən etdi.
C.S.Mili özünün «Siyasi iqtisadın prinsipləri» (1848)
əsərində «beynəlxalq əmtəə mübadiləsi hansı qiymətlərlə həyata
keçirilir?)) sualına cavab verdi. Millə görə, tələb və təklif
qanununa əsasən mübadilənin qiyməti elə səviyyədə müəyyən
' AX'Mum. Mcc.u'doaanuc. o npupodc u npwuiHhi 6o.’amcmea ıtapodoa. A/., 1962.
78
edilir ki, hər bir ölkənin bütöv ixracı bütöv idxalı qabaqlayır.
Beynəlxalq dəyərin formalaşması qanunu və ya «beynəlxalq
dəyər nəzəriyyəsi» C.S.Millin xidmətidir. Beynəlxalq dəyər
nəzəriyyəsi göstərir ki, ölkələr arasında mübadiləni optimallaşdı-
ran qiymət fəaliyyət göstərir.
Nisbi üstünlük nəzəriyyəsi ölkələr arasında istehsal
xərcləri arasında fərq olduğunu göstərir. Lakin nə üçün ölkələr
arasında fərq olduğunu göstərmir. İqtisadçıların fikrincə, ölkələr
arasında istehsal xərclərindəki fərq ilk növbədə, məhsul
istehsalında olan müxtəlif amillər və nisbətlərdir.
İkincisi isə milli istehsal fərqləri, müxtəlif istehsal amilləri -
əmək, torpaq, kapital, həmçinin bu və ya digər əmtəələrə aid olan
müxtəlif tələblərlə əlaqədardır.
Xekşer-Olin nəzəriyyəsinə görə, ölkələr xeyli istehsal
məsrəfləri tələb edən məhsullar ixrac etməyə cəhd edirlər. Buna
müvafiq olaraq, az məsrəf tələb edən əmtəələr çox məsrəf tələb
edən məhsullara mübadilə edilir. Nəticədə açıq şəkildə bol olan
amillər ixrac edilir, istehsalın defisit amilləri isə idxal olunur.
Xekşer-Olin nəzəriyyəsi beynəlxalq ticarətin əksər qanu-
nauyğunlaqlarını müvəffəqiyyətlə izah edir. Ölkələr həqiqətən o
məhsulları ixrac edirlər ki, həmin məhsulların istehsalı üçün artıq
ehtiyatlar mövcuddur. Lakin beynəlxalq ticarətin bütün növləri
Xekşer-Olin sxeminə uyğun gəlmir. Sənaye cəhətdən inkişaf
etmiş ölkələrin istehsal ehtiyatlarının strukturu tədricən
bərabərləşir. Dünya ticarətinin ağırlıq mərkəzi ayrı-ayrı ölkələr
üzrə qarşılıqlı bərabər səviyyəli ticarətdən keçir.
1948-ci ildə Amerika iqtisadçıları P.Samuelson və
V. Stolper Xekşer-Olin nəzəriyyəsini təkmilləşdirərək öz
nəzə-
79
riyyələrlni yaratdılar; istehsalda birtərəfli amil olduqda, texnikanın
bəsitliyi, rəqabətin təkmilləşməsi və əmtəələrin tam mobil- liyi
nəticəsində beynəlxalq mübadilədə ölkələr arasında istehsal
amilləri üzrə bərabərlik (ekvivalentlik) prinsipi gözlənilir.
D.Rikardo nəzəriyyəsinə əsaslanan Xekşer-Olin və Sa-
muelson tərəfindən əlavə olunan ticarət nəzəriyyəsi ticarətə
sadəcə mübadilə kimi deyil, qarşılıqlı mübadilə kimi, həmçinin
ölkələr arasında inkişaf səviyyələrində olan fərqi azaltmaq
vasitəsi kimi baxılır.
Xarici ticarət nəzəriyyəsi Amerika iqtisadçısı V.Leontyev
tərəfindən inkişaf etdirilmiş və bu «V.Leontyev paradoksu»
adlandırılmışdır.
Paradoksun mənası ondan ibarətdir ki, Xekşer-Olin
nəzəriyyəsindən istifadə edərək, Leontyev göstərmişdir ki,
müharibədən sonrakı illərdə Amerika iqtisadiyyatı daha çox əmək
və kapital tələb edən sahələr üzrə ixtisaslaşmışdır; Başqa sözlə
desək, Amerikada ixrac idxala nisbətən daha çox əmək tutumlu,
az kapital tutumlu olmuşdur, bu nəticə Amerika iqtisadiyyatı
haqqında olan təsəvvürlərlə ziddiyyət təşkil edirdi. Ümumi rəyə
görə, o həmişə kapital artıqlığı ilə xarakterizə olunur və Xekşer-
Olin nəzəriyyəsinə görə, ABŞ yüksək kapital tutumlu malları ixrac
edir, idxal etmir.
Son illərdə Leontyev nəzəriyyəsi geniş əks-səda
doğurmuşdur. Müxtəlif ölkələrin iqtisadçıları bu barədə
müzakirələr apararaq, «Leontyev paradoksu»nu izah etməyə
başlayıblar. Nəticədə nisbi üstünlük nəzəriyyəsi beynəlxalq
ixtisaslaşmaya təsir edən əlavə amilləri nəzərə almaqla daha da
inkişaf etdi. Bu amillərə aşağıdakıları - istehsal amillərinin
müxtəlifliyini, hər şeydən əvvəl işçi qüvvəsinin peşəyönümü və
onun sə-
so
viyyəsini, təbii resursların əhəmiyyətli rolunu, beynəlxalq
ixtisaslaşmaya dövlətin xarici ticarət siyasətinin təsirini və s. aid
etmək olar.
Müharibədən sonrakı illərdə dünya təsərrüfatında və
beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən dəyişikliklər,
klassik nisbi üstünlük nəzəriyyəsinə uyğun olmayan bəzi amillərin
meydana gəlməsinə səbəb oldu. Bu yeni amillər klassik
nəzəriyyəni inkar etmir, əksinə bu və ya digər dərəcədə
beynəlxalq iqtisadi münasibətləri yeni reallıqlarla zəngilləşdirir.
Beynəlxalq ticarətin müasir nəzəriyyələrindən biri də
Q.Xafbauer və R.Vernonun (ABŞ) «texnoloji fərq»
konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyanın müəllifləri müxtəlif ölkələrdə
bu və ya digər məhsul istehsalını və onların ixracında olan
fərqlərin müvəqqəti olduğunu qeyd edirlər. Yeni məhsul
istehsalını mənimsəyən ölkələr digər ölkələrə nisbətən nisbi
üstünlüyə malikdirlər və nəticə etibarilə hər hansı məhsul
istehsalında İnhisar istər daxili tələbatı, istərsə də xarici tələbatı
ödəyir.
Bəzi iqtisadçılar istehsal miqyasının səmərəliliyindən
istifadə etməklə, beynəlxalq ticarətin mexanizmini açırlar. Bu
nəzəriyyənin tərəfdarları B.Omenlə yanaşı R.Drize, P.Krüqman,
Q.Xafbauer və b.-dır. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, böyük daxili bazara malik olan ölkələr o məhsulları ixrac
edəcəklər ki, onların səmərəliliyi irimiqyaslı istehsalda əldə
olunan qənaətlə müəyyən edilir. Beynəlxalq ticarət hər hansı
ölkənin İstənilən bazarına nisbətən həmin bazarı
genişləndirməyə, vahid inteqrasiya edilmiş bazarın
formalaşmasına imkan verir. Məhdud daxili bazara malik olan
ölkələr beynəlxalq miqyasda böyük ehtiyac olmayan məhsullar
istehsal edirlər.
81
istehsal miqyasının səmərəliliyi nəzəriyyəsi universal
deyildir, belə ki, o xarici ticarətin yalnız müəyyən nomenkla-
turasını əhatə edir. Bu isə öz növbəsində istehsal miqyasının
səmərəliliyinin reallaşdırılması, istehsalın təmərküzləşməsi,
firmaların ihləşdihlməsl ilə əlaqədar onların inhisara çevrilməsilə
bağlıdır. Buna müvafiq olaraq bazarların strukturu və onların
fəaliyyət mexanizmi də dəyişir.
Amerika alimi M.Porter müasir beynəlxalq ticarətin
inkişafını müəyyən edən yeni amilləri müəyyənləşdirməyə cəhd
göstərmişdir.
Onun beynəlxalq rəqabətin öyrənilməsinə həsr edilmiş
əsərlərində inkişaf etmiş iri sənaye ölkələrində müasir xarici
ticarətin inkişafını müəyyən edən 4 mühüm parametr öz əksini
tapır: istehsal amilləri; tələbin şərtləri; yaxın və uzaq xidmət
sahələri; firmaların strategiyası və rəqabəti.
M.Porter göstərir ki, ölkənin İstehsal amilləri irsən keçmir
və geniş istehsal prosesi nəticəsində yaranır. Tələbin şərti - bu
firmaların inkişafını müəyyən edən bazarın tələbidir.
Xarici ticarətin inkişafını müəyyən edən üçüncü əlamət isə
mövcud komponentll, yüksək professionallığa, geniş İstehsal
ənənələrinə malik vasitələrlə əhatə-təmin olunma amilidir.
Dördüncü parametr - firmaların strategiyası və rəqabətdir.
Rəqabət strategiyası hazırlanarkən, firmalar öz sahələrində
səmərəli və uzunmüddətli rəqabət aparmaq üçün imkanlar
axtarırlar. M.Porter göstərir ki, «Universal rəqabət strategiyası
mövcud deyildir, yalnız sənayenin konkret sahəsinin fəaliyyəti,
vərdiş və kapitalın razılığı ilə konkret firmalar müvəffəqiyyətlər
qazana bilər». M.Porterin tədqiqatları rəsmi bəraət qazanmışdır.
O ABŞ, Avstraliya, Yeni Zellandiyanın milli məhsullarının
82
rəqabət qabiliyyətlərinin artırılması üçün dövlət siyasətinin işlənib
hazırlanması üçün, praktiki tövsiyələrin işlənib hazırlanmasında
iştirak etmişdir.
Dünya iqtisadiyyatında beynəlxalq korporasiyaların rolu
artır və bu ticarət mübadiləsinə keyfiyyətcə təsir edir. Beynəlxalq
ticarət əməliyyatları, xüsusən də nisbi üstünlük nəzəriyyəsi təsdiq
edir ki, xarici ticarət münasibətlərinin inkişafı nəticəsində, ixraca
yönəlmiş istehsal sahələrində istehsalın artımı ilə əlaqədar olaraq
onda iştirak edən bütün ölkələr mənfəət əldə edirlər.
Bu tezisin əsaslandırılmasında «xarici ticarət multiplika-
toru» mühüm rol oynayır. Bu nəzəriyyəyə uyğun olaraq, xarici
ticarətdən alınan səmərə (xüsusən ixracdan) milli gəlirin inkişaf
dinamikasına, əhalinin məşğuliyyətiinə, istehlak səviyyəsinə,
investisiya fəaliyyətinə aktiv təsir edir. O, müəyyən əmsalla -
multiplikatorla hesablana və əks oluna bilər. İlk növbədə ixrac
sifarişləri məhsul istehsalını çoxaldır, buna müvafiq olaraq bu
sifarişi yerinə yetirən dövlətdə əmək haqqı artırılır. Sonra isə
ikinci istehlak məsrəfləri gəlir.
Lakin heç də həmişə ixracın artımı əlverişli nəticələrə
gətirib çıxarmır. Amerikalı iqtisadçı Y.Bxaqvatinin göstərdiyi kimi,
xammal İxracının genişlənməsi, bununla da iqtisadi artımın
əmələ gəlməsi ticarət şərtlərinin pisləşməsinə və əhalinin həyat
səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Xammal ixracının
sürətlə artması ilə məhz bu məhsulun dünya miqyasında qiyməti
elə düşə bilər ki, bu da iqtisadi artımdan alınan səmərəni heçə
endirə bilər.
İstehsal amillərinin tez-tez dəyişməsi ilə bağlı, xarici
ticarətin inkişaf nəticələrinə xüsusi diqqət vermək lazımdır. Uzun
8.3
müddət istehsal amilləri daimi qalmırlar, belə ki kapital yığımı
çoxalır, istehsal dövriyyəsinə isə yeni faydalı qazıntılar, yeni
ərazilər cəlb olunur.
90-cı illərin ortalarında dünya ticarətinin sürətli artımı
ABŞ, İtaliya, Kanada və İspaniyada idxalın artım sürəti, qrup
ölkələr arasında isə ticarətin genişlənməsi, həmçinin inkişaf etmiş
ölkələrdə - Uzaq Şərq regionunda, Yaponiyada və Latın
Amerikasında təsərrüfat konyukturasının sürətlə artımı ilə
əlaqədardır.
Təxmini hesablamalara görə, əgər dünya miqaysında
ticarət qadağaları ləğv edilərsə, on il ərzində əmtəə bazarlarının
həcmi hər il orta hesabla 6% artacaqdır. Bu isə 60-cı ildən
başlayaraq indiyə qədər olan dövr üçün ən yüksək göstərici
olacaqdır.
XX əsrin ikinci yarısından etibarən dünyada ticarət
olduqca qeyri-bərabər İnkişaf etməyə başlamışdır. Bu isə öz
növbəsində dünya bazarında qüvvələr nisbətinə təsir etmişdir.
Ayrı-ayrı ölkələrin həlledici mövqeyi (xüsusən ABŞ-ın)
azalmışdır. Məsələn, əgər 1953-cü ildə dünya ixracının 20%-i bu
ölkənin payına düşdüyü halda, 1990-cı ildə onun payına cəmi
1/8%i düşmüşdür. Öz növbəsində Almaniyanın ixracı ABŞ-a
yaxınlaşmış, bəzi illərdə isə hətta onu ötmüşdür.
80-cı illərdə Yaponiya beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətli
sıçrayış etdi. 1983-cü ildə o, maşın və avadanlıq ixracına görə
dünyada birinci yerə çıxdı. Yaponiya hal-hazırda avtomobil,
məişət elektronikası, audio-video texnikasının ixracına görə digər
ölkələri əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlayır. Yaponiya ixracının
1/3-ü ABŞ-ın payına düşür. ABŞ-ın Yaponiya ilə ticarətində defisit
il ərzində 50-60 mlrd, dollar təşkil edir.
84
Beynəlxalq ticarətdə ABŞ-ın rolunun azalması Amerika
istehsalının rəqabət qabiliyyətinin azalması ilə əlaqədardır. 80- ci
illərin axırı 90-cı illərin ortalarından başlayaraq beynəlxalq
kommersiya sövdələşmələrində iştirak etmək istəyən 200
Amerika kompaniyasından təxminən yarısı müvəffəqiyyətsizliyə
uğramışlar. Bu dövr ərzində Yaponiya beynəlxalq rəqabət
qabiliyyətində liderliyi ələ aldı. Bu dövr ərzində ona «yeni sənaye
ölkələri» - Sinqapur, Honkonq, Tayvan birləşdi. Lakin 90- cı illərin
ortalarında ABŞ rəqabət qabiliyyətliyinə görə yenidən liderliyi ələ
aldı. ABŞ hökuməti 90-cı ilin birinci yarısında dünya bazarında
rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək üçün Amerika şirkətlərinə imkan
yaratdı. Xüsusən, ticarəti əlaqələndirmək və ona təsir etmək üçün
şura yarandı. 1992-1994-cü illərdə informasiya vasitələri və işçi
qrupları şəbəkəsi yarandı. Bunlar bir çox geniş dairəli məsələlərin
həllində: ixracı maliyyələşdirmək və xarici bazarlarda Amerikanın
kiçik firmalarının fəaliyyətinə kömək üçün iştirak edirlər.
Nüfuzlu beynəlxalq reytinqə görə, 90-cı illərin ortalarında
rəqabət qabiliyyəti reytinqinə görə ABŞ liderlik edirdi. Onun
ardınca Sinqapur, Honkonq, həmçinin Yaponiya gəlir. Demək
lazımdır ki, Yaponiya 6 il müddətində birinci yerdə gedirdi. Fransa
17-ci, Çin 34-cü, Türkiyə 40-cı, Rusiya isə 48-ci yerdə gedirdi.
Belə dünya təsnifatının əsasında 378 müxtəlif meyar
durur. Bu meyarlar isə hər şeydən əvvəl əhalinin hər nəfərinə -
(adambaşına) düşən gəliri, inflyasiya səviyyəsini və bununla da
xarici ticarət balansını xarakterizə edir. Bundan başqa həmçinin
ölkənin faydalı qazıntılarına, infrastrukturanın inkişaf səviyyəsinə,
kommunikasiya şəbəkələrinin inkişafına və s. amil
85
lərə də fikir verilir. Obyektiv amillərdən başqa, dünyada mövcud
olan 21 min iri sənaye müəssisələrinin sorğularının nəticələri də
nəzərə alınır.
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, XXI əsrin birinci
onilliyində ən rəqabətqabiliyyətli ABŞ və Asiya dövlətləri
olacaqdır. 2030-cu ildə isə ən rəqabət qabiliyyətli üç dövlətin -
ABŞ, Yaponiya və Çinin olması ehtimal olunur. Sonra isə
Almaniyanın, Sinqapurun, Cənubi Koreyanın, Hindistanın,
Tayvanın, Malaziyanın və İsveçin^° olması ehtimal edilir.
Bununla birlikdə dünya ticarətinin inkişafında ayrı-ayrı
ölkələrin rolunu qiymətləndirərkən göstərmək lazımdır ki, 90-cı
illərdə ən iri İdxalçı və ixracçı ölkə ABŞ olmuşdur. 90-cı illərin
ortalarında ABŞ-da milli ixrac strategiyası haqqında proqram
qəbul edilmişdir. ABŞ-dan sonra dünya ticarəti dövriyyəsinə görə
Almaniya və Yaponiya gəlir. Dünyanın 10 ən iri ticarət ölkələrinə,
habelə - Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Kanada, Hollandiya,
Honkonq, Belçika (Lüksemburqla birlikdə) da daxildirlər.
Çində ixrac olduqca dinamik inkişaf edir ki, bu da 80-ci
illərin axırı, 90-cı illərin əvvəllərinin göstəriciləri üzrə sübut
olunmuşdur.
Sinqapur, Çili, Finlandiya, Mərkəzi və Şərqi Avropa
regionu 90-cı illərin ortalarında ixracın inkişaf tempinə görə
Asiyadan sonra ikinci yeri tutur.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr dünya bazarına əsasən
xammal və ərzaq məhsulları, həmçinin sadə hazır məhsullar
göndərirlər. 90-cı illərin əvvəllərində dünya bazarında xammal
llomad o KOHKypenmocnocoÖHocmu e Mupe (1996 cocmasneH BceMupnMM
ƏKOHOMunecKUM 0opyMOM ()KeHe(ia) u MeoK'dynapodnbLM MHcmumymoM no
pcrmumtııo MeHedoıc.\ıenma (Jlo'umna).
86
və ərzaq məhsullarına tələbatın nisbətən azalması inkişaf
etməkdə olan ölkələrin ixrac imkanlarını da azaltdı. Öz
növbəsində xammal və ərzaq məhsullrı ixracında inkişaf etmiş
ölkələr xüsusi çəkilərini artırdılar. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin
isə bu məhsulların ixracında xüsusi çəkiləri 40%-dən (1960)
28%-ə (1990) endi. İnkişaf etməkdə olan ölkələr ixracda sənaye
məhsullarının xüsusi çəkilərini artırmağa çalışsalar da, inkişaf
etmiş ölkələr tərəfindən bu və digər formada təzyiqə məruz
qalırlar. Bununla birlikdə bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələr,
xüsusən yeni sənaye ölkələri, öz ixrac strukturunu
yaxşılaşdırmağa nail olmuşlar, ixracın strukturunda hazır
məhsulun, sənaye məhsullarının, o cümlədən maşın və
avadanlıqların xüsusi çəkisi artmışdır. Belə ki, 1990-cı illərin
əvvəllərində inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya ticarətində
xüsusi çəkisi 16,3% təşkil etmişdir. Bütövlükdə isə inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə ixrac istər ayrı- ayrı qrup ölkələr, istər də
sövdələşmə növləri üzrə qeyri-bərabər inkişaf edir.
Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdən fərqli olaraq yeni
sənaye ölkələri, xüsusən də Asiyanın «dörd əjdahası» (Cənubi
Koreya, Tayvan, Honkonq, Sinqapur) ixracı sürətlə artırırlar. Belə
ki, 90-cı illərin ortalarında dünya ixracında onların xüsusi çəkisi
12%-i keçmişdir.
XX əsrin son 25 ili ərzində beynəlxalq münasibətlər
sistemində, o cümlədən beynəlxalq ticarətdə Asiya-Sakit okean
regionunun rolu isə əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir.
87
2.2. BEYNƏLXALQ TİCARƏTDƏ ZİDDİYYƏTLƏRİN ƏMƏLƏ
GƏLMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Müasir beynəlxalq ticarətdə baş verən proseslər o
nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, onun əsas meyli liberallaşmadır.
Buna milli iqtisadiyyatın açıqlığ, gömrük tarifi dərəcələrinin
azaldılması, kvotaların və digər qeyri-tarif tənzimlənmələrinin
ləğv edilməsi, dünya bazarında rəqabət mübarizəsinin
güclənməsi və s. təsir göstərir.
. Beynəlxalq ticarətin liberallaşmasının qloballığı müasir
şəraitdə rəqabətin beynəlxalq xarakterli xüsusiyyətlərilə
müəyyən edilir. Beynəlxalq ticarətdə müvəffəqiyyət isə
beynəlxalq investisiyaların cəlb edilməsi ilə sıx əlaqədədir. Əksər
ölkələr xarici investorlar üçün güzəştli ticarət-investisiya rejimi
təklif edirlər.
Bəzən xarici ticarətin liberallaşdırılması birtərəfli qaydada
həyata keçirilir. Lakin adətən əksər hallarda xarici ticarət
qanunçuluğunun reformalaşdırılması ilə iqtisadi partnyor
(tərəfdaş) ölkələrdə xarici ticarətin liberallaşdırılması ilə paralel
olaraq həyata keçirilir. Praktika göstərir ki, paralellikdə ən etibarlı
taktika danışıqlar yolu ilə razılığa gəlmək və qarşılıqlı güzəşt
prinsipidir. Danışıqlar vasitəsilə liberallaşdırma birtərəfli
liberallaşdırmaya nisbətən daha sərfəlidir. Burada əsas moment
ölkələrin öz tərəfdaşlarına ikitərafli əlaqələrin məqsədəuyğun
olduğunu sübut etməkdir.
Beynəlxalq ticarətdə çoxtərəfli liberallaşma prosesi ilə
yanaşı eyni zamanda bu prosesə əks təsir göstərən
proteksionizm meyli də müşahidə edilir.J Bu meyl dərin
siyasi-iqtisadi maraqların olduğunu, bütün vasitələrlə ölkə
istehsalçılarının 88
hərtərəfli müdafiə olunmalarının vacibliyini, iş yerinin
saxlanmasını, milli əmtəələrin və sahələrin rəqabət qabiliyyətinin
saxlamağa yardım etməyin vacibliyini sübut edir. Struktur siyasəti
aparan ölkələrdə daha çox proteksionist siyasət aparılır, burada
iqtisadi depressiya ilə yanaşı, idxal rəqabəti sürətlə artır.
Beynəlxalq praktika sübut edir ki, hər iki meyl liberallaşma
(azad ticarət) və proteksionizm beynəlxalq ticarətə xas olan
cəhətlərdir. Bu meyllər arasında baş verən ziddiyyətlərin həll
edilməsinin əsas problemi - bunların səmərəli
əlaqələndirilməsidir. Maraqlar balansı pozularkən, səmərəli
əlaqələndirmə ziddiyyətə çevrilir.
Hər hansı ölkənin milli ticarət-iqtisadi, sosial maraqlarının
digər ölkə tərəfindən alçaldılması, ticarət münaqişələrinin,
((ticarət müharlbələri»nin yaranmasına səbəb olur. Ticarət
münaqişələrinin genişlənməsinə müxtəlif amillər; gömrük, ərazi,
qiymət, sanitariya, ekoloji və s. təsir göstərir. Beynəlxalq
ticarət-iqtisadi münaqişələrinin yaranmasının mühüm
səbəblərindən biri ABŞ-ın bir sıra qanunlarıdır, məsələn
Xelis-Berton federal qanunu Kubaya investisiya qoyan ölkələrə
qarşı sanksiya qoymağı tələb edir. Bu qanun qəbul edildiyi
vaxtdan (mart 1996-cı il) iki şirkət (Kanada və Meksika) bu
sanksiya ilə cəzalandı, bir sıra digər xarici şirkətlər isə
xəbərdarlıq məktubu aldılar. Beynəlxalq təşkilatların təzyiqi ilə
ABŞ prezidenti B.Klinton qanunun bir sıra mühüm maddələrini
dayandırdı. Lakin bir sıra xarici investorlar bu qanunla
qarşılaşmamağa çalışırlar. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
inkişafına ABŞ-ın digər federal qanunu - D’Amato qanunu
neqativ təsir göstərir. Bu qanun xarici kompaniyaların Livan və
İranla ticarət-iqtisadi əlaqələrinə qarşı sanksiya tətbiq edirlər.
89
Rusiyanın «Qazpromu» ilə İran arasında 1997-ci ildə
bağlanan müqavilə bu qanunun təsiri altına düşdü. ABŞ-ın
Konqresi «Qazpromdan» Amerika kreditindən imtina etməyi
tələb etdi. ABŞ administrasiyası Rusiya kompaniyasını
sanksiyalarla hədələdi. Bunun nəticəsində «Qazprom» 1995-ci
ildə «Eksimbankla» ABŞ arasında bağlanan müqaviləni ləğv etdi.
Bu müqavilə Rusiya şirkəti ilə İran arasında bağlanan müqaviləyə
kredit verilməsini nəzərdə tuturdu.
«Ticarət müharibələri» - müasir beynəlxalq
münasibətlərdə daimi «ənənədir». Bu istər ayrı-ayrı ölkələr,
istərsə də digər ticarət-iqtisadi qruplar üçün xarakterikdir. Belə ki,
90-cı ilin ortalarında Atlantik okeanında treska balıqlarının
tutulması ilə əlaqədar olaraq İspaniya ilə Kanada arasında «balıq
müha- ribəsi» baş verdi ki, bunun da nəticəsində istər siyasi,
istərsə də birbaşa təsir tədbirlərindən istifadə edilməyə başlandı.
Dünya bazarında rəqabətin güclənməsi, daxili bazarın
qorunması, əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi xarici
dövlətləri öz İstehsalçılarının və kommersantlarının mənafeyini
aktiv surətdə müdafiə etməyi tələb edir, eyni zamanda isə onları
siyasi-iqtisadi konfliktlərə girməyə təhrik edir. Məhz ona görə də,
azad ticarət zonalarının, gömrük İttifaqlarının yaradılması dünya
təsərrüfatının strukturunda əsaslı dəyişikliklər edilməsini tələb
etmir. Ölkələrin iqtisadi bloklarda birləşməsi heç də azad ticarət
ideyalarının reallaşmasında mütləq tərəqqi əldə edilməsi və ya
proteksionizm prinsipləri qarşısında məğlubiyyət deyildir.
Məsələn, gömrük ittifaqı azad ticarətlə proteksionizm vəhdətliyi
arasında ziddiyyət olduğunu göstərir. «Azad ticarət» və ya
proteksionizm dilemması fəaliyyət göstərmir. O, xarici ticarət
münasibətlərinin digər qütbünə keçirilir, bunun da nəticəsində
90
qrup dövlətlərin üçüncü ölkələrlə münasibətdə iqtisadi siyasəti
seçməkdə qərar qəbul edilməsini müəyyən edir.
Məsələn, 1996-cı ildə Avropa İttifaqı ilə Cənubi Amerika
Ümumi Bazarına (MERKOSUR) daxil olan Braziliya arasında bir
neçə münaqişə baş vermişdir. Braziliya bir neçə dəfə Avropa
İttifaqına idxal olunan toyuq və hindtoyuğu ətinin tarif dərəcəsinə
görə öz etirazını bildirmişdir. «Toyuq problemi» eyni zamanda
ABŞ və Çin arasında olan münasibətləri mürəkkəbləşdirdi. Çin
hökuməti qeyri-tarif tənzimlənmələri baxımından ABŞ-ın 10
ştatından karantin tədbirləri ilə əlaqədar toyuq əti idxalını
qadağan etdi.
Xarici-ticarət iqtisadi əlaqələr sistemində Avropa İttifaqı
ilə ABŞ arasında dövri olaraq ticarət müharibəsi baş verir. Belə
ki, təxminən üç il (1993-1997) Avropa İttifaqı ilə ABŞ, Latın
Amerikası ölkələri arasında «banan müharibəsi» baş verdi.
Göstərilənlər baxımından bəzən ölkələr arasında əmələ
gələn digər ziddiyyətlər, sonralar ticarət münaqişələrinə gətirib
çıxarır. Müqabil tərəf İsə öz növbəsində istehsalçılarını müdafiə
etmək üçün inzibati tədbirlər - nəqliyyat növü və lazım olan əlavə
sənədlərin tələb olunmasına, nəqliyyatın yüklənməsi şərtlərini,
əmtəələrin növü və çeşidinə olan tələbləri, ciddi yoxlama-nəzarət
sistemi tədbirlərini və s. tətbiq edirlər.
Beynəlxalq ticarətin idarə edilməsində, onun inkişafında
olan maneələrin aradan qaldırılmasında, liberallaşmasında
beynəlxalq iqtisadi təşkilatlardan biri olan Tarif və Ticarət üzrə
Baş Sazişdir (QATT/TTBS). QATT yaratmaq üçün müqavilə
1947-ci ildə 23 ölkə tərəfindən İmzalanmış və 1948-ci ildə
qüvvəyə minmişdir. 31 dekabr 1994-ci ildə Beynəlxalq Ticarət
təşkilatının yaranması ilə əlaqədar olaraq öz fəaliyyətini
dayandırmışdır.
91
XX əsrin ikinci yarısında beynəlxalq ticarətin sürətli
inkişafı onun əmtəə strukturunun dəyişməsi, regional əmtəə
axınının güclənməsi dünya miqyasında onun hərəkətini
əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. XX əsrin ikinci yarısında
beynəlxalq ticarətin liberallaşması ticarət-iqtisad i ittifaqlar
daxilində daha aktiv gedir.
Ayrı-ayrı qrup ölkələr arasında əməkdaşlıq, azad ticarət,
gömrük ittifaqları haqqında müqavilə beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin mühüm amillərindən birinə çevrilmişdir.
Dünyada 9 iri beynəlxalq regional ticarət blokları
yaradılmışdır:
1) Avropa İttifaqı (ES) - Avstriya, Almaniya, Böyük
Britaniya. İtaliya, Fransa, İspaniya, Portuqaliya,
Finlandiya, İsveç, Danimarka, Belçika, Lüksemburq,
Niderland, Yunanıstan;
2) Azad ticarət haqqında Şimali Amerika müqaviləsi
(NAFTA) - ABŞ, Kanada. Meksika;
3) Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası (EAST) -
İslandiya, Norveç, İsveçrə, Llxtenşteyn;
4) Asiya - Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı (ASİƏ) -
Avstraliya, Bruney, Malaziya, Sinqapur, Tailand, Yeni
Zelandiya, Yeni Qvineya, İndoneziya, Filippin,
Tayvan, Honkonq, Yaponiya;
5) Cənubi Koreya, Çin, Kanada, ABŞ, Meksika, Çili,
Vyetnam, Cənubi Amerika ümumi bazarı
(MERKOSUR) - Braziliya, Argentina, Paraqvay,
Uruqvay;
6) Cənubi Afrika inkişaf komitəsi (SADK) - Anqola,
Botsvana, Lesoto, Malaviya, Mozambik, Mavritaniya,
Namibiya, CAR, Svazalend, Tanzaniya, Zimbabve; 92
7) Cənubi Afrika iqtisadi və valyuta ittifaqı (CİVİ) -
Kotd’İvuar, Burkina-Faso, Nigeriya, Toqo, Seneqal,
Benin, Mali;
8) Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlığı (CARƏ) -
Hindistan, Pakistan, Şri-Lanka, Banqladeş, Maldiva,
Butan, Nepal;
9) And parkı - Venesuela, Kolumbiya, Ekvador, Peru,
Boliviya.
Belə blokların formalaşması - siyasi, iqtisadi, tarixi
xarakterli obyektiv proseslərin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Bu
proseslərin aktivləşməsi isə bir tərəfdən beynəlxalq ticarətin
inkişafına səbəb olur (zonalar, bloklar, regionlar çərçivəsində),
digər tərəfdən - ona müəyyən maneçiliklər törədir.
XX əsrin axırlarında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
inkişaf praktikası sübut edir ki, özünü təmin etmə reglonallzmi
əvəzinə açıq regionalizm meydana gəlmişdir. Bu təşkilatlar
subregional iqtisadi ittifaqları (ASEAN, NAFTA, Cənubi Sakit
okean forumu və s.) birləşdirir, xarici ticarətin liberallaşma
dərəcəsinə müvafiq olaraq müxtəlif səviyyələrdə inteqrasiya
olmanı tələb edir. Artıq regionalizm konsepsiyası iqtisadi
qloballaşmanın regional inteqrasiyası elementi kimi çıxış edir.
Ticarət-iqtisadi blok ölkələrinin iştirakçıları dünya
bazarında müasir situasiyanın mürəkkəbliyini və ziddiyyətlərini
dərk edərkən onların həll edilməsi üçün yollar axtarırlar.
2.3. XARİCİ TİCARƏT BEYNƏLXALQ İQTİSADİ
MÜNASİBƏTLƏRİN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNİN
MÜHÜM FORMASIDIR
Dünya təsərrüfatında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
əsasını xarici (beynəlxalq) ticarət təşkil edir. Onun inkişafının
maddi bazasını beynəlxalq əmək bölgüsünün daha da
dərinləşməsi təşkil edir ki, bu da obyektiv olaraq region və
ölkələrin əlaqələrini şərtləndirməklə bunlar bu və ya digər məhsul
istehsalı üzrə ixtisaslaşırlar.
Müxtəlif ölkələrin əmtəə istehsalçılarının qarşılıqlı əlaqəsi
alqı-satqı prosesində dünya bazarının münaşibətlərini
formalaşdırır. Dünya bazarı - milli bazarların qanunauyğun
davamı olub, eyni zamanda milli miqyasda geniş təkrar istehsalın
əlavə mühüm amilidir.
Beynəlxalq ticarətin inkişafı dünya təsərrüfatında maddi
nemətlər istehsalı və xidmətlərdə baş verən bütün prosesləri əks
etdirir. Onun istiqamətini və məzmununu müasir ETT, dünyada
həyatın qloballaşması şərtləndirir. Beynəlxalq ticarət, təsərrüfat
həyatının beynəlmiKəşməsi prosesinin tamlığını (bütövlüyünü)
əks etdirməklə, xalqları və qitələri yaxınlaşdırır, onlar arasında
dostluq və işgüzar münasibətlərin inkişafına səbəb olur.
Beynəlxalq ticarət qədim vaxtlarda yaranmışdır. Ölkələr
arasında əmtəə mübadiləsi həmişə insanlar arasında təmasın
mühüm forması olmuşdur. Lakin beynəlxalq ticarət XVI-XVII
əsrlərdə bazar (kapitalist) iqtisadiyyatının inkişafı dövründə daimi
sistematik xarakter almışdır.
94
Əmtəə-pul münasibətləri tədricən milli daxili bazarların
formalaşmasının əsasını təşkil etməklə, müxtəlif şəhərləri,
əraziləri vahid iqtisadi sistemdə birləşdirirdi. Bu birlik sabit əmtəə
mübadiləsi vasitəsilə inkişaf edirdi, ayrı-ayrı ölkələrin və ərazilərin
istehsalçıları öz məhsullarını digər ölkələrə satmadan
müvəffəqiyyətlə təsərrüfatçılıq edə bilməzdilər.
Əmtəə mübadiləsinin inkişafı ayrı-ayrı məhsul istehsalının
ixtisaslaşmasına əsaslanırdı, ilk dövrlərdə təbii-coğrafi amillər
həlledici rol oynayırdı. Beynəlxalq ticarətin İnkişafı və
dərinləşməsinin əsas amilini XVlll əsrin axırında irimaşınlı sənaye
təşkil edirdi. Xarici ticarət geniş inkişaf etməyə başladı, dünya
bazarının formalaşması dövlətlər arasında sabit əmtəə-pul
münasibətlərinin inkişafına səbəb oldu. XVII-XIX əsrlərdə dünya
bazarı istehsal prosesinin beynəlmiləlləşməsinin xüsusi forması
kimi çıxış edirdi.
XX əsrin birinci yarısında məhsuldar qüvvələrin
inkişafında baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri və bazar
iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq dünya təsərrüfatı inkişaf
mərhələsinə daxil olmuşdur. Bu xarici ticarət münasibətləri
vasitəsilə milli təsərrüfatların qarşılıqlı sistemi kimi çıxış edir və bu
istehsal, mübadilə, bölgü vasitəsilə reallaşdırıldı. Bundan başqa,
hər bir xarici ticarət fəaliyyəti, istehsal amillərinin, o cümlədən
investisiya və işçi qüvvəsi resurslarının hərəkətini tələb edir.
Beləliklə, müasir şəraitdə xarici ticarət fəaliyyəti dövlətlər
arasında istehsal fəaliyyətinin bütün formalarını əhatə edir. Əgər
XX əsrin əvvəlinə qədər xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin yeganə forması idisə, hal-hazırda, öz
əhəmiyyətini bir qədər azaltmışdır. Dünya təsərrüfatının
formalaşması ilə əlaqədar olaraq xarici ticarət ölkələr arasında
beynəlxalq iqtisadi müna 9.‘>
sibətlərin istehsal, elmi-texniki, informasiya, valyuta, kreditlə
yanaşı, beynəlxalq iqtisadi münastbətlərin formalarından biridir
Bununla əlaqədar olaraq, xarici ticarət ikili xarakterə
malikdir. Bir tərəfdən, o yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı,
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin formalarından biri kimi çıxış
edir, digər tərəfdən xarici ticarət digər beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin nəticələrinin reallaşmasının ümumi formasıdır.
Həqiqətən, xarici ticarət mübadiləsi ölkələr arasında maddi
İstehsal, xidmətlər göstərilməsi, istehlak, elm və texnika, kredit və
pul-maliyyə sferasında nəticələrin hərəkət amilidir. Beynəlxalq
iqtisadi münasibətlərin bütün formalarının nəticəsi pulla
qiymətləndirilir.
Beynəlxalq ticarətdə milli iqtisadiyyatın İnkişafını
xarakterizə edən bütün proseslər dəqiq əks olunur. Bu proseslər
satıcılar, alıcılar, vasitəçilər arasında qarşılıqlı əlaqələrin
mürəkkəbliyini və bazar agentlərinin ziddiyyətlərini göstərir.
Beynəlxalq ticarətin milli bazara nisbətən aşağıdakı
xüsusiyyətləri vardır:
1) dünya bazarında daxili bazara nisbətən rəqabət
mübarizəsi daha sərt xarakterə malikdir. Bunun əsas səbəbi
rəqabət mübarizəsində öz dövlətlərinin köməyinə arxalanan daha
çox iri kompaniyaların iştirak etməsidir;
2) dünya bazarı çoxsaylı seqment sektorlarına
bölünməklə, daha mürəkkəb struktura malikdir;
3) beynəlxalq ticarətin şərtlərindən biri dünya
qiymətlərinin mövcud olmasıdır ki, bunun da səviyyəsi və
mexanizmi milli bazarlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir;
4) inhisar səviyyəsinin yüksək olması nəticəsində dünya
bazarının əsas təşkilati forması oliqopolist strukturlarıdır.
96
Beynəlxalq ticarətdə ölkələrin iştirakını onun iqtisadi
inkişaf səviyyəsi, ərazisi, əhalisinin sayı, təbii resurslarla təmin
olunma səviyyəsi, daxili bazarın həcmi, iqtisadi siyasətin vəzifəsi
və məqsədi şərtləndirir. Eyni zamanda istehsalın həcmi ilə
ölkənin beynəlxalq ticarətə qoşulma səviyyəsinə və ondan
asılılığına dəqiq fikir verilir. Belə asılılıq adətən eksport
kvotasının həcmini - eksportun həcmi ilə ÜDM arasındakı nisbəti
əks etdirir və bu ixraca istiqamətlənmiş milli istehsalın xüsusi
çəkisini əks etdirir, idxal kvotasının həcmi isə - idxal olunmuş və
xidmətlərin ÜDM-n nisbəti kimi müəyyən olunur.
Praktika göstərir ki, iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarətə daxil
olma dərəcəsi ilə müəyyən olunan kiçik dövlətlərdə göstəricilər
xeyli yüksəkdir. İsveçrə, Norveç, Tayvan kimi ölkələrin iqtisadi
müvəffəqiyyətlərinin əsas səbəbi ixrac kvotasının 50%-dən
yüksək olmasıdır. İri dövlətlər adətən öz resursları ilə tələbatlarını
ödəyirlər, ona görə də, onların beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə
qoşulma dərəcəsi yüksək deyildir. Məsələn, ABŞ-da,
Hindistanda, Rusiyada, Çində eksport kvotası adətən ÜDM
həcminin 20%-ni keçmir.
Beynəlxalq ticarətin həcmi və strukturu maddi istehsalın
vəziyyəti, onun texniki səviyyəsi, ictimai əmək bölgüsünün inkişaf
səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi,
beynəlxalq ticarətin sürətli inkişafı hər şeydən əvvəl. Böyük
Britaniya və Hollandiya kimi ölkələrdə kapitalist istehsal
münasibətlərinin yaranma dövrü ilə əlaqədardır. Bu prosesə
Böyük coğrafi kəşflər və Avropa dövlətlərinin Asiya, Afrika və
Amerikada müstəmləkəçilik siyasəti böyük stimullaşdırıcı təsir
etmişdir.
X- Beynəlxalq ticarətin inkişafında mühüm keyfiyyət dəyişiklikləri
baş V'irmişdir; o, sabit və xüsusi təsərrüfat fəaliyyəti 97
növü olmuşdur. Yeni ərazilərin müstəmləkəçilər tərəfindən
mənimsənilməsi nəticəsində xarici ticarətin inkişafında spesifik
istiqamət - müstəmləkə mübadiləsi formalaşdı ki, bu da Avropa
ölkələri üçün xarakterik olan sivil mübadilədən xeyli fərqlənirdi.
Bu xarici ticarətin inkişafı üçün güclü təkan oldu: XVI əsrə
nisbətən XVII əsrdə əmtəə dövriyyəsinin həcmi 30 dəfədən çox
artdı.
XVIII əsrin ikinci yarısında baş verən sənaye inqilabı
nəticəsində beynəlxalq ticarətin inkişafında yeni keyfiyyət
dəyişiklikləri baş verdi. Bu keyfiyyət dəyişikliklərinin mərkəzi
İngiltərə oldu. O, yalnız dünyanın ən böyük sənaye ölkəsi deyil,
eyni zamanda İri dəniz və müstəmləkə ölkəsi idi. Bütün bunlar
İngiltərəni dünya ticarətinin güclü mərkəzinə çevirdi: XIX əsrin
əvvəllərində dünya əmtəə bazarlarında bütün əməliyyatların
25%-i ingilis tacirləri ilə bağlanırdı. 1825-ci ildə dünya
istehsalında ingilis sənaye məhsulu 50%-i keçirdi. XIX əsrin İkinci
yarısında digər dövlətlərdə (ABŞ, Almaniya, Rusiya, Fransa)
sənayenin sürətli inkişafı beynəlxalq ticarətin əhəmiyyətli
artımına səbəb oldu. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT)-nın
hesablaşmalarına görə, 1940-ci ildə dünya ticarət dövriyyəsinin
həcmi (1913-cü il qiymətlərilə) 3,7 mlrd, dollar, 1960-cı ildə - 6,5
mlrd, dollar, 1990-cı ildə isə 39,8 mlrd, dollar təşkil etmişdir.
XX əsrin əvvəllərində dünyanın aparıcı ölkələrinin
inkişafında keyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi. ABŞ və Almaniya
dünya iqtisadi sistemində qabaqcıl mövqe tutmaqla, İngiltərə 3-
4-cü yerlərə sıxışdırıldı. İntensiv iqtisadi artım amili kimi xarici
ticarətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artdı. 1900-1938-ci illərdə
dünya ticarət dövriyyəsi 2,5 dəfə artmağa başladı. İkinci dünya
müharibəsindən sonra beynəlxalq ticarət öz inkişafında yeni
98
mərhələyə daxil oldu, bunu hər şeydən əvvəl, elmi-texniki
tərəqqinin müasir mərhələsi şərtləndirmişdir, bu da bazar
iqtisadiyyatının və buna müvafiq olaraq beynəlxalq ticarətin
məzmununu əsaslı surətdə dəyişdirmişdir.
Müharibədən sonra 1945-1950-ci illərdə müharibə
nəticəsində dağılan iqtisadiyyatın bərpa dövrü idi. Bu illər dünya
ticarətinin artım tempi 1880-1913-cü illərə nisbətən 4% aşağı idi.
Bununla yanaşı bu illər dünya ticarətinin və dünya təsərrüfatının
bütöv (tam) sisteminin səmərəli formalaşdığı dövr idi. Bu işin
başında BMT dururdu və dünya təsərrüfat prosesləri elmi
əsaslarla idarə olunurdu. Burada ABŞ hakim mövqeyə malik
olmaqla, onun köməyi ilə Avropa iqtisadi sistemində
rekonstruksiya aparıldı. Bu dövr onunla xarakterizə olunur ki,
SSRİ başda olmaqla sosialist ölkələrinin strukturları
formalaşmağa başladı, bunlar isə beynəlxalq münasibətlərin öz
prinsiplərini müəyyən etdilər. Nəticədə bütün dünya, o cümlədən
dünya təsərrüfatı iki bərabər olmayan hissəyə - dünya kapitalist
təsərrüfatına və dünya sosialist sisteminə parçalandı.
50-ci illərdə Avropa ölkələrinin və ABŞ-ın iqtisadi
potensialları əhəmiyyətli dərəcədə artmağa başladı. Onların
iqtisadi inkişaf səviyyələri müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb
keçdi, beynəlxalq ticarətin inkişaf tempi 1949-1960-cı illərdə
2,8-3% artmağa başladı. İqtisadiyyatın bərpa edilməsi Qərbi
Avropa və ABŞ kapitallarının qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanırdı.
ABŞ yenə də mütləq lider rolu oynayırdı və bunun sayəsində
dünya təsərrüfatı inkişaf edir və təkmilləşirdi. Bu dövr müasir ETT
şərtləndirən, iqtisadiyyatın struktur dəyişiklərinin əsasını təşkil
edən elm və istehsala əhəmiyyətli investisiya qoyuluşu ilə
xarakterizə olunur.
99
60-cı illər tarixə dünya təsərrüfatının «qızıl əsr»i kimi daxil
olmuşdur. Bu onilliklər ərzində iqtisadi inkişaf tempi daim
yüksəlmiş, inflyasiya və əhalinin məşğulluğu əhəmiyyətli
dərəcədə ixtisar olmuş, dağıdıcı böhranlar və iqtisadi təlatümlər
olmamışdır. Bunun da nəticəsində dünya ticarətinin artım tempi il
ərzində 5-6% təşkil etmiş, dünya əmtəə dövriyyəsi 50-ci illərə
nisbətən təxminən 3 dəfə artmışdır. Eyni zamanda xarici ticarət
dövriyyəsinin artım tempi sənaye istehsalının artım tempini 2,5
dəfə keçmişdir. Burada ABŞ liderlik edirdi. Qərbi Avropa ölkələri
ona xeyli yaxınlaşdılar.
70-ci illər ərzində (1973-1975-ci illər) dünya
iqtisadiyyatının strukturunda böhran baş verdi, bu da beynəlxalq
ticarətin inkişaf tempini ildə 2,3-2,8 dəfə ixtisar etdi. Dünya
ticarətində ABŞ-ın liderlik mövqeyi əhəmiyyətli dərəcədə
gücləndi. Ona Avropa birliyi ölkələri və Yaponiya güclü rəqabət
göstərirdilər. Bununla birlikdə Qərb ölkələri elmi-texniki
tərəqqinin nəticələrini tez bir zamanda mənimsədilər və praktiki
olaraq istifadə etdilər, bu isə inkişaf etmiş ölkələrin enerji
böhranından çıxmağa imkan verdi və elmi-texniki inkişafda
sürətli sıçrayışa səbəb oldu.'
80-90-cı illər - dünya iqtisadi əlaqələrinin keyfiyyətcə
təkmilləşdirilməsi kimi xarakterizə olunur. Bütün dövlətlər üçün
xarici iqtisadi amillərin rolu dəfələrlə artmağa başladı. ABŞ,
Yaponiya, Cənub-Şərqi Asiya, Qərbi Avropa ölkələri mütərəqqi
texnoloji yeniliklər fondunda dünya təsərrüfatının ayrı-ayrı
sektorları qeyri-bərabər inkişaf etməyə başladı. Asiya, Afrika və
Latın Amerikasının əksər dövlətlərinin iqtisadi inkişaf səviyyələri
inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf səviyyələrindən xeyli geridə
qalmaqla, dünya təsərrüfatının «periferiyası» hesab edilirdi. Bu
lOO
kəskin ziddiyyətlər 80-ci illərdə xarici borcların artmasına səbəb
olmaqla, dünya iqtisadiyyatını sarsıtdı.
Müasir dövr dünya ticarətinin yeni liderləri: Cənub-Şərqi
Asiya dövlətləri və Çin meydana gəldi. Qərbi Avropa ölkələrinin
mövqeləri daha da gücləndi. 80-90-cı illərdə dünya sosializm
sisteminin dağılması lə əlaqədar olaraq dünyada blok
qarşıdurması ləğv olundu. Hazırda dünya təsərrüfatı vahid
sistem kimi formalaşır. Keçmiş sosialist ölkələri bərabərhüquqlu
və ümumi prinsiplər əsasında dünya təsərrüfat sisteminə aktiv
daxil olurlar.
80-ci illərin ortalarından başlayaraq dünya
iqtisadiyyatının inkişafında böhran baş verdi. 1985-1990-cı
illərdə əmtəə dövriyyəsinin artımı 3-4,1% təşkil etmişdir. 1990-cı
illərdə, xüsusən 1993-cü il böhranından sonra beynəlxalq
ticarətin artım tempi 4,8%-dən 1996-cı ildə 9,8%-ə çatdı. Yüksək
və sabit tempin əsas səbəbi informasifa texnologiyasında olan
yüksəliş və ABŞ, Qərbi Avropa ölkələrində sabit iqtisadi artım
tempidir.
ABŞ hələlik dünya ticarətində liderlik edir. Dünya
ixracının 12,5%-i onun payına düşür - Almaniya (10,4%),
Yaponiya - (9,6%) və Çin (3,5%) sonrakı yerləri bölüşdürürlər.
Beynəlxalq ticarətin strukturunda keyfiyyət dəyişiklikləri baş
verdi. İxracda hazır məhsulun xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə
artdı (50%-dən yuxarı), eimtutumlu məhsulların ticarəti daha
yüksək templə inkişaf edirdi. Müasir ETT maşınqayırma
məhsullarının beynəlxalq ticarətdə əsas məhsullar olmasına
imkan verdi. Maşınqayırma məhsullarının xüsusi çəkisi 1970-ci
ildə 22%, 2000-cl ildə 51%-dən çox olmuşdur. Eyni zamanda
enerji daşıyıcılarının və xammalın xüsusi çəkisinin aşağı
düşməsi müşahidə olunur. 1975-ci ildə bu məhsulların xüsusi
çəkisi ixracda lül
24,5% təşkil edirdisə, 2000-ci ildə isə iki dəfə azalaraq 13%-ə
enmişdir.
Ərzaq məhsulları və kənd təsərrüfatı xammalı ixracı
əsaslı dəyişiklərə məruz qaldı. 1950-60-cı illərdə bu məhsullar
dünya ixracının strukturunda mühüm yer tutduqları halda (13-
15%) 70-80-ci illərdə bu məhsulların xüsusi çəkisi (11 - 12%),
1990-cı illərdə 13-14% təşkil etmişdir. Analoji meyl digər xalq
istehlakı malları üçün də xarakterikdir: 1955-ci ildə onun xüsusi
çəkisi 14%, 1975-ci ildə 8,4%, 2000-ci ildə 14% təşkil etmişdir.
102
III FƏSİL
AZƏRBAYCANIN GÖMRÜK XİDMƏTİ BAZAR .. İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ
|0 ^\o%,
3.1. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ GÖMRÜK XİDMƏTİ
VƏ FİSKAL VERGİLƏRDƏ ONLARIN ROLU
Azərbaycan beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə aktiv
daxil olmaq üçün geniş potensiallara malikdir. Ölkədə həyata
keçirilən iqtisadi islahatlar, inzibati idarəetmə metodlarından
bazar iqtisadiyyatına keçid, xarici iqtisadi əlaqələrin İiberallaş-
dınlması sosial-iqtisadi inkişafın sürətlənməsində mühüm rol
oynayır.
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan SSRİ-nin
tərkibində olduğundan onun müstəqil gömrük xidməti
olmamışdır. Bununla yanaşı, respublika ərazisində SSRİ-yə
məxsus gömrük orqanları fəaliyyət göstərirdi, idxal-ixrac
əməliyyatlarına nəzarət İttifaq orqanları tərəfindən yerinə
yetirilirdi.
Azərbaycanda dövlətimizin əsas atributlarından olan
müstəqil gömrük xidmətinin yaradılması dövlət müstəqilliyi
nəticəsində mümkün olmuşdur. Gömrük orqanları ölkənin siyasi-
iqtisadi müstəqilliyinin, daxili bazarın qorunmasında, iqtisadi
təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır.
Azərbaycanın dünya iqtisadiyytına inteqrasiya
olunmasında, idxal-ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi
sayəsində hüquqi baza yaranmış, bir sözlə, xarici iqtisadi
fəaliyyətin tənzimlənməsi üçün Milli Məclis tərəfindən müvafiq
qanunlar qəbul 103
/
edilmiş, prezident fərmanları imzalanmış, sərəncamlar verilmiş,
Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindən müvafiq normativ-hüquqi
sənədlər qəbul olunmuşdur.
İqtisadi tədqiqatlar göstərir ki, gələcəkdə Azərbaycanın
iqtisadi inkişafı iqtisadi əlaqələrdən çox asılı olacaqdır.
Azərbaycan coğrafi ərazisinə görə siyasi və iqtisadi münasibətlər
mənafelərinin kəsişmə nöqtəsində yerləşir. Ona görə də, gömrük
nəinki iqtisadi, eyni zamanda siyasi əhəmiyyət kəsb edir.
Respublikamızın daxili bazarını qorumaq, idxal-ixrac
əməliyyatlarına nəzarət isə iqtisadi suverenlik və bu suverenliyin
təhlükəsizliyinə təminat, ümumilikdə isə gömrük siyasətinin
reallaş- dırılmasında Azərbaycanın gömrük orqanları üzərinə
böyük məsuliyyət düşür.
Göründüyü kimi, artıq milli gömrük orqanları sistemi
formalaşmış və bu sistem Azərbaycan Respublikası Dövlət
Gömrük Komitəsi, Naxçıvan Muxtar Respublikası Gömrük
Komitəsi, Xəzər Dənizində Azərbaycan Respublikasının İqtisadi
Mənafeyinin Mühafizəsi İdarəsi, 2 ərazi Baş Gömrük İdarəsi, 12
göm- rükxana, 1 xüsusi təmayüllü enerji gömrükxanası, 1 Aksiz
Gömrük Postu, 47 gömrük postu, Tədris Mərkəzi, Mərkəzi
Laboratoriya, «Azərterminalkompleks» Təsərrüfat Hesablı Xarici
İqtisadi Birlik və s. struktur vahidlərdən ibarət olmaqla əsas
funksiyalardan birini - fiskal funksiyaları yerinə yetirir.
Gömrük Məcəlləsinə görə bu funksiyalara aşağıdakı
gömrük ödənişləri, gömrük rüsumları, aksizlər, əlavə dəyər
vergisi yə digər ödənişlərin alınması daxildir.”
“ Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi. Bakı, 1997, səh. 50.
104
1994-2002-ci illərdə dövlət büdcəsinə daxil olan gömrük
ödənişlərinin dinamikası aşağıdakı kimidir:
Cədvəl 2
1994 - 2002-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasının
dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin formalaşmasında
gömrük ödənişləri və onun xüsusi çəkisinin dinamikası
İllər Daxil olmalar
mlrd.manatla Xüsusi çəkisi, %-lə
1994 17,4 3,2
1995 65,8 4,3
1996 264 13,6
1997 429,5 16,7
1998 561,6 24,1
1999 663,1 23,7
2000 719,6 20,1
2001 822,2 22,1
2002 921,8 22,4
Cəmi: 4465,0
Cədvəldən göründüyü kimi, dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin
formalaşmasında gömrük ödənişlərinin xüsusi çəkisi 1994-cü ildə
3,2%, 1995-ci ildə 4,3% olduğu halda, 1998-ci ildə 24,1%,
1999-cu ildə 23,7%, 2000-ci ildə 20,1%, 2001-ci ildə isə 22,1%
təşkil etmiş və 2002-ci ildə 1994-cü ilə nisbətən 7 dəfə artmışdır.
105
Göründüyü kimi, son illərdə fiskal («Fisk» latın sözü olub,
«zənbil» deməkdir. Qədim Romada vergi və rüsumların
cəmləşdiyi mərkəz fisk adlanırdı) siyasət sahəsində funksiyalar
uğurla yerinə yetirilmişdir.
2002-ci ildə dövlət büdcəsinə 921,8 milyard manat və ya
1997-ci illə müqayisədə 2,2 dəfə çox gömrük vergi və rüsumları
köçürülmüşdür. Büdcə gəlirlərində gömrük vergi və rüsumlarının
xüsusi çəkisi 1997-ci ildəki 16,7 faizdən 2002-ci ildə təxminən
22,4 faizə qalxmışdır.
Məhz hökumət tərəfindən qarşıya qoyulmuş fiskal məsə-
ləlörin həllində - proqnozlaşdırılmış vəsaitin dövlət büdcəsinə
keçirilməsində gömrük orqanlarının rolu da az deyildir. Belə ki,
son ilin məlumatına görə büdcənin mədaxil hissəsinin
formalaşmasında hər 5 manatdan biri gömrüyün payına düşür.
Bu da onunla .əlaqədardır ki, gömrük hökumətin incə, yığcam və
eyni zamanda çox kəskin iqtisadi tənzimləmə alətlərindən biridir
və bunun köməyilə müxtəlif məsələləri həll etmək mümkündür.
Bu baxımdan da büdcədə daxili gəlirlər çatışmadıqda
gömrüyün fiskal funksiyası - büdcəyə daha çox pul vəsaitinin
yığılması, digər tənzimləyici və mühafizə funksiyalarından üstün
olur. Bu hal isə milli iqtisadiyyat tam gücü ilə fəaliyyət göstərənə
qədər davam edə bilər. Xarakterizə olunan büdcə gəlirlərinə dair
göstəricilərdə həmişə milli iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi və
fiskal sferada hökumət tərəfindən həyata keçirilən məsələlər
öz,əksini tapır.
Göstərilən nəticələr gömrük işi sahəsində kadrların
hazırlanması və ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, xidməti
intizamın möhkəmləndirilməsi, gömrük nəzarəti formalarının
unifika- siyası, yeni mütərəqqi tarif dərəcələrinin tətbiqi, gömrük
orqan- 106
larinin maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması, yeni texniki-
nəzarət vasitələrinin tətbiqi, gömrük strukturlarının
modernləşdirilməsi, idarəetmə prosesində yeni metodların tətbiqi
və s. nəticəsində əldə olunmuşdur.
Müqayisə məqsədilə qeyd etmək lazımdır ki, büdcənin
gəlir hissəsinin formalaşmasında Rusiya Federasiyasında
gömrüyün payı hər bir rublda - 38 qəpik, Amerika Birləşmiş
Ştatlarında isə ümumi federal büdcə gəlirlərində bir faiz, Avropa
Birliyi ölkələrində isə bu göstərici 18-25% arasında variasiya
edir.^^
Azərbaycanın gömrük xidməti bazar iqtisadiyyatının
prinsipləri və Ümumdünya Gömrük Təşkilatının tövsiyələri
əsasında fəaliyyət göstərir. Onun təşəkkül tapmasında dünyanın
qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsindən geniş istifadə olunur.
Hal-hazırda Azərbaycanın milli gömrük xidməti çoxfunk-
siyalı orqandır və mürəkkəb maliyyə kompleksindən ibarət bir
sistem olub xarici iqtisadi fəaliyyətə, o cümlədən xarici ticarət
əməliyyatlarına kompleks nəzarəti həyata keçirir.
Məhz Azərbaycan Respublikasının gömrük siyasəti
iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin mühüm sistemlərindən
biridir. Gömrük sisteminin əsas məqsədi Azərbaycanın strateji
milli f(övlət maraqlarının təmin edilməsi, ölkənin milli
iqtisadiyyatını!! və sosial iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi və
rəqabət q.'.biliyyətinin stimullaşdırılması əsasında ölkənin
iqtisadi təhlü- k ^sizliyinin təmin edilməsi, xarici iqtisadi fəaliyyət
üçün əlverişli ç ərait yaradılmasından ibarətdir.
«T;iMo>K!ifl», .MocKBii, 2001 r.. Jf«20 (45), crp. 4
107
Azərbaycanda gömrük xidmətinin inkişafı ölkənin inkişaf
səviyyəsindən və onun dünyadakı vəziyyətindən asılıdır. Ölkənin
iqtisadi potensialı artdıqca o da təkmilləşir. 1991-ci ilin 18
oktyabrında «Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında»
konstitusiya aktının qəbul edilməsi ilə ölkəmizin tarixində yeni
dövr - siyasi və iqtisadi cəhətdən müstəqil inkişaf dövrü
başlamışdır.
Tarixən qısa bir dövr ərzində isə Azərbaycanda
demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurulmuş, onun dövlət
atributları yaradılmışdır. Respublikamız bazar iqtisadiyyatı yolu
ilə inamla irəliləyir, yeni inkişaf dövrünü yaşayır.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti H.Əliyev
Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin 10-cu
ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə demişdir: «On il
ərzində Azərbaycan xalqı bəyan etdiyi demokratik, hüquqi,
dünyəvi dövlət qurubdur, onun təsisatlarını yaradıbdır. Bu
dövlətin yaşaması üçün, inkişaf etməsi üçün çoxsaylı qanunlar
qəbul edibdir. Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedərək bütün
sahələrdə islahatlar aparıb və bu islahatların nəticəsinə nail
olubdur. On il müddətində Azərbaycan dünya miqyasında özünə
layiq yerini tutubdur, bütün beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunur.
Dünyanın bütün ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaradıb, bir çox
ölkələrlə qarşılıqlı faydalı, çox uğurlu əməkdaşlıq edir. Bu on il
bizim xalqımızın çoxəsrlik həyatında ən böyük tarixi hadisədir, ən
qiymətli nemətdir».
Müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatının
başqa sahələrində olduğu kimi, Azərbaycan xarici ölkələrlə
ticarət əlaqələrində də əhəmiyyətli nəticələrə nail olmuşdur.
Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən hüquqi və fiziki şəxslərin
fəaliyyətinin iqtisadiyyatın müasir tələblərinə uyğun qurulması və
idxal-ixrac lOS
əməliyyatlarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi nəticəsində
Azərbaycan ticarət dövriyyəsinin həcmi və bu münasibətdə
ölkələrin sayı da artmışdır. 1992-ci ildə respublikamızla
idxal-ixrac əməliyyatları keçirən ölkələrin sayı 2 dəfədən çox,
ticarət dövriyyəsinin həcmi 20,7%, o cümlədən idxal 24,7%, ixrac
17,6% artmışdır.
Ölkədə ictimai-siyasi sabitliyin yaranması, həmçinin
1994-cü ildə «Əsrin müqaviləsi»nin bağlanması və düzgün
iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi, ölkə iqtisadiyyatında iqtisadi
islahatların uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində, xarici ticarət
dövriyyəsi 1993-cü ilə nisbətən 1997-ci ildə 16,4%, 1998-ci ildə
24,3%, 1999-cu ildə 46,2%, 2000-cl ildə 2,2 dəfə artmışdır.
2000-ci ildə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi daha
da inkişaf etmiş, ölkəmiz 122 xarici dövlətlə ticarət əməliyyatları
aparmış, ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi 2917,3 milyon ABŞ
dolları, o cümlədən idxal 1172,1 milyon, ixrac 1745,2 milyon
dollar olmuşdur. Ticarət dövriyyəsinin 59,8 faizini ixrac, 40,2
faizini idxal təşkil etmiş, ixrac idxalı 1,5 dəfə ötmüşdür. Xarici
ticarət əlaqələrinin 79,1 faizi, o cümlədən idxalın 68,0, ixracın
88,5 faizi, idxalın 20,9 faizi uzaq xarici ölkələrin, idxalın 32,
İxracın 13,5 faizi isə MDB ölkələrinin payına düşür.
2000-ci ildə Azərbaycan, İtaliya, Rusiya, Türkiyə, Fransa,
ABŞ, İsveçrə, Gürcüstan, Böyük Britaniya, Almaniya, İran,
Qazaxıstan, Ukrayna dövlətləri ilə ticarət əlaqələri digər ölkələrlə
müqayisədə daha çox olmuşdur. Xarici ticarət dövriyyəsinin 27,1
faizi İtaliyanın, 11,9 faizi Rusiyanın, 8,0 faizi Türkiyənin, 7,7 faizi
Fransanın, 4,8 faizi İsrailin, 3,8 faizi ABŞ-ın, 3,5 faizi İsveçrənin
payına düşür. İdxal əməliyyatlarının 21,3 faizi Rusiya, 11,0 faizi
Türkiyə, 8,9 faizi ABŞ, 5,8 faizi Almaniya, 5,0
109
faizi Böyük Britaniya, 4,9 faizi Qazaxıstan, 4,8 faizi İranla, ixracın
43,7 faizi İtaliya, 11,8 faizi Fransa, 7,7 faizi İsrail, 6,0 faizi
Türkiyə, 5,6 faizi Rusiya, 4,3 faizi Gürcüstanla olmuşdur.
Xarici ticarət əlaqələrində baş vermiş bu mütərəqqi
dəyişikliklərdə və bununla da büdcə gəlirlərinin formalaşmasında
gömrük orqanlarının da mühüm rolu vardır.
3.2. XARİCİ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİNƏ GÖMRÜK
NƏZARƏTİ VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ
Məlumdur ki, gömrük nəzarətinin müxtəlif formaları var və
onlardan biri də «gömrük statistik nəzarəti və təhlil» formasıdır.
Bu nəzarət funksiyası gömrük statistikasına aid olmaqla
xarici ticarət dövriyyəsi, sərnişin dövriyyəsi, xüsusi nəzarət
obyektlərini (bəyanetmənln, gömrük ödənişlərinin, valyuta
nəzarətinin, müsadirə olunmuş malların, beynəlxalq poçt
göndərişlərinin və s.) əhatə etməklə, o əksini «gömrük statistik
nəzarəti və təhlil» formasında tapır.
Gömrük statistikasının nəzarət və təhlil obyektlərinin
strukturu aşağıdakı şəkildə təsvir olunan sxem üzrə verilir;
Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi idxal və ixrac olunan
malların miqdar və dəyər vahidilə ifadəsindən, habelə idxal və
ixracın coğrafi istiqamətindən («mal-ölkə», «ölkə-mal») ibarətdir.
110
Bu dövriyyəyə statistik nəzarət xarici ticarətin gömrük
statistikası əsasında aparılır və Azərbaycan Respublikasının
xarici ticarətinin gömrük statistikası onun gömrük ərazisində
qüvvədə olan hüquqi-normativ aktlarla tənzimlənir. Digər
ölkələrlə ticarət-iqtlsadi münasibətlərin vəziyyətini və ümumi
dinamikasını təhlil etməklə aşağıdakı məsələləri həll edir;
■ Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən malların
və digər əşyaların keçirilməsi haqqında məlumatların tam və
düzgün uçotunun aparılmasını;
■ Məlumat təminatı və məlumat bankının yaradılmasını:
■ respublikanın xarici iqtisadi siyasətinin müəyyən edilməsi və
təkmilləşdirilməsi üçün;
■ dövlət idarəetmə orqanları və digər strukturların özlərinin
funksiyalarına aid səlahiyyətləri daxilində müvafiq qərarların
qəbul edilməsi üçün;
■ icra hakimiyyəti orqanlarında, dövlətlərarası ticarət
danışıqları və operativ-kommersiya işi üzrə materialların
hazırlanması üçün;
■ xarici ticarət əlaqələrində tarif və qeyri-tarif tənzimlənməsi
tədbirlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət üçün;
■ daxili bazar konyukturunun təhlili üçün;
■ valyuta nəzarəti tədbirlərinin aparılması üçün;
■ ticarət və tədiyə balansının ayrı-ayrı maddələrinin tərtib
edilməsi üçün;
■ xarici ticarətin inkişaf meyllərinin, ixrac və idxal strukturunun
mal axınının dinamikasının və s. təhlili üçün.
Azərbaycan Respublikasının gömrük statistikasında
xarici ticarət üzrə uçotun «ümumi» sistemi əsasında malların id
111
xal və ixracının uçotu aparılır. Bu zaman respublikanın gömrük
ərazisinə gətirilən və ya bu ərazidən aparılan bütün mallar uçota
alınır.
Gömrük statistikasının «ümumi» uçot sistemində
aşağıdakı kateqoriyadan olan mallar nəzərə alınır:
Azərbaycan Respublikasına mal gətirmədə:
■ sərbəst dövriyyə üçün gətirilmiş mallar;
■ təkrar idxal olunmuş mallar;
■ gömrük ərazisində emal etmək üçün gətirilmiş mallar;
■ gömrük ərazisindən kənarda emal edildikdən sonra gətirilmiş
mallar; ■ gömrük nəzarəti altında emal etmək üçün gətirilmiş mallar;
■ Azərbaycan Respublikası ərazisinə təkrar ixrac rejiminə
müvafiq gətirilmiş mallar;
■ Azərbaycan Respublikasının dövlət ərazisinə azad ticarət
zonası və sərbəst anbarlara gətirilmiş mallar; ■ sahibi tərəfindən dövlətin xeyrinə imtina edilən mallar;
■ rüsumsuz ticarət mağazalarına gətirilmiş xarici mallar;
■ bir il və ondan çox müddətə respublikanın ərazisinə
müvəqqəti gətirilmiş mallar.
Azərbaycan Respublikasından mal göndərmədə:
■ ixrac-gömrük rejiminə müvafiq olaraq göndərilmiş mallar;
12
□
sərbəst dövriyyə üçün gətirilmiş, sonradan isə ixrac-gömrük
rejiminə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasından gön-
dərilmiş mallar; gömrük ərazisində emal edildikdən sonra göndərilmiş mallar;
gömrük nəzarəti altında emal edildikdən sonra göndərilmiş
mallar;
gömrük ərazisindən kənar emal edilmək üçün göndərilmiş
mallar;
Azərbaycan Respublikası ərazisindən təkrar ixrac rejiminə
müvafiq göndərilmiş mallar;
Azərbaycan Respublikasının ərazisindən kənara azad tica-
rət zonası və sərbəst anbarlardan göndərilmiş mallar;
rüsumsuz ticarət mağazalarından, Azərbaycan Respublika-
sının ərazisindən kənara göndərilmiş Azərbaycan və xarici
ölkə malları;
bir il və ondan çox müddətə respublikanın ərazisindən mü-
vəqqəti göndərilmiş mallar;
Lakin aşağıdakı gömrük rejimləri altında yerləşdirilən
malların
uçotu xarici ticarətin gömrük statistikasında nəzərə alınmır:
- Azərbaycan Respublikası ərazisindən tranzitlə keçən
mallar;
- gömrük anbarı rejimi altında yerləşdirilən mallar;
- bir il və ondan çox icarə müddətinə malik və bu müddət
istisna olmaqla, müvəqqəti idxal (ixrac) rejimi altında
gətirilmiş (aparılmış) mallar;
- Azərbaycan Respublikası ərazisində məhv etmə rejiminə
uyğun olaraq məhv edilən xarici mallar;
I 13
- aparılması nəzərdə tutulan və şəxs tərəfindən dövlətin
xeyrinə maldan imtina gömrük rejimi və məhv etmə gömrük
rejimi altında yerləşdirilərək məhv edilən mallar.
□ Digər tərəfdən isə aşağıdakı mallar qrupu da nəzərə alınmır:
- tədavüldə olan və bank müəssisələrinin qarşılıqlı
hesablaşmaları tənzimləmək üçün mübadilə etdikləri
valyuta (o cümlədən monetar qızıl);
- girov əşyaları və öhdəliyi təmin edən digər vasitələr;
- dəyəri statistik müşahidə həddini (statistik poroq)
keçməyən mallar;
- Maliyyə Nazirliyi və ya Milli Bankın təsdiqedici sənədi
əsasında gətirilən qanuni tədiyə vasitələrindən olan valyuta
banknotları, rəsmi dövlət sənəd blankları, habelə vətəndaş
pasportları və qiymətli kağızlar;
- xarici ölkələrin, beynəlxalq dövlətlərarası təşkilatların, bu
təşkilatların xarici ölkə nümayəndəliklərinin, diplomatik və
konsulluq nümayəndəliklərin rəsmi (xidməti) istifadələri
üçün olan mallar; dövlət başçısına, dövlət orqanlarına,
hökumət və parlament üzvlərinə verilən hədiyyələr;
- Azərbaycan Respublikasının xaricdəki nümayəndəlikləri
üçün gömrük ərazisindən çıxarılan mallar. Xarici
investisiyaya qoyulmuş müəssisələrinin əcnəbi işçilərinin
yalnız öz ehtiyacları üçün Azərbaycan Respublikasına
gətirdikləri əmlak.
□ Göstərilənlərdən başqa kommersiya əməliyyatlarının əşyaları
sayılmayan mallar da gömrük statistikasının «ümumi»
uçot sistemində nəzərə alınmır:
1 1 4
- kommersiya fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmayan fiziki
şəxslər tərəfindən keçirilən (beynəlxalq poçt və baqaj
vasitəsilə keçirilən mallar da daxil olmaqla);
- poçt nişanları;
- adət və mərasim əşyaları;
- fotoqrafiyalar, ekspozisiyalandırılmış və aşkarlanmış plyon-
kalar, layihələr, rəsmlər, kalkalar, əlyazmalar, iş kağızları,
inzibati çap blankları, fərmanlar, habelə beynəlxalq
informasiya mübadiləsi çərçivəsində istifadə olunan
informasiyanın istənilən daşıyıcısı (o cümlədən xarici
standartlar, texniki şərtlər, texniki təsvirlər və s.);
- gələn və ya öz daimi yaşayış yerinə gedən fiziki şəxslər,
habelə qaçqınlar və məcburi köçkünlər tərəfindən gətirilən
və aparılan mallar.
□ Bundan başqa Azərbaycan Respublikasının sərhədini
kəsməyən əməliyyatlar çərçivəsində göndərilən mallar da
göstərilən uçot sisteminə aid olunmur;
- beynəlxalq daşımalarda istifadə olunan dəniz gəmiləri,
uçan aparatlar;
- Azərbaycan Respublikasının dəniz gəmilərindən
sərhəddən xaricdə, o cümlədən xarici dövlətlərin ərazi
sularında və ya açıq dənizdə olan xarici gəmilərə satılan
balıq və bütün növlərdən olan dəniz məhsulları;
- açıq dənizdə dənizin dibindən çıxarılan mallar;
- bunker yanacağı, ballast, Azərbaycan Respublikasının
nəqliyyat vasitələri üçün xaricdən alınan ərzaq və digər
materiallar;
- ölkəyə gətirilmədən reeksport (bu terminin statistik
mənasında).
11.5
□ Açıq dənizdə və ya konsessiya şərtilə hasil olunmuş və
Azərbaycan Respublikasına gətirilmiş balıq və digər dəniz
məhsulları.
□ Reklamasiya, zəmanət xidməti qaydasında, təmirə və ondan
sonra göndərilən mallar, səhv göndərilən mallar.
Beləliklə, xarici ticarətin gömrük statistikasının göstərilən
uçot xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla 1995-2002-cl illər və son ilin
(2002-cl il) ayları da daxil olmaqla Azərbaycan Respublikasının
xarici ticarət dövriyyəsinin diaqramlar (diaqram 1-3) əsasında
dəyişmə dinamikası üzrə, habelə bu dövr üçün xarici ticarətin
gömrük statistikası baxımından xarici ticarət iqtisadi əlaqələrin
kontragent ölkələri, bu ölkələrin ümumi mal dövriyyəsində payı,
idxalın-ixracın strukturu, ticarət balansında saldo, mal çeşidinin
konyunkturası, ayrı-ayrı gömrük rejimləri üzrə təhlili verilir.
1995-ci ildə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları
respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş 497064,9
min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmış, respublikaya İsə
589972,9 min ABŞ dolları .dəyərində əmtəə gətirmişlər. 15989,4
mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə respublikadan reeksport (təkrar
ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır. Reeksport nəzərə alınmaqla isə,
respublikadan 513054,3 min ABŞ dolları dəyərində məhsul
çıxarılmışdır.
Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici
ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 318223,2 min ABŞ dolları
dəyərində məhsul çıxarmışlar, o cümlədən 36233,7 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən
11,39%), 230428,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
konversiya
116
olunan valyutaya (ixraca nisbətən 72,41%), 10225,3 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (ixraca
nisbətən 3,21%) və 11179,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə
reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır.
Reeksport (təkrar ixrac) nəzərə alınsa, Azərbaycandan
xarici ölkələrə 329402,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul
çıxarılmışdır.
Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 419206,2
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 39000,3
mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən
9,30%), 313020,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
konversiya olunan valyutaya (idxala nisbətən 74,67%) və
47187.6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə komisyon
əsasında göndərişlə (idxala nisbətən 11,26%) gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo - 89803,5 min
ABŞ dolları təşkil etmişdir.
MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, idarə və
təşkilatları respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş
178841,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmışlar, o
cümlədən, 101219,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter
üsulu ilə (ixraca nisbətən 56,60%), 33949,2 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə sərbəst konversiya olunan valyutaya (ixraca
nisbətən 18,98%), 29307,5 mln ABŞ dolları dəyərində nağd
dövrəli valyutaya (ixraca nisbətən 16,39%) və 4809,9 mln ABŞ
dolları dəyərində əmtəə reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə
çıxarılmışdır.
Reeksport (təkrar ixrac) nəzərə alınsa, Azərbaycandan
183651.6 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
Bununla əlaqədar eyni zamanda da respublikaya MDB
ölkələrindən 170766,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə idxal 117
olunmuşdur. Onlardan 63549,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
barter üsulu ilə (İdxala nisbətən 37,21%), 67695,7 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (idxala
nisbətən 39,64%) və 29922,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
isə nağd dövriyyədə olan valyuta (İdxala nisbətən 17,52%) ilə
gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə saldo 12884,9 min ABŞ dolları
dəyərində təşkil etmişdir.
1995- ci il idxal ixracdan 1,19 dəfə artıq olmuş, ixrac
1994- cü ilə nisbətən 2,17% azalmış, idxal isə 11,43% artmışdır.
1995- ci il ərzində aylar üzrə İxrac-idxal əməliyyatlarının
həcmi aşağıdakı kimi dəyişmişdir:
- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi iyulda
(74796,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə martda (9807,9 mln
ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının yüksək həddi noyabrda
(87520,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə martda (27078,8 min
ABŞ dolları) olmuşdur.
- dekabrda ixrac (təkrar ixrac nəzərə alınmaqla)
əməliyyatlarının həcmi idxaldan 28452,9 mln ABŞ dolları az
olmuşdur.
İdxal-İxrac əməliyyatlarının saziş növləri üzrə təhlili
göstərir ki, 1995-ci il ərzində 21, 41, 51 və 96 saziş növlərinə
üstünlük verilib.
Sövdələşmənin kodu və adı ixracda: idxalda:
51 (barter sazişi) -27,65% - 17,38%
21 (sərbəst dönərli valyuta) -53,19% - 64,53%
41 (nağd dönərli valyuta) -5.95% - 5,85%
96 (komisyon əsasında göndəriş) -2,65% - 9,09%
118
Qalan saziş növləri isə birlikdə: ixracda 10,56% və
idxalda isə 3,35% təşkil etmişdir.
Saziş növlərinin təhlili göstərir ki, keçən illə müqayisədə
ixrac və idxal əməliyyatlarında sərbəst konversiya olunan
valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, nağd dövrəli
valyutanın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür.
Gömrük nəzarətindən keçən və aparılmış idxal İxrac
əməliyyatlarının strukturunda əsas mal çeşidlərinin miqdarı (%-
lə) aşağıdakı kimi xarakterizə olunur:
□ İdxalda: ərzaq məhsulları 44,87%; xalq istehlak malları
1,38%: maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar, elektrotexniki
avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri 14,37%; nəqliyyat
vasitələri və onların hissələri 6,10%; qara metallar və onlardan
hazırlanan məmulatlar 5,53%, mebel 0,57%, meşə materialları
0,86% təşkil etmişdir. Digər əmtəələrin xüsusi çəkisi 26,33%
təşkil edir.
□ İxracda: neft məhsulları 50,58%, qara metallar və
onlardan hazırlanan məmulatlar 0,91%, spirtli və spirtsiz içkilər
2,10%, kimya məhsulları 3,88%, soyuducular 0,28%,
kondisionerlər 2,33%, pambıq 21,05%, tütün 1,26%, əlvan
metallar isə 0,95% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə
16,65% düşür.
İdxalın strukturunda isə əsas yer tutan ərzaq
məhsullarının miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir:
119
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları) 1. Ət və ət məhsulları 23374,74 t 32313,18
2. Taxıl məhsulları 333395,92 t 36153.84
- humanitar yardım 207116,79 t 13200,54
- humanitar yardım
nəzərə alınmazsa 126279,13 t 22953,30
3. Un məhsulları 116057,95 t 22066,00
- humanitar yardım 41398,50 t 1777,98
- humanitar yardım
nəzərə alınmazsa 74659,451 20288,02
4. Şəkər və qənnadı
məhsulları 119377,50 t 50855,60
- humanitar yardım 1091.45 t 152,54
- humanitar yardım
nəzərə alınmazsa 118286,05 t 50703,06
5. Yağ 64425,091 81621,46
- humanitar yardım 2487,781 422,19
- humanitar yardım
nəzərə alınmazsa 61937,31 t 81199,27
O cümlədən:
- kərə yağı 13306,57 t 27103,56
- bitki və heyvan
mənşəli yağlar 48630,74 t 54095,71
ixracın strukturunda əsas yer tutan mallar İsə miqdar və
dəyər baxımından aşağıdakı kimi:
120
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1. Spirtli və spirtsiz
içkilər 34013,631 8388,45
528719,41 dal 1027,19 1089916,00
ədəd 399,09
1768850,00 but 630,32 5500,00 şb 4,48 22919,001 10,18
Cəmi: 10459,71
2. Tütün və tütün
məmulatları 12643,051 6080,44
492000,00 paç 16,90 20127350,00
ədəd 170,88
Cəmi: 6268,22
3. Mineral
yanacaqlar, neft və
neft məhsulları
2169940,26 t 254165,44
4. Qara metallar 12184,50 t 1429,77
- reeksport 22705,72 t 6619,34 3320,91 t 4235,47
5. Alüminium və
ondan hazırlanan
məhsullar
80169,00 ədəd 107,34
121
Cəmi: 4342,81 6. Pambıq 73020,351 105556.71
Bu dövr üzrə Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində ən
yüksək xüsusi çəkisi olan ölkələrdən aşağıdakıları göstərmək
olar:
İran İxrac - 153832,1 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 30,95 %)
- 74751,8 min ABŞ dolları (ümumi
İdxala nisbətən 12,67%)
İdxal
Saldo - 88446,9 mln ABŞ dolları
Türkiyə İxrac - 25211,0 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 5,07%)
- 124729,9 mln ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 21,14%)
İdxal
Saldo - 98319,1 min ABŞ dolları
Rusiya İxrac - 71562,5 min ABŞ dolları (ümumi Federasiyası ixraca nisbətən 14,40%)
İdxal - 79625,4 min ABŞ dolları (ümumi
İdxala nisbətən 13,50%)
Saldo - 7202,3 min ABŞ dolları
«Mal-ölkə» istiqamətində ticarət əlaqələrinin təhlili
göstərir ki, sonrakı yerləri xüsusi çəki nisbətində Qazaxıstan
(ixracda 3,06%, idxalda 2,61%), Almaniya (0,79%, 7,37%),
122
Ukrayna (6,35%, 5,68%), Gürcüstan (6,91%, 3,14%), Böyük
Britaniya (9,77%, 1,58%) və BƏƏ (0,21%. 11,61%) tuturlar.
1995- ci il ərzində respublikaya 62934,9 min ABŞ dolları
məbləğində humanitar yük daxil olmuş, 10,24 min ABŞ dolları
məbləğində isə ixrac olunmuşdur (humanitar yüklərin miqdarı və
dəyəri üzrə təqribidir).
1996- cı ildə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları
respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş 736518,1
min ABŞ dolları dəyərində məhsul ixrac etmiş, respublikaya isə
944526,7 min ABŞ dolları dəyərində mal gətirmişlər. 7769,3 min
ABŞ dolları dəyərində əmtəə respublikadan reeksport (təkrar
ixrac) gömrük rejimi altında yerləşdirilməklə çıxarılmışdır. Əgər
təkrar ixrac nəzərə alınarsa, respublikadan ümumilikdə
744287,4 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
Müəyyən olunmuşdur ki, bəzi hüquqi şəxslər tərəfindən
ötən illərdə gömrük sərhəddindən keçən yüklər 1996-cı il ərzində
bəyannamələşdirilmişdir.
İxracda isə belə yüklərin dəyəri 139160,5 mln ABŞ
dolları, idxalda isə 624,4 min ABŞ dolları təşkil etmişdir. Ötən
illərin gömrük rəsmiləşdlrilməsinə təqdim olunmuş yüklər nəzərə
almazsa, respublikadan 1996-cı il‘ərzində 597357,6 min ABŞ
dolları dəyərində məhsul çıxarılmış və respublikaya isə 943902,3
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir.
Ötən illərin yüklərinin xarici ticarətin gömrük statistikasına
daxil olan dəyəri nəzərə alınmazsa, bu halda respublika üzrə
ümumi ticarət balansında saldo 346544,7 min ABŞ dolları
dəyərində olmuşdur.
1996- cı ildə idxal ixracdan 1,28 dəfə artıq olmuş, ixrac
1995- ci ilə nisbətən 48,58%, idxal isə 60,07% artmışdır.
1 2 3
1996- cı təqvim ilində ixrac-idxal əməliyyatlarının
həcminin dəyişməsi aylar üzrə minimum və maksimum hədləri
aşağıdakı kimi xarakterizə olunmuşdur;
- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi may
(102385,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə mart (39248,6 min
ABŞ dolları) aylarında olmuşdur.
- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi iyulda
(93055,7 min ABŞ dolları), qşağı həddi isə sentyabrda (52728,8
min ABŞ dolları) olmuşdur.
- 1996-cı il ərzində ixrac (təkrar ixrac nəzərə alınmaqla)
əməliyyatlarının həcmi İdxaldan 200239,3 min ABŞ dolları az
olmuşdur.
Sövdələşmənin xarakteri üzrə idxal-ixrac əməliyyatlarının
təhlili göstərir ki, 1996-cı il ərzində 21,41, 51 və 96 koduna malik
sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və aşağıdakı kimi
xarakterizə olunur;
Sövdələşmənin kodu və adı İxracda; İdxalda:
51 (barter sövdələşməsi) -39,01% -14,58%
21 (sərbəst dönərli valyuta) -52,31% - 66,94%
41 (nağd dövriyyə qapalı valyuta) -3,52% - 5,62%
96 (komisyon əsasında göndəriş) -2,62% -6,91%
Digər sövdələşmə növləri isə birlikdə - ixracda 2,54% və
idxalda 5,95% təşkil etmişdir.
Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, keçən illə
müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında sərbəst dövriyyədə
1 2 4
valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, nağd dövriyyəli
valyutanın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür.
Barter birbaşa mal mübadiləsi əməliyyatlarının təhlili
göstərir ki, 1996-cı ildə ixrac idxaldan 153167,0 min ABŞ dolları
artıq olmuş, ixracda isə orta aylıq artım (-476,6) min ABŞ dolları,
idxalda isə (-235,1) min ABŞ dolları təşkil etmişdir. Uzaq xarici
ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları 71406,4 min ABŞ dolları
(ümumi ixraca nisbətən 9,70%) tərtibində, idxalda isə 60295,5
min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 6,38%) təşkil etmişdir.
MDB dövlətləri üzrə birbaşa mal mübadiləsi aparılmış
barter əməliyyatlarında ixrac 215936,4 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 29,32%), idxal isə 77408,9 min ABŞ dolları
(ümumi idxala nisbətən 8,20% miqdarında olmuşdur.
İdxal və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən keçən
əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimi variasiya edir:
□ İdxalda: ərzaq məhsulları 39,55%, xalq istehlakı
malları 0,99%, maşın və elektrik aparatları, elektrotexnika
avadanlıqları və onların ehtiyat hissələri 19,60%; nəqliyyat
vasitələri və onların hissələri 4,45%, qara metallar və onlardan
hazırlanmış məmulatlar 6,73%, mebel 0,67%, meşə materialları
isə 1,85% təşkil etmiş və digər əmtəələrin payına 26,10%
düşmüşdür.
□ İxracda: neft məhsulları 70,84%, qara metallar və
onlardan hazırlanmış məmulatlar 0,50%, spirtli və spirtsiz içkilər
1,00%, kimya sənayesi məhsulları 2,74%, soyuducular 0,04%,
kondisionerlər 2,08%, pambıq 6,02%, tütün 0,93%, əlvan
metallar isə 0,18% təşkil etmişdir. Qalan əmtəələrin payına isə
15,66% düşmüşdür.
12.5
idxalın strukturunda əsas yer tutan ərzaq məhsullarının
miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir;
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1995-ci ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət
məhsulları
37490,981 44207,25 160,61%
2. Buğda 211586,61 t 33776.40
0 cümlədən: 67967,34 t 5005,04
- humanitar yardım 143619,27 t 28761,36 146,79%
- humanitar yardım
nəzərə alınmadan
-1995-ci ildə
gömrük
sərhədindən
keçən və 1996-cı
ildə gömrük
rəsmiləşdirilməsi
aparılmış
6572,50 t 624,39
- 1996-cı ildə gömrük
sərhədindən keçmiş
137046,771 28136,97
3. Un 313136.84 t 70972.29
- humanitar yardım 41973,84 t 8430,04
- humanitar yardım
nəzərə alınmadan
271163,00 t 62542,25 384,55%
126
4. Şəkər 159833,33 t 70639.29
- humanitar yardım 1044,12 t 460,01
- humanitar yardım
nəzərə alınmadan
156507,21 t 70179,28 142,08%
5. Yağ 50236,70 t 71248,07
- humanitar yardım 3326,99 t 2696,72
- humanitar yardım
nəzərə alınmadan
46909,71 t 68551,35 77,66%
O cümlədən:
- kərə yağı 22050,64 t 44769,76
- bitki və heyvan
mənşəli yağlar
24859,07 t 23781,59
ixracın strukturunda əsas yer. tutan əmtəələrin miqdarı
və dəyəri aşağıdakı kimidir:
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1995-ci
ilə
nisbətən (%-lə)
1. Neft emalı
məhsulları 3304447.21 t 521763,72
- 1993-1995-ci illərdə gömrük sərhədindən keçən və 1996-cı ildə bəyannamələş- dirilən neft emalı məhsulları
893569,21 t 137166,10
127
- 1996-cı İldə gömrük sərhədindən keçən neft emalı məhsulları;
2410878,00 t 384607,62
0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:
1770465,96 t 279462,98
- sərbəst dönərli
valyutaya
- barter 585280,96 t 104308,09
- nağd dövriyyəli yalyutaya
48,72 t 9,60
- emaldan sonra 55099,89 t 826,95
-1994-1995-ci illərdə və 1996-cı il ərzində şərti YGB- lər əsasında respublikadan ixrac olunmuş neft emalı məhsulları
32818,947 t
2. Spirtli içkilər 13437,10 t 3329,05
1130979,04
dal 3816,13
164000,00
ədəd 93,50
248335,00
but 100,0
2937,00 yeş 5,64
Cəmi; 22918,70 t 7344,32 56,88%
3. Tütün 9565,18 t 6569,18 76,39 %
128
4. Qara metallar 13370,50 t 2024,62 109,73%
- reeksport 1826,00 t 846,99 8,03%
5. Alüminium və
ondan hazırlanmış
məhsullar
1096,78 t 1172,13 33,03%
6. Pambıq mahlıcı
və tullantıları 36031,83 t 44324,38 49,35%
Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya
satış (ümumi məhsulun 72,66%-i həcmində) barter (27,12%),
nağd dövriyyəli valyutaya (0,001%) və emaldan soara (0,22%)
təşkil etmişdir.
Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici
ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 378995,7 min ABŞ dolları
dəyərində məhsul çıxarmışlar, onlardan 71406,4 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 18,84%),
290151,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə
olan valyutaya (İxraca nisbətən 76,56%), 4829,8 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (ixraca nisbətən
1,27%) və 4807,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə reeksport
(təkrar ixrac) gömrük rejimi altında yerləşdirilmiş mallar da
nəzərə alınmaqla ölkənin gömrük ərazisindən çıxarılmışdır.
Reeksport (təkrar ixrac) gömrük rejimi altında
yerləşdirilmiş mallar da, Azərbaycandan xarici ölkələrə 383803,0
min ABŞ dolları dəyərində mal çıxarılmışdır.
Bu dövrdə isə respublikaya xarici ölkələrdən 618867,6
min ABŞ dolları dəyərində mal gətirilmişdir. Onlardan 60295,5
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən
9,74%), 471964,9 min ABŞ dolları dəyərində mal sərbəst
129
dönərli valyutaya (idxala nisbətən 76,26%) və 33517,6 min ABŞ
dolları dəyərində mal isə komisyon əsasında göndərişlə (İdxala
nisbətən 5,42%) gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo (-235064,6)
min ABŞ dolları dəyərində olmuşdur.
MDB ölkələrinə respublikanın müssisə, idarə və
təşkilatları gömrük nəzarətindən keçmiş respublikadan kənara
357522,4 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
Bunlardan 215936,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter
üsulu ilə (ixraca nisbətən 60,40%), 95147,6 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (ixraca nisbətən
26,61%), 25025,1 min ABŞ dolları dəyərində mal nağd dövriy-
yəli valyutaya (ixraca nisbətən 7,00%) və 2962,0 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə isə reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə
çıxarılmışdır.
Reeksport (təkrar ixrac) yolu ilə çıxarılan məhsul da
nəzərə alınarsa, Azərbaycandan bu dövrdə 360484,4 min ABŞ
dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
Göstərilənlər müqabilində respublikaya MDB ölkələrindən
325659,1 min ABŞ dolları dəyərində isə mal gətirilmişdir.
Onlardan 77408,9 min ABŞ dolları dəyərində mal barter üsulu ilə
(idxala nisbətən 23,77%), 160281,5 min ABŞ dolları dəyərində
mal sərbəst dövriyyəli olan valyutaya (idxala nisbətən 49,22%)
və 52331,9 min ABŞ dolları dəyərində mal isə qapalı valyuta
(idxala nisbətən 16,07%) ilə ödəniş əsasında gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo 34825,4 min
ABŞ dolları dəyərində təşkil edir.
Bu dövr üzrə Azərbaycan Respublikası ilə ticarət
əlaqələrində ən böyük xüsusi çəkisi olan ölkələr aşağıdakılar
olmuşdur. 130
iran İxrac
İdxal
Saldo
Türkiyə İxrac
İdxal
Saldo
Rusiya . İxrac
Federasiyası
İdxal
Saldo
- 259438,1 mln ABŞ dolları
(ümumi ixraca nisbətən 35,22 %)
“ 83559,6 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 8,85%)
-180345,2 min ABŞ dolları
- 100068,6 min ABŞ dolları
(ümumi İxraca nisbətən 13,59%)
- 147284,5 min ABŞ dolları
(ümumi İdxala nisbətən 15,59%)
- (-45736,9) min ABŞ dolları
- 39179,7 mln ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 5,32%)
- 210426,5 min ABŞ dolları
(ümumi idxala nisbətən 22,28%)
- (-170942,4) min ABŞ dolları
Mal dövriyyəsində xüsusi çəkiyə görə sonrakı yerləri
Türkmənistan (ixracda 13,30%, idxalda 1,55%), Ukrayna
(4,56%, 10,02%), Gürcüstan (12,43%, 2,64%), BƏƏ (0,41%,
11,49%), Almaniya (0,42%, 8,19%), Qazaxıstan (2,48%, 2,04%)
və Böyük Britaniya (1,87%, 1,53%) tuturlar.
1996- cı ildə respublikaya 35900,2 min ABŞ dolları
məbləğində humanitar yük daxil olmuşdur ki, bu rəqəmlər da
təqribi xarakter daşıyır.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1996-cı ildə xarici iqtisadi
fəaliyyətlə ümumilikdə 6657 hüquqi və fiziki şəxs, o cümlədən
4823 dövlət və özəl müəssisə, 1834-ü isə fiziki şəxs olmuşdur.
1 3 1
1997- ci ildə respublikanın hüquqi və fiziki şəxsləri
tərəfindən onun gömrük ərazisindən kənara gömrük
nəzarətindən keçmiş 756759,5 min ABŞ dolları dəyərində
məhsul çıxarılmış, respublikaya isə 767447,0 min ABŞ dolları
dəyərində mal gətirilmiş, 2128,1 min ABŞ dollar dəyərində mal
isə respublikadan reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır.
Reeksport nəzərə alınmaqla, respublikadan 758887,6 min ABŞ
dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
1997- ci il ərzində ixrac 1996-cı ilə nisbətən 3,28% artmış,
idxal isə 17,49% azalmışdır.
1997- ci ildə aylar üzrə ixrac-idxal əməliyyatları həcminin
yüksək və aşağı həddə dəyişməsi aşağıdakı kimi olmuşdur;
- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi aprel
(83348,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevral (50777,6 min
ABŞ dolları) aylarında olmuşdur.
- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi dekabr
(75735,1 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevral (53282,0 min
ABŞ dolları) aylarında olmuşdur.
- 1997-ci ildə ixrac (təkrar ixrac da nəzərə alınmaqla)
•.əməliyyatlarının həcmi idxal əməliyyatları həcmindən 8559,3
min ABŞ dolları az olmuşdur.
. İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə
aparılmış təhlili göstərir ki, 1997-ci il ərzində 21,41, 51 və 96
kodlarına malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və
onlar aşağıdakı səviyyədə özünü büruzə vermişdir:
1 3 2
Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:
51 (barter - birbaşa mal -14,19% -12,85%
mübadiləsi)
21 (sərbəst dönərli valyuta) -72,69% - 64,58% 41 (qapalı dövriyyəli valyuta) -5,72% - 7,49%
96 (komisyon əsasında göndəriş) -5,44% - 5,22%
Digər sövdələşmə xüsusiyyətinin növləri isə birlikdə -
ixracda 2,11% və idxalda 9,86% təşkil edirlər.
Sövdələşmə xüsusiyyəti növlərinin təhlili göstərir ki,
keçən 1996-cı illə müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında
sərbəst dövriyyəli valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş,
komisyon əsasında göndərişlərin (96) xüsusi çəkisi artmış, qapalı
dövriyyəli valyutanın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür.
Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 1997-ci il ərzində
ixrac idxaldan 9002,9 min ABŞ dolları çox olmuşdur. 1997- ci il
ərzində ixracda orta aylıq artım (-399,7) min ABŞ dolları, idxalda
isə 55,1 min ABŞ dolları olmuşdur. Uzaq xarici ölkələr üzrə
ixracda barter əməliyyatları 16517,7 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 2,18%), idxalda isə 22992,5 min ABŞ dolları
(ümumi idxala nisbətən 3,00%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri
üzrə ixracda barter əməliyyatları 90843,9 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 12,00%), idxalda isə 75647,6 min ABŞ dolları
(ümumi idxala nisbətən 9,86%) olmuşdur.
İdxal və ixrac strukturunda gömrük nəzarətindən keçmiş
əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimi olmuşdur:
1.33
□ idxalda: ərzaq məhsulları 23,11%, xalq istehlakı
malları 1,05%, maşın, mexanizmlər və elektrik aparatları,
avadanlıqlar, elektrotexniki cihazlar və onların ehtiyat hissələri
21,82%, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri 6,50%, qara
metallar və onlardarı hazırlanan məmulatlar 12,48%, mebel
1,19%, meşə materialları 3,08%, toxum 0,03%, gübrə 0,33%
təşkil edir. Digər əmtəələrin payına isə 30,42% düşür.
□ İxracda; neft məhsulları 56,54%, qara metallar və
onlardan hazırlanmış məmulatlar 0,74%, spirtli və spirtsiz içkilər
2,04%, kimya sənayesi məhsulları 2,34%, kondisionerlər 1,16%,
pambıq 13,33%, tütün 1,37%, əlvan metallar 1,18%, çay 0,31%
təşkil edir. Digər əmtəələrin payına isə 20,99% düşür.
J İdxalın struktururıda əsas yer tutan ərzaq məhsullarının
miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir;
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1996-cı ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət
məhsulları 25369,01 t 17028,52 67,67%
2. Buğda 113803,91 t 19026,19 79,24%
3. Un 299234,72 t 43676,18
- humanitar yardım 15039,49 t 3285,22
- humanitar yardım nəzərə alınmazsa
284195,23 t 40390,96 105,12%
4. Şəkər 96647,50 t 26192,25
- humanitar yardım 1205,90 t 513,52
- humanitar yardım 95441,60 t 25678,73 61,64%
134
nəzərə alınmazsa
5. Yağ 20073,48 t 15988,64
- humanitar yardım üzrə 1510,91 t 1414,10
- humanitar yardım nəzərə alınmadan
18562,51 t 14574,54 39,60%
O cümlədən:
- kərə yağı 7886,67 t 8239,54
- bitki və heyvan mənşəli yağlar
10675,84 t 6335,00
6. Çay 6348,23 t 8926,05 78,28%
7. Spirt 67117,40
dal 800,61 13,91%
8. Spirtli içkilər 16,901 21,06
153677,18
dal 1666,14
15200,00 litr 15,20
1658,13 t 1702,40 18,18%
9. Tütün məmulatı 4,22 t 27,80
30666000
paç 853,76
902,191 881,56 11,44%
10. Minik
avtomobilləri 3001 ədəd 16335,86 93,05%
11. Toxum 984,80 t 208,81 195,08%
12. Gübrə 16199,27 t 2500,05 81,09%
13. K/T maşın və
mexanizmləri 201,30 t 763,48
2863 ədəd 3065,68
10 komp. 418,68
1078,35 t 4247,84
135
14. Neft (xam) 260879,08 20427,56
15. Neft məhsulları 77598,62 t 13044,30
16. Elektrik enerjisi 1589,15 mln kvt/s 78940,67
ixracın strukturunda isə əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimi xarakterizə olunur:
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1996-cı
ilə
nisbətən (%-lə)
1. Neft (xam) 292669,10 t 23413,53
1.1. Boru kəməri ilə 01.01.98-ci ilə qədər nəql olunmuş neft (xam)
120000,00 t
2. Neft emalı
məhsulları 2928128.12 t
427890,2
6
0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə;
- sərbəst dönərli valyutaya
2737339,09 t 385734,7
8
- barter üzrə 178248,15 t 41362,98
2.1. 1997-ci ildə şərti bəyannamə ilə yola salınmış 01.01.98-ci ilə qədər rəsmiləşdirilməmiş
24375,328 t
136
neft emalı məhsulları
3. Elektrik enerjisi
1157,15
mln.kvt/s 47514,59
4. Spirtli içkilər 17025,77 t 3720,75
3333955,91
dal Ü 064,47
327519,00
but
549.40
Cəmi: 15334,62 207,06% 5. Tütün 8936,94 t 10379,45 93,25%
6. Qara metallar 15626,85 t 1320,10 116,88%
- reeksport üzrə 1170,21 t 294,40 64,08%
7. Alüminium 7017,25 t 7447,25 639,80%
8. Çay 1494,26 t 2382,28 189,15%
9. Pambıq mahlıcı
və tullantıları 100411,39 t
112169,95
286,17%
Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya
satış 385734,8 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 90,15%
həcmində), barter 41363,0 min ABŞ dolları (9,67%) təşkil
etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının 2748510,54 tonu
(93,87%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr
İdarəsinin, 103256,23 tonu (3,53%) «Azərneftyağ» İstehsalat
Birliyinin və 76361,65 tonu (2,60%) qalan müəssisələrin payına
düşmüşdür.
Bu dövrdə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları
xarici ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 401779,3 min ABŞ
dolları dəyərində məhsul çıxarmış və onlardan 16517,7 min
137
ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən
4,11%), 365187,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
dövriyyədə olan valyutaya (İxraca nisbətən 90,89%), 5730,3 min
ABŞ dolları dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə
(ixraca nisbətən 1,43%) və 899,2 min ABŞ dolları dəyərində
əmtəə reeksport (təkrar ixrac) gömrük rejimi malların yerləş-
dirilməsilə çıxarılmışdır.
Reeksport (təkrar İxrac) rejimi ilə əməliyyatlar da nəzərə
alınarsa, Azərbaycandan xarici ölkələrə 402678,5 min ABŞ
dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
Məhz bu dövrdə respublikaya xarici ölkələrdən 444194,2
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 22992,5
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən
5,18%), 340101,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
dövriyyədə valyuta ilə (idxala nisbətən 76,57%) alış və 13899,1
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə komisyon əsasında
göndərişlə (idxala nisbətən 3,13%) gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo - 41515,7 min
ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.
MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, İdarə və
təşkilatları tərəfindən gömrük nəzarətindən keçmiş 354980,2 min
ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmış, onlardan 90843,9 min
ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (İxraca nisbətən
25,59%), 184915,9 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
tədavüldə olan valyutaya satış (ixraca nisbətən 52,09%),
36198,0 min ABŞ dolları dəyərində isə qapalı dövriyyəli
valyutaya satış (ixraca nisbətən 10,20%) və 1228,9 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə reeksport (təkrar ixrac) gömrük rejimi ilə
çıxarılmışdır.
I38
Reeksport (təkrar ixrac) yolu ilə malların ixracı nəzərə
alınmaqla bu dövrdə Azərbaycandan 356209,1 min ABŞ dolları
dəyərində məhsul çıxarılmışdır.
Bunun müqabilində isə respublikaya MDB ölkələrindən
323252,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir.
Onlardan 75647,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
barter üsulu ilə (İdxala nisbətən 23,40%), 155491,3 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə olan valyutaya
(idxala nisbətən 48,10%) və 56651,0 min ABŞ dollan dəyərində
əmtəə isə qapalı dövriyyəli valyutaya (idxala nisbətən 17,53%)
gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında müsbət saldo
32956,4 min ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.
Azərbaycan Respublikası ilə ticarət əlaqələrində ən
böyük xüsusi çəkisi olan ölkələrdən aşağıdakıları göstərmək
olar:
İran
Türkiyə
Rusiya
Federasiyası
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
-189071,7 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 24,98%)
- 48643,8 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 6,34%)
-141086,1 min ABŞ dolları
-169685,6 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 22,44%)
-127553,9 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 16,62%)
- 42607,5 min ABŞ dolları
- 41018,8 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 5,42%)
1 3 9
idxal
Saldo
- 177342,0 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 23,11 %)
- (- 136122,0) min ABŞ dolları
Xarici ticarət əlaqələrində xüsusi çəki nöqteyi-nəzərindən
sonrakı yerləri Ukrayna (ixracda 4,22%, idxalda 11,16%),
Gürcüstan (16,09%, 4,53%), BƏƏ (0,14%, 5,45%), Almaniya
(0,79%, 5,06%), Qazaxıstan (1,19%, 3,62%), İtaliya (4.35%.
0,49%), Türkmənistan (1,08%, 3,30%) və Qonkonq (5,78%,
0,005%) tuturlar.
1997- ci il ərzində respublikaya 109871,6 min ABŞ dolları
dəyərində mal idxal olmuşdur.
Habelə 1997-ci ildə respublikaya 32871,6 min ABŞ
dolları məbləğində 29336,24 t humanitar yük daxil olmuşdur
(humanitar yüklərin miqdarı və dəyəri üzrə göstəricilər təqribidir).
Qeyd etmək lazımdır ki, 1997-ci il ərzində xarici İqtisadi
fəaliyyətlə 8521 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.
Bunlardan 4304-ü dövlət və özəl müəssisələr, 4217-si isə fiziki
şəxslərdirlər.
1998- ci ildə respublikanın və fiziki şəxsləri tərəfindən
respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçirilərək
593358,8 min ABŞ dolları dəyərində mal çıxarılmış,
respublikaya isə 1234598,5 min ABŞ dolları dəyərində mal
gətirilmişdir.
1998- cl il ərzində ixrac 1997-ci ilə nisbətən 23,65%
azalmış, idxal isə 22,38% artmışdır.
1998- ci il ərzində ixrac-idxal əməliyyatlarının aylar üzrə
həcminin hədd dəyişkənliyi aşağıdakı kimi olmuşdur:
140
- ixrac əməliyyatlarının yüksək həddi dekabrda (98080,9
min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevralda (28958,9 min ABŞ
dolları) olmuşdur.
İdxal əməliyyatlarının yüksək həddi iyulda (140524,9 min
ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevralda (71628,4 min ABŞ dolları)
olmuşdur.
- 1998-ci ilə ərzində ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan
641148,2 min ABŞ dolları az olmuşdur.
İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə
təhlili göstərir ki. 1998-ci il ərzində 21, 41, 51, 79 və 96 koduna
malik sövdələşmə xüsusiyyətlərinin növləri üstünlük verilmişdir.
Sövdələşmənin kodu və adı İracda: İdxalda:
21 (sərbəst dönərli valyuta) -60,59% - 55,20%
51 (barter birbaşa mal mübadiləsi) -12,50% -4,79%
79 (istehsalat kooperasiyası) -15,45% - 5,48%
41 (qapalı dövriyyəli valyuta) -3,84% - 7,46%
96 (komisyon əsasında göndəriş) -1,19% - 3,27%
Qalan sövdələşmə növləri üzrə isə - ixracda 6,43% və
idxalda 23,80% təşkil edirlər.
Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, 1997-ci illə
müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında sərbəst dövriyyədə
olan valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, istehsalat
kooperasiyası əsasında (79) və komisyon əsasında göndərişin
(96) xüsusi çəkiləri artmış, qapalı dövriyyəli valyutanın (41)
xüsusi çəkisi İsə aşağı düşmüşdür.
1 4 1
Barter əməliyyatları üzrə təhlili göstərir ki, 1998-ci il
ərzində ixrac idxaldan 14988,4 min ABŞ dolları çox olmuşdur.
1998- ci ildə ixracda orta aylıq artım 326,5 min ABŞ dolları,
idxalda isə 863,2 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları
16939,3 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 2,85%),
idxalda isə 4071,5 mln ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən
0,33%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter
əməliyyatları 57211,9 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən
9,64%), idxalda isə 55091,1 min ABŞ dolları (ümumi idxala
nisbətən 4,46%) olmuşdur.
Bu dövrdə idxal və ixracın strukturunda gömrük
nəzarətindən keçmiş əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı
kimi olmuşdur;
□ İdxalda: ərzaq məhsulları 13,95%; xalq istehlakı
malları 1,05%; maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar,
elektrotexniki vasitələr və onların ehtiyat hissələri 34,97%;
nəqliyyat vasitələri və onların hissələri 7,86%; qara metallar və
onlardan hazırlanmış məmulatlar 12,97%, mebel 1,79%, meşə
materialları 2,53%, toxum 0,03%, gübrə 0,56% təşkil edir. Qalan
əmtəələrin payına 24,50% düşür.
□ İxracda: xam neft 25,12%, neft məhsulları 40,64%,
qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar 1,16%, spirtli və
spirtsiz içkilər 2,09%, kimya sənayesi məhsulları 2,04%,
kondisionerlər 0,34%, pambıq 3,10%, tütün 1,85%, əlvan
metallar 1,29%, çay 0,59% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına
isə 21,78% düşür.
İdxalın strukturunda əsas yer tutan ərzaq məhsullarının
miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir:
142
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ
dolları)
1997-cı ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət məhsulları 49264,91 t 19129,41 191,70%
2. Buğda 412562,24 t 54503,24
- humanitar yardım 25588,52 t 3124,04
- humanitar yardım
nəzərə alınmadan 386973,72 t 51379,20 340,04%
3. Un 127330,11 t 28677,17
- humanitar yardım 14107,96 t 4171,39
- humanitar yardım nəzərə alınmadan
113222,15 t 24505,78 40,15%
4. Şəkər 50254,14 t 13076,23
- humanitar yardım 867,56 t 339,30
- humanitar yardım nəzərə alınmadan 49386,58 t 12736,93 52,02%
5. Yağ 24202,01 t 13274,98
- humanitar yardım 3556,61 t 3121,66
- humanitar yardım nəzərə alınmadan
20645,40 t 10154,32 111,01%
O cümlədən:
- kərə yağı 8145,93 t 5256.42
- bitki və heyvan mənşəli yağlar
12499,47 t 4897,90
6. Çay 2433,19 t 3433,96 38,10%
7. Spirt 56860.48
dal 567.00 91,38%
8. Spirtli içkilər 143473.90
dal 1495,74 95,66%
143
9. Tütün məmulatı
88138100
paç 3516,64 653,65%
10. Minik
avtomobilləri 4673 ədəd 27876,74 141,31%
11. Toxum 1054,60 t 327,28 107,09%
12. Gübrə 44026,991 6913.32 269,16%
13. K/T maşın və
avadanlıqları 737,481 3390,18
138995
ədəd 5963.74
11 komp. 453.24
2649.77 t 9807,16 215,79%
14. Neft (xam) 85912,191 7082,93
15. Neft məhsullan 205914.77İJ
20818,40
16. Elektrik enerjisi 17349841^
kVt/s 16535,55
ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri aşağıdakı kimidir:
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ
dolları)
1997-cı
ilə
nisbətən (%-lə)
1. Neft (xam) 2143606,22 t 149034,76
1.1. Boru kəməri ilə 01.01.99-cu ilə qədər şərti bəyannamə nəql olunan neft (xam)
2725763.42 t
2. Neft emalı
məhsulları 2276854,49 t 241166,1
144
0 cümlədən
sövdələşmə növləri
üzrə:
- sərbəst dönərli valyutaya 2027295,44 t 193414,92
- barterlə 217528,59 t 43791,90
2.1. 1998-ciildə şərti bəyannamə ilə yola salınmış və 01.01.99-cu ilə qədər rəsmiləşdirilməmiş neft məhsulları
99416,91 t
3. Spirtli içkilər 2341,051 r 1255.36
2976129,09
dal 11153,64
Cəmi: 26549,12 t 12409,00 56.75% 4. Tütün 7243,43 t 10828.54 81,05%
5. Qara metallar 7489,75 t 479.97 52,28%
6. Alüminium 8202,79 t 6652.66 116,70%
7. Çay 1784,09 t 3521.64 122,63%
8. Pambıq mahlıcı
və tullantıları 49092,34 t 47185.86 49,24%
Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya
satış 193414,9 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 80,20%
həcmində), barter 43791,9 min ABŞ dolları (18,16%) təşkil
etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının 1870352,52 tonu
(82,15%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr
İdarəsinin, 377610,18 tonu (16,58%) «Azərneftyağ» İstehsalat
Birliyinin
1 4 3
və 28891,79 tonu (1,27%) qafan müssisələrin payına düşmüşdür.
Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici ölkələrə
(MDB ölkələrindən başqa) 383565,5 min ABŞ dolları dəyərində
məhsul çıxarmışlar, o cümlədən 16939,3 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 4,42%),
244256,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyuta ilə ixraca nisbətən 63,68%), 91654,7 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə istehsalat kooperasiyası əsasında (ixraca
nisbətən 23,90%) və 367,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
komisyon əsasında göndərişlə (ixraca nisbətən 0,10%)
çıxarılmışdır.
Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 837236,8
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 4071,5
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən
0,49%), 470991,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
dönərli valyutaya (idxala nisbətən 56,26%), 64255,1 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə istehsalat kooperasiyası əsasında
(idxala nisbətən 7,67%) və 18922,3 mln ABŞ dolları dəyərində
əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (idxala nisbətən 2,26%)
gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo (-453643,3
min ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.
MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, idarə və
təşkilatları gömrük nəzarətindən keçmiş respublikadan kənara
209793,3 mln ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmışlar, o
cümlədən, 57211,9 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu
ilə (ixraca nisbətən 27,27%), 115266,5 min ABŞ dəyərində əmtəə
sərbəst konversiya olunan valyutaya (ixraca nisbətən 54,94%),
21146,9 min ABŞ dolları dəyərində qapalı döv- riyyəli valyutaya
(ixraca nisbətən 10,08%) çıxarılmışdır. 146
Eyni zamanda, bu dövrdə respublikaya MDB ölkələrindən
397361,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir.
Onlardan 55091,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu
ilə (idxala nisbətən 13,86%), 210470,8 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə sərbəst dönərli olan valyutaya (idxala nisbətən
52,97%) və 91484,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə qapalı
dövriyyən valyutaya (idxala nisbətən 23,02%) gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo (-187504,9)
min ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.
Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində yüksək
xüsusi çəkisi olan ölkələr aşağıdakılardır;
Türkiyə
Rusiya
Federasiyası
Gürcüstan
Böyük
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
- 135803,9 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 22,89İ%)
- 223427,8 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 18,10%) - (-87623,9) min ABŞ dolları
- 82996,4 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 13,99%)
184073,5 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 14,91%)
- (-101039,3) min ABŞ dolları
- 76160,8 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 12,84%)
- 23914,0 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 1,94%)
- 52246,8 min ABŞ dolları 44374,1
min ABŞ dolları (ümumi
147
Britaniya ixraca nisbətən 7,48%)
120232,8 min ABŞ dolları
(ümumi
idxala nisbətən 9,74%)
Saldo - (-75858,7) min ABŞ dolları
İdxal
Respublikanın ticarət əlaqələrində isə xüsusi çəki
nisbətinə görə sonrakı yerləri İran (ixracda 7,50%, idxalda
3,66%), BƏƏ (0,59%, 4,29%), Almaniya (2,01%, 4,22%),
Ukrayna (2,14%, 7,54%), Qazaxıstan (1.73%, 3,90%), İtaliya
(7,60%. 0,80%) və ABŞ (2,32%, 5,35%) tuturlar.
1998-ci il ərzində respublikadan 5861,2 min ABŞ dolları
dəyərində əmlak ixrac olunmuş, onlardan 2352,8 min ABŞ dolları
dəyərində əmlak geri qaytarılmış və 54342,3 min ABŞ dolları
dəyərində əmlak idxal olunmuş, onlardan 48702,5 min ABŞ
dolları dəyərində əmlak geri qaytarılmışdır.
1998- cl ildə respublikaya 56567,1 min ABŞ dolları
məbləğində 53282,92 t humanitar yük daxil olmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1998-ci II ərzində xarici iqtisadi
əlaqələrlə 12572 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.
Bunlardan 4488-ci dövlət və özəl müəssisə, qalan 8084-ü isə
fiziki şəxslərdir.
1999- cu ildə respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri
tərəfindən 128 Ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi
1915369,3 min ABŞ dolları tərtibində olmuşdur. 1999-cu il
ərzində 902960,6 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac olunmuş,
1012408,7 min ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuşdur,
və 1999-cu II ərzində respublikaya 51480,8 min ABŞ dəyərində
38837,7 ton humanitar yük daxil olmuşdur.
148
Əmlak şəklində ölkəmizə 57731,9 min ABŞ dolları
dəyərində mal idxal olunmuş, 14153,9 min ABŞ dolları dəyərində
mal isə ixrac edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, fiziki şəxslər tərəfindən
respublikaya gətirilən 75367,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
gömrük mədaxil orderləri ilə rəsmiləşdirilmişdir.
1999- cu il ərzində ixrac əməliyyatlarının həcmi 1998-ci ilə
nisbətən 52,06% artmış, idxal əməliyyatlarının həcmi isə 21,13%
azalmışdır.
1999- cu il ərzində ixrac-idxal əməliyyatlarının həcminin
aylar üzrə dəyişməsi hədləri aşağıdakı kimi olmuşdur:
- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi dekabrda
(287625,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevralda (26357,0
min ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi
iyul ayında (140316,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi İsə yanvar
ayında (49554,8 min ABŞ dolları) olmuşdur.
- 1999-cu il ərzində orta aylıq artım İxracda 23273,5 min
ABŞ dolları, idxalda isə 4595,0 min ABŞ dolları olmuşdur;
- 1999-cu il ərzində İxrac əməliyyatlarının həcmi İdxal
əməliyyatlarının həcmindən 109325,3 ABŞ dolları az olmuşdur.
İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə təhlili
göstərir ki, 1999-cu il ərzində 01,21, 23, 41, 51 və 78 kodlarına
malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və aşağıdakı
kimi xarakterizə olunur.
Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:
01 (milli valyuta ilə hesablaşma) -0,56% -0,12%
21 (sərbəst dönərli valyuta) - 54,57% - 55,01%
I49
23 (dövlət krediti üzrə) “ 0,00% - 4,74%
41 (qapalı dövriyyəli valyuta) -0,32% -10,89%
51 (barter sazişi) - 4,55% - 2,47%
78 (kompens.öhdəliklər hesabına) -31,96% - 0,00%
Qalan sövdələşmə xüsusiyyətinin növləri üzrə isə -
ixracda 6,04% və idxalda 26,77% təşkil edir.
Sövdələşmə xüsusiyyətinin növləri üzrə təhlili göstərir ki,
keçən 1998-ci illə müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında
sərbəst dövriyyədə olan valyutaya (21) daha çox üstünlük
verilmiş, qapalı dövriyyəli valyuta (41) və barter sövdələşməsinin
(51) XÜSUSİ çəkisi isə aşağı düşmüşdür.
Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 1999-cu il
ərzində ixrac əməliyyatlarının həcmi İdxaldan 16077,4 min ABŞ
dolları çox olmuşdur. 1999-cu il ərzində İxracda orta aylıq artım (-
45,2) min ABŞ dolları, İdxalda isə (-183,1) min ABŞ dolları
olmuşdur.
Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları
18411,5 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 2,04%),
idxalda isə 1748,2 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən
0,17%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter
əməliyyatları 22707,9 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən
2,51%), idxalda isə 23293,8 min ABŞ dolları (ümumi idxala
nisbətən 2,30%) olmuşdur.
İdxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən
keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimidir:
□ İdxalda; ərzaq məhsulları 19,54%, xalq istehlakı malları
1,93%, maşın və mexanizmlər, qurğular, elektrotexniki ava-
LSO
danlıqlar və onların ehtiyat hissələri 33,80%, nəqliyyat vasitələri
və onların hissələri 8,93%, qara metallar və
onlardan.hazırlanmış məmulatlar 9,66%, mebel 1,00%, meşə
materialları 2,16%, toxum 0,16%, gübrə 0,15% təşkil edir. Qalan
əmtəələrin payına 22,68% düşür.
□ İxracda; xam neft 43,88%, neft məhsulları 33,71%,
qara metallar və onlardan hazırlanmış məmulatlar 0,36%, spirtli
və spirtsiz içkilər 0,68%, kimya məhsulları 2,52%, pambıq
2,38%, tütün 2,37%, əlvan metallar 2,38%, çay 0,45%,
kondisioner 0,01% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına 11,26%
düşür.
İdxalın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri aşağıdakı kimidir;
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ
dolları)
1998-cı ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət məhsulları 29665,6 t 13463,2 60,2%
- 0 cümlədən humanitar yardım
69,4% 283,1
2. Buğda 520210,7 t 67814;3 125,9% - o cümlədən humanitar yardım
10468,0 t 1187,4
3. Un 116716,1 t 21446,6 91,6%
-0 cümlədən humanitar yardım
10349,6 t 2208,0
4. Şəkər 64352,1 t 15909,5 128,1% - o cümlədən humf nitar yardım
358,5 t 134,1
5. Yiğ 33625,3 t 19184,2 138,9%
\5]
- kərə yağı 8532,91 6707,4
- bitki və heyvan mənşəli yağlar
' 25092,4 t 12476,8
- o cümlədən humanitar yardım
2108,3 t 1630,9
6. Çay 3168,0 t 5681,5 130,1
7. Spirt 2321382,21 2142,2 373,6%
8. Spirtli içkilər 2633667,01 2591,2 165,05%
9. Tütün məmulatı 3708667,9 min
ədəd 6497,3 210,7%
10. Minik
avtömobilləri 12304 ədəd 55786,2 91,0%
11. Toxum 702,4 t 1578,4 64,6%
12. Gübrə 17679,2 t 1524,9 40,1%
13. KTT maşın və
mexanizmləri,
ehtiyat hissələri
2111,3t 9669,9 98,5%
14. Neft məhsulları 299554,3 t 18786,7
15. Elektrik enerjisi 288297251,2
KVt/s 23084,7
ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri aşağıdakı kimidir:
152
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1998-cı
ilə
nisbətə (%-lə)
1. Neft (xam) 4268464,8 t 396192,8
1.1. Boru kəməri ilə 01.01.2000-ciilə qədər nəql olunan neft (xam)
- şimal boru kəməri ilə
2087041,1 t
- Supsa boru kəməri ilə 3547915,3 t
2. Neft emalı
məhsulları 2478114,5 t 304388,4
0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə;
- sərbəst dönərli valyutaya
2083772,1 t 254236,6
- barter 280963,9 t 32851,6
3. Spirtli içkilər 5015528,31 5989,0 48,20/. 4. Tütün 19271,0 t 21050,7 266,1%
5. Qara metallar 16255,6 t 2172,9 215,8%
6. Alüminium 26638,3 t 16577,1 324,1%
7. Çay 2468,1 t 4095,0 165,5%
8. Pambıq mahiıcı
və tullantıları 28019,3 t 21455.6 56,9%
153
Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya
satış 254236,6 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 83,52%
həcmində), barter 32851,5 min ABŞ dolları (10,79%) təşkil
etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının 1230398,3 tonu
(49,65%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr İdarəsinin,
1108747,6 tonu (44,74%) «Azərneftyağ» İstehsalat Birliyinin və
138968,7 tonu (5,61%) digər müəssisələrin payına düşmüşdür.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici
ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 718205,9 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə çıxarmışlar, onlardan 18411,5 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 2,51%),
381425,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə
olan valyuta ilə (ixraca nisbətən 53,11%) və 288473,0 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə isə kompensasiyalı öhdəliklər hesabına
(40,17%) çıxarılmışdır.
Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 712694,3
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 1748,2
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən
0,25%), 402543,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
dövriyyədə olan valyutaya (idxala nisbətən 56,48%) və 47533,2
mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə dövlət krediti üzrə (idxala
nisbətən 6,67%) gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo 5511,6 mln
ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri MDB
ölkələrinə 184754,7 mln ABŞ dolları dəyərində məhsul
çıxarmışlar, onlardan 22707,9 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 12,29%), 111345,3 mln ABŞ
dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə olan valyuta ilə
(ixraca 1 5 4
nisbətən 60,27%), 3156,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə kli-
rinq valyutası hesabı ilə (ixraca nisbətən 1,71%) çıxarılmışdır.
Eyni zamanda, respublikaya MDB ölkələrindən
299714,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlar-
dan 23293,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə
(idxala nisbətən 7,77%), 154396,2 min ABŞ dolları dəyərində
əmtəə sərbəst dövriyyəli valyutaya (idxala nisbətən 51,51%)
və 109500,2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə qapalı
dövriyyəli valyuta ilə (İdxala nisbətən 36,53%) gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo (-114959,7)
min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində yüksək
xüsusi çəkiyə aşağıdakı ölkələr malikdirlər;
- 313006,0 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 34,66%)
- 8207,1 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 0,81 %)
- 304798,9 min ABŞ dolları
- 59524,6 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 6,59%)
- 205646,6 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 20,31%)
- (-146122,0 min ABŞ dolları
- 69081,1 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 7,65%)
- 145551,4 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 14,38%) Saldo - (-76470,3) mln ABŞ dolları
İtaliya
Rusiya
Federasiyası
Türkiyə
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
155
Xüsusi çəki nisbətinə görə sonrakı yerləri isə İran (ixracda
2,50%, idxalda 4.62%), Gürcüstan (7,71%. 0,58%), ABŞ (3,30%,
8,10%), Böyük Britaniya (1,20%, 6,63%), Ukrayna (2.63%,
3,81%). Almaniya (0,84%, 4,55%) və Fransa (6.43%, 2,46%)
tuturlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1999-cu il ərzində xarici iqtisadi
əlaqələrlə 9898 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.
Bunlardan 3229-u dövlət və özəl müəssisə, 6667-i isə fiziki
şəxslərdir.
2000- ci ildə respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri
tərəfindən 123 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi
2923094,9 min ABŞ dolları olmuşdur. Bu müddət ərzində
1752226,7 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac, 1170868,2 min
ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuş, ixrac-idxal
əməliyyatları üzrə ticarət balansında müsbət saldo 581358,5 mln
ABŞ dolları təşkil etmişdir. O cümlədən:
- elektrik enerjisinin Rusiya Federasiyası və Gürcüstan
Respublikalarına qarşılıqlı ötürülməsi ilə ixracı 22211,8 min ABŞ
dolları və idxalı 15378,7 min ABŞ dolları təşkil etmişdir;
- respublikaya 49138,0 min ABŞ dolları dəyərində
29255,3 t humanitar yük daxil olmuşdur.
Bu dövrdə əmlak şəklində ölkəmizə 82170,0 min ABŞ
dolları dəyərində mal idxal olunmuş, 15834,5 min ABŞ dolları
dəyərində mal isə ixrac edilmişdir.
2000- cl il ərzində 131635 ədəd nəqliyyat vasitəsindən
istifadə edilməklə 11559,4 min ton yük daşınmışdır. Bunlardan
8434,8 min tonu (46753 ədəd nəqliyyat vasitəsi) ixrac
əməliyyatlarının, 3124,6 min tonu (84882 ədəd nəqliyyat
vasitəsi) isə idxal əməliyyatlarının payına düşür. Əsasən
dəmiryolu (64581 156
ədəd vaqon) və avtomobil yolu nəqliyyatından (47703 ədəd)
istifadə edilmişdir. Xam neftin daşınmasında stasionar nəqlet-
mə vasitəsindən (boru kəməri) istifadə edilmişdir.
Tranzit rejimində Azərbaycan Respublikası ərazisindən
4961156,6 ton yük çıxarılmışdır. Tranzit yüklər əsasən
Gürcüstan (4426575,6 t), Özbəkistan (1002803 t), Türkmənistan
(133807,7 t), Türkiyə Respublikalarına (63018,9 t), Rusiya
Federasiyasına (94681,6 t), İsveçrəyə (66762,2 t) və İran İslam
Respublikasına (34317,9 t) göndərilmişdir.
1999- cu ilə nisbətən ixrac əməliyyatlarının həcmi 93,92%
(848656,2 min ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının həcmi isə
15,86% (160262,0 min ABŞ dolları) artmışdır.
2000- ci ildə Azərbaycan Respublikasının xarici tcarət
dövriyyəsinin aylar üzrə dəyişmə dinamikası aşağıdakı kimi
xarakterizə olunur:
- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi sentyabr
ayında (322176,0 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə mart ayında
(55962,4 min ABŞ dolları) olmuşdur;
- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi dekabr
ayında (125869,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə yanvar
ayında (72733,8 min ABŞ dolları) olmuşdur;
- ixracda orta aylıq azalma 12217,4 min ABŞ dolları,
idxalda isə orta aylıq artım 4866,8 min ABŞ dolları olmuşdur.
İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə xüsusiyyəti
növləri üzrə təhlili göstərir ki, 2000-ci il ərzində 01, 21, 23, 41, 51
və 78 koduna malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və
bu ildə Azərbaycan Respublikasında idxal və ixrac
əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə xarakteristikası, xüsusi
çəki baxımından aşağıdakı kimidir.
I57
Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:
01 (milli valyuta ilə hesablaşma) - 0,39% - 0,02%
21 (sərbəst dönərli valyuta) -46,56% -58,55%
23 (dövlət krediti üzrə) - 0,00% - 4,68%
41 (qapalı dövriyyən valyuta) -0,29% -8,81%
51 (barter sazişi) - 0,70% - 0,92%
78 (kompens.öhdəliklər hesabına) - 44,34% - 0,00%
Digər sövdələşmə növləri isə - ixracda 7,72% və idxalda
27,02% təşkil edir.
Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, 1999-cu illə
müqayisədə ixrac əməliyyatlarında kompensasiyalı öhdəliklər
hesabına sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar əsasında
malların keçirilməsinə (78), ixrac və idxal əməliyyatlarında isə
sərbəst dönərli valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmişdir.
Qapalı dövriyyəli valyuta (41) və barterin (51) xüsusi çəkisi aşağı
düşmüşdür.
Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki. 2000-ci il ərzində
ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan 1441,5 min ABŞ dolları çox
olmuşdur. Barter əməliyyatları üzrə ixracda orta aylıq artım 1,0
min ABŞ dolları olmuş, idxalda isə azalma 507,0 ABŞ dolları
təşkil etmişdir.
Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları
8275,5 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,47%), idxalda
isə 1495,8 min ABŞ dollan (ümumi idxala nisbətən 0,13%) təşkil
etmişdir. MDB dövlətləri üzrə İxracda barter əməliyyatları
3961,8 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,23%), idxalda
isə 9300,0 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 0,79%)
olmuşdur.
idxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən
keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimidir (1999-cu
illə müqayisə statistik dəyərə görə aparılmışdır):
İdxalda: ərzaq məhsulları - 17,77% (1999-cu ilə nisbətən
104,41%), xalq istehlakı malları - 1,70% (101,26%), maşın və
mexanizmlər, avadanlıqlar, elektrotexniki avadanlıqlar və onların
ehtiyat hissələri - 30,96% (107,34%), nəqliyyat vasitələri və
onların hissələri - 8,55% (110,51%), qara metallar və onlardan
hazırlanan məmulatlar - 9,25% (110,39%), mebel - 0,81%
(97,3%), meşə materialları - 1,95% (104,35%), toxum - 0,12%
(92,32%), gübrə - 0,33% (252,24%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin
payına isə 28,53% düşür.
İxracda: xam neft - 56,24% (1999-cu ilə nisbətən
248,73%), neft məhsulları - 27,40% (157,90%), qara metallar və
onlardan hazırlanmış məmulatlar - 0,45%, spirtli və spirtsiz içkilər
- 0,35% (100,76%), kimya məhsulları - 2,06% (158,89%), pambıq
- 2,08% (170,02%), tütün - 0,67% (54,73%), əlvan metallar -
1,37% (111,25%), çay - 0.15% (64,18%) təşkil edir. Qalan
əmtəələrin payına isə 9,22% düşür.
2000- ci il ərzində idxalın strukturunda əsas yer tutan
əmtəələrin miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir:
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ doHan)
1999-cu ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət məhsulları 28132,2 t 18292,1 96,8%
- 0 cümlədən humanitar yardım
27,4 t 148,1
159
2. Buğda 706827,4 t 87931,3 134,4%
- 0 cümlədən
humanitar yardım 695,01 55,5
3. Un 22854,0 t 5057,0 19,4%
-o cümlədən humanitar yardım
11560,0 t 2717,7
4. Şəkər 75828,6 t 17514,2 117,8%
- 0 cümlədən humanitar yardım
1456,1 t 969,8
5. Yağ 25989,5 t 17563,7 76.5%
- kərə yağı 5925,6 t 6366,4
- bitki və heyvan mənşəli yağlar
20063,91 11197,3
- 0 cümlədən humanitar yardım
2108.3 t 1630,9
6. Çay 2703,0 t 6512,8 85,3%
7. Spirt 2175178,71 1826,2 90,0%
8. Spirtli içkilər 9227,2 t 6649,2 338,7%
9. Tütün məmulatı 1132280,0 min ədəd 2654,0 31,0%
10. Minik
avtomobilləri 5705 ədəd 22030,6 141,8%
11. Toxum 745,2 t 1458,2 106,1%
12. Gübrə 40521,6 t 3846,3 229,2%
13. K/T maşın və
avadanlıqları, ehtiyat
hissələri
1526,0 t 5429,4 72,3%
14. Neft məhsulları 66435,6 t 16760,5
15. Elektrik enerjisi
1595616,8 min kVt/s 34035,0
160
- 0 cümlədən 1115412,6
min kVt/s
elektrik enerjisinin
qarşılıqlı ötürülməsi
15378,7
ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri isə aşağıdakı kimi xarakterizə olunur: / Wv
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
1999-cü
ilə
nisbətən (%-lə)
1. Neft (xam) 5511641,6 t 985436,9
1.1. Boru kəməri ilə 01.01.01-ci ilə qədər nəql olunan xam neft
- şimal boru kəməri
ilə 499445,81
- Supsa boru kəməri
ilə 4947611,4 t
2. Neft emalı
məhsulları 2112032,5 t 480037,1
0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:
- sərbəst dönərli valyuta ilə
1992510,8 t 457458,6
- barterlə 28967,0 5917,5
- milli valyuta ilə 22723.0 t 3566,1
- digərləri 67831,7 t 13094,5
2: . 209660,7 t
161
01.01.2001-ci ilə qədər şərti bəyannamə ilə yola salınmış, lakin rəsmiləşdirilməmiş neft məhsulları
3. Spirtli içkilər 14953,4 t 6076,3 115,7% 4. Tütün 10048,9 t 9836,5 52,2%
5. Qara metallar 152819,2 t 6061,5 9,2 dəfə
6. Alüminium 26838,3 t 16697,1 94,3%
7. Çay 1229,0 t 2628,4 49,8%
8. Pambıq mahlıcı və
tullantıları 41721,7 t 36478,2 148,9%
9. Elektrik
enerjisinin qarşılıqlı
ötürülməsi
1789342,5
min kVt/s 22211,8
Sövdələşmənin növləri üzrə təhlil göstərir ki, neft
məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya satış 457458,6
min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 95,30% həcmində), barter
5917,9 min ABŞ dolları (1,23%), milli valyuta ilə hesablaşma
3566,1 min ABŞ dolları (0,74%) və digərləri 13094,5 min ABŞ
dolları (2,73%) təşkil etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının
1017755,8 tonu (48,19%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi
Əlaqələr İdarəsinin, 1061058,5 tonu (50,24%) «Azərneftyağ»
İstehsalat Birliyinin payına düşmüşdür.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici
ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 1508476,7 min ABŞ dolları
də
1 6 2
yərində əmtəə çıxarmışlar, o cümlədən 8275,5 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 0,55%),
700868,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyuta ilə (ixraca nisbətən 46,46%) və 776949,7 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə isə kompensasiyalı öhdəliklər hesabına
(51,51%) çıxarılmışdır.
Bu dövrdə isə eyni zamanda respublikaya xarici
ölkələrdən 792149,3 min ABŞ dolları dəyərində müxtəlif çeşiddə
əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 1495,8 min ABŞ dolları dəyərində
əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,19%), 484216,7 min
ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (idxala
nisbətən 61,13%) və 49625,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
isə dövlət krediti üzrə (idxala nisbətən 6,26%) gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo 716327,4 mln
ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Respublikanın rezident və qeyri-rezldentləri MDB
ölkələrinə 243750,1 min ABŞ dolları dəyərində məhsul
çıxarmışlar və onlardan, 3961,8 mln ABŞ dolları dəyərində
əmtəə barter üsulu İlə (ixraca nisbətən 1,63%), 115026,1 min
ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyuta ilə (ixraca
nisbətən 47,19%), 5041,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə
qapalı valyuta ilə hesablaşmalar (ixraca nisbətən 2,07%)
əsasında çıxarılmışdır.
Bu dövrdə respublikaya isə MDB ölkələrindən 378718,9
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 9300,0
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən
2,46%), 201347,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
dönərli valyutaya (idxala nisbətən 53,17%) və 102596,0 min ABŞ
163
İtaliya
dolları dəyərində əmtəə isə qapalı valyuta ilə hesablaşmalar əsa-
sında (idxala nisbətən 27,09%) gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo (-134968,8)
min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Azərbaycanın ticarət əlaqələrində yüksək xüsusi çəkiyə
malik ölkələri 2000-ci ilin idxal və ixrac əməliyyatlarında tərəf-
daşlıq baxımından öz xüsusi çəkilərinə (faizlə) görə fərqlənmiş-
lər və aşağıdakı kimi təsvir olunurlar;
- 762544,7 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 43,52%)
- 27940,5 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 2,39%)
- 734604,2 min ABŞ dolları
- 98696,3 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 5,63%)
- 246383,9 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 21,04%)
- (-147687,6) min ABŞ dolları
- 104877,1 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 5,99%)
-123841,5 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 10,58%)
- (-18964,4) min ABŞ dolları
- 205191,2 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 11,71 %)
- 18902,2 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 1,61 %)
- (-186289,0) min ABŞ dolları
Rusiya
Federasiyası
Türkiyə
Fransa
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
164
Ticarət əlaqələrində yüksək xüsusi çəkiyə malik olan
İtaliya, Rusiya, Türkiyədən, Fransadan sonra ardıcıllıqla növbəti
yerləri İsveçrə (ixracda 2,61%, idxalda 4,64%), ABŞ (0,46%,
8,97%), Almaniya (0,45%, 5,80%), İran (0,44%, 5,04%), Böyük
Britaniya (1,06%, 5,03%), Qazaxıstan (0,37%, 4,91%),
Gürcüstan (ixracda 4,53%, idxalda 1,29%) və İsrail (7,71%,
0,52%) tuturlar.
Bu dövrdə qeyd etmək lazımdır ki, xarici iqtisadi
əlaqələrlə 7466 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.
Bunlardan 2789-u dövlət və özəl müəssisə, 4677-i isə fiziki
şəxslərdir.
Ümumi təhlil göstərir ki, respublikanın xarici ticarət-iq-
tisadi əlaqələrində ixracda xam neft və neft məhsulları, idxalda
isə xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturası üzrə 84-cü və
85-ci mal qruplarına aid olan maşın, mexanizmlər, elektrik
avadanlığı, onların ləvazimatı, ehtiyat hissələri və aksesuarları
dominantlıq etmişdir.
2001- ci il ərzində respublikanın rezident və qeyri-rezi-
dentləri tərəfindən aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi
3751910,2 min ABŞ dolları olmuşdur. Bu müddət ərzində
2318213,9 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac, 1433696,3 min
ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuş, ixrac-idxal
əməliyyatları üzrə ticarət balansında müsbət saldo 884517,6 min
ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Göstərilənlərdən elektrik enerjisinin Rusiya
Federasiyasına və Gürcüstan Respublikasına qarşılıqlı
ötürülməsi ilə ixracı
4463,6 min ABŞ dolları və idxalı isə 5586,6 min ABŞ dolları
təşkil etmişdir. Bu dövrdə isə respublikaya 50217,8 min ABŞ
dolları dəyərində 26595,5 ton humanitar yük daxil olmuşdur. 16.5
ümumilikdə 2001-ci ilin dekabr ayında idxal
əməliyyatlarının həcmi 131054,0 min ABŞ dolları olmuşdur ki, bu
da 2000-ci ilin dekabr ayı ilə müqayisədə 3,20% və ya 4036,4
min ABŞ dolları tərtibində artım olduğunu göstərir.
Əmlak şəklində ölkəmizə 58049,1 min ABŞ dolları
dəyərində mal idxal olunmuş, 21825,3 min ABŞ dolları dəyərində
isə mal ixrac edilmişdir.
2001- ci ildə 126253 ədəd nəqliyyat vasitəsindən istifadə
edilməklə 14402,7 min ton yük daşınmışdır. Bunlardan 11984,8
min tonu (45600 ədəd nəqliyyat vasitəsi) ixrac əməliyyatlarının,
2417,9 min tonu (80653 ədəd nəqliyyat vasitəsi) isə idxal
əməliyyatlarının payına düşür. Əsasən daşınmalar dəmir yolu
(63870 ədəd vaqon) və avtomobil yolu nəqliyyatından (43599
ədəd) istifadə edilməklə həyata keçirilmişdir. Xam neftin
daşınmasında stasionar nəqletmə vasitəsindən ^ boru kəməri
xəttindən istifadə edilmişdir.
Tranzit rejimində Azərbaycan Respublikası ərazisindən
6946806,3 ton yük keçirilmişdir. Tranzit yüklər əsasən Gürcüstan
(6126051,8 t), Türkmənistan (123194,3 t), Tacikistan (196154,4
t), Özbəkistan (178578,91), Türkiyə Respublikalarına
(36054,81), Rusiya Federasiyasına (168705,2 t), İsveçrəyə
(39826,5 t) və İran İslam Respublikasına (43623,21)
göndərilmişdir.
2000- ci ilə nisbətən 2001-ci ildə ixrac və idxal
əməliyyatlarının,həcmi müvafiq olaraq 32,28% (565746,8 min
ABŞ dolları) və 22,40% (262382,1 min ABŞ dolları) artmışdır.
2001- ci ildə ixrac - idxal əməliyyatlarının həcminin aylar
üzrə ilk və son hədlər daxilində dəyişməsi aşağıdakı kimi
xarakterizə olunmuşdur;
166
- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi oktyabr
ayında (381840,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə may ayında
(73031,7 min ABŞ dolları) müşahidə olunmuşdur:
- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi oktyabr
ayında 262062,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevral ayında
(82575,5 min ABŞ dolları) təvafüq edir;
- dekabr ayında ixrac əməliyyatlarının həcmi noyabr
ayına nisbətən 231300,6 min ABŞ dolları həcmində artmışdır;
■ - dekabr ayında idxal əməliyyatlarının həcmi isə noyabr
ayına nisbətən 20415,1 min ABŞ dolları həcmində artmışdır;
- ixracda orta aylıq azalma 3232,6 min ABŞ dolları,
idxalda isə orta aylıq artım 3629,5 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmənin növləri üzrə
təhlili göstərir ki, 2001-ci il ərzində 21,23, 41, 51 və 78 koduna
malik sövdələşmə xüsusiyyəti növlərinə üstünlük verilmişdir.
Sövdələşmənin kodu və adı İracda: İdxalda:
01 (milli valyuta ilə hesablaşma) - 0,56% -0,05%
21 (sərbəst dönərli valyuta) - 46,48% - 58,47%
23 (dövlət krediti üzrə) - 0,00% -18,07%
41 (qapalı dövriyyəll valyuta) - 0,29% - 3.79%
51 (barter sazişi) -0.19% - 0,39%
78 (kompens.öhdəliklər hesabına) - 49,23% - 0,00%
Qalan sövdələşmə növləri isə ümumilikdə ixracda 3,25% və idxalda isə 19,23% təşkil etmişdir.
Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, keçən 2000-ci illə
müfiayisədə ixrac əməliyyatlarında kompensasiyalı öhdəlik-
167
lər hesabına sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar əsasında
malların keçirilməsinə (78), ixrac və idxal əməliyyatlarında isə
sərbəst dönərli valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmişdir.
Qapalı dövriyyəli valyuta (41) və barterin (51) xüsusi çəkisi aşağı
düşmüşdür.
Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 2001-ci il ərzində
ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan 1087,8 min ABŞ dolları az
olmuşdur. Barter əməliyyatları üzrə İxracda orta aylıq artım 10,1
min ABŞ dolları olmuş, idxalda isə orta aylıq artım 59,8 min ABŞ
dolları təşkil etmişdir.
Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları
3281.2 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,14%), idxalda
İsə 3700,4 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 0,26% ) təşkil
etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter əməliyyatları
1238.3 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,05%), idxalda
isə 1906,9 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 0,13%)
olmuşdur.
İdxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən
keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) (statistik dəyərə görə)
2000-ci illə müqayisəli şəkildə aparılmış və aşağıdakı kimi
xarakterizə olunmuşdur:
□ İdxalda: ərzaq məhsulları - 14,47% (2000-ci ilə nisbətən
99,65%), neftlə müşayiət olunan qazlar və digər qaz şəklində
olan karbohidrogenlər - 12,02% (37,4 dəfə), xalq istehlakı malları
- 2,35% (169,49%), maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar,
elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri - 24,78%
(97,95%), nəqliyyat vasitələri və onların hissələri - 13,85%
(198,16%), qara metallar və onlardan hazırlanmış mə’mulatlar -
7,98% (105,61%), mebel - 0,81% (118,00%),
168
meşə materialları - 1,44% (90,19%), toxum - 0,07% (72,56%),
gübrə - 0,30% (112,44%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə
21,92% düşür.
□ İxracda; xam neft - 74,43% (2000-ci ilə nisbətən
175,10%), neft məhsulları -16,57% (80,01%), qara metallar və
onlardan hazırlanmış mə’mulatlar - 0,35% (103,18%), spirtli və
spirtsiz içkilər - 0,15% (55,45%), kimya məhsulları - 0,94%
(60,06%), pambıq - 0,65% (41,01%), tütün və tütün məmulatları
-1,06% (210,24%), əlvan metallar - 0,47% (45,07%), çay - 0,14%
(119,61%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə 5,25% düşür.
İdxalın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri aşağıdakı kimidir:
Əmtəənin adı Miqdarı
Dəyəri (min ABŞ
dolları)
2000-cı ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət
məhsulları 20397,9 t 17759,1 72,1%
- 0 cümlədən humanitar yardım
72,3 t 483.2
2. Buğda 615668,8 t 69466,7 87,1% - 0 cümlədən humanitar yardım
620.0 t 49,6
3. Un 18174,5 t 4149,5 82,1% -o cümlədən humanitar yardım
10351,5 t 2546,8
4. Şəkər 94508,1 t 19596,9 124,6%
169
- 0 cümlədən
humanitar yardım 39573,7 t 22974,3 152,3%
5. Yağ 39573,7 t 22974,3 152,3% - kərə yağı 7931,5 t 9998,7
- bitki və heyvan mənşəli yağlar
31642,2 t 12975,5
- 0 cümlədən humanitar yardım
1135,3 t 841,3
6. Çay 6540,51 22090,7 242,0%
7. Spirt 520686,4 1 499,3 24,5%
8. Spirtli içkilər 1017,8 t 702,4 11,0%
9. Tütün məmulatı 963923,2 min ədəd
4345,9 85,1%
10. Minik
avtomobilləri 10199 ədəd 42809,6 111,6%
11. Toxum 699,7 t 1058,1 93,4%
12. Gübrə 34190,8 t 4324,6 84,4%
13. Neft məhsulları 13625,5 t 15682,3
14. Elektrik enerjisi 1425,1 mln kvt/s 27609,2
- 0 cümlədən, elektrik enerjisinin qarşılıqlı ötürülməsi
717,5 mln kvt/s 5586,6
15. Neft və onunla
müşayiət olunan
qazlar və digər qaz
şəklində olan
karbohidrogenlər
3336,7 mln kub.m 9755,1 t
170732,7
1652,0
170
ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı
və dəyəri isə aşağıdakı kimidir:
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
2000-cı
ilə
nisbətən (%də)
1. Neft (xam) 9142508,0 t 1725478,8
1.1. Boru kəməri ilə 01.01.02-ci ilə qədər nəql olunan neft (xam)
8347648,0 t
2. Neft emalı
məhsulları 2350427,6 t 384066,1
0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:
- sərbəst dönərli valyutaya
2285648,7 t 372081,6
- milli valyuta ilə hesablaşmaqla malların keçirilməsi əsasında
64776,5 t 11979,2
2.1. 01.01.2002-ci ilə qədər şərti bəyanetməklə göndərilmiş neft məhsulları
129918,81
3. Spirtli içkilər 9193,2 t 3083,6 61,8% 4. Tütün 14228,4 t 14304,8 141,6%
5. Tütün məmulatı 1779996.0 min
ədəd 10298,5 583,2%
171
6. Qara metallar 40741,1 t 5423,1 26,8% 7. Alüminium 9760,9 t 6147,5 38,6%
8. Çay 1570,8 t 3143,8 127,8%
9. Pambıq mahlıcı və
tullantıları 20274,1 t 14959,1 48,6%
10. Elektrik
enerjisinin qarşılıqlı
ötürülməsi
608,9 mln kvt/s 4463,6
Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya
satış 372081,6 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 96,88%
həcmində) və milli valyuta ilə hesablaşmaqla malların
keçirilməsində 11979,2 min ABŞ dolları (3,12%) təşkil etmişdir.
İxrac edilmiş neft məhsullarının 910491,3 tonu (38,74%) Dövlət
Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr İdarəsinin, 1351428,1 tonu
(57,50%) «Azərneftyağ» İstehsalat Birliyinin, 88508,2 tonu
(3,76%) isə digər rezidentlərin payına düşmüşdür.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici ölkələrə
(MDB ölkələrindən başqa) 2092956,3 min ABŞ dolları dəyərində
əmtəə (ümumi ixraca nisbətən 90,28%) çıxarmışlar, onlardan
3281,2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca
nisbətən 0,16%), 909034,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə
sərbəst dönərli valyuta ilə (ixraca nisbətən 43,43%) və 1141297,1
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə kompensa- siyalı öhdəliklər
hesabına (54,53%) çıxarılmışdır.
Məhz bu dövrdə respublikaya isə xarici ölkələrdən
988348,2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala
nisbətən 68,94%) gətirilmişdir. Onlardan 3700,4 min ABŞ dolları
172
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,37%),
465923,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyutaya (idxala nisbətən 47,14%) və 259577,0 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə dövlət krediti üzrə (idxala nisbətən 26,26%)
gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında müsbət saldo
1104608,1 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri MDB
ölkələrinə 225257,5 min ABŞ dolları dəyərində məhsul (ümumi
ixraca nisbətən 9,72%) çıxarmışlar, onlardan 1238,3 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 0,55%),
168522,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyuta ilə (ixraca nisbətən 74,81%), 6615,8 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə isə qapalı valyutaya hesablaşmalar əsasında
(ixraca nisbətən 2,94%) çıxarılmışdır.
2001- ci ildə respublikaya MDB ölkələrindən 445348,1
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala nisbətən
31,06%) gətirilmişdir. Onlardan 1906,9 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,43%),
372329,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyutaya (İdxala nisbətən 83,60%) və 53675,8 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə isə qapalı valyuta İlə hesablaşmalar əsasında
(idxala nisbətən 12,05%) gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında mənfi saldo
220090,5 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Bu dövrdə Azərbaycan Respublikasının ticarət
əlaqələrində xüsusi çəkisi böyük olan aşağıdakı ölkələr
fərqlənmişdir:
173
İtaliya
ABŞ
Rusiya
Federasiyası
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
Türkiyə İxrac
İdxal
Saldo
-1324065,4 min ABŞ dolları (ümumi
İxraca nisbətən 57,12%)
- 24670,7 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 1,72%)
- 1299394,7 min ABŞ dolları
-13610,4 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 0,59%)
- 231427,5 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 16,14%)
- (-217817,1) min ABŞ dolları
- 76432,0 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 3,30%)
- 152926,4 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 10,67%)
- (-76494,4) min ABŞ dolları
- 67617,5 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 2,92%)
-148159,9 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 10,33%)
- (-80542,4) min ABŞ dolları
Sonrakı yerləri isə Türkmənistan (İxracda 0,52%, idxalda
9,42%), İsrail (7,08%, 0,42%), Qazaxıstan(0,28%, 6,95%),
Almaniya (0,56%, 5,09%), Gürcüstan(4,45%, 0,34%), Fransa
(2,87%, 1,83%), Böyük Britaniya (1,53%, 3,87%), İspaniya
(4,39%, 0,23%) və İran (0,39%, 3,87%) tutmuşlar.
174
2001- ci ildə xarici-iqtisadi fəaliyyətlə 6025 hüquqi və fiziki
şəxs məşğul olmuşdur ki, bunlardan da 2609-u dövlət və özəl
müəssisə, 3416-sı isə fiziki şəxslərdir.
2002- ci il ərzində respublikanın rezident və qeyri-re-
zidentləri tərəfindən 129 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının
həcmi 3840214,3 min ABŞ dolları olmuşdur. Bu müddət ərzində
2166969,9 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac, 1673244,4 min
ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuş, ixrac-idxal
əməliyyatları üzrə müsbət saldo 493725,5 min ABŞ dolları təşkil
etmişdir. O cümlədən, elektrik enerjisinin Rusiya Federasiyasına,
Gürcüstan Respublikasına və İran İslam Respublikasına
qarşılıqlı ötürülməsi ilə ixracı 18926,7 min ABŞ dolları və idxalı
isə 10085,6 min ABŞ dolları təşkil etmişdir; respublikaya 445/4,2
min ABŞ dolları dəyərində 41365,8 ton humanitar yük və texniki
yardım daxil olmuşdur.
2001-ci ilə nisbətən 2002-ci İldə ixrac əməliyyatlarının
həcmi 6,12% (141299,5 min ABŞ dolları) azalmış, idxal
əməliyyatlarının həcmi isə 16,73% (239788,0 min ABŞ dolları)
artmışdır. İdxal əməliyyatlarının həcmi əsasən təbii qazın,
avadanlıqlar və texniki qurğuların, elektrik maşınları və onların
hissələrinin, poliqrafiya sənayesinin məmulatlarının, qara
metallar, kimyəvi maddələr və başqa malların idxalı hesabına
artmışdır.
Bu dövrdə xarici ticarət dövriyyəsinin - idxal və ixrac üzrə
aylardan asılı olaraq dəyişmə dinamikası aşağıdakı kimi
olmuşdur (diaqram 1).
17.5
Diaqram 1
Azərbaycan Respublikasının idxal-ixrac
əməliyyatlarının 2002-ci ildə aylar üzrə dəyişmə
dinamikası
Ei ixrac Icixal
. /
' ıco.suüriJjjBK
'/(İ İ
I I I I u n
Göründüyü kimi 2002-ci ilin dekabr ayında idxal
əməliyyatlarının həcmi (176,9 mln ABŞ $) 176915,7 min ABŞ
dolları olmuşdur və 2001-ci ilin dekabr ayı ilə müqayisədə
34,85% və ya 45718,9 min ABŞ dolları artmışdır.
Dəyər baxımından idxalın həcmində ən yüksək göstərici
oktyabr ayında (183,1 mln ABŞ $), aşağı göstərici isə iyun
ayında (110,3 mln ABŞ $), ixracda isə analoji olaraq dekabr
(387,1 mln ABŞ $) və fevral (55,9 mln $) aylarında olmuşdur.
Təhlil göstərir ki, dekabr ayında ixrac əməliyyatlarının
həcmi noyabr ayına nisbətən 231975,8 min ABŞ dolları
həcmində artmışdır.
176
Dekabr ayında isə idxal əməliyyatlarının həcmi noyabr
ayına nisbətən 1750,4 min ABŞ dolları həcmində artmışdır. Bu
dövrdə ixracda artım 26033,8 min ABŞ dolları, İdxalda isə artım
5337,9 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Məhz bu dövrdə müvəqqəti idxal rejimi altında ölkəmizə
107332,2 min ABŞ dolları dəyərində mal idxal olunmuş,
161739,5 min ABŞ dolları dəyərində mal isə müvəqqəti ixrac
edilmişdir.
İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növlərinin
xüsusiyyəti üzrə isə təhlili göstərir ki, 2002-ci il ərzində 21, 23, 78
və 80 koduna malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir,
və bunlar aşağıdakı kimi xarakterizə olunurlar;
Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:
01 (milli valyuta ilə hesablaşma) -1,61% - 0,05%
21 (sərbəst dönərli valyuta) - 52,42% - 59,80%
23 (dövlət krediti üzrə) - 0,00% - 5,30%
41 (qapalı dövriyyəli valyuta) - 0,54% - 3,82%
51 (barter birbaşa mal mübadiləsi) -0,51% - 0,68%
78 (kompens.öhdəliklər hesabına) -40,13% - 0,00%
80 (digərləri) - 4,79% - 30,35%
Sövdələşmə növlərinin xüsusiyyətləri əsasında təhlil
göstərir ki, keçən 2000-ci illə müqayisədə ixrac əməliyyatlarında
kompensasiyalı öhdəliklər hesabına sərbəst dönərli valyuta ilə
hesablaşmalar əsasında malların keçirilməsinin (78), idxal
əməliyyatlarında isə dövlət krediti üzrə sövdələşmənin (23)
xüsusi ç(>kisi artmışdır. İdxal və ixrac əməliyyatlarında sərbəst
dö
177
nərli valyuta ilə hesablaşmalara (21) və idxalda isə digər
sövdələşmələrə (80) daha çox üstünlük verilmişdir. Qapalı
dövriy- yəli valyuta ilə (41) və barterlə - birbaşa mal mübadiləsilə
(51) aparılan əməliyyatların xüsusi çəkisi aşağı düşmüşdür.
2002- ci il üzrə respublikamızda sövdələşmə növlərinin
xüsusiyyətindən asılı olaraq mal dövriyyəsində (idxal və ixracda)
bu növlərin xüsusi çəkisinin dəyişmə diaqramı isə (diaqram 2)
aşağıdakı kimi təsvir olunur.
178
Diaqram 2
Azərbaycan Respublikasında idxal və ixrac
əməliyyatlarının 2002-ci il ərzində sövdələşmənin
xüsusiyyəti (faizlə xüsusi çəkisi)
i X r a c|
1001 (Milli valyuta ib hesablaşmaqla malların keçirilməsi)
□ 21 (SDV hesablaşmaları)
B41 (Qapahciövriyyəli
valyuta hesablaşmaları
əsasında malların
keçirilməsi)
□ 51 (Birbaşa mal
mübadiləsi (barter)
qaydası ilə malların
keçirilməsi)
□ 78 (Kompensasiyah
öhdəliklər hesabına SDV
ilə malların keçirilməsi)
□ 80 (Digərləri)
179
lül (Milli valyuta Uə
hesablaşmaqla mallarm keçirilməsi)
021 (SDV
hesablaşmaları)
123 (Dövlət krediti üzrə malların keçirilməsi)
B4l (Qapalı düvriyyəli valyuta hesablaşmaları əsasında malların keçirilməsi)
□ 51 (Birbaşa mal mübadiləsi (barter) qaydası ilə malların keçirilməsi)
080 (Digərləri)
2002- ci İl ərzində 158297 ədəd nəqliyyat vasitəsindən istifadə
edilməklə 15623,1 min ton yük daşınmışdır. Bunlardan
12329,9 min tonu (58736 ədəd nəqliyyat vasitəsi) ixrac
əməliyyatlarının, 3293,2 min tonu (99561 ədəd nəqliyyat
vasitəsi) isə idxal əməliyyatlarının payına düşür. Daşımalarda
əsasən dəmiryolu (83035 ədəd vaqon) və avtomobil yolu
nəqliyyatından (50960 ədəd) istifadə edilmişdir. Xam neftin və
təbii qazın
180
daşınmasında isə stasionar nəqletmə vasitəsindən (boru kəməri)
istifadə edilmişdir.
Daşımalarda əsas mallar dəyər və miqdar nisbətinə görə
dəmiryolu, dəniz, avtomobil nəqliyyatı, habelə stasionar
nəqliyyat vasitəsi olan boru kəməri xəttilə (8,56 mln ton) nəql
olunmuşdur. Minimum həddə daşımalar isə beynəlxalq poçta
göndərişlərilə (2,90 ton) həyata keçirilmişdir.
Tranzit rejimində Azərbaycan Respublikası ərazisindən
7894038.4 ton yük keçirilmişdir. Tranzit yüklər əsasən
Gürcüstan (6791884,7t), Türkiyə (289089,11), Tacikistan
(251863,6t), Kipr (146073,3t), Türkmənistan (120433,Ot)
Respublikalarına, Rusiya Federasiyasına (104001,6), İran İslam
Respublikasına (43375,9t), Özbəkistan (40653,7t) və İsveçrəyə
(39923.8t), göndərilmişdir.
Bu dövrdə habelə fiziki şəxslər tərəfindən respublikaya
41044,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilərək
rəsmiləşdirilmişdir.
Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 2002-ci il ərzində
ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan 260,8 min ABŞ dolları az
olmuşdur. Barter əməliyyatları üzrə ixracda orta aylıq azalma
141.2 min ABŞ dolları olmuş, idxalda isə orta aylıq azalma 133,3
min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları
10206.4 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,47%),
İdxalda isə 10897,3 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən
0,65%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter
əməliyyatları 937,2 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən
0,04%), İdxalda isə 507,1 min ABŞ dolları (ümumi idxala
nisbətən 0,03%) olmuşdur.
181
idxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən
keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimidir (təhlil
2001-ci il ilə müqayisə əsasında statistik dəyərə görə
aparılmışdır):
□ İdxalda: ərzaq məhsulları - 13,11% (2001-ci ilə nisbətən
105,80%), neftlə müşayiət olunan qazlar və digər qaza- oxşar
karbohidrogenlər - 12,79% (124,15%), xalq istehlak malları -
1,73% (85,62%), maşınlar və elektrik mexanizmləri,
avadanlıqlar, elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat
hissələri - 23,65% (111,41%), nəqliyyat vasitələri və onların his-
sələrr-7,38% (62,16%), qara metallar və onlardan hazırlanan
mə’mulatlar - 15,19% (222,22%), mebel - 0,74% (107,39%),
meşə materialları -1,35% (109,81%), toxum - 0,05% (72,90%),
gübrə - 0,25% (96,73%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına
23,76% düşür.
İdxalın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri aşağıdakı kimi özünü büruzə verir:
Əmtəənin adı Miqdarı
Dəyəri (min Aeş
dolları)
2001-cı
ilə
nisbətən (%-lə)
1. Ət və ət
məhsulları 22902,4 t 14112,2 112,3%
- 0 cümlədən humanitar yardım
60,0 t 473,2
2. Buğda 657169,0 t 68612,3 106,7%
- 0 cümlədən humanitar yardım
15988,3 t 3987,4
3. Un 9818,6 t 9964,9 54,0%
-0 cümlədən 7829,6 t 1666,7
182
humanitar yardım
4. Şəkər 129176,8 t 21473,3 136,7%
5. Yağ 42086,9 t 26265,4 106,4%
- kərə yağı 12730,5 t 12574,8
- bitki və heyvan mənşəli yağlar
29356,4 t 13690,6
- 0 cümlədən humanitar yardım 768,0 t 510,5
6. Çay 5146,8 t 14274,0 78,7%
7. Spirt 1271823,8 1 1195,5 238,9%
8. Spirtli içkilər 2541951,5 1 2266,3 282,2%
9. Tütün məmulatı 1031,7 mln.əd 7815.3 111,3%
10. Minik
avtomobilləri 15381 ədəd 63830,4
11. Toxum 1513,9 t 771,4 216.4% 12. Gübrə 49489,6 t 4183.2 144,8%
13. Neft məhsulları 14513,5 t 10778,2
14. Elektrik enerjisi 2629935,5min kvt/s 67093,8
- 0 cümlədən, elektrik enerjisinin qarşılıqlı ötürülməsi
495015,1 min kvt/s
10085,6
15. Neft və onunla
müşayiət olunan
qazlar və digər qaz
şəklində olan
karbohidrogenlər
3935313,9 min kub.m 19776,7 t
211583,4
2440,30
183
Göstəricilərin təhlili üzrə idxalda buğda (657169 ton), ət
və ət məhsulları (22902,4 ton) dəyər-miqdar nöqteyi-nəzərindən
üstünlük təşkil edir.
□ İxracda: xam neft - 68,13% (2001-ci ilə nisbətən
85,83%), neft məhsulları - 19,61% (111,96%), qara metallar və
onlardan hazırlanan mə’mulatlar - 0,88% (233,86%), spirtli və
spirtsiz içkilər - 0,10% (62,99%), kimya məhsulları - 1,65%
(165,24%), pambıq - 1,05% (151,78%), tütün və tütün
məmulatları - 0,92% (81,16%), əlvan metallar - 0,11% (22,34%),
çay - 0,24% (162,11%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə
7,30% düşür.
İxracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və
dəyəri isə aşağıdakı kimidir:
Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri
(min ABŞ dolları)
2001- cı
ilə
nisbə
tən (%-lə)
1. Neft (xam) 8819387,0 t 1476358,3
o cümlədən:
- şimal boru kəməri ilə 2630570,4 t
- Supsa boru kəməri ilə 6188816,6 t
2. Neft emalı
məhsulları 2740132,4 t 424973,6
O cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:
- sərbəst dönərli 2586560,2 t 391520,1
184
valyutaya
- milli valyuta ilə hesablaşmaqla malların keçirilməsi əsasında
153528,6 t 33396,5
2.1. 01.01.2003-cü ilə qədər şərti bəyanetməklə göndərilmiş neft məhsulları
116397,2 t
3. Spirtli içkilər 5495114.5 1 1875,7 59,8% 4. Tütün 9600,0 t 8271,8 67,5%
5. Tütün məmulatı 3570.1 mln.əd 11695,3 238,2
%
6. Qara metallar 70176,5 t 13796,7 172,3
%
7. Çay 2284,4 t 5096,2 145,4
%
8. Pambıq mahlıcı və
tullantıları 30863,6 t 22704,4
152,2
%
9. Elektrik enerjisinin
qarşılıqlı ötürülməsi
1385733,4
mln kvt/s 18926,7
ixracın struktur təhlili isə göstərir ki, ixrac olunan xam
neftin 5128195,3 tonu (58,32%) Azərbaycan Beynəlxalq
Əməliyyat Şirkətinin, 2615193.4 tonu (29,74%) Dövlət Neft
Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr İdarəsinin, 948844,7 tonu
(10,79%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici Sərmayələr İdarəsinin və
101364,5 tonu (1,15%) «Şirvan Oyl» MMM-nin payına
düşmüşdür.
185
Neft məhsullarının ixracında «Azərneftyağ» İstehsalat
Birliyi (1749835,0 ton (63,86%)), Dövlət Neft Şirkətinin Xarici
İqtisadi Əlaqələr İdarəsi (821680,8 tonu (29,99%)) və «Azal Oil»
müəssisəsi (151784,1 tonu (5,54%)) üstünlük təşkil edir.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici
ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 1923855,2 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə (ümumi ixraca nisbətən 88,78%) çıxarmışlar, o
cümlədən 10206,4 mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu
ilə (ixraca nisbətən 0,53%), 975453,9 min ABŞ dolları dəyərində
əmtəə sərbəst dönərli valyuta ilə (ixraca nisbətən 50,70%) və
869680,1 min ABŞ dollarında əmtəə isə kompensa- siyalı
öhdəliklər hesabına (ixraca nisbətən 45,21%) çıxarılmışdır.
Bu dövrdə eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən
1023227,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala
nisbətən 61,15%) gətirilmişdir. Onlardan 10897,3 min ABŞ
dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 1,06%),
455295.5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyutaya (idxala nisbətən 44,50%) və 69576,2 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə isə dövlət krediti üzrə (idxala nisbətən 6,80%)
gətirilmişdir.
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında müsbət saldo
900627.5 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri MDB
ölkələrinə 243114,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul (ümumi
ixraca nisbətən 11,22%) çıxarmışlar, o cümlədən, 937,2. min
ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən
0,39%), 160573,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst
dönərli valyuta ilə (ixraca nisbətən 66,05%), 44910,7 min ABŞ
dolları dəyərində digər sazişlərlə (ixraca nisbətən 18,47%),
186
24996.2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə milli valyuta ilə
hesablaşmalarla (ixraca nisbətən 10,28%) çıxarılmışdır.
Eyni zamanda, respublikaya MDB ölkələrindən
650016,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala
nisbətən 38,85%) gətirilmişdir. Onlardan 507,1 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,08%),
545308.2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli
valyutaya (idxala nisbətən 83,89%) və 62941.3 min ABŞ dolları
dəyərində əmtəə qapalı valyutaya hesablaşmalar ilə (idxala
nisbətən 9,68%) gətirilmişdir.
MDB ölkələri üzrə ticarət balansında mənfi saldo
406901,9 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində xüsusi
çəkisi böyük olan ölkələrdən aşağıdakıları göstərmək olar ki,
onların xarakteristikası da 3 saylı diaqramdakı kimi və aşağıdakı
dəyər göstəricilərilə təsvir olunur.
Təhlil və diaqramdakı təsvir göstərir ki, əsas ticarət
tərəfdaşlarına İtaliya, Türkiyə, Rusiya Federasiyası, Fransa və s.
ölkələr aid olunur.
İtaliya
Rusiya
Federasiyası
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
- 1082811,0 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 49,97%)
- 26363,4 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 1,58%)
- 1056447,6 min ABŞ dolları
- 95071,8 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 4,39%) - 280377,7 min ABŞ dolları (ümumi
187
Fransa
Türkiyə
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
İxrac
İdxal
Saldo
idxala nisbətən 16,76%)
- (- 185305,9) min ABŞ dolları
- 166282,4 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 7,67%)
-118181,7 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 7,06%)
-48100,7 min ABŞ dolları
- 83393,6 min ABŞ dolları (ümumi
ixraca nisbətən 3,85%)
- 164084,8 min ABŞ dolları (ümumi
idxala nisbətən 9,81%)
- (-80691,2) min ABŞ dolları
Göstəricilər üzrə bu ölkələr qrupu arasında dəyər və
xüsusi çəki ardıcıllığı baxımdan İtaliya dominantlıq edir.
Göstərilən siyahıdakı ölkələr qrupundan başqa sonrakı
yerləri Qazaxstan (İxracda 0,53%, idxalda 10,46%), ABŞ
(2,40%, 5,90%), İsrail (7,11%, 0,40%), Almaniya (1,33%,
4,99%), Türkmənistan (0,40%, 5,65%), Böyük Britaniya (0,42%,
5,09%), İspaniya (4,80%, 0,61%), Ukrayna (0,60%, 4,77%) və
İran (1,38%, 3,46%) kimi ticarət tərəfdaşları olan ölkələr tuturlar.
Ümumilikdə 2002-ci ildə xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı
ölkənin bütün iqtisadi sahələri üçün xarakter olan proseslər axını
istiqamətində inkişaf etmişdir. Məhz ticarətin həcminin artmasına
səbəb əlverişli dünya konyunkturasının olması, habelə əhalinin
real gəlirlərinin artması, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı fəaliyyət növləri
sahəsinə yönəldilmiş investisiyalar üzrə kapi
188
talın həcminin, habelə daxili ödənişə olan tələblərin artması belə
ümumi ticarət həcminin artmasına səbəb olmuşdur.
Diaqram 3
2002- ci il üzrə Azərbaycan Respublikasının əsas ticarət
tərəfdaşlarının xüsusi çəkisi (faizlə)
189
E3 İlaliyjı
S Fransa
0 İsrail
® İspaniya
E3 Rusiya
EDTürkiyo
SABŞ
□ İran
H Almaniya
E3 Ukrayna
ED Qazaxıstan
□ Böyük Britaniya
E3 nirknıənislan
® Qalan lari
Qeyd etmək lazımdır ki, 2002-ci ildə xarici iqtisadi
əlaqələrlə 6055 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.
Bunlardan 2589 dövlət və özəl müəssisələr 3466-sı isə fiziki
şəxslər olmaqla 129 ölkə ilə xarici ticarət əlaqələrində olmuşlar
(diaqram 3, cədvəl 3). 1995-2002-ci illər ərzində xarici iqtisadi
fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin sayı artmışdır. Təhlil göstərir ki,
1995-ci ilə nisbətən fiziki şəxslərin sayı bu dövrdə 9 dəfə artmış,
hüquqi şəxslərin sayı isə müvafiq dövrə nisbətən 1,9 dəfə
azalmışdır. Bu isə onunla əlaqədardır ki, son illərdə hüquqi
şəxslər respublikanın dövlət və qeyri-dövlət bölmələrinə
yönəldilmiş investisiyalardan ayrılmış qrantlardan səmərəli
şəkildə istifadə etməklə daxili bazarda iqtisadiyyatın müxtəlif
sahələri - kənd təsərrüfatı (əsasən heyvandarlıq, quşçuluq,
əkinçilik) və sənaye sahələrində (mədənçıxarma, emal sənayesi,
190
\
elektrik enerjisi, qaz və su təchizatı və s.) bilavasitə aidiyyəti
məhsulların istehsalı ilə əlaqədar müasir texnoloji
avtomatlaşdırılmış axın xəttinə malik yeni istehsal strukturları
yaradılmışdır ki, bununla da daxili bazarda mövcud mal çeşidinin
yerli istehsalçılar tərəfindən istehsalına və buraxılışına nail
olunmuşdur.
Bu, 1995-2002-ci illərdə ticarət tərəfdaşları olan ölkələrin
sayı 67-129 arasında variasiya etmişdir ki, bu da 1995-ci illə
müqayisədə iki dəfə artıqdır. Göründüyü kimi, ticarət tərəfdaşları
olan ölkələrin coğrafi arealı genişlənməklə, demək olar ki,
1999-2002-ci illər arasında bu fərq çox az sayda dəyişkənliklə
(123-129 ölkə arasında) müşahidə olunmuşdur. Təhlil göstərir ki,
Avropa, Asiya qitələrində yerləşən tərəfdaş ölkələrlə ticarət
əlaqələn daha da aktivləşmiş və bu qitələrdə yerləşən ölkələr
xarici ticarət əlaqələrində üstünlük təşkil edirlər.
Beləliklə, materialların təhlili göstərir ki, son illərdə
Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələri fəallaşmış və məhz
bunun nəticəsində ticarət balansı aktiv olmuşdur. Göstərilənlərə
isə bilavasitə ölkə prezidentinin xronoloji baxımdan bu dövrdə -
«Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət
himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» (10.09.2002-ci il),
«Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət növlərinə xüsusi
razılıq (Lisenziya) verilməsi haqqında Qay- dalaf» (02.09.2002-ci
il), «Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının
alınması haqqında» (28.09.2002-ci il), «Dövlət nəzarəti
sisteminin təkmilləşdirilməsi sahəsində süni maneələrin aradan
qaldırılması haqqında» (17.01.1999-cu il), imzalamış olduğu
fərmanlar və onların icrası üzrə həyata keçirilən tədbirlər
nəticəsində nail olunmuşdur.
191
Gömrük orqanları tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinə
qanunsuz müdaxilə hallarına son qoyulmuş, onların işi
təkmilləşdirilmiş, ticarət dövriyyəsinə və qaçaqmalçılığa qarşı
gömrük nəzarəti daha da gücləndirilmişdir.
Son illərin xarici ticarət əlaqələrində ixracda xarici iqtisadi
fəaliyyətin mal nomenklaturası üzrə 27-ci qrupa aid «Mineral
yanacaq, neft və onun qovma məhsulları; Bitumlu minerallar;
Mineral mum» mallardan ixracda xam neft və neft məhsulları
(ixrac olunan neft və neft məhsullarının ümumi ixracda xüsusi
çəkisi 57,8-91% tərtibində variasiya etmişdir^^), idxalda isə 84-
cü qrupa aid «Nüvə reaktviləri, qazanlar, avadanlıq və mexaniki
qurğular; onların hissələri» - qrupuna aid olan avadanlıqlar və
qurğular, onların hissələri, 85-ci qrupa jild - «Elektrik maşınları və
avadanlıqları, onların hissələri; səsyazıcı və səslən- dirici
aparatlar; Televiziya təsvirlərinin və səslərinin yazılışı üçün
aparatlar, onların hissələri və ləvazimatları» - mal qrupundan isə
maşın, avadanlıq, mexanizmlər, onlara aid ləvazimatlar, ehtiyat
hissələri və aksesuarlar dominantlıq etmişdir.
Bu dövrdə Azərbaycan Respublikasının mal
dövriyyəsində uzaq xarici ölkələrin ixrac əməliyyatlarında xüsusi
çəkisi - 88,78%, MDB ölkələri üzrə isə - 11,22% olmuş, İdxalda
İsə həmin göstəricilər müvafiq olaraq 60,97 və 39,03 faiz təşkil
etmişdir. Göründüyü kimi mal dövriyyəsində (ixrac və idxalda)
uzaq xarici ölkələr pay nisbəti baxımından daha üstünlüyə malik
olmuşdur.
'' Xarici ticarət, 1997-2001-ci illər. Statistika məcmuə. Bakı, 2002-ci il.
192
Diaqram 4
Azərbaycan Respublikasının idxai-ixrac əməliyyatlarında
2002-ci il ərzində uzaq xarici ölkələrin və MDB ölkələrinin
xüsusi çəkisi (faizlə)
□ Uzaq xarici ölkələr □ MDB ölkələri
193
1995- 2002-ci illər ərzində xarici ticarət fəaliyyətilə məşğul
olan şəxslərin və ticarət tərəfdaşlan olan ölkələrin sayı
İllər
Şəxslər
Ölkələr cəmi
o cümlədən
hüquqi fiziki
1995 5250 4876 374 67
1996 7286 4474 1812 75
1997 8278 4211 4067 84
'1998 12572 4488 8084 109
1999 9896 3299 6667 128
2000 7466 2789 4677 123
2001 6025 2609 3416 124
2002 6055 2589 3466 129
194
IV FƏSİL
AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ
ƏLAQƏLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONUN
SƏMƏRƏLİLİYİ
4.1. XARİCİ TİCARƏT-İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ ONUN
İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ
Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət-iqtlsadi
əlaqələrini şərti olaraq iki mərhələyə bölmək olar:
1) Müstəqillik elan olunanadək SSRİ-nin tərkibində olan
Azərbaycanın ticarət-iqtisadi əlaqələri.
2) Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ticarət-iqtisadi
əlaqələri.
Birinci mərhələdə Azərbaycanın ticarət-iqtisadi
əlaqələrinə iki aspektdən yanaşmaq lazımdır:
l Azərbaycan ittifaq respublikaları ilə qarşılıqlı surətdə geniş
ticarət-iqtisadi əlaqələrə malik idi. Lakin bu əlaqələr itti- faqdaxili
(dövlətdaxili) əlaqələr səciyyəsini daşıyırdı, onlar ayrı- ayrı ittifaq
respublikalarının iqtisadi mənafeyindən daha çox vahid xalq
təsərrüfatı kompleksinin tələbləri baxımından qiymətləndirilirdi.
Ona görə də, bu tipli iqtisadi-ticarət əlaqələrinə xarici ticarət
nəzəriyyəsinin müddəalarını tam reallaşdıran əlaqələr kimi
baxmaq mümkün deyildir;
2. Bu dövrdə müttəfiq respublikaların, o cümlədən
Azərbaycanın uzaq xaricdə olan iqtisadi əlaqələrini inkar etmək
ol
195
maz. Bu zaman Azərbaycanın sənaye məhsullarının bir hissəsi
xarici ölkələrə göndərilirdi. Lakin bu əlaqələrdə Azərbaycan
iqtisadi maraqlarını reallaşdıran dövlət (subyekt) kimi iştirak
etmirdi, müstəqil tərəf kimi öz iddia və tələblərini həyata keçirə
bilmirdi və əslində belə bir mexanizmə malik deyildi. SSRİ
dövründə xarici ticarət dövlətin inhisarında idi. Bu işi yalnız ittifaq
orqanlarının xarici iqtisadi əlaqələr strukturları həyata keçirirdi.
Respublikaların idarəetmə orqanlarının bu işdə məhdud
səlahiyyətləri tam formal xarakter daşıyırdı. Şübhəsiz, sərbəst
ixrac-idxal balansı, hesablaşmalar aparan müstəqil Beynəlxalq
valyuta bankı, milli valyutası, idarəetmə strukturları və s.
atributları olmayan respublikada müstəqil, xarici ticarət siyasəti
həyata keçirmək mümkün deyildi.
Lakin bundan asılı olmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı
təcrid olunmuş şəkildə deyil, geniş ticarət-iqtisadi əlaqələri ilə
fəaliyyət göstərmişdir.y
İttifaqın dağıldığı son ildə (1991-ci il) ölkənin milli gəlirinin
1,6%-i Azərbaycan Respublikasının payına düşmüşdü.
Azərbaycanın əhalisi ölkə əhalisinin 2,3%-ni, ərazjsi isə ölkə
ərazisinin 0,4%-ni təşkil edirdi. İttifaqa neft və qaz hasilatı üçün
tələb edilən avadanlığın 70%-indən çoxu, istehisal olunan məişət
kondisionerlərinin hamısı, xam ipəyin 15%-i, yunun 24%-i, xam
pambığın 7%-i, pambıq mahlıcının 9,4%-i, meyvə-tərəvəz
konservlərinin 4,5%-i, üzümün 29%-i, yaşıl çay yarpağının
4.6%-i, meyvə və giləmeyvənin 10-11%-i respublikamızın payına
düşürdü.
Bu dövrdə respublikadan kənara 6,7 mlrd.rublluq məhsul
göndərilmiş, 4,2 mlrd.rublluq məhsullar isə gətirilmişdi.
Respublikaya idxal olunan məhsulların tərkibində yüngül sənaye
məhsulları 2,4%, yeyinti sənaye məhsulları 23,4%, yana 196
caq-energetika sənaye məhsulları 18,4%, kimya və neft-kimya
məhsulları 9,8%, maşınqayırma və boru prokatı məhsulları 15%
təşkil edirdi.
Respublikada istehsal olunan qara metal məhsullannm
80%-i, kimya və neft-kimya sənaye məhsullarının 64%-i,
maşınqayırma məhsulları və yanacağın 30%-i, yüngül sənaye
məhsullarının təxminən 65%-i respublikadan kənara aparılırdı.
Respublikaya gətirilən məhsulların strukturunda
maşınqayırma və metal emalı məhsulları - 29,1%, yüngül və
yeyinti sənaye məhsulları 33% təşkil edirdi, qara metallurgiya
məhsullarına tələbatın 90%-i, əlvan metallurgiyaya tələbatın
41%-i respublikaya kənardan gətirilən məhsullar hesabına
ödənilirdi.
Kənd təsərrüfatı və yeyinti sənyaesində ixrac idxaldan
3,0-3,6 dəfə çox idi. İxracın 90%-i bitkiçilik məhsulları (pambıq,
üzüm, tütün və s.) təşkil edirdi. Taxıla tələbatın 30%-i, ət və ət
məhsullarına tələbatın 43%-i, südə tələbatın 43,7%-i, kartofa
tələbatın 32,3%-i, balıq və balıq məhsullarına tələbatın 7,8%-i
daxili imkanlar hesabına ödənilirdi.
Respublikanın o dövrü üçün iqtisadi-ticarət əlaqələrini bir
mənalı qiymətləndirmək olmaz. Bu əlaqələr müsbət və mənfi
cəhətlərə malikdir. Belə ki, iqtisadi-ticarət əlaqələri dünya
bazarının tələblərinə uyğun istehsal strukturunu
formalaşdırmağa şərait yaratmır və təsir etmirdi. Nəticədə
respublika iqtisadiyyatının strukturu dünya bazarının
tələblərindən geri qalırdı.
1992-1993-cü illərdə Azərbaycanın xarici iqtisadi
əlaqələrinə kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müəyyən
dəyişikliklər baş vermişdir. Bu zaman həm keçmiş ittifaq
respublikaları ilə, həm də başqa xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələr
inkişaf edirdi. Azərbaycanın ittifaq respublikaları ilə ticarət
əlaqələrində əv
197
vəlki dövrün təsiri hiss olunurdu. Respublikada keçən dövr
ərzində yaradılmış sənaye potensialı onun bu ölkələrlə iqtisadi
əməkdaşlığı üçün baza rolunu oynayırdı. Məsələn, 1992-ci ildə
Azərbaycanla keçmiş ittifaq respublikaları arasında ticarət
dövriyyəsi ixrac üzrə 102,2 mlrd.rubl, idxal üzrə 85,0 mlrd.rubl
təşkil etmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsində əsas yeri Rusiya
tutmuşdur. İdxalın 41,8%-i, ixracın 47,6%-i onun payına
düşmüşdür. İkinci yeri isə Ukrayna tuturdu. İdxalın 35,3%-i,
ixracın 18,7%-i onun payına düşürdü.
Bu dövrdə idxalın strukturu köhnə iqtisadi əlaqələrin
nəticəsi olmaqla və əsasən aşağıdakı məhsullardan ibarət idi:
metal, xam neft, ağac materialları, xəz, istehsal-texniki təyinatlı
maşın və mexanizmlər və ərzaq məhsulları.
Azərbaycandan ixrac olunan məhsullara isə neft, kimya
sənayesi məhsulları, spirtli içkilər, metallurgiya məmulatı, cihaz
və avadanlıqlar aid idi.
Beləliklə, idxal və ixracın strukturunun təhlili göstərir ki,
Azərbaycan keçmiş ittifaq respublikaları ilə xarici iqtisadi
əlaqələrində yalnız xammal mənbəyi yox, eyni zamanda inkişaf
etmiş sənayesi olan, hazır məhsul ixrac edən tərəf-müqabil kimi
iştirak edirdi.
1992-ci ildən etibarən digər xarici dövlətlərlə (uzaq
xariclə) ticarət əlaqələri üstünlük təşkil etmişdir. Lakin bu əlaqələr
kəmiyyət və strukturca qənaətbəxş olmamışdır. Ona görə ki, idxal
və ixrac olunan məhsulların çeşidi çox məhdud idi. İdxal olunan
məhsullar arasında əsas yeri ərzaq məhsulları, dərman, ixracın
əsasını isə neft məhsulları, pambıq, qara və əlvan metallar və s.
təşkil edirdi. Deməli, əslində uzaq xariclə ticarətdə Azərbaycan
əsasən ucuz xammal ölkəsi kimi çıxış edirdi.
1 9 8
Həm də strateji əhəmiyyətli xammal və məhsulların əvəzinə
ərzaq məhsulları alınması səmərəli deyildi və inkişaf etmiş heç
bir ölkənin təcrübəsində bu hal məqbul sayılmır.
Bu dövrdə respublikanın xarici ticarət əlaqələrini
səciyyələndirən bir əlamət də barter sövdələşmələrindən geniş
istifadə olunması ilə bərabər, barterdən tədricən valyuta ilə
satışa keçilməsidir. Əlbəttə, sağlam İqtisadi-ticarət əlaqələri
baxımından barter qeyri-normal hadisədir. Respublikanın dünya
bazarına qovuşması və bunun üçün şəraitin yaradılmasındakı
çatışmazlıqlar, xüsusən milli valyutanın dönərli olmaması bəzi
sövdələşmələrə getməyə məcbur edirdi. İlk dəfə olaraq 1992-ci
ildə neft və pambığın valyuta ilə satışı üzrə sövdələşmələr
edilmişdir.
Müstəqil dövlət kimi Azərbaycanın xarici ticarət
əlaqələrinin vəziyyəti haqqında daha tam təsəvvür əldə etmək
üçün 1991-2000-ci illərdə Azərbaycanın xarici ticarət balansına
diqqət yetirmək məqsədəuyğundur.
Cədvəl 4
1991-2002-ci illərdə Azərbaycanın xarici ticarət balansı^^
(mln. ABŞ dollan ilə)
İllər Dövriyyə İdxal İxrac Saldo
1991 4002,2 1881,2 2120,9 239,7
1992 2423,8 939,8 1484,0 544,1
1993 1353,5 628,8 724,6 95,8
Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2001, səh.577. Azərbaycan Res- publikası xarici ticarətinin gömrük statistikası. Bakı, 2002, səh. 5.
. m
1994 1430,6 777,9 652,7 -125,1
1995 1304,8 667,6 637,1 -30,4
1996 1591,8 961 631,2 -329
1997 1575,6 794 781,3 . -13
1998 1682,6 1076,5 606,1 -470,4
1999 1965,1 1035,9 929,2 -107
2000 2917,3 1172,1 1745,2 573
2001 3751,9 1433,7 2318,2 874,5
2002 3840,2 1673,2 2167,0 493,8
Balans məmulatlarından (cədvəl 4) görünür ki, əvvəlki
dövrə nisbətən 1991-1993-cü və 2000-2002-ci illərdə ticarət
əlaqələri fəallaşmış, ticarət balansı aktiv olmuşdur. Bu,
respublikanın xarici bazara işləyən neft-qaz, kimya,
maşınqayırma və metal emalı, yüngül və yeyinti sənayesi
sahələri sayəsində olmuşdur. 1994-1995-ci illərdə istehsalın
aşağı düşməsi, qarşılıqlı tədiyyələrin (borcların) artması,
təsərrüfat əlaqələrinin qırılması və başqa amillər ticarət
balansının göstəricilərinin pisləşməsinə, mənfi saldonun 155,5
mln. ABŞ dollarına çatmasına səbəb olmuşdur.
Ümumiyyətlə, Respublika iqtisadiyyatının idxal və
ixracdan asılılığı kifayət qədər yüksəkdir. Məsələn, 1994-cü ildə
ümumi ictimai məhsula nisbətdə idxal 31,0%, ixrac 25,2%
sənayedə isə müvafiq olaraq 66,1% və 55,0% təşkil etmişdir.
1995-ci ildə MDB ölkələri arasında ən aşağı göstəricilər
Azərbaycanda qeydə alınmışdır. Respublikada Ümumi Daxili
Məhsul (ÜDM) 17,2%, sənaye məhsulu 21,4%, kapital
qoyuluşlarının həcmi 72% azalmışdır. Belə vəziyyət şübhəsiz
xarici 200
iqtisadi əlaqələrə öz təsirini göstərmişdir. İxracın azalması və
idxalın artması nəticəsində ixrac və idxal arasında böyük fərq
əmələ gəlmişdir. 1995-ci ildə yun ixracı 3 dəfə, şampan şərabı
ixracı 3 dəfə, adi şərab ixracı 40%, tütün ixracı 2 dəfə,
kondisioner ixracı 2,8 dəfə, soyuducu ixracı 9 dəfə azalmışdır. Ət
və ət məhsulları idxalı 2 dəfə, yağ və yağ məhsulları idxalı 2,2
dəfə, qənd və qənd məhsulları idxalı 3 dəfə artmışdır. 1995-ci
İldə ixracın 70%-ni xammal və materiallar təşkil etmişdir.
Respublikadan 258,2 mln.dollar dəyərində neft məhsulları, 116,3
mln.dollarlıq pambıq mahlıcı və ipliyi, 32,8 mln.dollarlıq kimya
məhsullan, 12,2 mln.dollarlıq neft-mədən avadanlığı ixrac
olunmuşdur. Türkmənistandan alınmış təbii qaz əvəzinə
respublikadan bu ölkəyə 40 mln.dollar dəyərində neft məhsullan
göndərilmişdir.
1995-ci ildə idxal olunmuş məhsulların strukturu ixracın
strukturundan əsaslı olaraq fərqlənmişdir. İdxal mallannın 70%- i
ərzaq məhsulları və xalq istehlakı malları, cəmi 15%-ni isteh- lak
təyinatlı maşın və avadanlıqlar təşkil etmişdir.
1995-ci ildə respublikaya 253,1 mln.dollar dəyərində
ərzaq məhsulları, 85,5 mln.dollar dəyərində istehsal təyinatlı
avadanlıq, 46,2 mln.dollarlıq tibbi avadanlıq, 46,2 mln. dollar
dəyərində təbil qaz və digər məhsullar gətirilmişdir. Bundan
başqa qeyri-rəsmi ticarət yolu ilə respublikaya 188 mln.dollar
dəyərində ərzaq məhsulları daxil olmuşdur. Humanitar yardım
formasında respublikaya 31,1 min ton buğda unu. 263,6 min ton
buğda, 359,6 ton dərman və digər mallar gətirilmişdir.
Son İllərdə xarici ticarətin mal dövriyyəsində MDB ölkələri
arasında qarşılıqlı mal dövriyyəsinin azalması müşahidə olunur.
İqtisadi subyektlər MDB-dən kənar ölkələrlə inteqrasi
201
yaya daha çox meyllidirlər. O cümlədən, 1995-ci ildə
Azərbaycanın ixracının 80%-i, idxalının isə 60%-i İran və
Türkiyənin payına düşmüş, respublikanın ümumi ixracında MDB
ölkələri 39%, digər ölkələr 61%, idxalında isə MDB ölkələri 35%,
digər ölkələr 65% təşkil edir.
Azərbaycanın xarici əmtəə dövriyyəsində MDB
dövlətlərindən Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Türkmənistan,
Qazaxıstan, Gürcüstan, Belarusiya və Moldova respublikaları
mühüm yer tuturlar. Azərbaycan üçün mühüm xarici bazar ola
biləcək Orta Asiya respublikaları ilə ticarət iqtisadi əlaqələri hələ
zəifdir.
MDB dövlətləri ilə ticarət əlaqələrində idxal üstünlük təşkil
etsə də, Rusiya, Gürcüstan, Moldova, Belarus və Tacikistanla
iqtisadi əlaqələrdə ixrac üstünlük təşkil edir.
Milli iqtisadiyyatın hazırkı strukturu respublikanın xarici
iqtisadi əlaqələrində onun xammal yönümlü olduğunu təsdiq edir.
Xüsusən xammalların bərpa olunmayan növlərinin ixracı milli
iqtisadiyyatın perspektivlərini təhlükə altına almaqla gələcək
nəsillərin mənafeyinə zərbə endirir. İqtisadiyyatın belə bir
strukturda uzun müddət saxlanması təhlükəlidir. Dünya bazarına
və beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə xammal ölkəsi kimi
qoşulan Azərbaycanın sonradan mövqeyini dəyişmək çətindir.
Çünki, Azərbaycanı xammal ölkəsi olaraq saxlamaq başqa
ölkələrin iqtisadi maraqlarına daha uyğundur.
Azərbaycanın xarici İqtisadi fəaliyyətində dəyişikliklər
respublikanın təkcə müstəqillik əldə etməsi faktı ilə deyil, həm də
yeni iqtisadi sistemin - bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin
formalaşması ilə şərtlənir. İqtisadiyyatın bütövlükdə liberallaşdı-
rılması, özəl sektorun yaranması və inkişafı xarici ticarət
fəaliyyətində də öz əksini tapır. 202
Sənayenin ümumi məhsulunda qeyri-dövlət sektorunda
istehsal olunan məhsulların xüsusi çəkisi 1991-ci ildə 3,1%,
1994- cü ildə 11,7% təşkil etmişdir Bu da şübhəsiz respublikanın
xarici ticarət dövriyyəsində qeyri-dövlət bölməsinin payının
artmasına səbəb olmuşdur. 1995-ci ildə respublikanın 5 minə
qədər hüquqi şəxsi, 400 mindən çox fiziki şəxsi 67 xarici dövlətin
rezidentləri ilə iqtisadi-ticarət əlaqəsi saxlamışdır.
Hazırda respublikanın xarici ticarət əlaqələri mükəmməl
bazar mexanizminin olmaması səbəbindən ziyan çəkir və
respublikanın mövcud ixrac potensialından düzgün istifadə
olunmur. Ölkədəki müharibə şəraiti, əksər istehsal sahələrinin
fəaliyyətsizliyi, bazar tənzimləmə mexanizminin tam işləməməsi,
milli valyutanın sabitləşməsinin ləng getməsi və ümumiyyətlə
iqtisadi islahatların gecikdirilməsi respublikanın xarici ticarət
fəaliyyətinə öz mənfi təsirini göstərir.
Son illərdə xarici ticarətin tənzimlənməsi sahəsində
müəyyən tədbirlər görülmüşdür. Belə ki. «Azərbaycan
Respublikasında xarici ticarətin səmərəliliyinin artırılması
haqqında» 10 yanvar 1994-cü il tarixli və «Azərbaycan
Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında» 5
aprel 1994-cü il tarixli «Azərbaycan Respublikasında xarici
ticarətin tənzimlənməsi qaydaları haqqında», 17 dekabr 1996-cı
il tarixli və «Azər- baycan Respublikasında xarici ticarətin daha
da liberallaşdınl- ması haqqında» 24 iyun 1997-ci il tarixli
respublika prezidentinin fərmanları verilmişdir. Xarici ticarət
fəaliyyətinin genişləndirilməsində ikinci fərmanın rolunu
aşağıdakılarla izah etmək olar:
1. Strateji əhəmiyyətli məhsulların respublikadan bütün
hüquqi şəxslər tərəfindən İxrac olunmasına icazə verilir;
203
2. Bu cür məhsulların sərbəst dönərli valyutaya minimum
satış həcmləri müəyyənləşdirilir;
3. Strateji əhəmiyyətli məhsullara daxili tələbatı
müəyyənləşdirmək vacib bir məsələyə çevrilir;
4. Strateji məhsulların satışından respublikaya valyutanın
daxil olması üçün tədbirlər nəzərdə tutulur, bunun üçün
normativlər müəyyənləşdirilir, məhsulun haqqını ödəmədən onun
satışına icazə verilmir;
5. Xarici ticarət haqqında əsasnamənin hazırlanması,
respublikada xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə dövlət
komissiyasının yaradılması tövsiyə edilir;
6. Gömrük nəzarəti formaları sadələşdirilir və s.
Bu fərmanların davamı olaraq, onların həyata
keçirilməsini gerçəkləşdirmək məqsədi ilə Nazirlər Kabineti 15
noyabr
1995- ci il tarixdə «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin
sərbəstləşdirilməsi haqqında» qərar qəbul etmişdir. Bu qərar
lisenziyalar və kvotalar səbəbindən ixracı çətinləşən məhsulların
anbarlarda yığılıb qalmasına son qoyulması, xarici iqtisadi
əlaqələr üçün daha əlverişli imkanlar yaradılması baxımından
qiymətlidir. Çünki, qərara əsasən 1995-ci İlin noyabr ayından
ixrac əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması və kvotalaşdırılması
ləğv olunur. Nazirlər Kabineti və müvafiq dövlət orqanlarının
razılığı ilə ixrac və idxal olunan məhsulların siyahısı təsdiq edilir,
xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə Dövlət komissiyasının
səlahiyyətləri azaldılır, idxal və ixracın sənədləşdirilməsi daha da
sadələşdirilir.
Göstərilən fərmanlar və qərarlar əsasən anbarlarda
yığılıb qalan məhsulların xarici bazarlara çıxarılmasına,
istehsalçı- 204
larin stimullaşdınlmasına, ölkəyə valyuta gətirilməsinə imkanları
əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Ölkədə xarici ticarətin daha da liberallaşdınlması
nəticəsində xarici ticarətdə mal dövriyyəsi xeyli artmışdır. 1997-ci
il ərzində onun ümumi həcmi 1575,6 mln. ABŞ dolları, o
cümlədən idxal 794,3 mln. ABŞ dolları, ixrac isə 781,3 mln. ABŞ
dolları təşkil etmişdir. 1997-cl ildə xarici ticarət sahəsində müsbət
meyl ondan ibarətdir ki, 1996-cı illə müqayisədə idxal olunan
malların həcmi 17,3% azaldığı halda, ixrac olunan malların həcmi
İ3 ,8% artmışdır. Nəticədə, mənfi saldonun həcmi 1996- cı ildəki
329,4 mln. ABŞ dollarından 1997-ci ildə 13 mln. ABŞ
dollarınadək (25 dəfə) azalmışdır.
Ölkəmizə idxal olunan ərzaq məhsullarının həcmi 1996-cı
ilə nisbətən 1997-cl ildə azalmış, ixrac olunan məhsulların həcmi
isə artmışdır. 1996-cı ildə ölkəyə ərzaq məhsullannın idxalı 382
mln. ABŞ dolları olmuşdursa, bu rəqəm 1997-cl ildə İsə 181 mln.
ABŞ dolları təşkil etmişdir. Eyni zamanda 1997-ci ildə ölkədən
ixrac olunan pambıq mahlıcının həcmi 2,8 dəfə, üzüm şərabı 2,2
dəfə, spirtli içkilər 73,8%, qoz, fındıq və şabalıd 5,2 dəfə, pambıq
yağı 9,9 dəfə, qoyun dərisi 51,4% artmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ticarətin sərbəstləşdirilmə-
sini ancaq müsbət hadisə kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı.
Bu ancaq müəyyən zaman çərçivəsində səmərəli olur. Dünya
təcrübəsində xarici ticarətin liberallaşdırılmasmdan zərər çəkən
ölkələr də çox olmuşdur. Buna görə də bəzi ölkələrin
fəaliyyətində xarici ticarətin liberallaşdırılmasına qarşı tədbir kimi
himayədarlıq (proteksionizm) siyasəti aparılır. Bunun üçün
müəyyən tədbirlərə (gömrük rüsumları, fiskal gömrük rüsumları.
205
himayəçilik gömrük rüsumları, idxal kvotaları qoyulur, qeyri-tarif
maneələri yaradılır) əl atılır.
Beləliklə, azad ticarətdə həm təkan verən və həm də onu
məhdudlaşdıran tədbirlər həyata keçirilir. Bu tədbirlərin düzgün
balanslaşdınlması dövlətin xarici ticarət fəaliyyətində böyük
nailiyyət hesab olunur.
Sərbəst ticarətin məhdudlaşdınimasında tarixən gömrük
tarifləri mühüm rol oynamışdır. Beynəlxalq ticarətin sürətlə inkişaf
etdiyi XX əsrin ikinci yansında qeyri-tarif tənzimləmələrinin
(məhdudlaşdırılmalarının) rolu xeyli artmışdır.
Beynəlxalq ticarətin məhdudlaşdırılmasının 50-dən çox
üsulu vardır. Sənaye ölkələri, istərsə də inkişaf etməkdə olan
ölkələr bu üsulların çoxundan istifadə edirlər. İdxalı arzuolunmaz
mala müxtəlif standartlaşma tələbləri qoyulması və s. kimi
çoxsaylı məhdudlaşdırma üsullarının əsas növlərinə aşağıdakılar
aiddir: xarici ticarət üzərində dövlət inhisarı, dövlət istehlakı- nın
yalnız yerli mallar ilə ödənilməsi, bürokratik-inzibati əngəllər
(bunlar bəzən süni olaraq sərbəstləşdirilir), mürəkkəb valyuta
nəzarəti və s.
Bu əngəllərdən çoxu ölkənin həqiqi ehtiyaclarına cavab
verərək təbli xarakter daşıdığı halda, bəziləri açıq-aşkar xarici
ticarətdə ayrı-seçkilik siyasətinə xidmət edir.
Sərbəst ticarətin qeyri-tarif məhdudlaşdınimasında
istifadə olunan ən mühüm vasitə kvotalardır (latınca «guot»
sözündən götürülüb mənası «nə qədər» deməkdir). Xarici ticarəti
dolayı yolla məhdudlaşdıran gömrük tariflərindən fərqli olaraq
kvotalar vasitəsilə idxalın miqdarı və ya dəyəri bilavasitə
məhdudlaşdırılır.
206
Bəzən isə «tarlf kvotaları» da tətbiq olunur. Bu zaman
idxal olunan malın miqdarı və ya dəyəri üzərinə limit qoyulur və
idxal limitdən çox olduqda yüksək tarif dərəcəsi tətbiq edilir.
İdxalı məhdudlaşdırmaq üçün hansı hallarda tarifdən
deyil, kvotalardan İstifadə olunur?
Dünyada kvotalar ilk dəfə 1929-30-cu illərin «böyük
iqtisadi böhranı» vaxtı tətbiq olunmağa başlamışdır. Tariflər
dövlətə gəlir mənbəyi təşkil etdiyi üçün qədim zamanlardan tətbiq
olunur. Kvotalar isə bilavasitə gəlir gətirmir. Kvota 1930-cu ildə ük
dəfə Fransada tətbiq edilərək ölkədə tələbatı elastik olmayan
buğda istehsalçılarının maraqlarını qorumağa xidmət etmişdir.
Bu zaman, əgər Fransa ölkəyə ucuz buğda idxalını kvota ilə
deyil, tariflərlə məhdudlaşdırsaydı, tələbat səviyyəsi az-çox sabit
olan buğda üzrə daxili istehsalın həcmini artırmaq və ya idxalı
azaltmaq mümkün olmayacaqdı. Məhz yerli istehsalçıların
maraqlarının qorunması və İstehsal arealının genişləndirilməsi
məqsədilə 30-cu illərdən sonra kvotalar müxtəlif məqsədlərlə
həyata keçirilir və ən çox inkişaf etmiş ölkələrdə geniş istifadə
edilir.
Dövlət tariflərə nisbətən kvotalara bir neçə səbəbə görə
üstünlük verir. Hər şeydən əvvəl, xarici rəqabət getdikcə
sərtləşdiyi halda, idxal kvotaları tariflərə nisbətən məqsədə daha
etibarlı çatmağa imkan verir. Çünki, valyuta məzənnəsi və idxal
malına daxili tələbat dəyişməz qaldığı şəraitdə sərt rəqabət
qiymətlərin aşağı düşməsinə səbəb olarsa, yüksək tarif
qoyulmasına baxmayaraq idxalın həcmi azalmaq əvəzinə arta
bilər. Bu halda idxala limit, yəni idxal kvotası etibarlı müsbət
nəticə verir.
Tarif dərəcələrinin artırılması beynəlxalq ticarət sazişləri
ilə nizamlandığı üçün kvotalar dövlətə manevr etmək üçün da 207
ha geniş imkanlar verir. Əgər idxal ilə rəqabət vəziyyətində olan
sahə təxirəsalınmadan himayə olunmalıdırsa, çox vaxt dövlət
birtərəfli qaydada tarifləri artıra bilmir. Ona görə də, sərt İdxal
kvotalarının tətbiqi çox vaxt daha asan olur. Dövlət orqanları
həmçinin hesab edirlər ki, onlar xarici ticarətdə yerli firmalara
qarşı ən bölüşdürücü funksiyasını da kvotalar vasitəsilə daha
asan yerinə yetirirlər.
Kvotalann ümummilli səmərəliliyi çox vaxt bu kvotaların
icra edilməsinin, yəni lisenziyaların kimə verilməsinin dövlət
orqanları tərəfindən necə müəyyən edilməsindən asılı olur.
Təcrübədə idxal lisenziyalarının bölüşdürülməsinin aşağıdakı
üsulları mövcuddur:
1. Müsabiqə əsasında hərrac (auksion) keçirilməsi;
2. Açıq üstünlük verilməsi sistemi;
3. Lisenziyaların «məsrəf üsulu» ilə bölüşdürülməsi.
İdxal lisenziyaları dövlət tərəfindən ya hərrac vasitəsilə,
ya da gizli şəkildə satıla bilər. Adətən hərrac aşağıdakı şəkildə
həyata keçirilir. Dövlət hər üç aydan bir hər hansı bir malın
müəyyən olunmuş miqdarda idxalı üçün lisenziyanın bu və ya
digər konkret vaxtda və yerdə açıq satışı hərracı keçiriləcəyini
elan edir. Hərrac elə təşkil olunmalıdır ki, azad rəqabətin təmini
üçün kifayət qədər iddiaçı toplansın.
Hərracda idxal lisenziyasına elə bir qiymət qoyulmalıdır
ki, bu qiymət təxminən idxalçının qiyməti ilə həmin malın ölkə
daxilindəki ən yüksək qiymətinə bərabər olsun. Belə açıq
hərracda kvota ölkə üçün tarifə bərabər olan məbləğə başa gəlir.
Bu məbləğ istehlakçılardan yüksək qiymət vasitəsilə alınıb dövlət
tərəfindən başqa məqsədlərə (vergilərin azaldılması, sosial
proqramların yerinə yetirilməsi və s.) sərf edilən gəlirlərdən
208
ibarətdir. Beləliklə, açıq hərracdan toplanan gəlir tarif
gəlirlərindən heç nə ilə fərqlənmir. Buna baxmayaraq açıq hərrac
üsulu təcrübədə, demək olar az istifadə olunur.
Lisenziyaların bölüşdürülməsində sonuncu üsul onlann
«məsrəf üsulu» əsasında satılmasıdır. Bu halda dövlət iddiaçıları
məcbur edir ki, bir-biri ilə qeyri-qiymət üsulları ilə rəqabət
aparsınlar. Bu isə firmaları məcbur edir ki, öz qiymətli vaxtlarını
növbədə durmağa sərf etsinlər. Sənaye xammalının lisenziyaları
çox vaxt daha yüksək istehsal gücünə malik olan firmalara verilir
ki, bu da istehsal güclərinin bir əldə toplanmasına gətirib çıxarır.
Beləliklə, açıq hərrac vasitəsilə idxal lisenziyalarının satılması
üsulu bir cəhətdən səmərəlidir. Kvotalar tarif kimi oxşar iqtisadi
nəticələr doğurur: idxal malın daxili qiymətlərini yüksəldir, idxalı
məhdudlaşdırır, idxal malına olan tələbi azaldır və həmin malın
daxili istehsalının artmasına yol açır.
Qeyri-tarif məhdudlaşdırmaları üzrə siyasət beynəlxalq
ticarətin obyekti olan mal, xidmət və digər mənbələrin dünya
təsərrüfatı sisteminin ümumi potensialını artırmasına mane olan
dövlət və ya xüsusi firmalar tərəfindən həyata keçirilən bütün
məhdudlaşdırıcı tədbirləri əhatə edir.
Beynəlxalq ticarətdə miqdar məhdudlaşdırmalarından
başqa olduqca çox qeyri-tarif məhdudlaşdırma üsulları vardır. Bu
məhdudlaşdırmaları «idxal yönlü» və «ixrac yönlü» olmaqla, iki
əsas qrupa bölmək mümkündür. «İdxal yönlü» qeyri-tarif
məhdudlaşdırmaları idxal mallarının qiymətlərini ölkə daxilində
artıraraq idxalı əvəz olunan malları İstehsal edən sənayeçiləri
himayə edir. Bu məqsədlə aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir:
1. Xarici İxracatçılara və ya daxili İstehlakçılara əlavə
vergilər qoyulur;
209
2. İdxal malının miqdarı məhdudlaşdırılır;
3. Xarici ticarət həcmini daraltmaq məqsədi ilə idxalçı və
xarici İxracatçıları qarşılaşacağı risk və qeyri-müəyyənlik artırılır;
4. Bəzən yuxarıda göstərilən tədbirlərin bir neçəsi birdən
tətbiq olunur.
«İxrac yönl.ü» qeyri-tarif məhdudlaşdırmaları isə ölkə
ixracatını hər vasitə ilə artırmaq üçün ixracata verilən yardımlar
və görülən digər tədbirlərdən ibarətdir.
İdxal mallarının qiymətlərini artırmaqla onların həcminin
azaldılması üçün tarif sisteminə oxşar amillərdən istifadə olunur.
Bu amillər arasında dolayı vergilər ən əhəmiyyətlidir. Bu vergilər
hər hansı bir mal və xidmətə, onların istehsal və ya satış
mərhələsində qoyulan vergilərdir. Bu vergilər arasında ən
mühümü əlavə dəyər vergisidir ki, həmin vergi Azərbaycanda da
idxal mallarına tətbiq edilir.
Son illər beynəlxalq ticarət siyasətində tarif və kvotaların
yerini yeni maneçilik vasitələri tutmağa başlamışdır. Yeni mer-
kantilizm və ya yeni himayəçilik adlandınlan himayəçilik özünü
müxtəlif formalarda göstərirməşğulluğun təmin edilməsi və
sənayenin inkişafı üçün subsidiyalar verilməsi, könüllü ixrac
kvotaları, mütəmadi satış müqavilələri, ticarətə mane olma
siyasəti, referans qiymətlər, dempinq və s. Bunlar arasında ən
mühümü subsidiyalardır.
Subsidiyalar - yerli istehsalçılara iqtisadi vəziyyətlərini
yaxşılaşdırmaq üçün dövlət tərəfindən edilən maddi yardımlardır.
Dolayı himayəçilik vasitəsi olan belə yardımlar idxalı əvəz edən
sənayedə və ixrac sahəsində fəaliyyət göstərən yerli firmalara
verilir. Bu zaman rəqabət qabiliyyəti zəif olan yerli firmaların
yüksək təcrübə və texnikaya malik olan xarici firmalar
210
dan qorunması məqsədi güdülür. Subsidiyalar istehsalçı
firmalara imkan verir ki, öz məhsullarını istehsal xərclərindən
aşağı olan bir qiymətə sata bilsin. Yerli özəl təşəbbüsçülüyün
inkişafına çalışan bütün dövlətlər strateji sahələrdə Çalışan
firmalara belə yardımlar edirlər.
Subsidiyalar ödərriələri, adətən, ixracatçı firmanın məhsul
istehsalına çəkdiyi həqiqi xərclə, bu məhsulun satış qiyməti
arasındakı fərq, yaxud da hər bir mal vahidinə hökumət
tərəfindən müəyyən edilmiş məbləğ qədər olur. Bu cür
subsidiyaların hazır nr|bhsu!lara çevrilməsi QATT (Ümumdünya
Ticarət Təşkilatı) tərəfindən qadağan olunmuşdur. Lakin
dövlətlər bü məqsəd üçün dolayı yollardan istifadə edirlər.
Məsələn, hökumətlər ixracatçılara vergi güzəştləri edir, sığorta
işində yardım edir və güzəştli kreditlər verirlər. Bundan başqa
firmalara ucuz xammal alınmasında yardım edilir, yerli
istehsalçıların bəzi malları dövlətlər tərəfindən yüksək qiymətlə
satın alınır və onlar xarici bazarlarda ucuz qiymətə satılır
(məsələn, ABŞ-da kənd təsərrüfatına yardım proqramı bu yolla
həyata keçirilir).
Azərbaycan Respublikasının iqtisadi potensialı onun
xarici iqtisadi əlaqələrində həmişə mühüm rol oynayıb; Zəngin
təbii sərvətləri, yüksək istehsal, elmi-texniki səviyyəsi, ixtisaslı
işçi qüvvələri ölkəmizin inkişafı üçün geniş imkanlar yaradıb.
Təəssüf ki, bu sərvətlər illər boyu talan olunub, səmərəli istifadə
olunmayıb.
Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra onun
iqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər edilməsi, bu iqtisadiyyatın
bazar münasibətlərinə keçməsi və beynəlxalq əmək bölgüsünün
üstünlüklərindən səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə dünya
təsərrüfat sisteminə inteqrasiya etməsi tələb olunur. Həmin 211
sahədə Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri çox böyük rol
oynayır. Belə əlaqələrin müvəffəqiyyətli və məqsədyönlü inkişafı
üçün əsaslandınimış xarici iqtisadi siyasət yeridilməlidir.
Xarici iqtisadi siyasət dedikdə, dövlət hakimiyyəti
tərəfindən həyata keçirilən, xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin ən
əlverişli inkişafına, iqtisadi və sosial-siyasi inkişafla əlaqədar
strateji məsələləri həli etmək məqsədilə beynəlxalq əmək
bölgüsündə ölkənin iştirakının genişləndirilməsinə və
dərinləşdiril- məsinə yönəldilmiş tədbirlər sistemi nəzərdə tutulur.
Azərbaycan iqtisadiyyatını bürümüş dərin böhran xarici
iqtisadi münasibətlərdən də yan keçməmişdir. Keçid dövrü
şəraitində adekvat xarici iqtisadi fəaliyyət strategiyasının zəifliyi
və həmin sahədə buraxılan ciddi səhvlər vəziyyəti daha da
gərginləşdirmişdir.
Sovet İttifaqı dövründə xarici ölkələrlə hər hansı əlaqələr
yalnız mərkəz vasitəsilə həyata keçirilirdi. Buna görə də.
Azərbaycan xarici ticarət sahəsində müstəqil siyasət yeritmək
imkanlarından məhrum idi. «Qapalı iqtisadiyyat» siyasəti
respublikamızın dünya bazarına çıxışını məhdudlaşdırmışdı.
Xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsindəki yanlış siyasət
respublika istehsal potensialının zəifləməsinə, idxalın həcmcə,
İxracın isə dəyərcə artımına gətirib çıxarmışdı. Mərkəz tərəfindən
müəyyənləşdirilmiş ixrac planları həm müəssisələr, həm də
ümumən respublika üçün ağır öhdəliyə çevrilmişdi.
Yenidənqurma illərində aydın strateji məqsədlər olmadan
xarici iqtisadi fəaliyyətin «təkmilləşdiriiməsi»nə başlandı. Bu,
nəticə etibarilə həmin kompleksin keçid dövrünün xüsusiyyətinə
müvafiq adekvat fəaliyyət sistemini yarada bilmədi, əksinə,
mövcud sistemin dağıdılmasına gətirib çıxardı.
212
Xarici ticarətdə dövlət inhisarının ləğv edilməsi ilə yanaşı,
peşəkar və səriştəli ticarət və kommersiya aparatı da əsassız
olaraq dağıldı. Azərbaycanın xarici ticarət sistemində xaotik bir
vəziyyət yarandı. İdxal-ixrac əməliyyatlan ümümdövlət
mənafeyinə deyil, ayrı-ayrı şəxslərin marağına uyğun olaraq
yerinə yetirilirdi. Nəticədə Azərbaycanın iqtisadi mənafelərinə,
onun dünya bazarlarındakı nüfuzuna ciddi ziyan dəydi.
SSRİ kimi nəhəng bir dövlət dünya məhsulunun 20 faizini
istehsal etdiyi halda, beynəlxalq ticarət dövriyyəsində onun
xüsusi çəkisi 4 faizdən çox deyildi.
Siyasi müstəqilliyin əldə edilməsi ilə respublikanın xarici
iqtisadi əlaqələri də yeni mərhələyə qədəm qoyur. Əlbəttə, xarici
iqtisadi siyasətin tam formalaşması üçün müəyyən vaxt və
təcrübə lazım idi. Siyasi müstəqilliyin, suverenliyin qorunması və
möhkəmləndirilməsi ilə yanaşı, iqtisadi geriliyin aradan
qaldırılması, sənayenin inkişafı və əhalinin həyat səviyyəsinin
yaxşılaşdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıda durur.
Son illər dünya ölkələri ilə qarşılıqlı səmərəyə və hüquq
bərabərliyinə əsaslanan iqtisadi əməkdaşlıq, tərəfdaşının daxili
işlərinə qarışmamaq, beynəlxalq öhdəliklərə hörmətlə yanaşmaq
prinsiplərini öz fəaliyyətində rəhbər tutan respubllkarriız
beynəlxalq maliyyə və ticarət təşkilatlarında, özünün mənafe və
ehtiyaclarına müvafiq saziş və konvensiyalarda fəal iştirak edir,
öz valyuta və xarici ticarət sistemində dəyişikliklər aparır.
Azərbaycanda idxalın strukturunun təhlili göstərir ki,
ərzaq və heyvandarlıq məhsullarının idxalda xüsusi çəkisi 1995-
cl ildə 41,5%-dən 2000-ci ildə 18,9%-ə enmiş, ixracda İsə
Azərbaycanın ənənəvi ixrac məhsulu olan pambıq İxracı həmin
dövr ərzində 18,3%-dən 0,1 %-ə enmişdir. Yaranmış bu vəzly-
2)3
yət özəlləşdirmədən sonra kənd təsərrüfatında istehsalın
strukturunda baş verən dəyişikliklərlə əlaqədardır.
Özəlləşdirmədən əvvəl kənd təsərrüfatı dövlət tərəfindən
tənzimlənirdi, ölkənin ixrac potensialının artırılması nəzərə
alınaraq müəyyən olunurdu. Çatışmayan ərzaq məhsulları isə
idxal olunurdu. Özəlləşdirmədən sonra kənd təsərrüfatı
sektorunda mövcud olan təsərrüfatlar dağıldılar. Ona görə də, bu
təsərrüfatlar əsasən ərzaq məhsulları istehsalına üstünlük
verirlər, çünki bu məhsulların istehsalı başa çatdıqdan sonra
dərhal daxili bazarda satmaq mümkündür.
1995-cl ildə idxalın strukturunda ərzaq və heyvandarlıq
məhsullan 41,5%, mineral məhsullar 15,1%, kimya sənayesi
məhsullan 9,2%, metal və metal məmulatlan 6,3%, maşın,
avadanlıq və mexanizmlər 12,4%, nəqliyyat vasitələri 5,5% təşkil
etdiyi halda, 2002-cl ildə idxalın strukturunda əsaslı dəyişikliklər
baş vermiş, ölkədə gedən iqtisadi islahatlar nəticəsində ərzaq və
heyvandarlıq məhsulları artmış, nəticədə həmin məhsulların
idxalı azalmış və idxalın strukturunda onun xüsusi çəkisi 14,3%-
ə enmiş, mineral məhsullar 19,3% təşkil etmiş, metal və metal
məmulatları 16,9%, maşın, avadanlıq və mexanizmlər 23,8%-ə,
nəqliyyat vasitələrinin xüsusi çəkisi isə 7,5%-ə enmişdir.
2002-ci ildə idxal əməliyyatlarının həcmi xeyli artmış,
onun strukturunda yüksək vergi və rüsumlu malların xüsusi
çəkisinin aşağı düşməsi davam etmişdir. Belə ki, təhlil üzrə ərzaq
məhsullannın xüsusi çəkisi 1995-ci ildəki 41,5%-dən, 14,3%-ə
enmiş və müqayisə olunan dövrdə istehsal təyinatlı maşın,
mexanizmlər, avadanlıqlann xüsusi çəkisi isə 12,4%-dən 23,8%
qalxmışdır. Bununla yanaşı vergi və rüsumların vergitutma
bazası he
2 1 4
sab edilməyən istehsal təyinatlı bəzi məhsullann xüsusi çəkisi də
xeyli artmışdır.
Cədvəl 5^^
1995-2002-ci illər ərzində əsas məhsul
növləri üzrə idxalın strukturu
Məhsul növləri 1995 1998
1999
2000
2001
2002 Cəmi 100 100 100 100 100 100 Ərzaq və heyvandarlıq məhsulları
41.5 16.3 20.1 19.0 16.4 14.3
Heyvandarlıq
məhsulları 11.1 2.9 2.6 2.7 2.4 2.1
Bitki mənşəli məhsullar
7.7 9.0 11.2 10.2 8.2 6.4
Bitki və heyvan mənşəli yağlar
8.2 0.5 1.2 İ.O 0.9 0.8
Ərzaq məhsulları, içkilər, tütün
14.5 3.9 5.1 5.1 4.9 5.0
Mineral məhsullar 15.1 7.9 8.7 9.8 17.0 19.5
Kimya sənayesi məhsulları
9.2 7.4 5.6 7.2 4.8 5.0
Plastmas, kauçuk, rezin və onlardan hazırlanmış məmulatlar
1.7 2.2 1.7 1.9 2.1 2.4
Kağız kütləsi, kağız, karton və məmulatlar
2.3 1.5 0.9 1.6 1.7 2.1
Azərbaycanın iqtisadi icmalı. Rüblük bülleten, aprel-iyun, Bakı, 2001, səh. 191. Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2002-2003, səh. 54.
215
Daş, gips, sement və məmulatları
1.2 2.9 1.9 1.5 1.5 1.6
Metal və metal məmulatları
6.3 12.0 10.8 10.5 9.2 16.9
Maşın, avadanlıq və mexanizmlər
12.4 32.3 33.1 31.0 24.7 23.8
Yerüstü, hava və su nəqliyyatı vasitələri
5.5 8.1 8,7 8.5 13.9 7.5
Digər mallar 4.8 9.4 8.5 9.0 8.7 6.9
/ 1995-ci ildə ixracın strukturunda ərzaq və heyvandarlıq
məhsulları 6,0%, mineral məhsullar 58,6%, maşın, avadanlıq və
mexanizmlər 6,2% təşkil etmişdir. 2002-ci ildə ixracın
strukturunda əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. İxracın
strukturunda mineral məhsullar 88,9%, ərzaq məhsulları 3,1%,
kimya sənayesi məhsulları 1,7%, metal və metal məmulatları
1,0%, maşın, avadanlıq və mexanizmləri rnüvafiq olaraq 1,4%
təşkil etmişdir.
Son illərdə mal dövriyyəsində baş verən bu əsaslı
dəyişikliklər, məhz aparılan uğurlu iqtisadi islahatların,
sahibkarlığa dövlət qaydasının təzahürüdür.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Azərbaycan
Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi
sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» imzaladığı 10 sentyabr
2002-ci il tarixli fərman respublikada sahibkarlığın inkişafına
təkan vermiş, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında və
iqtisadiyyatın inkişafında sahibkarlığın rolunu artırmışdır. Lakin
rəqabətə davamlı istehsal sahələrinin inkişafında və əhalinin
məşğulluğunun təmin olunmasında sahibkarlıq hələ də həlledici
amilə çevrilməmişdir.
2 1 6
Göründüyü kimi, istər idxalın, istərsə də ixracın
strukturunu təkmilləşdirmək tələb olunur. Respublikada
məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə yerli istehsal hesabına
əhalinin tələbatı ödəndikcə, kənar yerlərdən məhsul idxalı
azalacaqdır və məhsul istehsalı çoxaldıqca, onun rəqabət
qabiliyyəti yüksəldikcə, ixracın strukturu da təkmilləşdiriləcəkdir.
1995-2002-ci illər ərzində əsas t
məhsul növləri üzrə ixracın strukturu
Məhsul
növləri 1995 1998 1999 2000 2001 2002
Cəmi 100 100 100 100 100 100
Ərzaq və
heyvandarlıq
məhsulları
6.0 7.7 6.5 3.2 2.4 3.1
Heyvandarlıq
məhsulları 0.1 0.0 0.1 0.0 0 0.0
Bitki mənşəli
məhsullar 2.1 2.7 2.4 1.6 0.9 1.6
Bitki və heyvan
mənşəli yağlar 0.0 0.3 0.4 0.2 0.1 0.2
Azərbaycanın iqtisadi icmalı. Rüblük bülleten, aprel-iyun, Bakı, 2001, səh. 191. Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2002-2003, səh. 54.
217
Ərzaq
məhsulları,
içkilər, tütün
3.8 4.7 3.6 1.4 1.4 1.3
Mineral
məhsullar 58.6 69.1 78.7 85.1 91.5 88.9
Kimya
sənayesi
məhsulları
3.1 1.9 2.5 2.1 0.9 1.7
Plastmas,
kauçuk, rezin və
onlardan
hazırlanmış
məmulatlar
2.1 2.0 1.4 1.2 0.6 1.1
Metal və metal
məmulatları 2.8 2.2 2.7 1.8 0.8 1.0
Maşın,
avadanlıq və
mexanizmlər
6.2 5.5 3.7 1.8 1.7 1.4
Digər mallar 21.2 11.16 4.5 4.8 2.1 2.8
Azərbaycanın müasir xarici iqtisadi əlaqələri bilavasitə
MDB-yə daxil olan ölkələrlə bağlıdır.
Keçmiş SSRİ respublikalarının müstəqil, suveren
dövlətlər kimi dünya meydanına çıxması nəticəsində
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasətində yeni bir
sahə əmələ gəlmişdir: yaxın xaric deyilən ölkələrlə qarşılıqlı
münasibətlər yaranmışdır.
Siyasi konyunktura nə qədər qeyri-sabit olsa da, vaxtilə
vahid Sovetlər İttifaqını təşkil edən indiki suveren dövlətlər ara
218
sında qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi zərurəti get-
gedə daha aşkar hiss edilməkdədir. Bu, təkzibedilməz bir
həqiqətdir. Lakin bəzi iqtisadçılar bu həqiqəti şübhə altına
almağa cəhd edirdilər. Bunun səbəbi aydındır, keçmişin acı
ibrət dərsləri onları ehtiyatlı olmağa vadar edir.
Bizim fikrimizcə, istehsal potensialının həcmindən və
yerləşdiyi ərazidən asılı olmayaraq, MDB ölkələrinin hər biri
müasir mərhələdə bütün problemləri təkbaşına həll etmək
imkanına malik deyildir.
Azərbaycandan ötrü MDB ölkələri ilə birgə həll olunması
tələb edilən əsas problemlər bunlardır:
təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericiliyin
əlaqələndirilməsi;
maliyyə-valyuta tənzimlənməsi; ixracyönümlü
istehsalatların inkişafı; səhmdarlıq qaydalarına
əsaslanan dövlətlərarası korporasiyaların yaradılması.
Razılaşdırılmış qiymət və vergi siyasəti, sosial problemlərlə bağlı
razılaşmalar, xarici iqtisadi fəaliyyətin əlaqələndirilməsi və
iqtisadi əməkdaşlığın bəzi başqa məsələlərini də həmin
problemlər sırasına əlavə etmək olar.
MDB ölkələrilə iqtisadi əlaqələrin inkişafı haqqında
danışarkən bir mühüm məsələ də nəzərə alınmalıdır. Əvvəllər bir
ölkədə yaşamış, indi isə ayrı-ayrı dövlətlərin vətəndaşları olan
müxtəlif millətlərin nümayəndələri az qala MDB-nin bütün
ölkələrinə səpələnmişlər. Məsələn, Azərbaycanın sərhədlərindən
kənarda - MDB-nin iştirakçısı olan dövlətlərdə təxminən 2 milyon
azərbaycanlı yaşayır. Bu amil dövlətlərarası münasibətlərdə öz
izini qoyur.
219
MDB ölkələri ilə əlverişli iqtisadi əlaqələr yaratmaq və
onları gələcəkdə daha da İnkişaf etdirmək üçün bu
respublikaların xarici iqtisadi potensialı düzgün müəyyən
edilməlidir.
Əlbəttə, MDB ölkələrindən ən böyük iqtisadi imkanlara
malik Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Belarusiya. Özbəkistan
respublikalarıdır. Onlarla iqtisadi və ticarət əlaqələrini köklü
şəkildə genişləndirmək mümkündür və məqsədəuyğundur.
Azərbaycanın MDB ölkələri ilə ticarətdə idxal və ixrac
əməliyyatlarında demək olar ki, məntiqi qanunuyğunluq
müşahidə olunmur. Bunun səbəbləri çoxdur. Onlar hər ölkənin
özü- nərnəxsus slyasi-iqtlsadi vəziyyətindən, uzaq xarici ölkələrə
üstünlük verməkdən, imkanlardan, səmərəlilikdən, bəzi hallarda
subyektiv münasibətdən və başqa səbəblərdən asılıdır.
Bu əməliyyatların həcmi tez-tez dəyişilir. Təcrübə göstərir
ki, belə vəziyyətdə xarici ticarət əlaqələri çox nadir hallarda qısa
bir müddətdə inkişaf edir.
1995- cl ildə MDB-yə daxil olan respublikalardan Rusiya,
Ukrayna, Gürcüstan və Türkmənistan Azərbaycanla ən sıx
ticarət əlaqələri saxlayırdılar.
1996- cı ilin birinci yarısında idxalda Azərbaycanın MDB
ölkələri üzrə əsas tərəfdaşı Rusiya (16,2%), Ukrayna (9,3%),
ixrac üzrə İsə Rusiya (16,2%), Gürcüstan (14,2%), Ukrayna
(3,7%) olmuşdur.
1995-ci ilin birinci yarısı ilə müqayisədə Rusiya və
Ukrayna ilə əmtəə dövriyyəsi 2,6 dəfə, Gürcüstanla 2,5 dəfə,
Özbəkistanla 17 dəfə artmış, lakin eyni zamanda Türkmənistanla
2,1 dəfə azalmışdır.
Azərbaycan Respublikasından MDB ölkələrinə ixracın
strukturu aşağıdakı kimi olmuşdur: istehsal-texnlki təyinatlı 220
məhsulların İxracı 1991-ci ildə 63,1%, 1992-ci ildə 38,7%,
1993-cü İldə 35,0%, 1994-cü ildə 28,5% və 1995-ci ildə 32,7%
olmuşdur.
Həmin illərdə MDB ölkələrindən Azərbaycana idxal edilən
malların strukturu isə belə idi: 1991-cl ildə respublikaya idxal
edilmiş bütün məhsullardan Istehsal-texniki təyinatlı məhsullar
64,0%, 1992-ci ildə 55,8%, 1993-cü ildə 44,9%, 1994-cü ildə
51,1%, 1995-ci ildə 26,7% təşkil etmişdir.
Xalq istehlakı mallannın idxalına dair müvafiq göstəricilər
isə 16,3; 8,8; 11,3; 11,4 və 7,5% olmuşdur.
MDB ölkələri ilə ən fəal ticarət əməliyyatlan (həm idxal,
həm də ixrac) Azərbaycanın istehsal müəssisələri (birlikləri),
firmaları, kiçik müəssisələri, cəmiyyətləri, dövlət ticarət
müəssisələri, xarici iqtisadi təşkilatları tərəfindən aparılır. Başqa
müəssisələrin və təşkilatlann payı olduqca azdır.
MDB-yə daxil olan ölkələrlə ticarətdə pul əməliyyatları
əsasən barter, sərbəst dönərli valyuta, dövlətlərarası klirinq
sazişləri üzrə aparılır.
Azərbaycanın MDB ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərinin
vəziyyəti barədə respublika prezidenti H.Ə.Əliyev «He3aBncH-
MaH ra3eTa»-nın baş redaktoruna verdiyi müsahibəsində demişdir:
«Blz MDB-nIn tərkibinə daxilik, onun fəaliyyətində iştirak edirik və
istəyirik ki, iqtisadi əməkdaşlıq İnkişaf etsin. Təəssüf ki, bu
əməkdaşlıq inkişaf etmir. Artıq xeyli vaxtdır ki, MDB mövcuddur.
Lakin axı başlanğıcda Azərbaycan MDB-yə daxil deyildi. Mən
respublikaya rəhbərlik etməyə başlayanda Azərbaycanın
MDB-yə daxil olmasının ictimaiyyət tərəfindən, parlament
tərəfindən dəstəklənməsinə nail olmaq üçün bir neçə ay iş
aparmalı oldum. 1993-cü ilin sentyabr ayında biz MDB-yə daxil
221
olduq, bir çox sənədlər imzaladıq. Artıq İki ildir ki, biz onun
tərkibindəyik. Çox jstərdim ki, iqtisadi inteqrasiya səmərəli olsun.
Mövqelərimizi yaxılaşdırmaq üçün, birgə fəaliyyət göstərmək
üçün biz konkret məsələlər üzərində diqqəti cəmləşdirməli və var
qüvvələrimizlə .çalışmalıyıq;. Bu, ilk növbədə iqtisadiyyata aiddir.
Bəzən belə təsəvvür yaranır ki, qüvvələr parçalanır, bu da heç bir
istiqamətdə arzu edilən nəticələr almağa İmkan vermlr».^^
1996- çı ildə Azərbaycan 55 uzaq xarici ölkə ilə fəal
iqtisadi və ticarət əlaqələri sajclayırdı. Respublikanın son 5 ildə
ticarət-iqtisadi əlaqələrinin coğrafiyası daha da genişlənmişdir.
1996-cı ilin birinci yarısında idxalda Azərbaycanın uzaq
xarici ölkələr üzrə əsas tərəfdaşları Türkiyə (19,8%), Birləşmiş
Ərəb Əmirlikləri (15,3%), Almaniya (9,8%) və İran (6,7%), ixrac
üzrə İran (36,4%), Böyük Britaniya (3,9%), İtaliya (3,2%) və
Avstraliya (1,2%) olmuşdur.
1995-ci ilin birinci yarısı ilə, rnüqayisədə Birləşmiş Ərəb
Əmirlikləri ilə əmtəə dövriyyəsi 4,8 dəfə, Türkiyə ilə 2,2 dəfə,
Almaniya ilə 1,8 dəfə artmış, lakin eyni zamanda Çin ilə əmtəə
dövriyyəsi 16,2 dəfə, Bolqarıstanla 3,9 dəfə, İsveçrə ilə 1,5 dəfə
azalmışdır. .
Respublikamızın xarici iqtisadi əlaqələr coqrafiyası daha
da genişlənmişdir. Ölkəmizin müəssisələrində istehsal olunmuş
məhsullar ilk dəfədir ki, Albaniyaya, Vyetnama, Rumıniyaya, Çin
Xalq Respublikasına, Sinqapura, Tayvana, Suriyaya, Omana,
Pakistana ixrac, edilir. Respublikamıza mallar idxal
<<Hesaeucıman 2a3ema», 21 Honöpb, 1995 ?.
222
edən ölkələrin sırasına Kosta-Rika, Honkonq, İndoneziya və
Syerra-Leone də əlavə olunur.
Ölkəmiz uzaq xarici ölkələrə əsasən neft emalı
məhsulları, qara metaldan hazırlanmış məmulatlar, alkoqollu və
alko- qolsuz içkilər, kimya sənayesi məhsulları, soyuducular,
kondisionerlər, pambıq, tütün, əlvan metallar və başqa məhsullar
ixrac edir. Respublikamızın idxalında isə əsas yeri ərzaq
məhsulları, xalq istehlakı malları, maşınlar və elektrik aparatları,
elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri, qara metal
və qara metal məmulatları, onlardan hazırlanan məhsullar,
mebel, ağac, tikinti materialları və s. tütür.
Zəif tərəfdaşlar dünya bazannda iş görə bilməzlər. Bu,
xarici İqtisadi əlaqələrin əsas qanunudur. Daim inkişaf edən
güclü iqtisadiyyat olmazsa, müvafiq xarici iqtisadi resurslar da
ola bilməz. İndiki şəraitdə yalnız ixrac potensialının inkişaf
etdirilməsi respublikanın səmərəli xarici iqtisadi fəaliyyəti üçün
baza və onun təhlükəsizliyinin rəhni ola bilər. Buna görə də
yüksək keyfiyyətli məhsul buraxılmasını təmin edən istehsalın
sürətlə İnkişafı ölkənin xarici iqtisadi strategiyasının başlıca
istiqamətlərindən sayılmalıdır.
Daxili bazarın və bütövlükdə xalq təsərrüfatının
tarazlığının pozulduğu şəraitdə İdxal siyasəti böyük əhəmiyyətə
malikdir. Xüsusən istehlak tələbatını ödəmək və xalq
təsərrüfatının normal fəaliyyətini təmin etmək üçün zəruri
malların idxalı son dərəcə vacibdir.
Hazırda ərzaq mallarının, dərman preparatları və bəzi
başqa xalq istehlakı mallarının çox hissəsinin xaricdən idxalı
zəruridir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ölkəmizdə istehsalı
üçün istənilən şərait vardır. Xaricdən mal alınması respublika
223
nın tədiyə balansında əlavə kəsir yaratdığına görə, gələcəkdə
həmin məhsulları özümüz istehsal etməklə taxılın və digər kənd
təsərrüfatı məhsullarının idxalını tədricən azaltmaq olar. Valyuta
vəsaitlərinə ciddi qənaət olunmalı, bu vəsait yalnız ən vacib
malların idxalı üçün sərf edilməlidir. Ümumiyyətlə,
respublikamızın özünün istehsal edə biləcəyi malların idxalının
qarşısını almaq məqsədilə ölkəmizdə həmin malların istehsal
sahələri qətiyyətlə inkişaf etdirilməlidir.
Tikilməkdə olan obyektlərimiz üçün avadanlıq satan xarici
şirkətlərlə kooperasiya yaratmaq məqsədəuyğundur. Bu, valyuta
məsrəflərini azaltmağa, həm də respublika müəssisələrində
buraxılan məhsulların texniki səviyyəsəni yüksəltməyə imkan
verər. Respublikamızın xarici iqtisadi əlaqələrində Azərbaycanda
istehsal edilən malları külli miqdarda olan və əvəzinə ehtiyac
duyduğumuz malları təklif etmək imkanına malik ölkələrə
üstünlük verilməlidir.
Xarici iqtisadi əlaqələrin əsaslı islahatlar üçün güclü
katalizatora çevrilməsi və ölkəmizin beynəlxalq əmək bölgüsünə
üzv şəkildə qoşulması üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış xarici
iqtisadi strategiyamız olmalıdır.
Ölkəmizin zəngin iqtisadi potensialı olmasına
baxmayaraq, hazırda elə vəziyyət yaranmışdır ki, xarici
investlsiyalarsız respublika İqtisadiyyatının tərəqqisi
qeyri-mümkündür. İndi bütün dünyada yalnız 30 ölkə başqa
ölkələrə donorluq edir. Həmin ölkələr öz kapitallarının 90
faizindən çoxunu inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatına
sərf edirlər. Azərbaycan iqtisadiyyatının bugünkü səviyyəsi isə
inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatından aşağıdır. Başqa
sözlə desək, respublikamız bu göstəriciyə görə dünyada 160-cı
yeri tutur. 224
Xarici kapitalın respublikamıza səmərəli axınının stimul-
laşdırılması mühüm problemdir. Həmin problemi həll edərkən, bu
kapitalın hansı sahələrə axınını məhdudlaşdırmaq və ilk növbədə
hansı sahələrə hansı formada cəlb etməyin lazım gəldiyini
düzgün müəyyənləşdirmək çox zəruridir.
Birbaşa sərmayələr əsasən Azərbaycan Respublikasının
milli iqtisadiyyatının aşağıdakı sahələrinə yönəldilmişdir:
müştərək müəssisələrdən 38 faizi xalq istehlakı malları istehsal
edir, 12 faizi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı
sahəsində, 9 faizi tikinti işləri və tikinti materiallarının istehsalı, 5
faizi neft-kimya sənayesi, 4 faizi nəqliyyat və rabitə, 3 faizi ticarət
və kommunal təsərrüfatı sahələrində fəaliyyət göstərir.
Milli sərmayədarlarla müqayisədə əcnəbi sərmayədarlara
güzəştli rejimlər yaradılması sərmayə axınını stimullaşdırmaq
sahəsində ciddi suallar doğurur. Əcnəbi kapitalı respublikaya
cəlb edərkən milli sərmayədarlara qarşı ayrı-seçkilik edilməsinə
(məsələn, vergilərlə bağlı güzəştlər sahəsində ögey- doğmalıq)
yol yerilməməlidir.
Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr müxtəlif ölkələr arasında
feodalizm dövründən əvvəl meydana gəlmişdir. Bununla
əlaqədar olaraq beynəlxalq əmək bölgüsü (BƏB) qismən inkişaf
etməyə başlamışdır. BƏB ölkələr arasında əmtəə, xidmətlər və
digər ictimai-siyasi fəaliyyət nəticələrinin mübadiləsi ilə ifadə
olunmuş müəyyən kəmiyyət və keyfiyyət münasibətlərindən
ibarətdir.
Müasir dövrdə ölkənin sosial- iqtisadi inkişafı üçün
beynəlxalq əmək bölgüsünün əhəmiyyətini qiymətləndirmək
çətindir. Beynəlxalq əmək bölgüsü öz inkişafında mürəkkəb və
çətin bir yol keçmişdir. Hazırda beynəlxalq əmək bölgüsündə
hakim cərəyan maddi əsaslar üzrə sahədaxlli əmək bölgüsünü
əhatə 225
etmişdir. Bu əhatəolunma xüsusilə istehsalın ixtisaslaşmasında
özünü büruzə verir. Qeyd etdiyimiz kimi, beynəlxalq əmək
bölgüsünün ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında xüsusi rol
oynaması bütün dünya ölkələri arasında iqtisadi-ticarət,
elmi-texniki əlaqələrin obyektiv əsası kimi çıxış edir. Deməli,
beynəlxalq əmək bölgüsünü ölkələr arasında əmək bölgüsünün
İctimai-ərazi inkişafında yüksək pillə kimi də müəyyən etmək
olar.
Qeyd olunduğu kimi beynəlxalq əmək bölgüsünün
inkişafında əsas meyllərdən biri də beynəlxalq ixtisaslaşma və
kooperasiyadır. Beynəlxalq ixtisaslaşma sahəiərarası, sahədaxili
və ayrı-ayrı müəssisələrin ixtisaslaşması istiqamətində olur.
Bununla əlaqədar olaraq istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması
müəyyən məhsulların istehsalı üçün respublikada regionların
ixtisaslaşmasını tam əhatə etməlidir. Beynəlxalq İstehsal
kooperasiyasının obyektiv əsası isə beynəlxalq kooperasiya
məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinin artması və nəticə
etibarilə onların müəssisədə sahə üzrə dərəcələrinin tərkib
hissələrə ayırmasından ibarətdir.
Bununla əlaqədar bütün dünya ölkələri bu və ya digər
formada beynəlxalq iqtisadi əlaqələrə qoşulmuşdur. Müasir
dövrdə isə məhsuldar qüvvələrin inkişafında əmək bölgüsünün
daha yeni amillərlə zənginləməsini nəzərə alaraq hər bir ölkə o
cümlədən Azerbaycan Respublikası bü əlaqələrdə özünün milli
mənafeyinə uyğun olaraq öz iqtisadi ticarət əlaqələrini
beynəlxalq normalar əsasında tənzimləməlidir.
Xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi və inkişafında
göstərildiyi kimi bir neçə forma yaranmağa başlamışdır ki, bunlar
da əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
226
a) beynəlxalq ticarət - özündə yalnız idxal-ixrac
əməliyyatlarını deyil, həm də satışdan sonrakı iş, xidmət və
kooperasiya əlaqələrinə aid əməliyyatları birləşdirir;
b) kapitalın və xarici investisiyaların hərəkəti: təsərrüfat
həyatının beynəlmiləlləşdirilməsi ölkələr arasında yalnız əmtəə
və işçi qüvvəsini deyil, həm də kapital yerdəyişməsini gücləndirir.
Kapital ixracı əsasən əmtəə və pul formasında olur;
v) işçi qüvvəsinin miqrasiyası - bu, əmək ehtiyatlarının bir
ölkədən digər ölkələrə hərəkəti zamanı baş verir;
q) elmi-texniki əməkdaşlıq - bu. iqtisadi münasibətlər
sistemində bir sıra elmi nəzəriyyələrin praktikada birgə tətbiq
olunmasından, birgə elmi axtarışların aparılmasından, qarşılıqlı
ixtisaslı kadrların hazırlanmasından və s. ibarətdir;
d) valyuta-kredit münasibətləri - burada beynəlxalq
aləmdə kreditlərin verilməsi və onlarla aparılan əməliyyatlar əsas
yerlərdən birini tutur.
Müasir dövrdə xarici iqtisadi əlaqələrin aparılmasına bu
formalardan başqa bir sıra amillər də təsir etməkdədir. Bunlar ilk
növbədə beynəlxalq aləmdə və ölkə daxilində baş verən
ictimai-siyasi proseslərdən ibarətdir.
Hazırda Azərbaycan Respublikasının iqtisadi əlaqələrinə
məhz bu amillər təsir etmiş, lakin son vaxtlar respublikada
yaranmış iqtisadi və siyasi sabitlik nəticəsində iqtisadi ticarət
əlaqələri geniş vüsət almışdır. Bunun nəticəsində isə
respublikamız bütün dünya dövlətləri ilə digər İqtisadi
münasibətlər qurmağa və inkişaf etdirməyə başlamışdır.
Hər bir dövlətin iqtisadiyyatının inkişafında xarici iqtsladi
əlaqələr xüsusi yer tutur. Xarici iqtisadi əlaqələr ölkəni dünya
iqtisadi inteqrasiyasında təmsil etməklə beynəlxalq əmək böl
227
güsünün ən yeni nailiyyətlərindən geniş istifadəyə imkan ya*
radır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra sosial-iqtisadi
problemlərin həlli daxili və xarici iqtisadi əlaqələrin
təkmilləşdirilməsi ilə də sıx bağlıdır. Bu iqtisadi əlaqələrin
formalaşma şərtləri və xüsusiyyətləri müstəqilliyin, suverenliyin
dolğünluğunu səciyyələndirən başlıca amildir. Hər bir dövlət
iqtisadi əlaqələr vasitəsilə dünya təsərrüfat sisteminə qoşularaq
öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirməklə, istehsal etdiyi milli məhsulları
dünya bazarında reallaşdırmaq İmkanlarına malik olur.
XX əsrin sonunda siyasi və iqtisadi müstəqillik əldə etmiş
məmləkətimiz formalaşan iqtisadi əlaqələrdən fərqli olaraq,
keyfiyyətcə yeni xarici İqtisadi əlaqələr və beynəlxalq işgüzar
əməkdaşlıq sisteminə daxil olmuş və bu əlaqələri yeni prinsiplər
əsasında qurmaqdadır. Şübhəsiz, bu prinsiplər əsasında milli
dövlətçiliyimizin və bazar iqtisadiyyatının yaradılması zərurəti
durur. Müstəqillik heç də məhdud, təcrid edilmiş iqtisadiyyat
yaranması və iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Azərbaycan
Respublikası dünya bazarında fəal iştirak etmək üçün zəngin
yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərə malikdir. Lakin indiki şəraitdə
həmin sərvətlərin istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması müasir
tələblərdən çox aşağı olduğundan Azərbaycanın iqtisadi
əlaqələri zəif şəkildə formalaşır. Eyni zamanda bu əlaqələr öz
miqyasını genişləndirmişdir və son zamanlar geniş vüsət alır.
Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində İstehsalın artımı
istiqamətlərindən biri respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrinin milli
mənafe baxımından genişləndirilməsidir. Artıq dünya
praktikasında sübut edildiyi kimi, bu iqtisadi əlaqələr olmadan
mümkün deyildir. İqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməsi xalq
228
təsərrüfatında sahələrarası proporsiyaların təkmilləşdirilməsi və
məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması ilə
bərabər, eyni zamanda səmərəsiz yükdaşımalarının əsaslı
surətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur.
Ölkələr və ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əlaqələrin
formalaşmasının əsas amili əmək bölgüsüdür ki, bunu da təbii-
coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi
əlaqələrin istifadə səviyyəsi ictimai əmək bölgüsünün
dərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə
bilavasitə əlaqədardır.
Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi
qazandıqdan sonra birbaşa xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına
zəmin yaranmışdır. İnkişaf zəminində respublikamızda xarici
iqtisadi əlaqələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar;
a) Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) üzvü olan
respublikalarla iqtisadi əlaqələr;
b) inkişaf etmiş dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr;
c) inkişaf etməkdə olan ölkələrlə iqtisadi əlaqələr.
Azərbaycandan MDB respublikalarına ixrac olunan
ümumi məhsulun 88%-i Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belarus,
Qazaxıstan, Gürcüstan, Tacikistan və Baltikyanı ölkələrin payına
düşür. İdxalın isə 56%-i Rusiya Federasiyası, 28%-i Ukrayna,
qalan hissəsi yuxarıda göstərilən digər respublikaların payına
düşür.
Son illərdə respublikanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri
daha da intensivləşmişdir. Xüsusilə xarici ölkələrin şirkətləri ilə
bağlanan dövlət səviyyəli müqavilələr idxal və ixrac olunan
məhsulların xüsusi çəkisini artırmışdır. Sön illərdə idxal olunan
məhsulların 46%-i inkişaf etmiş ölkələrin, 30%-i keçmiş
229
postsosialist ölkələrin, 24%-i digər inkişaf etməkdə olan ölkələrin
payına düşür.
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi, xalq təsərrüfatında sahə-
lərarası proporsiyaların və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilmə-
sinin yaxşılaşdırılması iqtisadi əlaqələrin səmərəliləşdirilməsi ilə
müşahidə edilir, səmərəsiz yükdaşımaların əsaslı surətdə ixtisar
edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək ehtiyaclarının səmərəli
istifadəsinə əsaslanan ölkələrarası əmək bölgüsü iqtisadi
əlaqələrin xarakterini müəyyən edir. Əmək bölgüsü, istehsalın
ixtisaslaşması və iqtisadi əlaqələr nəticəsində hər bir ölkə digər
ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatını ödəmək üçün onlardan
mal alır. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı fayda və yüksək
iqtisadi səmərə verməlidir. Bu prinsipə uyğun olaraq ölkə-
lərarası əməkdaşlıq və İctimai əmək bölgüsü cəmiyyət
miqyasında ictimai əmək məhsuldarlığının artımını, məhsul
istehsalına sərf olunan əmək və məsrəflərin, həmçinin xalq
təsərrüfatının bütün sahələrində daşımalara sərf olunan xərclərin
ixtisar edilməsini təmin etməlidir. İctimai əmək bölgüsünün əsas
məqsədi budur.
İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bölgüsünə və istehsal
kooperasiyasına əsaslanmalıdır. Əmək bölgüsü nəticəsində
istehsal məsrəfləri azalar və əmək məhsuldarlığı yüksələrsə, öl-
kəiərarası mal mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olur.
Azərbaycanın iqtisadi ticarət əlaqələri təkmil deyildir. Belə
ki, əvvəllər həm MDB, həm də uzaq xarici dövlətlərlə ticarət
əlaqələrində barter əməliyyatları üstünlük təşkil etmişdir. Bu,
MDB ilə ticarət əlaqələrində 41,5%, uzaq xarici dövlətlərlə
ticarətdə 12,0% olmuşdur. Bildiyimiz kimi, barter əməliyyatları
ticarət əlaqələrində bir sıra mənfi xüsusiyyətlərə malikdir. Ona
230
görə də, barter əməliyyatlarının azaldılması xarici ticarət
sazişlərinin səmərəli olmadığını göstərir. Burada barter
əməliyyatları ilə bərabər klirinq əməliyyatları da üstünlük təşkil
etmişdir. Bu əməliyyatların İxtisar edilməsi ticarət əlaqələrini
(İxracda) sərbəst valyuta ilə həyata keçirmək, iqtisadi-ticarət
əlaqələrinin müəyyən səviyyədə səmərəli təşkili üçün vacib
şərtlərdən biridir.
Belə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin təhlili
göstərir ki, son İllərdə qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi, iqtisadi
əlaqələrin zəifləməsi, müəssisələrin əksəriyyətinin dayanması və
alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi və onun formalaşmasına
mənfi təsir etmişdir.
Göstərilənlərlə əlaqədar bütün xarici dövlətlərlə valyuta-
kredit, İnvestisiya və kapital qoyuluşu, elmi-texniki, ticarət,
xüsusən əmtəə, iş və xidmətlər sahəsində əməkdaşlığımızı
genişləndirməliyik. Bu ölkələrin bəzisindən müəyyən zinət
əşyaları, spirtli içkilər və s. gətirilməsinin və bunun müqabilində
güclü valyuta axınının qarşısını lazımi qanunvericilik aktları qəbul
etməklə ala bilərik.
İdxalda ərzaq məhsulları yüksək çəkiyə malikdir. Həmin
məhsulların Azərbaycanda istehsalını təmin etməklə uzaq
məsafələrdən səmərəsiz yükdaşınmalarının qarşısı alınar,
istehsalın səmərəliliyi təmin edilər, sosial gərginlik azalar, milli
gəlir artar və ən əsası isə əhalinin məşğulluğu təmin edilər ki,
nəticədə bu tədbirlər əhalinin yaşayış səviyyəsini artırar. Eyni
zamanda milli iqtisadiyyatı dirçəltmək, daxili bazarı qorumaq
üçün bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Bunu isə
inzibati yolla deyil, iqtisadi metodlarla həyata keçirmək lazımdır.
Belə ki, respublikada istehsal üçün imkan və şərait olan
məhsullara yüksək gömrük tarif dərəcəsi, bir sıra məhsullara 231
isə mövsümi rüsumlar tətbiq olunmalı və bununla da yerli
istehsalı artırmaq üçün stimul yaradılmalıdır. Heç də təsadüfi
deyildir ki, son illərdə respublikaya kənd təsərrüfatı məhsullarının
gətirilməsi yerli istehsalı iflic vəziyyətinə salmışdır.
Respublikanın Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara, Şəki-Zaqatala
zonalarında meyvə-tərəvəz, tütün, çay, sitrus bitkiləri istehsalına
maraq xeyli azalmışdır. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki,
bazar iqtisadiyyatının formalaşmağa başladığı dövrlərdə xarici
iqtisadi əlaqələrdə iştirak edən subeyktlərin sayı xeyli azalmışdır.
Xarici iqtisadi əlaqələrdə dövlət müəssisələri ilə bərabər, kiçik və
birgə müəssisələr, firmalar, dövlət ticarət müəssisələri,
ticarət-kommersiya müəssisələri, assosiasiyalar, kooperativlər,
cəmiyyətlər, nəqliyyat və rabitə müəssisələri, tikinti təşkilatları,
şəxsi təsərrüfatlar və b. İştirak edirlər.
Bu gün xarici ticarətdə neft və neft məhsullarından əldə
olunan gəlir əhalinin sosial-iqtisadi inkişafında mühüm rol
oynamaqdadır. Lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, enerji
daşıyıcılarının, xüsusən xam neftin qiyməti obyektiv və subyektiv
səbəblərdən artıb-azala bilər. Belə ki, biz özümüzü beynəlxalq
konyukturanın neqativ təsirlərindən qorumaq üçün başqa
vasitələrdən də istifadə edərək «idxal edilmiş» inflyasiyanı təkcə
enerji daşıyıcıları hesabına deyil, sənayenin digər sahələrinin və
kənd təsərrüfatının xarici ticarətdə dövriyyəsini təkmilləşdirməklə
də ala bilərik.
Onu da əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız istehsal
prosesində yaranır. Ona görə də, dövlət orqanları hər vasitə ilə
istehsalla məşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli,
güzəştli şərtlərlə kreditlər verməlidir. Bunun vasitəsilə məhsul
istehsalını artırmaq, qiymətləri aşağı salmaq, məhsulların rəqa
232
bət qabiliyyətini yüksəltməklə əhalinin həyat səviyyəsini
yüksəltmək mümkündür.
Ümumiyyətlə, respublikadan ixrac olunan mallar arasında
neft məhsulları, polad borular, neft, neft-mədən avadanlıqları,
alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, mineral gübrələr,
avtomobil şinləri, elektrik mühərrikləri, məişət soyuducuları,
parçalar və s. ənənəvi məhsullardır.
Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının formalaşmasında və
əhalinin tələbatının ödənilməsində idxal da mühüm rol
oynamışdır. Kömürə, maşın-traktora, televizora, metallurgiya və
metal emalı sənayesi texnoloji avadanlıqlarına, meşə sənayesi
məhsullarına, minik və yük maşınlarına, bir sıra xalq istehlakı
mallarına, şüşə və çini qablara, trikotaj məhsullarına, un və ət-
süd məhsullarına olan tələbatın böyük hissəsi gətirilən mallar
hesabına ödənilmişdir.
Tarixi təcrübə sübut edir ki, dünyanın iqtisadi cəhətdən
inkişaf etmiş ölkəsi belə iqtisadi əlaqə olmadan sərbəst inkişaf
edə bilməz. Ona görə ki, yer kürəsi üzrə təbii və mineral
ehtiyatlar, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsulları bərabər
surətdə paylanmamışdır.
; Deməli, 300-dən çox sahəni əhatə edən sənayenin və təbji
iqlimə görə kəskin fərqlənən kənd təsərrüfatı
məhsullarının-bütün ölkələrdə istehsalı və inkişafı praktiki
cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, hər bir ölkə öz iqtisadi
mənafeyini nəzərə alaraq daha səmərəli və ucuz məhsul istehsal
etməyə üstünlük verir. Beləliklə, ölkələrarası mal mübadiləsi
zərurətə çevrilir.
1995-ci ildə respublika iqtisadiyyatına 375,1 mln., 1997-ci
ildə 1307,3 mln., 1998-ci ildə 1472,0 mln., 1999-cu ildə 1091,1
233
mln., 2000-ci ildə 927 mln. ABŞ dolları həcmində xarici
investisiya yönəldilmişdir. Neft yataqlarımızın xarici ölkələrlə
müştərək istismarı respublikamıza investisiyaların axınını xeyli
artınr. Bu isə xarici iqtisadi əlaqələrimizin gələcək inkişafı üçün
yeni böyük imkanlar yaradır.
İndi Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri btr sıra
mürəkkəb, lakin təxirəsalınmaz məsələlərin həllini tələb edir. İlk
növbədə ölkənin ixrac potensialı inkişaf etdirilməlidir. Dünya
bazarlarında Azərbaycan mallarının rəqabət qabiliyyəti
yüksəldilməli, idxalın və ixracın səmərəli strukturu
formalaşdırılmalıdır.
Xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığın əsasını hüquq
bərabərliyi zəminində ticarət-iqtisad i əməkdaşlıq təşkil etməlidir.
Yardım yalnız müvəqqəti və köməkçi rol oynamalıdır. Bu, ondan
irəli gəlir ki, əvvələn, heç bir xarici dövlətin yardımı
respublikamızın qarşısında duran vəzifələrin miqyası ilə
müqayisəyə gəlməz. Azərbaycan həmin vəzifələri əsasən öz
qüvvə və ehtiyatlarına əsaslanaraq həll etməlidir. İkincisi İsə nə
qədər ki, Azərbaycanda xarici kreditlərdən səmərəli istifadə
olunmasına zəmanət verən etibarlı mexanizm işlənib
hazırlanmayıb, həmin kreditlər durğunluq dövründə və
yenidənqurma illərində olduğu kimi, səmərəsiz istifadə ediləcək,
xarici borc get-gedə artacaq, iqtisadi İslahatlar ləngidiləcəkdir.
Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkələr
Azərbaycandakı demokratik islahatlara, bazar İslahatlarına nə
qədər rəğbət bəsləsələr də, ilk növbədə özlərinin real imkanlarını
və mənafelərini rəhbər tuturlar. Buna görə də, onların irəli
sürdükləri müəyyən şərtlər heç də həmişə bizim mənafe və
imkanlarımıza uyğun gəlmir.
Birbaşa xarici özəl sərmayələrin cəlb edilməsi, xüsusən
yeni yaranmaqda olan qeyri-dövlət bölməsinə sərmayə yönəl 234
dilməsi işə real kömək göstərə bilər. Bunun üçün respublika
hökuməti həmin işdə marağı olan digər dövlətlərin hökumətləri ilə
birlikdə sərmayəçilər üçün əlverişli şərait yaratmalı, onların qeyri-
kommersiya risklərindən sığorta olunmasını təmin etməli, gəlirin
və qoyulmüş sərmayənin dönərli valyuta şəklində
repatriasiyasına zəmanət verməlidir. Bizcə, xarici ölkələrin
yardımının bir qismini buna sərf etmək lazımdır, çünki hər
sığortalanmış-zəmanətll dollar təqribən 3-5 dollar sərmayə cəlb
edə bilər.
Yaxşı olar ki, xarici dövlətlərin, beynəlxalq iqtisadi
təşkilatların, bank və firmaların yeni kreditləri, eləcə də birbaşa
özəl sərmayələr əsasən məqsədli xarakter daşısın, həmin
vəsaitlər ölkə iqtisadiyyatının səmərəli nəticələr verə biləcək
sahələrinə, məsələn, ixrac potensialının və idxalı əvəz edən
istehsalatların inkişafına sərf edilsin.
Nəhayət, onu demək lazımdır ki, respublikada xarici
iqtisadi əlaqələrin səmərəliliyinə dair mütəmadi hesablamalar
aparılmalıdır. Bu, çox zəhmət tələb edən mürəkkəb iş olsa da,
iqtisadi səmərəni təyin etmək üçün metodologiyaların bu sahədə
ciddi elmi tədqiqatların aparılması da aktual problemlərdəndir. Bu
problemlərin həlli isə zəruridir.
Ölkəmizin dünya bazarında fəal iştirakı üçün hər cür
imkanı, o cümlədən zəngin yeraltı və yerüstü təbii sərvətləri
vardır. Lakin hazırda həmin sərvətlərin istehsala cəlbolunma
səviyyəsi çox aşağı olduğundan Azərbaycanın xarici əlaqələri
qeyri-mütənasib formalaşır.
Ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin təşəkkül tapmasının əsas
amili ictimai əmək bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial-
iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi, əlaqələrin inkişaf sə
235
viyyəsi ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin
məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır.
Bu baxımdan Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi birbaşa
xarici əlaqələrin inkişafına iqtisadi zəmin yaratmışdır.
Respublikanın mövcud iqtisadi əlaqələrini üç qrupa bölmək olar
(cədvəl 7):
Cədvəl 1
Azərbaycan Respublikasının 2002-ci ildə ölkə qrupları və
qitələr üzrə əmtəə dövriyyəsi göstəriciləri^^
(min ABŞ dollan)
Ölkələr
qrupu
İdxal İxrac Xarici
ticarət
saldosu min ABŞ $
xüsusi çəkisi,
%
min ABŞ $ xüsusi çəkisi,
% Cəmi: 1665346,9
100,0 2167522,2 100,0 502175,3
Ölkə qru plan üzrə
1. Keçid
dövrünün
iqtisadiyyatı ölkələri
675107,2 40,53 297891,4 13,74 -377215,8
0 cümlədən: Baltikyanı ölkələr
1549,2 0,09 5687,0 0,26 4137,8
MDB 650465,9 39,06 243742.5 11,24 -406723,4
/Ä Azərbaycan rəqəmlərdə, Bakı, 2003-cü il, səh. 51-52.
236
Ölkələri
Mərkəzi və
Şərqi Avropa
ölkələri
23092,1 1,38 48461,9 2,24 25369,8
2. Bazar
iqtisadiyyatı
inkişaf etmiş
ölkələr
604549,4 36,30 1721628,2 79,42 1117078,9
Qərbi Avropa
ölkələri
435028 26,12 1515036,8 69,89 1080008,5
0 cümlədən:
Avropa
Birliyi
ölkələri
393486,4 23,63 1463371,4 67,51 1069885,0
Qərbi
Avropanın
digər ölkələri
41541,9 2,49 51665,4 2,58 10123,5
Bazar
iqtisadiyyatın
da inkişaf
etmiş digər
ölkələr
169521,1 10,18 206591,4 9,53 37070,3
3. İnkişaf
edən ölkələr
385690,3 23,15 148002,6 6,82 -237687,7
O cümlədən:
Keçid və
mərkəzi
iqtisadiyyatlı
ölkələr
51395 3,08 2307,8 0,10 -49087,2
237
İnkişaf edən
digər ölkələr
334295.3 20,07 145694,8 6,72 -188600,5
Qitələr üzrə
Avropa 825309,0 49,6 1678948,9 77,5 853639,9
Asiya 711614,2 42.7 420545,6 19,4 -291068,6
Amerika 111712,8 6.7 62809,8 2,9 -49903,0
Afrika 5088,9 0,3 5215,3 0,2 -136,4
Okeaniya 11622,0 0,7 2.6 0.0 -11619,4
7. Keçid dövrü iqtisadiyyatlı ölkələr.
Bu qrupda Azərbaycan MDB ölkələrilə iqtisadi ticarət
əlaqələrində mənfi saldoya malik olmaqla idxal ixracı üstələyir və
idxal ixracdan 2,7 dəfə çoxdur. MDB məkanında Azərbaycan
yalnız Qırğızıstan, Gürcüstan, Tacikistan, Moldova ilə
iqtisadi-ticarət əlaqələrində müsbət saldoya, qalan Rusiya
Federasiyası, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan, Özbəkistan
respublikaları ilə sıx ticarət balansı - mənfi saldoya malikdir.
Eyni zamanda bu qrupda Baltikyanı ölkələrlə, habelə
Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrilə ticarət balansı müsbət saldoya
malik olmağa, ixrac idxaldan müvafiq olaraq 3,7 və 2,1 dəfə
çoxdur.
2. Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələr.
Bu qrupa daxil olan Avropa Birliyi ölkələrindən - Almaniya,
Böyük Britaniya, Belçika, İtaliya, Fransa, İrlandiya, Danimarka,
Yunanıstanla olan iqtisadi ticarət əlaqələrində Azərbaycan mənfi
saldoya malikdir və İdxal-ixracdan çoxdur. Lakin bu birliyə daxil
olan ölkələrdən İtaliya və Yunanıstanla əlaqələrdə Azərbaycan
müsbət saldoya malikdir.
238
ümumilikdə bu qrup üzrə idxalın xüsusi çəkisi 36,30%,
ixracın xüsusi çəkisi isə 79,42% təşkil edir.
3. İnkişaf edən ölkələr. Bu qrupa daxil olan ölkələrlə
ticarət əlaqələrində Azərbaycan ticarət balansında mənfi saldoya
malikdir və ümumi mal dövriyyəsində idxalın xüsusi çəkisi
23,15%, ixracın xüsusi çəkisi isə 6,82% təşkil edir.
Ümumilikdə isə bu qrup keçid və mərkəzi planlı
iqtisadiyyatlı ölkələrin payında ixracın xüsusi çəkisi - 0,1%,
idxalında isə 3,08% təşkil edir və inkişaf edən digər ölkələrin
payında isə idxalın xüsusi çəkisi -20,07%, idxalınkı isə 6,72%
təşkil edir.
Ölkə qrupları üzrə idxal-ixracın dəyər baxımından təbiili
göstərir ki, Azərbaycan 1-ci və 3-cü qrup ölkələr və ona daxil olan
birliklərlə iqtisadi ticarət münasibətlərində mənfi, 2-ci qrup ölkələr
üzrə isə müsbət saldoya malikdir.
Respublikanın qitələr üzrə ticarət əlaqələrinin coğrafi
quruluşu (cədvəl 7) baxımından təhlil göstərir ki, Avropa qitəsi
üzrə ixrac həcminin xüsusi çəkisi - 77,5%, digər qitələr üzrə isə
0,2-19,4% tərtibində variasiya edir.
Analoji olaraq idxalda Avropa qitəsi üzrə bu göstərici -
49,6% təşkil etməklə, qalanları üzrə isə 0,3-42,7% tərtibində
variasiya edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, heç bir birliyə daxil olmayan
ölkələrlə də iqtisadi əlaqələr vardır və bu əlaqələrə Azərbaycanla
İqtisadi əməkdaşlıq edən dünyanın digər ölkələri daxildir. Lakin
onlar iqtisadi əlaqələrdə yüksək xüsusi çəkiyə malik deyildirlər və
bu əlaqələr daimi xarakter daşımır.
Son İllərdə (diaqram 3, cədvəl 8, 2001-2002-ci il
məlumatları üzrə) respublikanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri
daha da intensivləşmişdir. Xüsusilə, xarici ölkələrin şirkətləri ilə 239
bağlanan dövlət səviyyəli müqavilələr üzrə idxal və ixrac olunan
məhsulların xüsusi çəkisi artmışdır.
Göründüyü kimi, idxal olunan məhsulların 39,06 faizi
MDB ölkələrinin, 23,63 faizi Avropa Birliyi ölkələrinin, 37,8 faizi
isə inkişaf edən digər ölkələrin, ixracda isə 11,24 faizi MDB
ölkələrinin, 67,51. faizi Avropa Birliyi ölkələrinin, 6,72 faizi isə
inkişaf edən digər ölkələrin payına düşür.
Təhlil göstərir ki, ixracda Avropa Birliyi, idxalda isə MDB
ölkələri yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər. Bunu hər şeydən əvvəl,
bu ölkələrin bir-birinə yaxın olmaları, nəqliyyat şəbəkəsinin yaxşı
inkişafı, eyni zamanda uzun illər bir-biri ilə geniş iqtisadi
əlaqələrə malik olmaları şərtləndirmişdir.
Ümumilikdə İtaliya mal dövriyyəsində dominantlıq edir.
Digər ölkələrin payı isə İdxalın strukturunda ümumi idxala
nisbətən (cədvəl 8) Rusiya 16,76%, Ukrayna 4,77%,Türkiyə
9,81%, ABŞ 5,90%, Almaniya 4,99%, Böyük Britaniya 5,09%,
Türkmənistan 5,65%, Qazaxıstan 10,46%, İran 3,46%, Fransa
7,06% və s. təşkil edirlər. İdxalın strukturunda isə digər ölkələrin
xüsusi çəkisi 0,2-1,8% arasında dəyişir.
240
nə malik olan ölkələrdə öz müəssisələrinin filiallarını yaratmaqla
həmin ölkələrdə milli sənayenin inkişafını sürətləndirirlər.
Dünya iqtisadiyyatında transmilli şirkətlərin sayı və xüsusi çəkisi
artır. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına
əsasən hazır məhsul, qabaqcıl texnologiya, yəni daha çox elmi
tutumlu məhsullar çıxarırlar, həmin texnologiyanı alan ölkələr
isə tez bir zamanda onu tətbiq edərək milli iqtisadiyyatın
formalaşmasını sürətləndirirlər. Kapitalizmin klassik ölkələrinin
bir əsrdə keçmiş olduqlan iqtisadi inkişaf yolunu bu ölkələr cəmi
10-15 ildə qət edirlər.
Məlumdur ki, milli gəlir yalnız istehsal prosesində yaranır.
Ona görə də, dövlət orqanları istehsalla məşğul olan sahibkarlara
hər vasitə ilə bir daha yardım göstərməli və vergilərdə onlara
müəyyən güzəştlər etməlidir.
ABŞ kimi qabaqcıl sənaye ölkəsi belə, milli iqtisadiyyatı
daha da inkişaf etdirmək üçün sahibkarlara güzəştli şərtlərlə
kredit verir, vergilərdə onlara güzəştlər edir. Onlar bilirlər ki,
məhsul istehsalının çoxalması qiymətlərin aşağı salınması,
məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artımı əhalinin həyat
səviyyəsinin yüksəlməsi deməkdir.
Milli iqtisadiyyatı dirçəltmək, daxili bazarı qorumaq üçün
bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Bunu inzibati yolla
deyil, iqtisadi metodlarla həyata keçirmək daha
məqsədəuyğundur. Belə ki, kənardan gətirilən, respublikada
istehsalı üçün imkan və şərait olan məhsullara yüksək gömrük
tarif dərəcəsi tətbiq etməklə yerli istehsalın artımı üçün stimul
yaradılmalıdır.
Təhlil göstərir ki, iqtisadi əlaqələr sabit deyildir, onlar
dövrü olaraq, əsaslı dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda
məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşməsində baş verən də 244
yişiklikləri əks etdirir, əmək bölgüsü dərinləşdikcə İqtisadi
əlaqələrdə İştirak edən sahələrin sayı artır yə əlaqələr təkmilləşir,
İqtisadi əlaqələrin İnkişafında mütərəqqi keyfiyyət dəyişiklikləri
baş verir.
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı
sahələri, müəssisələr arasında uzun müddət sabit istehsal
əlaqələrinin olmasını tələb edir. Sahəİərarası istehsal
əlaqələrinin və propor- siyalannın təkmilləşməsi, məhsuldar
qüvvələrin yerləşdirilməslnln yaxşılaşdıniması rayonlararası və
rayondaxili əlaqələrin səmərə- ləşdlrllməsl İlə müşayiət olunur kl,
bu da öz növbəsində səmərəsiz yükdaşımalannı əsaslı surətdə
ixtisara salır.
Təbii-İqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi,
mineral xammal və yanacaq - energetika resurslan ilə təmin
olunma dərəcəsi, sənayenin və kənd təsərrüfatının İnkişafı və
ixtisaslaşlaşdml- ması əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən
edir. Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması nəticəsində
istehsalçılardan hər biri mal göndərməklə, öz tələbatlannı
ödəmək üçün digər mallar alırlar. Beləliklə, iqtisadi əlaqə hər iki
tərəf üçün qarşılıqlı fayda və yüksək iqtisadi səmərə verməklə,
iqtisadi zərurətə çevrilir.
İctimai əmək bölgüsü və iqtisadi əməkdaşlığın əsas
prinsipi əmək məhsuldarlığının artımının təmin olunması, məhsul
istehsalı və onun daşınmasına sərf olunan maddi və əmək
məsrəflərinin ixtisar edilməsidir. İctimai əmək bölgüsünün əsas
məqsədi budur.
İqtisadi əlaqələr mürəkkəb proses olmaqla, istehsal və
tədavül dairəsini əhatə edir, istehsalın ixtisaslaşmasının
təkmilləşməsini, ərazi istehsal komplekslərinin formalaşması və
inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını stimullaşdırır. 245
Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və təkmilləşməsi
məhsuldar qüvvələrin inkişafından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbli və İqtisadi
şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtlsadi mövqeyi
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli
şərait yaradır.
Azərbaycana idxal olunan məhsullar arasında buğda,
un, şəkər və şəkər tozu, kərə yağı, marqarin, bitki yağları, mal əti,
qoyun əti, makaron məmulatı, düyü, kartof, çay, yumurta,
şirniyyat məmulatları, uşaq yeməkləri, meyvə və tərəvəz şirələri,
siqaretlər, şinlər, tikili mallar, ayaqqabı, pambıq parçalar,
televizor və audio-video maqnitofonlar, minik və yük
avtomobilləri, mebel və s. məhsullar üstünlük təşkil edir.
Əlbəttə, Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir səviyyəsi
əhalinin artan tələbatını ödəmək iqtidannda deyildir. Ona görə
də, bütün dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycan da öz
tələbatını ödəmək və onun çeşidini yaxşılaşdırmaq üçün dünya
ölkələrilə əməkdaşlıq etməlidir. Respublikaya audio-video
maqnitofonlar, minik və yük avtomobilləri, televizor, traktor,
kombayn gətirilməsi qanunuyğun haldır. Çünki həmin mallara
olan tələbat yalnız xaricdən gətirilən mallar hesabına ödənilir.
Lakin yuxarıda göstərilən məhsulların əksəriyyətini
Azərbaycanda İstehsal etmək üçün şərait və imkan vardır.
İdxalın strukturunda heyvandarlıq, bitki məhsullan, yeyinti
sənaye məhsulları, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər, tütünlə birlikdə
37,3 faiz təşkil edir. Halbuki həmin məhsulların əksəriyyətini
respublikada istehsal etməklə onların xüsusi çəkisini xeyli aşağı
salmaq olar. Əgər maşınlar, avadanlıqlar və mexa- nizmlərin
yüksək xüsusi çəkiyə malik olmasını (19,2 faiz) ob
246
yektiv amillər şərtləndirirsə, digər məhsulların idxalın
strukturunda yüksək xüsusi çəkiyə malik olmalarına haqq
qazandırmaq olmaz. Çünki həmin məhsulların daşınması yüksək
nəqliyyat xərcləri ilə müşahidə edilir Təxmini hesablamalara
görə, uzaq məsafələrdən məhsul daşınmasına sərf olunan
xərclər istehsal xərclərinin 60-70 faizini təşkil edir. Ona görə də,
çalışmaq lazımdır ki, istehsal üçün şərait və imkan olan
məhsullar respublikada istehsal olunsun. Bu isə uzaq
məsafələrdən səmərəsiz yükdaşımalarının qarşısını alar, ən
əsası isə yerli ehtiyatlardan istifadə etməklə, sosial-iqtisadi
gərginliyi azaldar, xaricə valyuta axınının qarşısı alınar,
respublika büdcəsinə daxilolmalar artar. Sivil ölkələrdə yerli
istehsalçıları həvəsləndirmək üçün bir sıra təxirəsalınmaz
tədbirlər həyata keçirilir, onlara güzəştli kredit verilir, vergilərdə
güzəştlər edilir və bununla da daxili bazar qorunur.
4.2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ XARİCİ TİCARƏT
KONSEPSİYASI VƏ XARİCİ TİCARƏT SİYASƏTİ
Dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, ölkələrin bir-
birindən asılılığının getdikcə güclənməsi, bazar iqtisadiyyatına
keçidlə əlaqədar olaraq meydana çıxan problemlərin
mürəkkəbləşməsi, hər şeydən əvvəl milli iqtisadiyyatın
formalaşması və ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakı
respublikanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin konseptual əsaslarının
işlənib hazırlanmasından asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dünya təcrübəsinin və
bütövlükdə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin nəzəri əsaslarının
sistemli təhlili yuxarıda gəldiyimiz qənaətin obyektiv xarak
247
ter daşıdığmi ^göstərir. Xarici ticarət xarici iqtisadi əlaqələrin
realizasiyasının əsas mexanizmi kimi çıxış edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində sərhədlərin
getdikcə silinməsi texnologiya, nəqliyyat və rabitə sferalarında
baş verən əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri nəticəsində geniş təkrar
istehsal sferasının başlıca fazaları olan İstehsal və mübadilənin
daha sıx çulğalaşması prosesini sürətləndirməklə real fakt kimi
meydana çıxmışdır.
Bu gün İstehsal edilmiş mal və xidmətlərin əsas hissəsi
xarici ticarət vasitəsilə bazara çıxarılır, ya da həmin məhsulların
istehsalında xarici komponentlərdən İstifadə olunur. Son 40 il
ərzində beynəlxalq mal dövriyyəsi 15 dəfə, İstehsal isə cəmi 6
dəfə artmışdır. Bundan başqa, 10 il ərzində (1984-1993) xarici
investisiyalar 4 dəfə artaraq il ərzində 200 mlrd, dollara çat-
mışd^^°
Azərbaycan Respublikasının potensial imkanları
baxımından «kiçik ölkə» olduğunu, yəni nəinki dünya bazarında,
hətta regional bazarlarda belə mövcud situasiyaya təsir etmək
imkanının yoxluğunu, əksinə, özünün bütövlükdə iqtisadi
fəaliyyətinin təşkili və inkişafında real vəziyyətə uyğunlaşmaq
məcburiyyətində qaldığını qəbul ediriksə, onda ölkənin xarici
ticarət konsepsiyasının formalaşdırılmasında göstərilən cəhətləri
nəzərə almaq və onu qlobal kontekstdə araşdırmaq lazım gəlir.
Bu baxımdan xarici ticarət konsepsiyası inkişaf mərhələ-
rinə uyğun olaraq iki dövr üçün işlənib hazırlanmalıdır:
1) keçid dövrünün xarici ticarət konsepsiyası;
2) real bazar dövrünün xarici ticarət konsepsiyası.
MejtcdynapodHbiıt 6ırjnec Poccuu. )KypHa,ijV9H, 1996, c.l9.
248
I. Keçid dövrü öz mahiyyəti etibarı ilə respublikada
bazarın formalaşması və həmin keyfiyyət aspektində real bazar
münasibətlərinin təşəkkülü ilə başa çatmalıdır.
Əlbəttə, bəzi müəlliflərin iqtisadi İnkişafda Markssayağı
sıçrayışın mümkünlüyü barəsindəki fikirləri ilə razılaşmaq
düzgün olmazdı. Belə ki, marketinqdən istifadə heç də arzu
edildiyi kimi «alıcı» bazarının bərqərar olmasına gətirib
çıxartmayacaqdır. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, «alıcı» və
«satıcı» bazarları iqtisadi inkişafın keyfiyyət fərqləri olmaqla,
müəyyən mərhələləri Özündə əks etdirirlər. «Satıcı» bazan
sənayeləşmə dövrünün, «alıcı» bazarı isə informasiya dövrünün
bazarlarıdır. Əgər Azərbaycanda sənayeləşmə dövrü başa
çatmayıbsa, mövcud istehsalat sahələri ən yaxşı halda ya
xammal - yarım- fabrikat yönümlü, ya da sabiq SSRİ iqtisadi
məkanı çərçivəsində olduğu kimi texnoloji zəncirin həlqələrindən
birldirsə, onda hansı «alıcı» bazarından, tələbin keyfiyyət
üstünlüyündən danışmaq olar.
Digər tərəfdən isə «alıcı» bazarı, real məzmunlu «satıcı»
bazarının İnkişaf təmayülündən başqa bir şey deyildir. Yəni,
əvvəlcə «satıcı» bazarı formalaşmalıdır ki, göstərilən istiqamətdə
tərəqqinin əldə edilməsi üçün maddi əsas yaransın. Beləliklə,
keçid dövrünün iqtisadi təbiətinin qismən olsa da (məhz xarici
ticarətin konseptual əsasları baxımından) təsviri göstərir ki, xarici
iqtisadi fəaliyyətin fundamental prinsipləri labüd olaraq alınacaq
nəticənin mahiyyətinə zidd olmamalıdır.
Fikrimlzcə, müasir reallığın bütün zəruriyyətlərini əks
etdirmək baxımından yuxarıda göstərdiyimiz konsepsiya
praqma- tikliyi ilə səciyyələnə bilər.
249
II. Real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesi başa
çatdıqdan sonra ölkədə həm iqtisadi bazisin sosial-iqtisadi
mahiyyətində, həm də cəmiyyətin siyasi təşkilində köklü
keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməklə ölkənin dünya
iqtisadiyyatına funksional inteqrasiyası baş verəcəkdir. Bu
proses xarici amillərdən qarşılıqlı asılılığı daha da
gücləndirəcəkdir. Göründüyü kimi, xarici ticarətin konsentual
əsasları ölkənin inkişaf mərhələlərinə uyğun şəkildə
formalaşdırılmalı və metodoloji prinsiplərin tarixi səciyyə daşıdığı
birmənalı şəkildə qəbul olunmalıdır.
III. Ölkənin xarici ticarət konsepsiyası bütövlükdə iqtisadi
təhlükəsizlik konsepsiyasının tərkib elementi kimi nəzərdən
keçirilməli və formalaşdırılmalıdır. Belə ki, dövlətin iqtisadi
təhlükəsizlik sisteminin yaradılması və möhkəmləndirilməsi
başlıca olaraq ticarətin təşkili və inkişafından birbaşa asılıdır.
Hər şeydən əvvəl, qarşılıqlı münasibətlərdə üzvi birliyə
nail olmaq, yarana biləcək antaqonist ziddiyyətlərin daha az itki
ilə aradan qaldırılmasına imkan yaradır. Xarici ticarətin
strukturunda baş verən dəyişikliklər ölkənin maddi rifahına təsir
göstərir. Eləcə də əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, bütövlükdə
iqtisadi fəaliyyətin təşkili və idarə edilməsində daxili və xarici
amillərin rolunu qiymətləndirmək lazımdır. Aydındır ki, ölkənin
iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyası inkişaf prosesində müəyyən
keyfiyyət dəyişikliklərinə uğrayır. Real bazar münasibətlərinin
təşəkkülü prosesinə paralel olaraq ümummilli mənafelərin
nəzərə alınması başlıca şərtdir.
Belə ki, iqtisadi münasibətlərin getdikcə dərinləşməsi
ölkənin həm iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyasında, həm də xarici
ticarətində əsaslı dəyişikliklər tələb edir.
2.S0
IV. Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələrin inkişaf yollarının
seçilməsi son dərəcə mühüm məsələlərdən biridir. Ümumiyyətlə,
milli iqtisadiyyatın xarici amillərlə sıx əlaqəliliyi və qarşılıqlı
asılılığı baxımından 3 inkişaf modelini fərqləndirmək
mümkündür:
1) İqtisadiyyatın ixrac yönümünün yüksəldilməsini
nəzərdə tutan inkişaf modeli;
2) İdxalı əvəz edəcək istehsal sahələrinin inkişaf modeli;
3) İqtisadi inteqrasiya modeli.
Bu modellərdən hər hansı birinin seçilməsi öz mahiyyəti
etibarilə xarici ticarət konsepsiyasının formalaşdırılması
deməkdir. Buna görə də, Azərbaycanın mövcud potensialı
baxımından bunlardan hansının daha məqsədəmüvafiq
olduğunu araşdırmaq zəruridir.
Beləliklə, İxrac yönümlü inkişaf müasir beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər sistemində mühüm yer tutan modellərdən biridir və
milli iqtisadiyyatın göstərilən istiqamətdə inkişafını tələb edir.
Lakin Azərbaycan Respublikasının bu modeli tətbiq etməsi üçün
aşağıda göstərilən bir sıra problemlərin həlli vacibdir:
1) Dünya bazarında yaranmış vəziyyət məhsul və
xidmətlərin ixracatında tamamilə yeni amillərə və parametrlərə
əsaslanmağı tələb edir. Belə ki, müasir texnika və
texnologiyaların tətbiqi, yeni mallar İstehsal artımının və
rəqabətin qeyri-müəyyənliyi dünya standartlarına cavab
verməyən məhsullar istehsal edən Azərbaycanın İxrac
imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır;
2) İxrac yönümlü inkişaf rəqabətə davam gətirməyi, yeni
üstünlüklər yaratmağı tələb edir. Yəni, İnfrastruktura, marketinq
və yeni texnologiyaların əldə edilməsi məqsədi ilə fasiləsiz olaraq
investisiya qoyuluşları həyata keçirilməlidir. Aydındır ki, 251
müasir şəraitdə maliyyə-valyuta resursları hətta minimal tələbləri
ödəmək iqtidarında olmadığı bir dövrdə göstərilən istiqamətdə
irihəcmli kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsi mümkün
deyildir:
3) Hətta bütün imkan və vəsaitlərin mövcudluğu
şəraitində belə ixrac yönümlü irıkişaf modelinin tətbiqi və onun
rolunun yüksəldilməsi istənilən nəticəni verə bilməz. Belə ki, milli
iqtisadiyyatın ixrac yönümünün gücləndirilməsi xarici
bazarlardan ixrac asılılığı yaradır və nəticədə daxili sosial-iqtisadi
situasiyaya güclü təsir göstərir. Aydındır ki, ənənəvi
tərəf-müqabillərində də iqtisadi situasiyanın pisləşməsi
zəncirvarı reaksiya doğurmaqla ölkədə staqfliyasiyanı
sürətləndirərək böhranlı vəziyyət yaradır. Buna görə də, İxracat
prosesinin əsas hissəsinin yönəldiyi xarici bazarlara əməli
yardım edilməsi problemi meydana çıxır ki, bu da qlobal qarşılıqlı
asılılığın yeni keyfiyyət aspektləri kimi səciyyələnə bilər.
Ölkənin xarici ticarət konsepsiyasının ağırlıq mərkəzi kimi
idxalı əvəz edəcək istehsal sahələrinin təşkili modelinin də bir
sıra nöqsanları vardır.
Əlbəttə, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından bir sıra
mal və mal qrupları üzrə (məsələn, ərzaq məhsulları) idxal
asılılığına son qoyulması mühüm problemlərdən biridir. Lakin
bütün məhsul və xidmətlər üzrə idxalı əvəz edəcək istehsal
sahələrini inkişaf etdirmək həm mövcud potensial, həm də
sosial-iqtisadi səmərəlilik baxımından qeyri-mümkündür. İdxalı
əvəz edəcək istehsal sahələrinin təşkili irihəcmli investisiya
qoyuluşları tələb edir, digər tərəfdən, ölkənin müxtəlif istehsal
amilləri ilə təchizi dərəcələri arasındakı fərq öz-özlüyündə xarici
ticarətin strukturunu müəyyənləşdirmək imkanı verir ki, bunun da
252
heç bir əsas olmadan dəyişdirilməsi xarici ticarət sferasında
böyük itkilərlə nəticələnə bilər.
Şübhə yoxdur ki, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü
ərzində Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyasının əsas
metodoloji prinsipi müqayisəli üstünlüklərdən ibarət olmalıdır.
Buna görə də, bütün məhsul növləri üzrə idxalı əvəz edəcək
istehsal sferalarının təşkili istənilən səmərəni verməyəcəkdir.
Fikrimizcə, ölkənin xarici ticarət konsepsiyasının əsas
istinad bazası regional iqtisadi inteqrasiya çərçivəsi daxilində
yaradılan azad ticarət blokları ola bilər. Avropa Azad Ticarət
Assosiasiyası tipli ticarət zonalarının təşkili həm keçid dövrü
ərzində, həm də perspektivdə daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətin
optimal uyğunluğuna əsaslanan xarici ticarət konsepsiyasını
formalaşdırmağa və tətbiq etməyə imkan verərdi. Dünya
təcrübəsindən məlumdur ki, regional iqtisadi inteqrasiyanın 5
ardıcıl İnkişaf mərhələləri vardır;^^
- azad ticarət zonası; üzv ölkələr arasında ticarət
sferasında bütün məhdudiyyətlər ləğv edilir;
- gömrük ittifaqı; göstərilənlərlə yanaşı üçüncü ölkələrə
qarşı vahid gömrük tarifi dərəcələri tətbiq edilir;
- ümumi bazar; məhsul istehsalı və satışını blokdaxili
hərəkəti tam sərbəstləşdirilərək ümumi bazar məkanı
formalaşdırılır;
- iqtisadi ittifaq; iqtisadi qanunvericilik və milli iqtisadi
siyasət identidisasiya olunur və valyuta inteqrasiyası başa
çatdınlır;
- tam iqtisadi inteqrasiya; federativ yaxud konfederativ
prinsiplər əsasında yeni dövlət yaradılır. E.r.MypaecKUÜ. Pe^uonu.ıhıuıH uftmeepcnfuu a pajsuGaıoıneMCH Miıpe. M.,
UayKü, 1990, c.ll.
2.53
Aydındır ki, Azərbaycanın keçid dövrünün spesifik
xüsusiyyətləri baxımından regional iqtisadi inteqrasiyaya
funksional qoşulması qeyri-mümkündür. Məhz buna görə də,
azad ticarət bloklarına daxil olmaq, yəni inteqrasiyanın birinci
mərhələsinin tam səlahiyyətli iştirakçısı kimi fəaliyyət göstərmək
birbaşa müasir gerçəklikdən doğan nəticədir.
Hal-hazırda Azərbaycan Avroasiya məkanında yeganə
ölkədir ki, eyni zamanda 5 regional qruplaşmada iştirak edir:
1) Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB);
2) İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO);
3) Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq
təşkilatı;
4) Türk dövlətlərinin iş birliyi şurası; : -
6) GUÖAM (Gürcüstan, Ukrayna, Özbəkistan,
Azərbaycan, Moldova)
Bu bloklardan heç birində real məzmunlu inteqrasiya
prosesləri getmir, bununla yanaşı istənilən istiqamətdə azad
ticarət zonalarının təşkili ölkənin xarici ticarət əlaqələrinin
inkişafında və onun strukturunun təkmilləşdirllməslndə mühüm
rol oynaya bilər.
Beləliklə, Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyası
bütövlükdə ölkənin iqtisadi təhlükəsizlik sisteminə, ilk növbədə
milli rəqabət üstünlüklərinin formalaşdırılması və inkişafına
əsaslanmalıdır.
Ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyi ümumi xarakter daşıyan və
bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan istehsal, tələb və bazar
amillərinə əsaslanır.
Milli rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi ölkə hökumətinin
siyasətindən, həm də ayrı-ayrı bazar subyektlərinin təsir
254
dairəsindən kənarda olan və nəzarət edilə bilməyən hadisələr
arasında qarşılıqlı təsirin xarakterindən və əlaqələndirilməsindən
asılıdır.
Göstərilən tərzdə xarici ticarət konsepsiyasının istinad
nöqtəsi müəyyənləşdirilərək, onun əsas istiqamətlərini aşağıdakı
kimi formalaşdırmaq olar.
I. Strateji istiqamətlər;
- İxracatın dövlət həvəsləndirilməsi sisteminin təşkili;
- Bazar subyektlərinin rəqabət qabiliyyətliliyinin
yüksəldilməsi məqsədi ilə dövlət proqramlarının hazırlanması;
- Daxili bazarın milli mənafelərə uyğun qorunması.
II. İxrac fəaliyyəti: 4 ^ ^ ^
- Ölkənin ixrac potensialının formalaşdırılması və inkişaf
etdirilməsi;
- İxrac strukturunun təkmilləşdirilməsi, əsas ağırlıq
mərkəzinin hazır məhsul və xidmətlər üzərinə keçirilməsi;
- Ölkənin İxrac potensialının müqayisəli üstünlük prinsipi
əsasında qiymətləndirilməsi;
- Texnologiya tutumlu məhsulların ixracının artırılması;
- İxracyönümlü istehsalın inkişafı və modernləşdirilmə-
sində xarici investisiyaların aktiv surətdə cəlb edilməsi;
III. idxal sferası üzrə: 3 ^
- Mühüm məhsul növlərinin daxili tələbatı ödəmək
səviyyəsində istehsalının təşkili;
- İdxalın strukturuna nəzarət;
- Ölkənin idxal asılılığının azaldılması.
255
Aydındır ki, Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyası
göstərilən istiqamətlərin üzvi vəhdətinə əsaslanmaqla
formalaşdırılmalı və ölkənin xarici ticarəti bu prinsiplər bazasında
həyata keçirilməlidir.
Xarici ticarət siyasəti dövlət siyasətinin mühüm tərkib
hissələrindən biridir. Hətta son dövrlərdə inkişaf etmiş ölkələrin
xarici siyasət idarələri də beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə, xüsusi
ilə xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində yaxından iştirak
edirlər. ABŞ Dövlət departamentinin İqtisadiyyat və Biznes İşləri
üzrə Bürosu, Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin xarici iqtisadi
siyasət, Avropa inteqrasiyası idarəsi və s. buna misal ola bilər.
Eyni zamanda, xarici iqtisadi problemlərin kompleks xarakteri,
onların ümumiqtlsadi inkişafla sıx bağlılığı bəzi ölkələrdə xüsusi
təşkilatlararası orqanların yaranmasına səbəb olur. Məsələn,
Almaniya Federativ Respublikasında ticarət siyasəti, idxal,
xammal və ixrac təminatları üzrə nazirlik fəaliyyət göstərir. Xarici
ticarət və ümumiyyətlə, xarici iqtisadi əlaqələrin təşkilat! quruluşu
üzrə dünya ölkələrinin təcrübəsinin təhlili göstərir ki, xarici ticarət
siyasətinin, eləcə də xarici iqtisadi fəaliyyətin səmərəli həyata
keçirilməsi üçün bu istiqamətdə zəruri olan təşkilat strukturları -
nazirliklərarası xarici iqtisadi əlaqələr komitəsi, beynəlxalq
təsərrüfat kooperasiyası, beynəlxalq sahibkarlıq və s.
yaradılmalıdır. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, xarici ticarət
əlaqələri bütünlükdə dövlət inhisarına alınmalıdır. Əvvəllər qeyd
etdiyimiz kimi, xarici iqtisadi fəaliyyətin inhisar- laşdırılması və
eyni zamanda, daxili bazarda əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi real
bazar münasibətlərinin təşəkkülü istiqamətində bir sıra
problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. İnki-
256
şaf etmiş ölkələrin xarici ticarət siyasəti sferasındakı təcrübəsi
göstərir ki, burada iki istiqamət özünü açıq-aşkar büruzə verir:
1. Azad ticarət siyasəti;
2. Proteksionizm (himayədarlıq).
Klassik bazarın formalaşdığı dövrdə, inhisar və inhisar
birliklərinin hələ meydana çıxmadıqları azad rəqabət şəraitində
xarici ticarət siyasətinin tam sərbəstləşdirilməsi bütün ölkələr
üçün əlverişli idi. Belə ki, nəzərdən keçirilən dövrdə iqtisadi
vahidlərin bazar fəaliyyəti və iqtisadi imkanları elə bir səviyyədə
İdi ki, onların nəinki ayrı-ayrılıqda, hətta qrup şəklində belə
bazardakı situasiyaya təsir göstərə bilmirdilər. Əksinə, onların
bazar fəaliyyəti ümumi vəziyyətlə tənzimlənirdi. Lakin əmtəə
təsərrüfatının sonrakı inkişafı və sənaye inqilabının başa çatması
ilə əlaqədar olaraq İnhisar və inhisar birlikləri meydana çıxdı ki,
bu da ümumiyyətlə, dünya İqtisadiyyatının İnkişafında
keyfiyyətcə yeni mərhələ idi. Eyni zamanda, inhisarların
yaranması xarici ticarət siyasətində himayəçilik (proteksionizm)
təmayülünün güclənməsi prosesi ilə paralel olaraq gedirdi.
Xarici ticarətin protekslonist nəzəriyyəsinin ən görkəmli
nümayəndəsi F.List olmuşdur. Onun nəzəriyyəsi təsərrüfat
inkişafının mərhələləri haqqında təlimə əsaslanır.
Listin fikrincə, bütün ölkələr öz inkişafında aqrar ölkədən
aqrar-sənaye, sonra isə aqrar-sənaye-ticarət ölkələrinə
çevrilirlər.^^ İnkişafın ən yüksək mərhələsinə çatmaqda əsas rolu
gömrük rüsumları oynayır. Eyni zamanda, gömrük rüsumları
sənayenin hələ zəif inkişaf etdiyi və xarici rəqabətə tab gətirə
bilməyəcəyi mərhələsində xüsusilə zəruridir. XIX əsrin axırları
“ flomanoe fi.C. Rnemuna mop^oaiH Kanunuı:ntamıuecKiı.\ anpaıı. M.: «Mejıcdy-
napoöfihie oniHOutenu}i», 1973, c. 262
257
XX əsrin əvvəllərində azad rəqabətin inhisarçı rəqabətlə əvəz
olunması və inhisarların güclü inkişafı ilə əlaqədar olaraq
proteksionizm xeyli güclənmişdir.
Xarici ticarətin azalan əhəmiyyəti nəzəriyyəsinin banisi
V. Zombartın fikrincə, kapitalizm inkişaf etdikcə ayrı-ayrı
ölkələr arasında ticarət-iqtisadi əlaqələr zəifləyir və həmin
ölkələrin təsərrüfatları daha çox qapalı və bir-birindən təcrid
olunmuş vəziyyətə gəlib çıxır.
Bununla belə, dünya təcrübəsi göstərir ki,
proteksionizmdən ən geniş surətdə istifadə edilmiş və bu proses
indi də davam etməkdədir. Lakin bu heç də total xarakter
daşımır. Məsələn, Yaponiyada poladəritmə sənayesi, Koreya
Respublikasında sement İstehsalı, Tayvanda toxuculuq sənayesi
yüksək gömrük tarifləri ilə xarici rəqabətdən qorunur.
İqtisadiyyatın digər sahələri tam sərbəst formada fəaliyyətlərini
həyata keçirirlər.
Qeyd edilməlidir ki, hal-hazırda xarici ticarət siyasətində
tam sərbəst və tam protekslonist cərəyanlar mövcud deyildir. Hər
bir ölkənin xarici ticarət siyasəti, onun iqtisadiyyatının inkişaf
səviyyəsinə, daxili bazardakı situasiyaya və ümumiyyətlə, milli
xüsusiyyətlərdən İrəli gələn cəhətlərə əsaslanaraq
müəyyənləşdirilir.
Xarici mal dövriyyəsində elm, kapital tutumlu sənaye
məhsullarının üstünlük təşkil etdiyi İnkişaf etmiş ölkələr özlərinin
xarici ticarət siyasətinin işlənib hazırlanmasında nəinki klassik
proteksionizm, eləcə də neproteksionizmln metod və
üsullarından («keyfiyyətin yenidən yoxlanılması»), «standartlann
milli standartlara uyğunluğunun yenidən yoxlanılması», «ixra- cın
könüllü məhdudlaşdırılması)) və s.) geniş surətdə istifadə edirlər.
258
Lakin inkişaf etməkdə olan ölkələr, o cümlədən
Azərbaycan Respublikası mövcud iqtisadi reallıqlar baxımından
xarici ticarət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini həyata
keçirməyə məcburdurlar. Belə ki:
1) Respublikada real bazar münasibətlərinin
formalaşması və tamqiymətli xarici iqtisadi fəaliyyətin həyata
keçirilməsi üçün bütün məhdudiyyətlərin götürülməsi tələb
olunur;
2) İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ümumi cəhət onlann
(o cümlədən, Azərbaycanın) öz imkanları çərçivəsində
investisiya və iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri siyasəti
aparmağa, əsas fondların və bir sıra istehsal sahələrinin yenidən
qurulmasını həyata keçirməyə, yeni texnika və texnologiya əldə
edilməsinə nail ola bilməmələrindədir. Yeganə çıxış yolu «xariçi
impuls- dan» tam həcmdə İstifadə olunmasından İbarətdir;
3) Həmin ölkələrin istehsal etdikləri sənaye məhsulları
əksər hallarda dünya standartlarına cavab vermir;
4) İnkişaf etməkdə olan ölkələrin, o cümlədən
Azərbaycan Respublikasının ixracında neft və neft məhsulları
yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, formalaşmaqda
olan, eləcə də milli iqtisadiyyatın prioritet sahələrinin xarici
rəqabətdən qorunmasının böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır və bu
istiqamətdə həyata keçirilməsi labüd olan tədbirlər sistemi işlənib
hazırlanmalıdır.
Fikrimizcə, yerli sənaye məhsullarının xarici rəqabətdən
qorunmasında ən təsirli vasitə proteksionist gömrük
rüsumlarının tətbiqi ola bilər. Aydındır ki, bu halda idxal olunan
sənaye məhsullarına qoyulacaq gömrük rüsumlarının məbləği
həmin məhsulların daxili bazardakı pərakəndə satış qiymətləri
ya yerli 259
məhsulların qiymətləri səviyyəsində olmalı, ya da ondan yüksək
olmalıdır.
Beləliklə, bazar iqtisadiyyatına keçidin müvəffəqiyyətlə
başa çatdırılması, iqtisadiyyatın zəruri artım tempinə nail
olunması və dünya iqtisadiyyatına səmərəli qovuşma xarici
ticarət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini tələb edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə 5 aprel 1994-cü il
tarixli «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin
sərbəstləşdirilməsi haqqmda» və «Azərbaycan Respublikasında
xarici ticarətin daha da liberallaşdırılması haqqında» 24 iyun
1997-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası prezidentinin
fərmanları önəmli rol oynamışdır. Həmin fərmanlarda bazar
mexanizmlərinin geniş tətbiqi əsasında iqtisadiyyatın yenidən
qurulması və inkişafında dönüş yaratmaq, xarici bazar
subyektləri ilə qarşılıqlı faydalı ticarət və iqtisadi əlaqələri
genişləndirmək, onların səmərəliliyinin yüksəldilməsi, xarici
bazarlara məhsul satışında və idxalda daxili bazar subyektlərinin
fəaliyyətinin sərbəstləşdirilməsi, ticarət əlaqələrinin daha da
liberallaşdırılması, genişləndirilməsi, respublikada idxal-ixrac
əməliyyatlarının tənzimlənməsi qaydalan respublikanın valyuta
ehtiyatlarının və ixrac potensialının artırılmasında onların
marağının gücləndirilməsi və s. cəhətlər üzrə aidiyyəti! qərarlar
qəbul olunmuşdur.
Bu fərmanlarla məhsulların xarici ticarətində
məhdudiyyətlər aradan qaldırılmış bütün hüquqi şəxslərə strateji
məhsullar üzrə xarici ticarət fəaliyyətini həyata keçirmək
səlahiyyəti verilmişdir. Bununla belə bu dəyişiklik bazar
subyektlərinin sərbəst kommersiya fəaliyyəti yolunda müəyyən
əngəllər də yaratmışdır. Belə ki, müəssisə və təşkilatların
gəlirlərindən Vahid Valyuta Fonduna məcburi köçürmələr məhsul
növündən asılı 260
olaraq 10-70% arasında təşkil etmişdir. Məsələn, neftçıxarma və
neft emaledici sahələrin müəssisələri üçün valyuta mədaxilindən
köçürmələr 65%, kimya sənayesi - 50-70%, pambıq emalı - 70%,
tütünçülük - 50-60% təşkil edirdi. Aydındır ki, yüksək
normativlərin tətbiqi nəinki ixrac potensialının inkişafına mənfi
təsir göstərir, həmçinin ixraca olan stimulu da azaldır.
İxraca nəzarətin formalarından biri kimi strateji
məhsulların respublikadaxili satışında tender yaxud əmtəə
birjalarından istifadə edilməsini nəzərədə tutulurdu. Burada
məqsəd strateji məhsulların dünya qiymətlərindən aşağı
səviyyədə ixracının qarşısının alınmasından ibarət olmuşdur.
Digər tərəfdən, valyuta siyasətinin optimallığına nail
olunması, manatın daxili dönərllliyini, onun digər valyutalara
nisbətən real məzənnəsini müəyyənləşdirən və banklararası
valyuta birjasının müntəzəm fəaliyyətini təmin edən tədbirlərin
işlənib hazırlanmasına, məhsul ixracını stimullaşdırmaq üçün
manatı digər valyutalara dəyişdirərkən respublikadan kənara
məhsul satan istehsalçı müəssisələrə üstünlüyün verilməsinə də
xüsusi diqqət fetirilməsi nəzərədə tutulurdu.
Fərmanda nəzərdə tutulan müddəaların tətbiqi xarici
ticarət siyasətinin formalaşmasında və bir sistem kimi fəaliyyət
göstərməsində mühüm rol oynamışdır. Respublikanın xarici
ticarət əlaqələrinin artması və uzaq xarici ölkələrilə
münasibətlərin sürətli inkişafı xarici ticarət siyasətinin daha da
təkmilləş- dirilməsini tələb edirdi. Bununla əlaqədar olaraq
Azərbaycan Respublikasının prezidenti biri-birinin ardınca 2 mart
1996-cı il tarixli «Əməyin ödənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi
və xarici iqtisadi əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi sahəsində əlavə
tədbirlər haqqında», 6 avqust 1996-cı il tarixli «Azərbaycan
261
Respublikasında xarici ticarətin tənzimlənməsi haqqında» və bu
fərmana əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə 24 sentyabr
1996-cı il tarixli fərmanlarını vermişdir. Bu fərmanlar
respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin maksimum
sərbəstləşdirilməsi və ölkənin xarici ticarət siyasətinin inkişafın
dinamikasına uyğuniaşdırılması məqsədini daşıyırdı. Belə ki,
qəbul edilmiş dəyişikliklər nəticəsində strateji məhsulların sayı
17-dən 4-ə qədər (neft və neft məhsulları, elektrik enerjisi, əlvan
metallar, pambıq mahlıcı) azaldıldı. Əmtəə birjalarından alınmış
malların növündən asılı olmayaraq birjanın verdiyi sertifikatı
gömrük orqanlarında bəyan etməklə ixracına icazə verildi,
valyuta gəlirlərinin gizlədilməsi imkanlarını ləğv etmək üzrə
mühüm dəyişikliklər apanidı və s.
Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, 1991-ci illə
müqayisədə ölkənin müstəqil dövlət statusunda fəaliyyəti, xarici
ticarət siyasətinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi bir sıra müsbət
nəticələr əldə etməyə imkan vermişdir.
Belə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin
tənzimlənməsi sferasında sistemliliyə nail olunmuş, ölkənin milli
mənafelərinin qorunması istiqamətində irəliləyiş əldə edilmişdir.,
İkincisi, xarici ticarət əlaqələrinin sərbəstləşdirilməsi,
ölkədə real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesinə paralel
olaraq aparılır ki, bu da perspektivdə məqsədəuyğun nəticələrin
əldə edilməsinə səbəb olacaqdır; üçüncüsü, hal-hazırda yeridilən
xarici ticarət siyasəti əlaqələrinin coğrafiyası baxımından
çoxtərəflilik, ölkənin hər hansı bir regiondan asılı düşməsinə
imkan vermir və s.
Bununla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, hələlik respublikanın
xarici ticarət siyasəti ümurinmilli mənafelərlə tam uyğun deyil
262
dir, bunun əsas səbəbi isə müasir inkişaf mərhələsində xarici
ticarət siyasətinin yüksək səviyyədə formalaşa bilməməsi və bir
sıra faktiki problemlərin mövcud olması İlə əlaqədardır. Söhbət,
hər şeydən əvvəl, xarici ticarət siyasətinin ümumi iqtisadi
siyasətinin tərkib hissəsi olmasından gedir. Məhz bu istiqamətdə
işə fəaliyyətin təşkili qarşılıqlı əlaqədə və üzvi vəhdətdə
formalaşdırılmalıdır ki, bu da təbii olaraq, müəyyən problemlər
yaradır.
Digər tərəfdən respublikanın hələ bazar iqtisadiyyatına
keçid dövründə olması, bazar subeyktlərinin tam qiymətli
kommersiya fəaliyyətini həyata keçirə bilməmələri, manatın
dönərli olmaması və s., son nəticədə xarici ticarət siyasətinin
maddi əsası olan cəhətlərin zəruri səviyyədə təşəkkül
tapmaması digər xarakterli və səviyyəli problemlərin meydana
çıxmasını şərtləndirir.
Həmçinin, qeyd olunmalıdır ki, mal və xidmətlər üzrə
xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi xüsusiyyətləri
texnologiya, Nou-hau və s. üzrə ticarətin təşkilinə birbaşa təsir
göstərirsə, digər tərəfdən kapitalın miqrasiyasını, ölkəyə xarici
investisiyalann cəlb edilməsini şərtləndirməklə bütövlükdə
ölkənin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər kompleksinin
formalaşmasında mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, mal və
xidmətlər üzrə xarici ticarət əlaqələri əksər hallarda kapital
ixracının alternativ variantına çevrilir ki, bu da xarici
investisiyalara böyük ehtiyacı olan ölkənin xarici ticarət
siyasətində nəzərə alınmasını zəruri edir.
Ölkədə normal istehlak bazarının formalaşması, istehlak
bazarının təmin olunması və tarazlaşdırılması, ilk növbədə, tələb
və təklifin həcmi və strukturu, istehlakçıların gəlirləri və qiymətlər
arasında uyğunluq olmasını tələb edir. Belə uyğunlu 263
ğun yaranması əhəmiyyətli dərəcədə xarici iqtisadi əlaqələrdən
asılıdır. Əhalinin və ölkənin tələbatı yalnız daxili istehsal
hesabına deyil, həm də idxal hesabına formalaşır. Bundan əlavə
idxal hesabına yerli istehsalı inkişaf etdirmək və səmərəliliyini
artırmaq üçün əlavə imkanlar yaranır.
Xarici iqtisadi əlaqələr istehlak bazarında tələbin
formalaşmasına təsir göstərir, tələbin çoxsahəli və çoxçeşidli
strukturu formalaşır, digər tərəfdən rəqabətin artması nəticəsində
istehlakçıların seçim imkanları genişlənir və qiymətlərin aşağı
düşməsi ilə əlaqədar olaraq əhalinin alıcılıq qabiliyyəti yüksəlir.
Xarici iqtisadi əlaqələr istehlakçıların gəlirlərinə də təsir
göstərir. Belə ki, istehsal imkanlarının genişlənməsi hüquqi və
fiziki şəxslərin məşğulluq səviyyəsinin yüksəlhnəsinə və onların
gəlirlərinin artmasına səbəb olur. Digər tərəfdən əhalinin
müəyyən hissəsinin digər ölkələrdə işləməsi və ixrac üçün
imkanlar yaranır.
Açıq iqtisadi sistemdə istehlak bazarında rəqabətin idxal
hesabına güclənməsi qiyrinətlərə də güclü təsir göstərir.
Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək bu qənaətə gəlmək
olar ki, xarici iqtisadi əlaqələr hər hansı bir ölkədə istehlak
bazarının formalaşmasına həm birbaşa, həm də dolayı təsir
göstərir.
Birbaşa təsir bilavasitə idxal-ixrac əməliyyatları ilə
əlaqədar olduğu halda, dolayı təsir çoxsahəlidir və bunun
aşağıdakı istiqamətləri vardır:
- istehlak malları üzrə daxili bazar tələbatının inkişafı və
ödənilməsi üçün imkan yaranması;
- daxili bazar tələbatından artıq istehsal olunan mallar
üçün xarici bazarlara çıxış imkanının yaranması;
264
- bazarın genişlənməsi nəticəsində rəqabət mühitinin in-
kişcjfı və bunun nəticəsində qiymətlərin aşağı düşməsi;
' - beynəlxalq əmək bölgüsündə üstünlüklərə uyğun
ixtisaslaşma nəticəsində İstehsalın inkişaf etdirilməsi və ondan
daha səmərəli istifadə olunması;
- elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi üçün şərait
yaranması və bunun nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında, o
cümlədən istehlak bazarında dinamikliyin artması və s.
Müqayləsəli üstünlük prinsipindən məlumdur ki, hər bir
hüquqi və fiziki şəxs özünün daha yaxşı bacardığı İşlə məşğul
olmalıdır. Bu halda o. həm özü, həm de cəmiyyət qazanır. Bu
təkcə ölkə İqtisadiyyatının subyektlərinə aid deyil. Hüquqi və fiziki
şəxslərin birinin digərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyü olduğu
kimi, bu və ya digər malın istehsalında bir ölkənin hər hansı bir
şirkəti, digər ölkənin şirkətlərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyə
malik olur. Odur ki, beynəlxalq əmək bölgüsü və ölkələrarası
mübadilə obyektiv zərurətdən irəli gəlir, ona görə də, ölkələrarası
ticarət hər bir ölkə üçün lazımdır. Lakin bu İşi dövlət bazarın
ixtiyarına buraxa bilməz.
Tarixən XİF-in dövlət tənzimlənməsinə münasibətdə iki
əsas meyli formalaşmışdır: azad ticarət və proteksionizm.
Azad ticarət tərəfdarları (A.Smlt, D.Rikardo, J.B.Sey,
E.Xekşer, B.Olin, R.Vernon, P.Stolper və b.) fikirlərini belə
əsaslandırırlar ki, maneəsiz həyata keçirilən ticarət qarşılıqlı
faydalı beynəlxalq əmək bölgüsünə kömək edir, bütün ölkələrin
real milli məhsulunu potensial olaraq xeyli artırır və bütün yer
kürəsində həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə İmkan yaradır.
Proteksionizm tərəfdarları (T.Eşli, F.Zombart, C.Keyns,
A.Hamilton və b.) isə öz fikirlərini ənənəvi təşəkkül tapmış
265
iqtisadi durumu saxlamaq, yeni yaranan milli sənaye sahələrini
qorumaq, dövlət büdcəsinin gəlirlərini artırmaq, dempinqi (başqa
ölkələrin bazarlarında, həmin ölkələr üçün «normal»
qiymətlərdən aşağı malların satılmasıdır) neytrallaşdırmaq,
ölkənin müdafiə qabiliyyətini lazımi səviyyədə saxlamaq zərurəti
və s.ilə əsaslandırırlar.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, azad ticarətin müsbət
səciyyələndirilməsi və Ideallaşdınlmasına baxmayaraq, bu ideya
heç də həmişə gözlənilən nəticələri vermir. Təkcə XX əsrdə azad
ticarət və proteksionizm ideyalarının hər biri iqtisadi fikirdə
üstünlük əldə etmişlər.
Dünya təsərrüfat sistemində yaranmış müasir şərait,
xüsusilə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın sürətli İnkişafı,
ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi asılılıqlarının güclənməsi, transmilli
korporasiyaların dünya iqtisadiyyatında rolunun artması, dünya
bazarında rəqabətin güclənməsi və s.müxtəlif iqtisadi
nəzəriyyələrin xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsinə
münasibətdə irəli sürdüyü bu və ya digər mülahizələrə diqqətlə
və yaradıcı yanaşmanı tələb edir. Belə ki, müasir dövrdə dünya
təsərrüfat sistemində baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri
nəticəsində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər mürəkkəb və
dinamik bir sistemə çevrilmiş və bu sistemin ayrılıqda hər bir
ölkədə milli iqtisadiyyatın. o cümlədən istehlak bazarının
inkişafına təsiri də xeyli güclənmişdir.
Müasir dövrdə normal istehlak bazarının formalaşması və
onun dinamik tarazlı inkişafının təmin olunması məqsədyönlü
xarici iqtisadi siyasət aparılmasını, başqa sözlə xarici iqtisadi
fəaliyyətin beynəlxalq hüquq normalarına və dünya praktikasına
əsaslanan, milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərini və
266
perspektivlərini nəzərə alan və konkret şəraitin tələblərinə cavab
verən mükəmməl və çevik dövlət tənzimləmə sisteminin
yaradılmasını nəzərdə tutur.
Bu, həm də, onunla şərtlənir ki, müasir şəraitdə inikşaf
etməkdə olan ölkələrin sənayesi onların geridə qalmış əyalət
«status»unun saxlanılmasına xidmət edən xarici rəqabətin
hücumlarından, o cümlədən, dempinq siyasətindən qorunmağa
məcburdurlar. Hər hansı bir məhsulun istehsalında nisbi
üstünlüyə malik olmaq üçün, həmin istehsalın yaranması və
inkişafı üçün müəyyən vaxt lazımdır ki. bunu da azad ticarətin
mövcud olduğu müasir rəqabət şəraitində əldə etmək mümkün
deyildir. Azad ticarət tərəfdarlarının məhz proteksionist siyasətin
köməyi ilə formalaşma dövrünü keçirərək İnkişaf etmiş və dünya
bazarında rəqabət üstünlüyü qazanmış sənaye İstehsalını artıq
yaratmış ölkələr olması da bu fikrin doğruluğunu təsdiqləyir.
Hazırda dünyanın bütün ölkələrində xarici iqtisadi
fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi sistemləri mövcuddur. Ayrı-ayrı
ölkələrdə bu sistemlərin müəyyən fərqli cəhətlərinə baxmayaraq,
onların aşağıdakı ümumi prinsipləri var:
1. Dövlət suverenliyi. Bu prinsip aşağıdakıları nəzərdə
tutur:
- milli iqtisadi maraqlar (milli iqtisadiyyatın və daxili
bazarın tarazlı inkişafı, mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin stimul-
laşdırılması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə
səmərəli inteqrasiyası və s.) nəzərə alınmaqla müstəqil xarici
iqtisadi siyasət həyata keçirmək;
- beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində bağlanmış
müqavilə və sazişlərə əməl edilməsi;
267
- xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsini həyata
keçirən milli dövlət orqanları sisteminin formalaşdırılması (milli
gömrük orqanları və s.).
2. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə sərbəst məşğul olmaq
prinsipi. Bu prinsip aşağıdakı hüquqların təmin edilməsini
nəzərdə tutur:
- ölkə qanunvericiliyi İlə nəzərdə tutulmuş hallar istisna
olunmaqla, ölkə vətəndaşlarının xarici İqtisadi fəaliyyətlə məşğul
olmaq hüququ;
- xarici iqtisadi əlaqələrə (mülkiyyət formasından və digər
əlamətlərindən asılı olmayaraq) könüllü daxil olmaq hüququ;
- xarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə olunmuş vəsaitə sahib
olmaq, sərəncam vermək və istifadə etmək hüququ;
- digər dövlətlərin ərazisində öz nümayəndəliklərini
açmaq hüququ;
- milli və beynəlxalq qeyri-hökumət iqtisadi təşkilat və
birliklərdə iştirak etmək hüququ.
3. Xarici iqtisadi fəaliyyət iştirakçılarının hüquq
bərabərliyinin təmin olunması, ayrı-seçkiliyə yol
verilməməsi.
Bu prinsip aşağıdakıları nəzərdə tutur:
- xarici iqtisadi fəaliyyətin bütün subyektlərinin hüquq
bərabərliyi;
- dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin
hüquqlarını məhdudlaşdırmağa və ayrı-seçkiliyin qadağan
edilməsi;
- xarici iqtisadi fəaliyyətin hər hansı bir subyekti
tərəfindən məhdudlaşdırıcı siyasətin yolverilməzliyi.
4. Qanunun aliliyi prinsipi. Bu prinsip aşağıdakıları
nəzərdə tutur: ’68
- xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlətin qanunları ilə
tənzimlənməsi;
- xarici iqtisadi fəaliyyətin bütün iştirakçıları öz
fəaliyyətlərində müəyyən olunmuş qayda və qanunlara riayət
etməsi;
- xarici iqtisadi fəaliyyətin subyektlərinə dövlət
qanunlarının müəyyən etdiyindən əlverişsiz şərait yaradan
qanun qüvvəli aktlardan və yerli idarəetmə orqanlarının
aktlarından hər hansı bir şəkildə istifadənin qadağan edilməsi;
- xarici iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin hüquqlarının və
maraqlarının dövlət tərəfindən müdafiəsi.
5. Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsində
iqtisadi vəsaitə və üsullara üstünlük verilməsi.
Dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər dünya
təsərrüfat sisteminin bütövləşməsinə və beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin vahid hüquqi, inzibati və təşkilati-texniki
əsaslarının yaradılmasına zəmin yaratmışdır ki, bu da ayrı-ayrı
dövlətlərdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə
sistemlərinə öz təsirini göstərir.
Aparılan təhlil göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin milli
tənzimləmə sistemlərinin bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır.
Xarici iqtisadi fəaliyyətin müasir milli tənzimlənmə sistemlərinin
ən mühüm xüsusiyyəti hüquqi baza əsasında formalaşmasıdır.
Bütün ölkələrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi icra
hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətlərini və xarici iqtisadi fəaliyyət
subeyktlərinin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunlara
əsaslanır.
Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə
sistemlərinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də əksər
dövlətlərdə bu sistemlərin uyğunlaşdırılması və eyniləşdirilmə 269
si, həmçinin tənzimlənmənin həyata keçirilmə mexanizminin
uzlaşdırılmasıdır.
Xarici iqtisadi fəaliyyətin müasir milli tənzimlənmə
sistemlərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri onların kompleks
xarakter daşımasıdır. Bu özünü, bir-birini tamamlayan və
qarşılıqlı əlaqədə olan çoxsaylı tənzimlənmə vasitələrindən
kompleks şəkildə istifadə olunmasında göstərir.
Xarici İqtisadi fəaliyyətin tənzimlənmə sistemində İstifadə
olunan vasitələri aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar:
1. İqtisadi vasitələr: gömrük rüsumları, yığımlar, bərabər-
ləşdirici vergilər, milli əmtəə istehsalçılarına maliyyə yardımları
və s.;
2. İnzibati vasitələr: ixrac və idxal qadağaları və
məhdudiyyətləri, lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma, ixracın
könüllü məhdudlaşdırılması və s.;
3. Texniki vasitələr: texniki norma və standartlar,
standartlara uyğunluğu təyinetmə üsulları, təhlükəsizlik
qaydaları və normalan, əmtəələrin sertifikatlaşdırma (latınca
«certjhjco» sözündən olub «təsdiq edirəm» deməkdir) sistemləri,
sanitar- baytar və səhiyyə normalari, ətraf mühitin mühafizəsi ilə
bağlı tədbirlər və s.;
4. Milli ixracatlara və ixrac üçün əmtəə İstehsal edən
İstehsalçılara yardım tədbirləri;
5. Valyuta-maliyyə tədbirləri: bank uçot dərəcəsi və borc
faizi İlə manevr etməklə milli valyuta məzənnəsinə təsir
göstərmək, valyuta məhdudiyyətləri və s.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin
inzibati tənzimlənmə vasitələri yalnız fövqəladə şəraitdə
effektlidir, normal iqtisadi inkişaf şəraitində isə inzibati və iqtisadi
va
270
sitələr arasındakı nisbət iqtisadi vasitələrin xeyrinə dəyişir. Lakin
xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimləmə vasitələrindən konkret
şəraitin tələbləri baxımından kompleks İstifadə olunması
məqsədəuyğundur.
Müasir dövrdə Azərbaycanın istehlak bazarında bir çox
problemlər və çatışmamazlıqlar mövcuddur. Bunu aşağıdakı
amillər şərtləndirmişdir:
- bir çox mühüm istehlak malları ölkənin daxili tələbatını
ödəmir, ölkənin mövcud İstehsal potensialından tam və səmərəli
istifadə olunmur;
- istehlak mallan, istehsal edən müəssisələrin texniki və
texnoloji səviyyəsi aşağı olduğundan məhsulların rəqabət
qabiliyyəti aşağı olur;
- istehlak bazarının idxaldan asılılığı yüksək
səviyyədədir;
- əhalinin əksəriyyətinin real gəlirləri aşağı səviyyədə
olduğundan, istehlak bazannda qiymətlərin səviyyəsi çox
yüksəkdir:
- əhalinin bir sıra mühüm növ istehlak malları üzrə
tələbatı səmərəli normalardan aşağıdır, hətta zəruri ərzaq
məhsulları üzrə istehlakın səviyyəsi fizioloji istehlak
normalarından xeyli aşağı səviyyəyə düşmüşdür;
- əhalinin istehlakının strukturunda ərzaq məhsullarının
xüsusi çəkisi artmış və yüksək bir həddə (təxminən 75 faizə)
çatmışdır ki, bu da əhalinin əksər hissəsinin alıcılıq qabiliyyətinin
aşağı səviyyədə olmasını sübut edir;
- əhalinin istehlak malları, o cümlədən ərzaq məhsulları
üzrə istehlakının səmərəli və minimum normalarını
müəyyənləşdirmək və onların ödənilməsi səviyyəsini
qiymətləndirmək üçün ümumi metodikanın, həmçinin problemin
bütün sahələrini əhatə edən informasiyaların yığılması və
işlənilməsi sisteminin
271
olmaması, real vəziyyət haqqında tam və düzgün məlumat əldə
etməyə imkan vermir.
Gördüyümüz kimi, ölkənin istehlak bazarının mövcud
vəziyyəti ilə sabit iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə uzunmüddətli
sosial stabilliyə nail olmaq mümkün deyil.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, hazırda Azərbaycanın
istehlak bazarında yaranmış bu problemlər, hər şeydən əvvəl,
yeni təsərrüfatçılıq sisteminə keçid şəraitində istehlak malları
istehsal edən mövcüd istehsal aparatının dağılması və sabiq
respublikalar arasında istehsal-kooperasiya və qarşılıqlı ticarət
əlaqələrinin pozulması ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, SSRİ
dövründə Azərbaycanda əhalinin istehlak etdiyi malların
əksəriyyəti respublikanın özündə istehsal olunurdu və ya keçmiş
müttəfiq respublikalardan gətirilirdi. SSRİ-nin süqutundan sonra
ük dövrlərdə keçmiş müttəfiq respublikalar arasında
istehsal-kooperasiya və qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin pozulması
ilə əlaqədar qlaraq Azərbaycanın İstehlak bazarında gərginlik
artdı, hətta əhalinin ən zəruri istehlak mallarına olan tələbatını
minimum səviyyədə ödəmək belə mümkün olmadı. Doğrudur,
son dövrlərdə bu sahədə xeyli irəliləyiş baş vermiş, xariçdə
istehsal olunan mallar hesabına daxili bazar təmin olunmuşdur.
Lakin bu heç də Azərbaycanda normal istehlak bazarının
formalaşdığını göstərmir.
Hazırda Azərbaycanda əsas istehlak mallarını davamlı
iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə sosial-siyasi sabitliyə təminat ola
biləcək həcmdə istehsal etmək üçün kifayət qədər zəngin
təbii-iqtisadi, o cümlədən əmək ehtiyatları və zəruri istehsal-
texnikl potensial vardır.
272
Buna görə də, ölkədə normal istehlak bazarının
formalaşması və özünü təminata nail olunması ölkənin
sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyasının əsasını təşkil etməlidir.
Həmin istiqamət üzrə məqsədlərin reallaşdırılması istehlak
malları istehsalının artırılması, onların saxlanılması, daşınması
və satışı sisteminin yaxşılaşdırılması yönümündə istehsalçılann
və dövlətin səylərinin birləşdirilməsi, xarici tərəfdaşlara, habelə
beynəlxalq təşkilatlarla səmərəli əlaqələrin qurulması zərurəti
yaranır.
Ölkədə ərzaq məhsulları istehsalının artırılması, ilk
növbədə, bu sahədə mövcud olan aqrar potensialdan dolğun
istifadə ilə bağlıdır. Çünki məlum olduğu kimi, hazırda kənd
təsərrüfatında zəruri ərzaq məhsullarının istehsal miqyasları real
imkanlardan əhəmiyyətli dərəcədə geri qalır. Belə bir vəziyyət,
hər şeydən əvvəl, aqrar istehsalın strukturundakı uyğunsuzluq-
lardan irəli gəlir. Belə ki, keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda
kənd təsərrüfatının strukturu uzun müddət ərzində ümumittifaq
ərazi əmək bölgüsü əsasında formalaşdırıldığından,
respublikanın ən zəruri ərzaq məhsullarına tələbatının da öz
istehsalı hesabına ödənilməsinə təminat yaradılması probleminin
həlli ön planda dayanmamışdır.
Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, yeni şəraitdə ölkənin
təminatının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən struktur siyasətinin
hazırlanmasına və reallaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Həmin
siyasət çərçivəsində bir tərəfdən keçmiş ümumittifaq əmək
bölgüsü sistemində planlı surətdə məhdudlaşdırılmış olan
məhsulların, o cümlədən taxıl və heyvandarlıq məhsulları
istehsalının artırılması, digər tərəfdən isə ölkənin malik olduğu
əlverişli şəraitdən səmərəli istifadə etməklə bir sıra ərzaq
məhsullarının !73
istehsalının qaydaya salınması üzrə tədbirlər kompleksi həyata
keçirilməlidir.
Keçmiş SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bütün
respublikalann, o cümlədən Azərbaycanın xarici ölkələrlə iqtisadi
əlaqələri çox məhdud və səmərəsiz idi. Bu respublikalarla xarici
ölkələr arasındakı münasibətlər yalnız mərkəz vasitəsilə
qurulurdu. Bu siyasət isə ona gətirib çıxarmışdı ki, respublikalar
bir çox illər ərzində istehsal etdikləri çoxsaylı əmtəə və
göstərdikləri xidmətlərin yalnız bir neçə növünü xarici bazara
təklif edə bilərdilər.
Müxtəlif təbii ehtiyatlara malik olan Azərbaycanda xarici
dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr mərkəzin tam nəzarətində
olduğundan xarici bazara çıxışda sərbəstlik yox idi. 80-ci illərin
sonrala- rında Azərbaycanın keçmiş SSRİ respublikaları ilə
ticarət əlaqələrində ÜDM-ln 16%-i qədər müsbət saldo, digər
ölkələrlə ticarətdə isə ÜDM-in 7%-i qədər mənfi saldo mövcud
İdi. Bu dövrdə Azərbaycandan keçmiş SSRİ respublikalarına
ixrac edilən məhsulların 95%-i neft məhsulları, dəzgahlar,
toxuculuq malları və şərab idi. Həmin ölkələrdən isə
Azərbaycana əsasən xam neft, sənaye üçün xammal və
rriateriallar, yüngül və yeyinti məhsulları, tikinti materialları,
maşın və avadanlıqlar idxal olunurdu.^^
1992-ci ildə Azərbaycan müstəqil dövlət olduqdan sonra
dünyanın bir çox ölkələri ilə ikitərəfli iqtisadi əlaqələr yaradılmağa
başlandı. Lakin həmin ildən başlayaraq Azərbaycanın idxal-ixrac
əməliyyatlarının həcmi ilbəil aşağı düşməyə başladı.
Təhlil üzrə göründüyü kimi, 1992-ci ildən sonra
respublikamızda xarici ticarət əlaqələri əsaslı dəyişikliyə
uğramışdır. * 3KonoMuuecKue oÖ3opbi MB<Iı AiepöaUtlvcaH. 1994, c.J2.
274
1992-ci ildə idxal-ixrac əməliyyatlarının həcmi 2423,83 milyon
ABŞ dolları olsa da, 1993-cü ildə bu göstərici 55,8% azalaraq
1353,46 milyon dollar təşkil edib, 1994-cü ildə xarici ticarət
dövriyyəsinin həcmi bir qədər artsa da, 1995-ci ildə yenidən
aşağı düşmüşdür.
Əhalinin ən zəruri istehlak mallarına tələbatının
ödənilməsi zərurəti bütün qüvvələri bu məqsədə yönəltmişdir.
Təsadüfi deyildir ki, 1992-1996-cı illər ərzində ixrac 2,3 dəfə
azaldığı halda, İdxal 1995-ci ildə 1992-ci il səviyyəsini ötüb
keçmişdir.
Araşdırmalar göstərir ki, bu illər ərzində respublikamızın
xarici iqtisadi əlaqələrinin xarakteri, forma və miqyası, idxal-ixrac
əməliyyatlarının strukturu və coğrafi İstiqamətləri ciddi
dəyişikliklərə məruz qalmışdır.
Azərbaycanın ticarət əlaqələrində 1992-ci İldən
başlayaraq uzaq xarici ölkələrin xüsusi çəkisi get-gedə artmağa
başlamışdır. Əgər 1992-ci ildə Azərbaycanın keçmiş SSRİ
respublikaları ilə ticarət dövriyyəsi ümumi xarici ticarət
dövriyyəsinin 87,4%-ni təşkil edirdisə, 1992-ci ildə bu göstərici,
55,2%, 1993- cü ildə 53.6%, 1994-cü ildə 53,7%, 1995-ci İldə isə
36,7%, 1998-ci ildə 37,8%, 1999-cu ildə 25,3%, 2000-ci ildə
17,9% pl- muşdur.
Azərbaycanın əsas ticarət partnyorları olan Rusiyadan
idxal 1991-1996-cı illərdə 2,5 dəfə, ixrac isə 3,1 dəfə,
Ukraynadan İdxal 2,3 dəfə, ixrac 3,5 dəfə, Qazaxıstandan idxal
2,2 dəfə, İxrac isə 1,5 dəfə azalmışdır. Bunun əksinə olaraq
Türkiyə və İranla olan xarici ticarət dövriyyəsi sürətlə artmışdır.
Mal dövriyyəsinin həcminə görə bu iki ölkə Azərbaycanın əsas
ticarət partnyoruna çevrilmişlər: 1996-cı ildə idxalın 29,3%-i,
İxracın isə 41,9%-l həmin dövlətlərlə aparılmışdır.
275
Göstərmək lazımdır ki, xarici ticarətdə baş vermiş böhranı
aradan qaldırmaq üçün 1993-cü ildən başlayaraq müəyyən
tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Azərbaycanda xarici ticarət hələ 1993-cü İldə dövlətin
tam nəzarətində idi. Bu dövrdə ölkədə strateji məhsulların əksər
hissəsi müəyyən kvota daxilində, lisenziyalaşdırma qaydasında
İxrac edilirdi. Lakin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun
olaraq xarici iqtisadi əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi sahəsində
müəyyən addımlar atılmağa başlandı. İlk dəfə olaraq
lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma əsasında ixrac edilən məhsul
növlərinin sayı azaldıldı. Ancaq bu sahədə ilk əsaslı tədbir
«Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi
haqqında» Azərbaycan Respublikası prezidentinin 1994- cü il
tarixli 125 nömrəli fərmanı oldu. Fərmana əsasən əhəmiyyətli
malların bütün hüquqi şəxslər tərəfindən ixracına icazə verildi.
Məhsulların ixracı əvvəlcədən ödənilən və ya geri çağırılmayan
akkreditiv açıldığı hallarda həyata keçirilə bilərdi. Bu fərmanla
xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə Dövlət Komissiyası yaradıldı
və strateji əhəmiyyətli mallar üzrə barter əməliyyatlarının
aparılmasına icazə verilməsi bu komissiyaya həvalə olundu.
Fərmana uyğun olaraq, Nazirlər Kabineti «Azərbay- can
Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqın- da»
15 noyabr 1995-ci il tarixli qərar verdi. Qərara görə ixrac
əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması və kvotälaşdırılması ləğv
olunaraq, xarici ticarətin təşkili haqqında yeni əsasnamə təsdiq
olundu.^"*
Vergi, gömrük işi və mühasibat işi / qanun, qərar və təlimatlar toplusu. - Bakı: «Elm və həyat» nəşriyyatı, 1997, s. 211.
276
Bu illər ərzində xarici ticarətin liberallaşdıniması
sahəsində verilən fərman və qəbul edilmiş qərarlar ölkədə xarici
ticarətin inkişafına müsbət təsir göstərdi. Lakin bütün bunlara
baxmayaraq, hazırda Azərbaycanda xarici ticarətin əsaslı
problemləri qalmalıdır. Əvvəla, ticarət əlaqələrinin sahə və
coğrafi strukturu qeyri-təkmildir. Belə ki, Azərbaycanın idxal-ixrac
əməliyyatlarının əsas hissəsi Rusiya, İran və Türkiyənin payına
düşür və son illərin təcrübəsi göstərir ki, müəyyən şəraitdə belə
monopolizm siyasi və İqtisadi təzyiqə çevrilir. İkincisi, ticarət
əlaqələrinin tərkibində xammal, aralıq məhsul, yarımfabrikatlar
üstünlük təşkil edir. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, xarici ticarət
strukturunun bir və ya iki məhsuldan ibarət olması ölkənin xarici
ticarətini həmin məhsulların dünya bazarındakı konyuktura
vəziyyətindən asılı edir. Deməli, Azərbaycan ixracının əsasını
neft məhsulları təşkil etdiyindən neft ixrac edən ölkələrdəki
İqtisadi və siyasi dəyişiklik, neft məhsullarına dünya bazarında
olan tələb və təklifin dəyişməsi respublikanın xarici ticarətinə
güclü təsir edir. Bu proseslərin nəticəsidir ki, 1998-ci ilin
əvvəlindən başlayaraq dünya bazarında neftin qiymətinin
düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına, əsasən də xarici ticarət və
büdcə gəlirinə əsaslı zərbə vurdu. Şübhəsiz ki, Azərbaycanın
yaxın müddət ərzində ixracda hazır məhsulların xüsusi çəkisini
lazımi səviyyəyə qədər artırmaq üçün real imkanları yoxdur, bizim
dünya bazarlarında satıla biləcək hazır məhsul istehsal edən
texnika və texnologiyamız yoxdur. Ancaq ölkədə xarici ticarətin
strateji inkişaf proqramında əsas məqsəd ixracda hazır
məhsulların payının ilbəil artırılması olmalıdır. Bunun üçün isə
respublikamızda ixraca yönələ biləcək məhsul istehsal edən
sahələr hər vasitə ilə - həmin sahələrə investisiya qoyuluşlan-
277
nın stimullaşdırılması, subsidiyalar verilməsi, gömrük-vergi
güzəştləri edilməsi, pul-kredit və valyuta siyasəti ilə inkişaf
etdirilməlidir. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın xarici iqtisadi
əlaqələrinin formalaşması və inkişafında ölkənin sənaye
potensialı mühüm rol oynayır. Hələ keçmiş SSRİ dövründə
Azərbaycan Respublikasının sənaye sahələrində 1083 istehsal
və elmi- istehsalat birlik, kombinat və müəssisələr fəaliyyət
göstərmişdir. Məhz bu müəssisələrin potensialından istifadə
edərək dünya bazarında rəqabətə davam gətirə biləcək məhsul
ixracını ilbəil genişləndirmək mümkündür.
Ticarətin dövlət tərəfindən tənzimlənməsini
təkmilləşdirmək, ixrac potensialını genişləndirmək, respublika
iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya
olunmasını sürətləndirmək, daxili bazarda sağlam rəqabət mühiti
yaratmaq və istehlakçıların hüquqlarının qorunmasını təmin
etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının prezidenti 23 iyul
1999-cu ildə ((Azərbaycan Respublikasında 1999-2000-ci illər
üçün ticarətin inkişafı üzrə Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi
barədə» fərman imzalamışdır. Proqramda ticarətin
tənzimlənməsi, ticarət sisteminin formalaşdırılması, istehsalçı və
istehlakçı hüquqlarının qorunması, xidmət səviyyəsinin
yüksəldilməsi, əlverişli idxal-ixrac şəraiti yaradılması üzrə konkret
tədbirlər nəzərdə tutulur. Həmin tədbirlərin həyata keçirilməsi
daxili bazarın dinamik tarazlı inkişafı üçün əlverişli şərait yarada
bilər.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər sistemində yeri və rolunun ümummilli mənafelərə
uyğunlaşdırılması, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə mütərəqqi
texnika, texnologiya və ticarət sahəsində münasibətlərin
qurulması son dərəcə vacibdir. Bu onunla şərtlənir ki, müasir 278
dövrdə baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri beynəlxalq iqtisadi
inteqrasiyanı milli iqtisadiyyatın inkişafının zəruri şərtinə
çevirmişdir. Hazırda bütün ölkələr üçün eyni qanunlara tabe olan
qlobal iqtisadi sistemin - dünya təsərrüfat sisteminin təşəkkülü
prosesi gedir. Belə şəraitdə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi
siyasəti yalnız o vaxt səmərəli ola bilər ki, o digər ölkələrin iqtisadi
strategiyaları ilə dəqiq uzlaşdırılmış olsun. Dünya təsərrüfat
sisteminə fəal surətdə qoşulmaqla Azərbaycan, bir tərəfdən
cəmiyyətin tələbatını daha dolğun ödəmək və iqtisadiyyatın
səmərəli strukturunu Azərbaycan Respublikası beynəlxalq
münasibətlərin yaratdığı bu geniş imkanlardan faydalanmaq
məqsədilə son illər dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması
barədə önəmli işlər görmüş və müsbət nəticələr əldə etmişdir.
1993-2000-ci illərdə Azərbaycan hökuməti dünyanın 30-dan artıq
dövləti, o cümlədən iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətləri ilə
ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında müxtəlif saziş və
müqavilələr imzalamışdır. ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Çin,
Özbəkistan, Türkmənistan, Gürcüstan, Ukrayna, Rumıniya və
Moldova ilə imzalanmış dövlətlərarası sazişlərin yerinə yetirilməsi
qədim ipək yolunun bərpasına səbəb olacaqdır ki, bu da
Azərbaycan Avropa-Qafqaz-Asiya transmilli nəqliyyat dəhlizinin
mərkəzinə çevirəcəkdir.
Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq Valyuta Fondu,
Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, İslam
İnkişaf Bankı, Ümumdünya Ticarət təşkilatı və digər nüfuzlu
beynəlxalq təşkilatlarla sıx əlaqələr yaradıb, bir sıra beynəlxalq
saziş və müqavilələrə qoşulub, MDB, Avropa Birliyi, Qara dəniz
İqtisadi Əməkdaşlıq təşkilatı, Xəzəryanı dövlətlər birliyi, Ümum-
qafqaz evi, QUÖAM və s. kimi iqtisadi birliklərə daxil olmuşdur.
279
Beləliklə, ölkənin xarici iqtisadi əlaqələri dinamik inkişaf edir və
dünya iqtisadi sisteminə qovuşması prosesi daha da sürətlənir.
Milli iqtisadiyyatın dirçəldilməsi və dinamik inkişaf
etdirilməsinin əsas istiqamətlərindən biri xarici ölkələrlə iqtisadi
inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi, xüsusilə
də MDB ölkələri ilə pozulmuş iqtisadi əlaqələrin bərpasıdır.
Azərbaycan Respublikası özünün gələcək tərəqqəsini
təmin etmək, səmərəli bazar iqtisadiyyatını formalaşdırmaq üçün
Avropa Birliyi üzvü olan dövlətlər.ilə sıx İnteqrasiya əlaqələrinə
girməlidir. Avropa İttifaqının üzvü olan ölkələrin hamısı, yüksək
səviyyədə inkişaf etmiş mədəniyyətə, incəsənətə, sənaye və
kənd təsərrüfatı istehsalına, yüksək həyat səviyyəsinə
malikdirlər.
Lf Avropa Birliyi Dövlətlərində sənaye və kənd təsərrüfatı
İstehsalının təşkili vahid proqram üzrə aparılır, ölkələr arasında
mallar maneəsiz - gömrük baryerləri olmadan hərəkət edir,
qiymət siyasəti dünya bazarları qiymətlərinə uyğunlaşdırılır.
Birliyin üzvü olan ölkələrin birgə təsdiqlədiyi müqaviləyə əsasən
kənd təsərrüfatı gəlirlə işləməli, əhalini münasib qiymətlərlə və
keyfiyyətli ərzaq malları ilə təchiz etməli, ətraf mühitin
qorunmasını təmin etməlidir. Azərbaycanın Avropa Birliyinə daxil
olması mütərəqqi texnika və texnologiyanın respublikamıza
gətirilməsinə real imkan yaradacaq və bu da iqtisadiyyatımızın
ümumi yüksəlişinə müsbət təsir göstərəcəkdir.
Xarici ticarət sahəsində aparılan dəyişikliklərin strateji
istiqaməti onun liberallaşdırılmasından, əsassız
məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasından və İnzibati idarəetmə
sisteminin iqtisadi metodlarla əvəz olunmasından ibarətdir. Xarici
ticarətin beynəlxalq normalar səviyyəsində təşkilini təmin etmək
məq 280
sədilə Azərbaycan Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT)
tamhüquqlu üzvü olmaq niyyətindədir. 1998-ci İlin iyul ayında
Azərbaycan Respublikası Ümumdünya Ticarət Təşkilatında
müşahidəçi statusu almışdır. Artıq Azərbaycan xarici ticarət
rejimi haqqında memorandum hazırlayıb ÜTT-yə təqdim etmişdir
və yaxın vaxtlardan onun ÜTT-yə üzv olması gözlənilir.
Memoranduma xarici İqtisadi fəaliyyətə aid bütün qanunvericilik
aktları daxildir. ÜTT-yə daxil olmaqla Azərbaycan öz
iqtisadiyyatının üstünlüklərini reallaşdırmaq imkanları
qazanacaq, ticarət şəraitini yaxşılaşdıracaq, ixracatın həcmini
artıracaq, satış bazarlarını stabilləşdirəcək, məhsulların
keyfiyyətinin yüksəldilməsinin stimullaşdırılması üçün əlverişli
şərait əldə edəcəkdir.
Xarici ticarət sahəsində islahatlar - səmərəli İdarəetmə
strukturunun və ticarətin müasir infrastrukturunun yaradılmasını,
xarici ticarətin hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsini, habelə
ixracın və idxalın strukturunun təkmilləşdirilməsini tələb edir.
Beynəlxalq standartlara cavab verən əmtəə birjalarının,
biznes mərkəzlərinin, ticarət sisteminin normal fəaliyyətini təmin
edəcək informasiya sisteminin və müasir ticarət
İnfrastrukturunun yaradılması istiqamətində əməli tədbirlər
həyata keçirilməlidir. Eyni zamanda ixrac potensialının inkişafı,
xüsusi ticarət zonalarının təşkili və ixracın stimullaşdırılması
üçün tədbirlər görülməlidir.
Görülən tədbirlər nəticəsində xarici ticarətdə pozitiv
meyllər güclənəcək və bu sahənin göstəriciləri dünya standartları
səviyyəsinə çatdırılacaqdır.
Müasir dövrdə Azərbaycanın xarici əlaqələr sistemində
bir sıra problemlər və mənfi meyllər də vardır ki, bu da ölkənin
dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyasına mane olur. Son
ildə xarici 281
ticrrət əlaqələrində müstət saldonun olmasına baxmayaraq, xa'lui
ticarətin sahə və co grafi strukturu hələ də təkmil deyildir. Buk
nunla əlaqədar ölkə qai şısında duran ən baş! ca vəzifələrdən biri i
xrac və idxal strukturur un təkmilləşdlrilməsidi..
Respublikanın sən lye müəssisələrində stehsal olunan bir
ço.x məhsulların keyfi^ yəti dünya standartlarına cavab vermir və r
^qabət qabiliyyət ii deyildir. Məhz bu səbəblərdən də İxracatı. ı 85
faizdən çoxu xammal və arahq məhsullarının payına düşLT,
İdxalın struktuıunda İsə ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi yük
>əkdir. Bununla yanaşı respublikanın mövcud iqtisadi potensial bir
tərəfdən i>;racın strukturunda hazır məhsulların xüsusi çə k’sini
artırmağa, digər tərəfdən is o idxalı əvəz edə bilən məhsL I
istehsalının t aşkilinə əlverişli Z:-min yaradır. Bu baxımdan xarici
ölkələrlə i v/estisiya əməkd; ı ?lığı son dərəcə zəruridir.
Azəıbaycana xaıi:i investisiya axııvnın güclənməsi gələcəkdə
hazı' məhsul is 13hsalını və müv? fiq olaraq ixracın artımını təmin
edəcəkdir.
Qeyd etm^k lazı ndır ki, hələlik /azərbaycan
iqtisadiyyatının dünya bazar ndar asılılığı yüksəkdir. Belə ki,
iqtisadi çə- hətdən inkişaf etrniş ABŞ və Yaponiy- kimi dövlətlərdə
xarici ticarət dövriyyəsinir; ümumi daxili məhrulda xüsusi çəkisi 15-
16 faiz təşkil etdiyi həldn bu göstərici. \zərbaycanda 41 faizə
bərabərdir. Bu isə rs i3pu')likadci istehsalın strukturunun daxili
tələbata uyğun olmamas ı və ml’li iqtisaıliyyatın potensialından
tam istifadə edilməməsi ilo əlaqadardır.
Beləliklə, respublika ıın d< ):ili bazannın vəziyyəti
qənaətbəxş deyildir. Bunun əsas səbəbi idxalın və ixracın
strukturunun təkmil olmamasıdır. Be ə ki, lazırda ixracatın əsasını
enerji daşıyıcılan və xammal məhsullar, idxalın əsasını isə ilkin
tələ
282
bat malları, rabitə-nəqliyyat avadan lu ıları və ərzaq məhsulları
təşkil edir.
Hazırda Azərbaycanın xarici tıa ırət sahəsində ən böyük
problemlərindən biri də məhsulların satılmamasıdır. Belə ki,
keçmiş SSRİ respublikalanndakı satış bazarlannın müxtəlif
səbəblərdən itirilməsi, əvvəllər ixrac üç i 1 nəzərdə tutulan
məhsulların satiimamasına gətirib çıxanb. E u problemin ən
optimal həlli yollanndan biri iqtisadiyyatda str J ctur islahatlarının
aparılmasıdır. Bununla da məhsulları satıla t i məyən zavodlann
istehsal yönümü dəyişdirilərək daxili bazar i a daha çox ehtiyac
duyulan və ya dünya bazannda satıla bik c ək məhsullann
istehsalı ilə əvəz etmək vacibdir. Ümumiyyətlə, icarət əlaqələri
ölkənin potensial imkanlan və iqtisadiyyatın da < li tələbatı ilə
dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminin, BƏB-in tək t ləri və dünya
bazannm vəziyyəti ilə formalaşdırılmalıdır. Eyni Z8 ianda dünya
iqtisadiyyatında apancı mövqe tutmaq üçün akiy xarici fəaliyyət
apa- nlmalıdır. Ticarət əlaqələri quruluş etlba. i ə çoxşaxəli olmalı,
ticarət əlaqələrinin inkişafı üçün şərait yarac ılmalıdır.
4.3. XARİCİ TİCARƏT ƏLAQi ELƏRİNİN
TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİCi AMƏTLƏRİ
Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi əldə etdikdən
sonra onun xarici iqtisadi fəaliyyst sahəsində sərbəst, müstəqil
siyasət yeritməsi obyektiv zərurətə çevrilmişdir, digər tərəfdən isə
bunun üçün zəruri zəminlər yaranmışdır.
Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu illər ərzində xarici
ölkələrlə, hətta sabiq müttəfiq respublikalarla öz mənafeyini,
ehtiyac və imkanlan baxımından müstəqil iqtisadi əlaqələr həya
28.^
ta keçirmək imkanına malik deyildi. Azərbaycan ərazisində olan
sənaye müəssisələrinin 94 faizi ittifaq-respublika nazirliklərinin
tabeliyində idi. Xarici ölklərlə bütün müqavilələr müvafiq ittifaq
nazirlikləri və baş idarələri tərəfindən həyata keçirilirdi.
Əlbəttə, belə bir şəraitdə respublika milli iqtisadiyyatının
mənafeyini tam nəzərə alan xarici əlaqələrin təşkilinə ümid
bəsləmək olmazdı.
Azərbaycanın zəngin təbii sərvətləri MDB-nin bütün
respublikalarının iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol
oynamışdır. Ancaq bu proses sərvətlərimizin amansız istismarı
və qey- ri-ekvlvalent mübadiləsi hesabına olmuşdur.
SSRİ-nin müxtəlif respublikalarına neft, yüngül və yeyinti
sənayesi, kənd təsərrüfatı məhsulları göndərilirdi. Məhsuldar
qüvvələr İnkişaf etdikcə əmək bölgüsü dərinləşmiş, respublika-
lararası mal mübadiləsinə polad borular, neft-mədən avadanlığı,
alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, soyuducular, məişət
kondisionerləri, onlarca digər məhsullar da əlavə olunmuşdur.
Təcrübə göstərir ki, keçmiş SSRİ respublikalarının
iqtisadi əlaqələri mahiyyət etibarilə ancaq mal mübadiləsi və
kooperasiya əlaqələrinin miqyasını əks etdirirdi. Respublikadan
ixrac olunan məhsulların ümumi həcmində yanacaq-energetika
sənayesi 13%, maşınqayırma və metal emalı 15%, kimya və
neft-kimya 8%, yüngül sənaye 30%, yeyinti sənayesi 25% təşkil
edirdi.
Respublikada istehsal olunan qara metallurgiya sənayesi
məhsulunun 80 faizə qədəri, yüngül sənayenin 65 faizi, kimya və
neft-kimya sənayesinin 64 faizi, yeyinti sənayesinin 53 faizi,
əlvan metallurgiyanın 46 faizi, maşınqayırma və metal emalı
məhsullarının 33 faizi, yanacaq-energetika məhsullarının
284
32 faizi ixraca göndərilmişdir. İxrac olunan məhsulların sırasında
neft məhsulları, polad borular, neft-mədən avadanlığı,
alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, mineral gübrələr,
avtomaşın şinləri, elektrik mühərrikləri, məişət soyuducuları,
kondisionerlər, pambıq mahlıcı, parçalar və xalılar,
meyvə-tərəvəz, şərab məhsulları və s. xüsusilə fərqlənirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, ixracla yanaşı idxalın da
Azərbaycan xalq təsərrüfatında mühüm əhəmiyyəti vardır.
Müəyyən amillərin təsiri nəticəsində bir sıra məhsullara olan
tələbat ancaq idxal hesabına ödənirdi. Belə məhsullann sırasına
qənd, kömür, traktor, televizor, metallurgiya və poliqrafiya
sənayesi üçün texnoloji avadanlıq, meşə sənayesi məhsullan,
minik, yük maşınlan və s. daxildir. Bir sıra xalq istehlakı
məhsullanna, o cümlədən, şüşə və çini qablara, pambıq-kətan,
yun parçalara və trikotaj məhsullanna, süd və süd məhsullanna,
un, ət məhsullanna olan tələbatın böyük əksəriyyəti idxalın
hesabına ödənilirdi.
Sənaye sahələri arasında idxala ən çox ehtiyacı olan
qara metallurgiyadır. Bu sahənin tələbatının 90 faizi, kimya və
neft-kimya sənayesi tələbatının 65 faizi, ağac emalı və yüngül
sənayenin 50 faizi, əlvan metallurgiya və maşınqayırmanın ,40
faizi, yeyinti sənayesinin 38 faizi kənardan gətirilən məhsul
hesabına ödənilirdi.
Respublikanın idxal və ixracının yarıdan çoxu Rusiya
Federasiyasının payına düşmüşdür. Məhsul idxalının 24 faizi,
ixracın 51 faizi Rusiyanın payına düşürdü. Azərbaycandan
Rusiyaya göndərilən məhsulların 73 faizi yanacaq, kimya, yüngül
və yeyinti sənaye sahələrinin payına düşürdü.
İqtisadi əlaqələrdə ikinci yeri Ukrayna tutur. İxracın 21
faizi, idxalın isə 17,8 faizi bu respublikanın payına düşür. İs- 283
tehlak etdiyimiz şəkərin 60 faizi, ət məhsullarının 40 faizi, unun
30 faizi Ukraynadan gətirilir. Ukraynaya göndərilən məhsullar
arasında yüngül sənaye məhsulları (40 faiz), maşınqayırma və
kimya sənayesi məhsulları böyük yer tuturdu.
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi əlaqələrinin
təhlili göstərir ki, son illərdə başlanmış meyl - iqtisadi əlaqələrin
liberallaşdmlması, idxal və ixracın strukturu və coğrafiyasının
genişləndirilməsi və s. kimi müsbət meyllər əmələ gəlmişdir.
Cədval 9“
Azərbaycan idxal və ixracının strukturunda MDB
ölkələrinin xüsusi çəkisi
Ölkələrin adları İdxal ixrac
Rusiya 43,1 39,1
Ukrayna 12,3 5,3
Belarus 0,5 0.4
Özbəkistan 0,2 1.6 Moldova 0,3 0.1
Qazaxıstan 26,9 4.7
Gürcüstan 1.9 33,2
Qırğızıstan 0.1 0,5
Tacikistan 0,1 11,6 Türkmənistan 14,6 3,5
Cəmi: 100% 100%
- ^ Azərbaycan Respublikası xarici ticarətinin gömrük statistikası. Bakı, 2002, səh. 5-7.
286
Cədvəldən göründüyü kimi, son illərdə MDB ölkələri ilə
idxalın strukturunda Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Gürcüstan,
Qırğızıstan, Tacikistan yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər.
Rusiyadan Azərbaycana ət - ət məhsulları, konserv, ağac
materialları. kağız, parça, şüşə, dəmir və polad məmulatlan,
dəzgahlar, ekskavatorlar, traktorlar, maşınlar, mebel və s.
gətirilir.
Ukraynadan ət, süd, taxıl, qənd, kağız, polad, dəmir,
boyalar, santexnika avadanlıqları və s. Qazaxıstandan buğda,
dəmir məmulatları, Türkmənistandan isə ən çox qaz idxal olunur.
İxracın strukturunda Rusiya, Gürcüstan və Ukrayna
respublikaları yüksək xüsusi çəkiyə (77,0 faiz) malikdirlər.
Azərbaycandan həmin respublikalara əsasən, pambıq, üzüm və
şərab məhsulları, tütün, kondisionerlər, neft avadanlıqlan,
borular, şirə məhsulları və s. göndərilir.
Ümumiyyətlə, idxalın strukturunda MDB-nin xüsusi çəkisi
33,9%, ixracda isə 11,2% təşkil edir.
2002-cl il materiallarının təhlili göstərir ki, Azərbaycan
Respublikası keçmiş MDB respublikalan ilə geniş iqtisadi
əlaqələrə malikdir. Azərbaycan Qırğızıstan, Gürcüstan,
Tacikistan ilə əlaqələrdə müsbət saldoya malikdir, yəni ixrac
idxalı qabaqlayır. Ukrayna, Rusiya, Belarus, Moldava,
Qazaxıstan, Türkmənistan ilə mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal
ixracı ötüb keçir. Baltikyanı respublikalarla iqtisadi əlaqələrdə
Azərbaycan mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal ixracı qabaqlayır.
İqtisadi böhranın dərinləşməsi, iqtisadi əlaqələrin
zəifləməsi Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələrinin tamamilə
və ya qismən dayanmasına səbəb olmuşdur. Əsas səbəblərdən
biri də, müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsidir.
287
Azərbaycan, demək olar ki, dünyanın bütün qitələri ilə
iqtisadi əlaqələrə malikdir. Lakin istehsal olunan məhsulların
rəqabət qabiliyyəti dünya bazarlarında aşağı olduğuna görə,
respublika əsasən xammal ixrac edir.
Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş hər hansı ölkəsi
belə iqtisadi əlaqə saxlamadan inkişaf edə bilməz. Ona görə ki,
sənayenin əsas xammalı olan təbil ehtiyatlar yer kürəsinin bütün
ərazisi üzrə bərabər paylanmamışdır. Deməli, 300-dən çox
sahəni əhatə edən sənayenin bütün ölkələrdə inkişafı praktiki
cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, ölkələr arasında
əlaqələr iqtisadi zərurətə çevrilir.
Son vaxtlarda dünya ölkələri arasında iqtisadi inteqrasiya
güclənmişdir. Artıq hər bir ölkənin iqtisadiyyatının İnkişafı milli
sərhədlərdən çıxaraq dünya iqtisadiyyatına qovuşur. Deməli, elə
etmək lazımdır ki, ölkə dünya əmək bölgüsündə hazır məhsulla
daha çox təmsil olunsun.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına
əsasən hazır məhsul, qabaqcıl mütərəqqi texnologiya, daha çox
elmi tutumlu məhsullar çıxarır. Həmin texnologiyanı alan ölkələr
isə tez bir zamanda onu tətbiq edərək, milli iqtisadiyyatın
formalaşmasını sürətləndirirlər.
Azərbaycan Respublikasının idxal və ixrac balansının
təhlili göstərir ki, Azərbaycana Avstraliya, Belçika, Bolqarsıtan,
Çin, Çexiya, Fransa, Almaniya, Macarıstan, İran, İsrail,
İordaniya, Cənubi Koreya, Polşa, Pakistan, İsveçrə, Suriya,
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, Böyük Britaniya, ABŞ kimi
güclü inkişaf etmiş ölkələrdən texniki tərəqqinin əsasını təşkil
edən sənaye sahələrinin məhsulları ilə bərabər, Azərbaycanda
inkişafı
288
və istehsalı üçün bütün imkanlar və amillər olan sənaye və kənd
təsərrüfatı məhsulları da gətirilir.
Yuxarıda göstərilən ölkələrdən Azərbaycana ət, süd
məmulatları, quş əti, pendir, şor, çay, düyü, un, günəbaxan yağı,
tünd spirtli içkilər, üzüm, alma, armud, kolbasa, qənnadı
məmulatları, meyvə-tərəvəz şirələri, siqaretlər, makaron
məmulatları, mineral və qazlaşdırılmış sular, kartof, tomat,
soğan, sarımsaq, kök, kələm, xiyar, məişət mebelləri, xalça və
xalça məmulatları, elektrik su qızdırıcıları, elektrik
transformatorları, telefon aparatları, ayaqqabı, pambıq parçalar,
uşaq oyuncaqları, kauçuk və rezin məmulatları, akkumiyatorlar,
radioqəbuledicilər, elektrik naqilləri və kabellər, sintetik yuyucu
vasitələr, boyalar və s. gətirilir. Halbuki, həmin məhsulların
istehsalı üçün Azərbaycanda bütün imkanlar və amillər
mövcuddur.
Bu cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, həmin məhsulların
Azərbaycanda istehsalı uzaq məsafələrdən səmərəsiz
yükdaşımaların qarşısını alar, istehsalın səmərəliliyinin artmasını
təmin edər, sosial geriliyi azaldar, milli gəliri artırar. Bütün bunlar
hamısı birlikdə əhalinin yaşayış səviyyəsinin artmasını təmin
edər.
Onu da əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız itstehsal
prosesində yaranır. Ona görə də, dövlət orqanlan hər vasitə ilə
İstehsalla məşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli,
vergilərdə onlara güzəştlər edilməli, bəzən İsə onları vergilərdən
1-2 il azad etməlidirlər.
Ölkələr, iri iqtisadi rayonlar və xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı
sahələri arasında yük axının formalaşmasının amili ictimai əmək
bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər
şərtləndirir. İqtisadi əlaqələrin inkişaf səviyyəsi, ic 289
timai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar
qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır.
İqtisadi rayonların kompleks inkişafı heç də məhdud,
təcrid edilmiş təsərrüfatlar yaranması və rayonlararası İqtisadi
əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Əksinə, iqtisadi rayonların
kompleks inkişafı təbii ehtiyatlardan tam istifadə etməyə və
beləliklə, xalq təsərrüfatı sahələri arasında iqtisadi əlaqələrin
səmərə- ləşdirilməsinə imkan verir.
Təhlil göstərir ki, uzun müddət ərzində xalq təsərrüfatında
iqtisadi əlaqələr daimi deyildir, onlar dövri olaraq əsaslı
dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin
yerləşməsində baş verən dəyişiklikləri əks etdirir, əmək
bölgüsünü dərinləşdirir, daimi olaraq iqtisadi əlaqələrdə iştirak
edən sahələrin sayı və sahələrarası istehsal əlaqələri artır, bu da
öz növbəsində rayonlararası, iqtisadi əlaqələrin dəyişməsi ilə
müşahidə olunur və öz əksini nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin
səmərə- ləşdlrilməsində tapır.
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı
sahələri, müəssisələr arasında uzun müddətə sabit istehsal
əlaqələrinin olmasını tələb edir.
İqtisadiyyatda sahələrarası proporsiyaların təkmilləşməsi
və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması
rayonlararası və rayondaxili əlaqələrin səmərələşdirilməsi ilə
müşahidə olunur ki, bu da səmərsiz yükdaşımalarının əsaslı
surətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək resurslarının
səmərəli istifadəsinə əsaslanan ölkələr və iqtisadi rayonlar- arası
əmək bölgüsü, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin xarakterini
müəyyən edir.
290
Yükdaşımalarının ümumi həcmində neft, qara metal,
tikinti, meşə, yeyinti məhsulları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
Təbii-iqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi,
mineral. mineral-xammal və yanacaq-energetika ehtiyatları ilə
təmin olma dərəcəsi - bütün bunlar sənayenin və kənd
təsərrüfatının ixtisaslaşmasını və ölkələrarası əlaqələrin
xarakterini müəyyən edir.
Respublikadan kənara çıxarılan yüklərin strukturu res-
publikalararası əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən edir. Belə
ki, Azərbaycandan kənara göndərilən yüklərin yarıdan çoxu neft
rnəhsullarının payına düşür.
Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması şəraitində
ölkələrarası iqtisadi əlaqələr nəticəsində onlardan hər biri xarici
ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatlarını ödəmək üçün digər
ölkələrdən mal alırlar. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı
fayda və yüksək iqtisadi səmərə verməlidir.
Bu prinsipə uyğun olaraq ölkələrarası əməkdaşlıq və
ictimai əmək bölgüsü ölkə miqyasında ictimai əmək
məhsuldarlığının artmasının təmin olunması, məhsul istehsalına
sərf olunan maddi və əmək məsrəflərini, həmçinin xalq
təsərrüfatının bütün sahələrində kapital qoyuluşunun və yüklərin
nəql edilməsinə sərf edilən məsrəflərin ixtisar edilməsidir. Bu
ictimai əmək bölgüsünün əsas məqsədi və istehsalın
səmərəliliyinin əsas göstəricisidir.
İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bögüsünə və istehsalın
kooperasiyasına əsaslanmalıdır. Ərazi əmək bölgüsü
nəticəsində istehsal məsrəfləri azalar və ümumiyyətlə, əmək
məhsuldarlığı yüksələrsə, ölkələr və iqtisadi regionlararası mal
mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olar Deməli, ölkələrarası mal
mübadilə 291
sində məhsul istehsalına sərf olunan əməyin kəmiyyət və
keyfiyyəti əsas olmalıdır.
İqtisadi əlaqələr mürəkkəb problem olmaqla, istehsal və
tədavül dairəsini əhatə edir. İqtisadi əlaqələr geniş təkrar
istehsalın ayrıirpaz hissəsi olmaqla, istehsalın ixtisaslaşmasının
təkmilləşməsini, ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və
sürətlə inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını
stimullaşdırır. Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və
dəyişilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsalın
ixtisaslaşması səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Son illərdə Azərbaycanın nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri
hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələrlə əhəmiyyətli dərəcədə
artmışdır.
İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbii və iqtisadi
şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtisadi vəziyyəti xalq
təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli
şərait yaradır. Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində
yerləşməklə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və səmərəli nəqliyyat
iqtisadi əlaqələr üçün olduqca əlverişli vəziyyətə malikdir.
Vaxtilə F.Engels «İngiltərə-Persiya müharibəsinin pefs-
pektivliyi» əsərində yazırdı: «Bakı-Astrabaddan, 350 mil,
Həştərxandan 750 mil aralı yerləşməklə, özündə hərbi anbarları
yerləşdirmək və ehtiyatları cəmləşdirməklə iki mühüm məntəqəni
birləşdirir)).
Respublika sənaye kompleksinin inkişafı və
formalaşmasında, məhsuldar qüvvələrin inkişafında baş verən
dəyişiklik mühüm rol oynadı. Sənaye rayonları ilə bərabər,
əvvəllər tamamilə aqrar rayonlarda sənaye müəssisələri
yaranmağa başladı. Bu rayonlarda yerləşən müəssisələr yerli
xammalın ema- 292
İma əsaslanmaqla əhalinin məşğulluğunu təmin etməklə və
nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməslnin mühüm
amilinə çevrilmişdir.
Bununla birlikdə, respublikanın ərazisi üzrə yeni sənaye
mərkəzləri və rayonlarının yaranması respublikadaxill iqtisadi
əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirdi. Bu isə öz
növbəsində respublika sənaye kompleksinin inkişafı və
formalaşmasını gücləndirdi. Sənayenin kompleks inkişafı
istehsal dövriyyəsinə daha perspektivli mineral-xammal
resursları cəlb etməyə imkan verdi.
Təbii sərvətlərdən kompleks istifadə, həmçinin yerli təbii
şəraitinin dəqiq uçota alınması sənaye istehsalının
genişlənməsinə şərait yaradır. Təbii sərvətlərdən səmərəli
istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlığını yüksəltməyə,
respublikada məhsuldar qüvvələrin inkişafına sərf olunan vaxtı
qısaltmağa imkan verir. Təbii şərait və resurslar sənayenin
inkişafına müxtəlif təsir göstərir, sənayenin ayrı-ayn sahələrinin
inkişafı üçün xüsusi amil kimi çıxış edirlər.
Məhsuldar qüvvələrin inkişafının təbii ilkin şərtlərinin
öyrənilməsi istehsalı səmərəli yerləşdirməyə və onun ərazi
təşkilini təkmilləşdirməyə imkan verir, ildən-ilə müxtəlif təbii
ehtiyatların mənimsənilməsini gücləndirir. Onlann bazasında öz
strukturuna, inkişaf istiqamətinə, ixtisaslaşmasına və miqyasına
görə mürəkkəb rayondaxili, rayonlararası ərazi-istehsal
kompleksləri meydana gəlir.
Azərbaycan ildən-ilə digər ölkə və regionlar üçün nəzərdə
tutulmuş məhsullar istehsalında öz xüsusi çəkisini artırır, eyni
zamanda ictimai əmək bölgüsü və ölkələrarası əmək bölgü
293
sü daha da dərinləşir, təsərrüfatların ixtisaslaşması və kompleks
inkişafı güclənir.
Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrinin güclənməsi əmək
bölgüsünün dərinləşməsi ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Əmək
bölgüsünün dərinləşməsi təbii sərvətlərin mənimsənilməsini və
müxtəlif sənaye sahələrinin yaranmasını təmin etməklə,
məhsuldar qüvvələrin yerləşməsində güclü dəyişiklik etmiş,
iqtisadi əlaqələrin daha da təkmilləşdirilməsi üçün şərait
yaratmışdır.
Azərbaycanın digər respublikalardan süni surətdə izol-
yasiya edilməsi maşınqayırma, cihazqayırma, elektrotexnika,
mebel, mineral gübrələr İstehsalı və s. sənaye sahələrinin
inkişafına imkan verməzdi. Demək olar ki, respublika
sənayesinin təxminən yarısı gətirmə xammala əsaslanırdı.
İqtisadi əlaqələrin kəsilməsi nəticəsində həmin sənaye
sahələrində istehsal tamamilə dayanmış, bəzi sənaye isə
istehsal güclərindən istifadə səviyyəsi 15-20 faizə enmişdir.
Müxtəlif sənaye avadanlıqları, dəzgahlar, toxuma və əyirici
maşınlar, kombaynlar, traktorlar, pambığyığan maşınlar, optik və
tibb aparatları, həmçinin elmi-tədqiqat işləri aparmaq üçün bütün
cihazlar, avtomobillər və s. ilə respublika öz tələbatını tamamilə
digər respublikalardan gətirilən mallar hesabına ödəyir.
Azərbaycan öz tələbatının böyük hissəsini digər
respublikalardan alınan xalq istehlakı malları hesabına ödəyir.
Ət, ət məhsulları, balıq, un, süd, şəkər, yağ məhsullarının əksər
hissəsi digər regionlardan daxil olur.
Ümumiyyətlə, ərzaq məhsullarının 70 faizi digər
regionlardan gətirilir. Xalq sənaye istehlak mallarından
Azərbaycana avtomobillər, paltaryuyan maşınlar, tozsoran, tikiş
maşınları, pambıq və yun parça, ayaqqabı və s. daxil olur, yüngül
sənaye 294
məhsullarına olan tələbatın 45 faizi gətirmə məhsullarla ödənilir.
Beləliklə, Azərbaycan ictimai əmək bölgüsünə, ixtisaslaşma və
kooperativləşməyə, iqtisadi inteqrasiyaya aktiv daxil olur.
Yük axınlarının formalaşmasının əsas amili təbii-iqlim,
iqtisadi-coğrafi amillərlə şərtlənən respublikalar, iri iqtisadi və
inzibati rayonlar, xalq təsərrüfatı sahələri arasında formalaşan
İctimai əmək bölgüsüdür. İqtisadi əlaqələrin formalaşması və
inkişafı ictimai əmək bölgüsünün dərihləşməsi və cəmiyyətin
məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.
Təbii və əmək resurslarının daha səmərəli İstifadəsinə
əsaslanan respublikalararası əmək bölgüsü iqtisadi əlaqələrin
dinamikliyi və xarakterini müəyyən edir.
Təbii-iqlim və torpaq şəraiti, mineral-xammal və yana-
caq-energetika resursları - bütün bunlar respublikalar və iqtisadi
rayonlann sənayesi və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasını
müəyyən edir. Beləliklə, xalq təsərrüfatında nəqliyyat-iqtisadi
əlaqələrin səmərələşdirilməsi yalnız məhsuldar qüvvələrin yer-
ləşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasını deyil, eyni zamanda,
nəqliyyatın hər bir növündən əhəmiyyətli istifadə etməklə onlar
arasında yük axınlarının səmərəli bölgüsündən ibarətdir.
Məhsuldar qüvvələrin planauyğun yerləşdirilməsi və
istehsalın ərazi təşkilinin səmərələşdirilməsi. kapital
qoyuluşunda, əsas istehsal fondlarında, maddi resurslar
istehlakında nəqliyyatın xüsusi çəkisinin daim azalmasını təmin
edir. Məhsuldar qüvvələrin yerləşməsinin yaxşılaşması ilə xalq
təsərrüfatında ra- yonlararası və rayondaxili əlaqələr əsaslı
surətdə yaxşılaşır.
Hazırda Azərbaycan güclü inkişaf etmiş yanacaq-ener-
getika, maşınqayırma, neft-kimya ölkəsidir ki, bu sənaye
sahələrinin inkişafı bilavasitə neft və qazın çıxarılması ilə
əlaqədar 295
dır. Digər tərəfdən isə xalq təsərrüfatının tələbatını ödəmək üçün
qara və əlvan metallurgiya İnkişaf etmişdir. İldən-ilə müxtəlif təbii
sərvətləri mənimsəməklə, onların bazarlarında öz inkişaf
istiqamətinə, ixtisaslaşma və miqyasına görə rnürəkkəb
ərazi-istehsal kompleksləri meydana gəlmişdir.
Azərbaycanın iqtisadi və təbii şəraiti, istehsalın
İxtisaslaşması və ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri, mühüm məhsul
növlərinin istehlakı nəqliyyat sisteminin inkişafı və
formalaşmasına əsaslı təsir etmişdir. İstehsalın və nəqliyyatın
qarşılıqlı əlaqəsi birinci dərəcəli məsələnin - istehsalın inkişaf
səviyyəsi ilə nəqliyyat sisteminin daşıma qabiliyyəti arasında
nisbətin müəyyən edilməsidir.
Göstərmək lazımdır ki, vahid nəqliyyat sisteminin və
məhsuldar qüvvələrin inkişafı bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədardır. Bu,
onunla izah olunur ki, vahid nəqliyyat şəbəkəsi daşımaların həcm
və keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edir. Vahid nəqliyyat
şəbəkəsi geniş ölkələrarası iqtisadi əlaqələr yaratmaqla,
istehsalın ixtisaslaşması və kooperativləşməsini təmin etməklə,
təbii sərvətlərdən, bütün təbii-coğrafi və digər ehtiyatlardan tam
istifadə etməyə imkan verir. Vahid nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafı
ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəlməsinin mühüm amilidir.
SSRİ-nin dağılması ilə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında
olan çətinliklər nəqliyyatda da müşahidə olunur. Belə vəziyyətin
yaranması həm keçmiş SSRİ-nin nəqliyyat sisteminin inkişafında
olan nöqsanlar, həm də iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi və
iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafında baş verən tənəzzül,
habelə Qafqaz regionunda millətlərarası münaqişənin
genişlənməsi ilə əlaqədardır. Ölkədə yükdaşımalar 1995-ci ildə
1990-cı ilə nisbətən 6,6 dəfə azalmışdır. Bu gerilik özünü dəmir
296
yolu və avtomobil nəqliyyatında daha çox göstərmişdir. 1990-cı
ildə dəmir yolu iiə 80,3 milyon ton yük daşındığı halda, 1995-ci
ildə cəmi 9,0 milyon ton və ya 1990-cı ilə nisbətən 8,9 dəfə az yük
daşınmışdır. Nəqliyyatın bütün növlərində olan gerilik 1996-cı
ildə dayandırılmış, görülmüş tədbirlər nəticəsində nəqliyyatın
ayrı-ayrı növlərinin inkişafında müsbət nisbi artım əmələ gəlmiş
və 1997-ci ildən başlayaraq nəqliyyat sektorunun fəaliyyətində
artım əldə edilmişdir. Bu artım ölkənin Avfoasiya məkanında son
illər həyata keçirilən iri iqtisadi layihələrdə /məs. TRASEKA
proqramı/ iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən
reallaşdırılması nəticəsində həm tranzit yük axınının, həm də
yerli yüklərin daşınmasının intensivləşdirllməsi və ölkə
iqtisadiyyatının digər sahələrində İqtisadi inkişafa nail olunması
ilə əlaqədardır. Avtomobil nəqliyyatında özəl sektorun inkişafı,
ölkə gəmiləri ilə həm xarici, həm də yerli limanlarda
yükdaşımaların daha səmərəli həyata keçirilməsi, ölkə
ərazisindən boru kəməri vasitəsilə neft və neft məhsullarının
daşınması və dəmir yol əlaqələrində manelərin aradan
qaldırılması daşımaların həcminin artmasına ciddi təsir
göstərmişdir. 2000-ci ilin yekunlarına görə, ölkədə nəqliyyat
müəssisələri və avtomobil nəqliyyatında fəaliyyət göstərən fiziki
şəxslər tərəfindən yük daşınması 1996-cı ilə nisbətən 90,9%
artaraq 80,2 milyon ton təşkil etmişdir. Yük daşınmasında özəl
sektorun xüsusi çəkisi 54% təşkil etmişdir.
297
Lakin xarici ticarətin liberallaşdırılması, respublika
iqtisadiyyatında baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri,
nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin bərpası və yenidən
qurulması nəticəsində 2000-ci ildə yük dövriyyəsi 1,7 dəfə, o
cümlədən dəmiryolunda 2,4 dəfə, dənizdə 1,2 dəfə, aviasiyada
1,8 dəfə, boru kəmərində 1,8 dəfə, avtomobil nəqliyyatında 2,1
dəfə artmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1996-2002-cl illərdə nəqliyyat
sektorunda yük daşınması 2,4 dəfə artmış və orta illik nisbi artım
13 faiz təşkil etmişdir. Əldə edilmiş artım ölkənin Avrasiya
məkanında son illər həyata keçirilən bütün iri iqtisadi layihələrdə
iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən reallaşması
nəticəsində həm tranzit yüklərin axınının, həm də yerli yüklərin
daşınmasının intensivləşdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Avtomobil
nəqliyyatı sahəsində qeyri-dövlət sektorunun inkişafı və nəqliyyat
xidmətləri bazarına fiziki şəxslərin daxil olması, ölkə gəmiləri
tərəfindən həm yerli, həm də xarici limanlarda yükdaşıma- larının
daha səmərəli həyata keçirilməsi, ölkə ərazisindən neft və neft
məhsullarının boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsi və dəmiryolu
əlaqələrində maneələrin aradan qaldırılması bu sahədə həyata
keçirilən daşımaların həcminin getdikcə artmasına ciddi təsir
göstərmişdir.
2002-ci ildə nəqliyyat müəssisələri və avtomobil
nəqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər tərəfindən
yük və sərnişin daşınması 1993-cü ilə nisbətən 33.5 faiz və 19.3
faiz artaraq 97.9 milyon ton yük və 893.3 milyon sərnişin təşkil
etmişdir.
2002-ci ildən etibarən 10 illik fasilədən sonra Bakı funi-
kulyoru bərpa edilərək yenidən istifadəyə verilmişdir və il ərzində
102,4 min sərnişinə xidmət göstərilmişdir. 300
Yükdaşımalarda qeyri-dövlət sektorunun payı 56.0 faiz,
sərnişin daşınmasında isə 85.3 faiz təşkil etmişdir.
1998-ci illə müqayisədə Azərbaycan yük daşınmasının
artım sürətinə görə MDB ölkələri arasında ən irəlidə olmuşdur.
Beynəlxalq Avrasiya nəqliyyat dəhlizinin reallaşması
ölkəmizin müstəqillik illərində əldə etdiyi ən uğurlu
nailiyyətlərindən biri olmuşdur. Avropa-Qafqaz-Asiya ölkələri
arasında yüklərin qarşılıqlı olaraq faydalı və təhlükəsiz
ötürülməsi sahəsində artrq bu dəhliz regional nəqliyyat dəhlizləri
ilə rəqabət aparan dəhlizə çevrilmiş və ölkə iqtisadiyyatının
inkişafında, yerüstü nəqliyyat infrastrukturunun formalaşmasına
ciddi təsir edən amillərdən birinə çevrilmişdir. Qeyd etmək
lazımdır ki,
1997- ci illə müqayisədə 2002-ci ildə dəhliz vasitəsilə yük
daşınması 6,5 dəfə artaraq 36,1 milyon ton təşkil etmişdir. Təbii
ki, yük daşınmasından əldə olunan gəlir də ilbəil artır. 2002-ci
ildə, əvvəlki illə müqayisədə onun həcmi 14,2 faiz artaraq 759,1
milyard manat təşkil etmiş, o cümlədən tranzit yüklərin
daşınmalarından əldə olunan gəlir 15,0 faiz artmışdır.
Daşınmalara təsir edən amillərdən, eləcə də əhalinin rifah
halının yaxşılaşmasını göstərən İndikatorlardan biri də a^o- mobil
nəqliyyatı vasitələrinin sayının artmasıdır. Bu baxımdan 2002-ci
ildə respublika üzrə avtomobillərin sayı 457,3 min ədəd təşkil
etməklə, əvvəlki illə müqayisədə 1,3 dəfə və ya 5800 ədəd
artmışdır. Bütün avtomobillərin 336,7 mini şəxsi minik
avtomobilləridir.
Nəhayət, 1993-2002-ci illərdə ümumilikdə
respublikamızda mövcud avtonəqliyyat vasitələrinin sayı 73 min
ədəd artmışdır və MDB ölkələrindən Rusiya və Tacikistanla
müqayisədə 2002-ci ildə nəqliyyat sektorunda yükdaşıma 8-11 %
artıq olmuşdur. .■ ^01
Məhz təhlil göstərir ki, nəqliyyat sektorunda yükdaşıma-
larındakı çatışmazlıqların əsas səbəbi, keçmiş SSRİ-nin bütün
respublikalarında istehsalın dərin böhran keçirməsi,
müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi, siyasi-iqtisadi
sabitliyin tez-tez pozulması və s. amillər olmuşdur. Bir faktı
göstərmək kifayətdir ki, Çeçenistan hadisələri ilə əlaqədar olaraq
yük dövriyyəsinin strukturunda əsaslı dəyişiklik olmuş, yük
dövriyyəsində dəmiryol nəqliyyatının xüsusi çəkisi 70,9 faizdən
56,6 faizə enmiş, dəniz nəqliyyatının xüsusi çəkisi isə müvafiq
olaraq 20,5 faizdən, 33,8 faizə çatmışdır.
Respublikanın dəniz nəqliyyatı əsasən Bakı limanı ilə
təmsil olunmuşdur. Hal-hazırda Bakı-Krasnovodsk
(Türkmənbaşı), Bakı-Aktau, Bakı-Bekdaş gəmi bərələri fəaliyyət
göstərir. Rusiyadan Orta Asiya, Zaqafqaziya üçün nəzərdə
tutulan yüklər vaqonlarda gəmi-bərələrlə Bakı portuna gətirilir.
Buradan isə gəmi-bərələrdən dəmiryolu ilə istənilən yerlərə
çatdırılır. Bu isə, gəmilərin yüklənib-boşaldılmasında milyon
manatlarla qənaətə səbəb olur.
Hava nəqliyyatı da xeyli inkişaf etmişdir. Keçmiş SSRİ-
nin 70-ə yaxın şəhər və sənaye mərkəzi ilə Bakı limanı əlaqə
saxlayır. Bundan başqa, ölkəmizin mühüm sənaye mərkəzi olan
Gəncə, Moskva, Peterburq, Novosibirsk və s. şəhərlər ilə hava
nəqliyyatı vasitəsilə əlaqə saxlayır. Blokada şəraitində yaşayan
Naxçıvanın xarici aləmlə yeganə əlaqə vasitəsi məhz hava
nəqliyyatıdır.
Hər bir nəqliyyat növünün kommunikasiyası vahid
nəqliyyat şəbəkəsinin tərkib hissəsi kimi inkişaf etmişdir ki, bu da
öz əksini onların inkişafının qarşılıqlı əlaqələndirilməsində və
buraxılış qabiliyyətlərinin artmasında tapmışdır. Bütün nəqliyyat
302
növlərinin qarşılıqlı texnoloji əlaqələrini təmin edən nəqliyyat
şəbəkələrinin inkişafında böyük tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Bununla birlikdə respublika nəqliyyat şəbəkəsinin işində,
xüsusilə onun xalq təsərrüfatının digər sahələri ilə qarşılıqlı
əlaqəsində müəyyən nöqsanlar vardır, bu da, öz növbəsində
səmərəsiz yükdaşımalarına səbəb olur. Azərbaycanın nəqliyyat
kompleksinin inkişafında olan nöqsanlar yalnız daşıma
proseslərinin təşkilinin təkmil olmaması ilə deyil, eyni zamanda
onun maddi-texniki və təmir bazasının da zəif inkişaf etməsi ilə
əlaqədardır.
Azərbaycanın nəqliyyat-coğrafi vəziyyəti olduqca
əlverişlidir. Dəmiryolu maqistralı vasitəsilə Şimali Qafqaz, Orta
Asiya, Gürcüstan, Ermənistan və İrana, Bakı dəniz limanı ilə Vol-
qaboyu, İran, Şimali Qafqaz və Orta Asiyaya çıxmaq olur.
Avtomobil nəqliyyatı ilə İran, Türkiyə, Şimali Qafqaz və
Gürcüstanla əlaqə saxlamaq olur.
Azərbaycan dəmiryolu şəbəkəsinin inkişafının təhlili
göstərir ki, 1960-cı ildən sonra yeni dəmiryol xəttləri çəkilmiş,
onlar mütərəqqi dartı növünə keçirilmişdir. Bu müddət ərzində
400 km-dən çox yeni dəmiryol xətti çəkilmiş, 300 km yol isə eiek-
trikləşdirilmlşdir, eyni zamanda dəmiryol nəqliyyatında yük
daşımalar sürətlə artmışdır.
Lakin görülən tədbirlər kifayət etməmiş, daşımaların
artması ilə onun daşınması arasında olan disproporsiyalar
aradan qaldırılmamış, bunun nəticəsində yüklərin daşınmasında
gərginlik yaranmışdır.
Belə ki, yük dövriyyəsinin artım tempi dəmiryolunun
inkişaf tempini 2,5 dəfə qabaqlayır.
Azərbaycan dəmiryolunda yük gərginliyi və texniki
səviyyə arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində hərəkətin
ahəngdarlığı tez-tez pozulur. Bu İsə öz növbəsində hərəkətdə
olan qatarların manevretmə qabiliyyətini məhdudlaşdırır,
dəmiryolunun texniki-iqtisadi göstəricilərini pisləşdirir, mühüm
ümumiləşdirilmiş keyfiyyət göstəricisi vaqonların dövriyyəsidir ki,
bu, nəqliyyatın İstismar dərəcəsini xarakterizə edir. Bu isə
dəmiryol nəqliyyatının bütün xidmətlərinin işinin keyfiyyətindən
asılıdır. Son illərdə vaqonların dövriyyə sürəti azalmışdır, bunun
əsas səbəbi yük qatarlarının hərəkət sürətlərinin azalmasıdır.
Belə bir' vəziyyət dövriyyə vasitələrinin daha tez ixtisar
edilməsilə, yüklərin daşınmasının sürətlənməsinə mane olur.
Dəmiryol şəbəkəsinin müasir İnkişafının tədqiqi göstərir
ki, respublikada mövcud olan 65 rayonun 39-dan, eyni zamanda
Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Əli-Bayramlı, Xankəndi,
Naxçıvan şəhərlərindən dəmiryol xətti keçir.
Xalq təsərrüfatı və onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafında
avtomobil nəqliyyatı arteriya rolu oynayır. Digər nəqliyyat
növlərindən fərqli olaraq, avtomobil nəqliyyatı xalq təsərrüfatının
bütün sahələri və yaşayış məntəqələri arasında birbaşa əlaqə
yaradır. Lakin iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçdiyi
şəraitdə avtomobil nəqliyyatı bir sıra çətinliklərlə qarşılaşmışdır.
Belə ki, avtomobillərin və onlara lazım olan ehtiyat hissələrinin
satış qiymətləri həddən artıq yüksəlmişdir.
Avtomobil nəqliyyatının əsas çatışmazlığı hərəkət
intensivliyinin artması ilə bərk örtüklü avtomobil yolları arasında
olan disproporsiyasıdır. Yüksək texniki kateqoriyaya malik
avtomobil yollarının uzunluğu, yük gərginliyindən və avtomobil
hərəkətinin intensivliyindən xeyli geridə qalır. Aşağı texniki
səviyyəli av 304
tomobil yollan yükdaşımalarının maya dəyərinə, hərəkətin
sürətinə, yanacaq məsrəflərinə, maşınların köhnəlməsinə,
nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyasına əsaslı təsir göstərir.
Avtomobillərin əsaslı təmirə olan tələbatını ödəmək üçün
təmir müəssisələrinin gücünü 2 dəfədən çox artırmaq lazımdır.
Hazırda avtomobil təmir istehsalatı 9 zavoddan, inşa edilən və
layihələndirən zavodlardan ibarətdir. Avtomobil təmiri
zavodlarının üçü Bakı və Abşeronda yerləşmişdir. Kənd
təsərrüfatı yüksək inkişaf etmiş Lənkəran-Astara, Quba-Xaçmaz,
Şəkl-Zaqa- tala iqtisadi rayonlarında təmir bazası demək olar ki,
yox dərəcəsindədir.
Təmir müəssisələrinin uzaqlığı nəticəsində avtomobillərin
əsaslı təmiri üçün külli miqdarda məsrəflər yaranır. Hesablamalar
göstərir ki, ümumi məsrəflərin tərkibində təmir xərclərinin xüsusi
çəkisi 30-35 faiz təşkil edir.
Nəqliyyat vasitələrinin əsaslı təmirə olan tələbatının tam
ödənilməsini təmin etmək üçün avtomobil təmir bazasını
möhkəmlətmək məqsədilə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə «Kənd
təsərrüfatının təmir bazasının inkişafı və yerləşdirilməsinin baş
sxemi» İşlənib hazırlanmışdır. Bu sxemə əsasən fəaliyyətdə olan
avtomobil təmir müəssisələrinin genişləndirilməsi, yenidən
qurulması və yeni zavodların tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Lakin respublikanın mövcud iqtisadi durumu, ölkəmizdə gedən
müharibə, iqtisadi böhranın dərinləşməsi, vəsait çatışmamaz- lığı
bu tədbirin həyata keçirilməsinə hələlik imkan vermir.
Hazırda avtomobil təmiri müəssisələrinin texniki
səviyyələri texniki təchizat və təmir İşləri tələbatdan geri qalır.
Avtomobil təmir zavodlarının əksəriyyətində təmir işlərinin
mexanik- ləşdirmə səviyyəsi xeyli aşağıdır, təmir işlərinin 70-75
faizi əllə 305
görülür. Məhz bu səbəbdən əsaslı təmir işlərinin maya dəyəri
yüksək, keyfiyyəti isə aşağıdır. Avtomobil təsərrüfatları təmir
müəssisələrinə əsaslı təmirə görə yeni avtomobil və aqreqatların
dəyərinin 70-75 faizi həcmində pul ödəyir, lakin əsaslı təmir
olmuş avtomaşınların istismar müddəti yeni avtomaşınlardan 2
dəfə aşağıdır. Deməli, təmirin mövcud səviyyəsində avtomobil
təsərrüfatları üçün tədbir iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildir.
Yük axınlarının nəqliyyat növləri üzrə səmərəli
bölüşdürülməsi nəqliyyatın müxtəlif növlərinin kompleks
inkişafını təmin etrhəklə, yük axınlarının manevretmə
qabiliyyətini yüksəltməklə, nəqliyyatın gərginliyini zəiflədir. Əksər
istehsal, istehlak rayonları arasında eyni zamanda bir neçə
nəqliyyat növü fəaliyyət göstərir.
Beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi və inkişafı hər
bir ölkənin təbii və iqtisadi resurslarından səmərəli istifadə
etməklə, ölkələrarası istehsal əlaqələrini təmin edir. Ölkələrara-
sı əlaqələrin ixtisaslaşması və kooperativləşməsi yeni iqtisadi
əlaqələrin yaranmasına səbəb olur. Yük axınlarının səmərələş-
dirilməsi və onların nəqliyyat növləri arasında səmərəli bö^üş-
dürülməsi beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir.
306
NƏTİCƏ
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı,
formalaşması və onun kompleks təhlili bir sıra mühüm
qanunauyğunluqları və ziddiyyətləri aşkara çıxarmışdır.
Bu qanunauyğunluqlardan səmərəli istifadə edilməsi,
mövcud ziddiyyətlərin, disproporsiyalann və çatışmazlıqlann
aradan qaldınlması xarici ticarət əlaqələrinin sürətlənməsinə,
stimullaşdırıl- masına və təkmilləşməsinə şərait yaradır.
Göstərmək lazımdır ki, dünyada xarici ticarət əlaqələri
obyektiv inkişaf qanunauyğunluqlan və amillərinə, beynəlxalq
əmək bölgüsünə, ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, imtiyazlı
tarif və qeyri-tarlf tənzimlənmələrinə, İstehsalın
ixtisaslaşdırılmasına, mövcüd təbii sərvətlərə, investisiya, əmək
və maddi resurslara, nəqliyyat və Infrastrukturanın inkişaf
səviyyəsinə əsaslanır.
Dünyada qapalı iqtisadiyyata malik müstəqil dövlət
yoxdur. Xarici iqtisadi əlaqələrin xarakteri, şərtləri və onlann
tənzimlənməsi müstəqilliyin tamlığını səciyyələndirən başlıca
amil, meyar kimi çıxış edir. Dünya iqtisadiyyatına aktiv qoşulmuş
dövlətlər özlərinin müvafiq ehtiyat və imkanları olmadıqları halda
belə, cəmiyyətin tələbatını tam ödəmək, İqtisadiyyatın səmərəli
strukturunu formalaşdırmaq, digər tərəfdən öz əlverişli
üstünlüklərini dünya təsərrüfatı sistemində reallaşdırmaq
imkanları əldə edirlər. Ölkənin dünya təsərrüfatı sistemində
iştirakı, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən səmərəli
İstifadə edilməsi, xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi
əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır.
.107
Hal-hazırda Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri
obyektiv amillərə, normativ-hüquqi bazaya əsaslanır. Xarici
iqtisadi əlaqələri səmərələşdirmək üçün Azərbaycan prezidenti
H.Əliyev mühüm fərmanlar imzalamış və Milli Məclis müvafiq
qanunlar qəbul etmişdir. Bu fərman və qanunların əsasında
dövlətin ümumi maraqları və xalqın milli mənafeyi durur. Məhz
respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici ticarət
əlaqələri liberallaşdırılaraq sərbəst fəaliyyət növünə çevrilmiş və
getdikcə təkmilləşir. Onun tənzimlənməsində dünya ölkələrinin
qabaqcıl təcrübəsindən, obyektiv metod və mexanizmlərdən
istifadə edilir.
SSRİ dövründə respublikamız müstəqil xarici ticarət
əlaqələrinə malik deyildir. Buna görə də, müstəqillik qazandıqdan
sonra bu sahədə təcrübənin və hüquqi bazanın olmaması bir sıra
çətinliklər yaratmışdır, lakin bu çətinliklər tədricən aradan
qaldırılır.
Hazırda respublikamızın beynəlxalq konvensiyalara
qoşulması xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra
qanunların, sərəncamların və digər hüquqi-normativ aktların
olması sübut edir ki, respublika özünün yeni xarici iqtisadi
əlaqələrini, və dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq sistemini yaradır və
onu tənzimləyir. Respublikanın dünya təsərrüfatı ilə mövcüd
əlaqələr sistemi və onun tənzimlənməsi milli mənafelərirfıizə
uyğun yeni prinsiplər əsasında qurulur və bu prinsiplərin əsasını
hər şeydən əvvəl, milli dövlətçilik maraqlan təşkil edir.
Bununla əlaqədar olaraq xarici ticarət əlaqələrinə
kompleks baxılmışdır. İlk növbədə xarici ticarət əlaqələrinin
inkişaf tarixi, xarici ticarət haqqında ayrı-ayrı nəzəriyyələr, dünya
ölkələrində onun həyata keçirilməsi formaları, Azərbaycanın
xarici 308
ticarət əlaqələrinin müasir vəziyyəti və onun səmərələşdirilmə- si
yolları hərtərəfli təhlil edilmişdir.
Müəyyən olunmuşdur ki, respublikamızın xarici ticarət
əlaqələri hələ təkmil deyildir. Respublikadan ixrac olunan
malların strukturunda neft və neft məhsulları yüksək xüsusi
çəkiyə (85%) malikdir. Digər malların xüsusi çəkisi isə olduqca
aşağıdır. Bu onu göstərir ki, respublikada dünya bazarında
rəqabət apara biləcək mallar istehsalı hələlik azdır. Ona görə də,
respublikamıza mütərəqqi texnika və texnologiyanın gətirilməsi
dünya standartlarına uyğun yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal
etmək, bunun nəticəsində respublikada İşsizliyin aradan
qaldırılması xarici iqtisadi əlaqələrin məqsədyönlü və milli
mənafe baxımından düzgün tənzimlənməsi ilə sıx bağlıdır.
İdxalda bitki mənşəli məhsullar, mineral məhsullar
(9,8%), kimya sənayesi məhsulları (7,2%) və s. üstünlük təşkil
edirlər ki, bunlann da əksəriyyətinin istehsalı üçün respublikada
şərait vardır. Xarici ticarət əlaqələrinin təhlili göstərir ki, idxalın da
strukturu təkmilləşdirilməlidir. Müstəqilliyin ilk illərində ölkənin
xarici ticarət əlaqələrində bir xaos yaranmışdı, demək olar ki,
xarici ticarət əlaqələri tənzimlənmirdi. Bunun da nəticəsində
ölkəyə dünya standartlarına uyğun gəlməyən, vaxtı keçmiş,
aşağı keyfiyyətli məhsullar daxil olurdu, respublikadan isə xarici
ölkələrə valyutanın, xammal şəklində strateji malların axını
başlayırdı. Nəticədə Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələri iflic
vəziyyətinə düşmüş, bəzi müəssisələr isə öz istehsal
fəaliyyətlərini dayandırmışdır.
1992-ci ildən Azərbaycan dünyanın bir çox ölkələri ilə
ikitərəfli iqtisadi əlaqələr yaratmışdır. Həmin ildən başlayaraq,
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində uzaq xarici ölkələrin
xüsusi çəkisi artırmış, MDB ölkələrininki isə azalmışdır. Əgər 309
1991-ci ildə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində keçmiş
ittifaq respublikalarının xüsusi çəkisi 87,4% təşkil edirdisə, bu
göstərici 1992-ci ildə MDB üzrə 55,2%, 1994-cü ildə 53,7%,
1995-ci ildə 36,7% təşkil etmişdir. Lakin 2000-ci ildə
Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində idxalın 32%-i MDB-nin,
19,4% Avropa Birliyinin, 37,8% Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq
Təşkilatının, ixracın 13,5% MDB-nin, 60,4% Avropa Birliyinin,
19,3%-i isə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının payına
düşmüşdür.
Bu dövrdən başlayaraq xarici ticarət əlaqələrini
təkmilləşdirmək üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Xarici ticarətin liberallaşdırılması barədə verilən fərmanlar və
qəbul edilmiş qərarlar Azərbaycanda xarici ticarətin inkişafına
müsbət təsir göstərmişdir.
Lakin göstərilənlərə baxmayaraq, hələ də xarici ticarətin
inkişafında bəzi problemlər qalmaqdadır.
Xarici İqtisadi əlaqələrin inkişafı təkcə gəlir götürmək
deyil, eyni zamanda ölkəni iqtisadi cəhətdən inkişaf etdirmək,
yerli istehsal və istehlakçıların mənafelərini qorumaq, xammal,
material və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün
mühüm bir vasitədir. Xarici ticarət əlaqələri öz motivlərindən asılı
olmayaraq, işgüzar və iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün çıxış
edir. Bu isə onun əsas üstünlüyü və başlıca cəhətidir. Bununla
əlaqədar olaraq idxal və ixrac əməliyyatlarını tənzimləyən
müvafiq dövlət konsepsiyasının işlənib hazırlanması, o
cümlədən ölkənin ixrac potensialının artırılması, stimullaşdırıl-
ması, səmərəli idxal strategiyasının işlənib hazırlanması, idxalı
əvəz edən rəqabət qabiliyyətli mallar istehsalı sahələrinin inkişaf
etdirilməsi, ticarət dövriyyəsini sürətləndirmək məqsədilə
310
gömrük nəzarəti sisteminin daha da modernləşdirilməsi və s.
vacib problemlərdəndir.
Ümumiyyətlə, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsi
göstərir ki, optimal iqtisadi əlaqələr İstehsalın səmərəliliyinin
yüksəldilməsində mühüm vasitələrdən biridir. Bu üstünlük və
vasitələrdən iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirmək üçün tam
istifadə edilməlidir.
Xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı milli iqtisadiyyatın
səmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməli və milli iqtisadi
inkişaf strategiyası ilə üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. Xarici
ticarət əlaqələrinin inkişafı ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyini
yüksəltmək, onun beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığa daxil olması
üçün əsas amillərdən biridir.
Azərbaycan hal-hazırda beynəlxalq əmək bölgüsünə və
dünya təsərrüfatı sisteminə inteqrasiya edir. Xarici iqtisadi
əlaqələrin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar iqtisadiyyatının
tələblərindən irəli gəlir və iqtisadiyyatın inkişafında böyük rol
oynayır.
Xarici ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində
nəqliyyatın inkişafı mühüm rol oynayır. Azərbaycanda dünyanın
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrinə xas olan nəqliyyat
kompleksi - dəmiryolu, dəniz, avtomobil, boru kəməri və hava
nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Avropa-Asiya kəsişməsində yerləşən
Azərbaycanda səmərəli iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün əlverişli
şərait vardır. Ona görə də, yüklərin maneəsiz daşınmasını təmin
etmək məqsədilə bütün nəqliyyat növlərinin dünya standartları
səviyyəsinə çatdırılması və bu sahədə məqsədyönlü iş
aparılması tələb olunur. Bu məqsədlə Azərbaycan prezidenti
«Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə beynəlxalq Bakı konfransının
3J1
qərarlarının yerinə yetirilməsi haqqında» fərman imzalamışdır.
Bu fərmana əsasən Böyük İpək Yolunun bərpası və
maddi-texniki bazasının yaradılması ilə bağlı İnvestisiya
proqramı hazırlanmalı və yaxın 3-4 ildə nəqliyyat dəhlizinin
bərpası ilə əlaqədar Azərbaycanda görüləcək işlər öz əksini
tapmalıdır. Proqramda nəzərdə tutulmuş işlərin həyata
keçirilməsi üçün beynəlxalq təşkilatların köməyindən istifadə
edilməsi daha məqsədəuyğundur.
Tədqiqat göstərir ki, xarici ticarət əlaqələrində mal
dövriyyəsi artımına nail olmaq üçün Azərbaycanda avtomobil və
dəmiryollarının yenidən qurulması, Bakı Beynəlxalq Ticarət
Limanının tikintisi, Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsinin İnkişafı sahəsində
çox mühüm işlər görülməlidir.
Bakıdan başlayaraq Gürcüstan sərhədinə qədər olan
dəmiryolu xətti intensiv yükdaşımalarının tələblərinə uyğun
olaraq yenidən qurulmalıdır. Eyni zamanda sərnişin və yük
vaqonlarının təmiri üçün yeni istehsal sahələri yaradılmalı və
rabitə sistemi yenidən qurulmalıdır. Yük axınının intensivləşməsi,
dəmiryolunda yenidənqurma işlərinin aparılması, onun texniki
səviyyəsinin yüksəlməsi, yükvurma və boşaltma əməliyyatlarının
mexanikləşdirilməsi üçün beynəlxalq işlərin görülməsi öz həllini
tapmalıdır.
Böyük İpək Yolunun inkişafında mühüm amillərdən biri də
dəniz nəqliyyatının inkişaf etdirilməsidir. TRASEKA proqramına
uyğun olaraq Aralıq və Qara dəniz hövzəsi ilə yanaşı Xəzər
hövzəsində olan limanların dünya standartlarına uyğun şəkildə
qurulması tələb olunur.
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında
avtomobil nəqliyyatı da mühüm rol oynayır. Respublika
ərazisində 312
500 km avtomobil yolunun ilk növbədə isə Bakı-Ələt-Qazı-
məmməd, Kürdəmir-Gəncə-Qazax yolunun beynəlxalq
standartlara uyğun olaraq əsaslı surətdə yenidən qurulması
tələb olunur. Göstərmək lazımdır ki, Bakıdan Gürcüstana qədər
avtomobil yolu yenidən qurulduqdan sonra yolların ötürücülük
qabiliyyətinin 30 min avtomobilə çatdırılması mümkün olacaqdır.
313
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. H.Ə.Əliyev. «Dünya təcrübəsi Azərbaycanın
iqtisadiyyatında islahatlann optimal yolunun axtarışına kömək
edəcəkdir». «Sa- hibkarlığın strategiyası və iqtisadiyyatın
yenidən qurulması» beynəlxalq konfransında çıxış. Bakı, 13
sentyabr 1994-cü il. Müstəqillik yollarında. Bakı, «Äzərbaycan»
nəşriyyatı, 1997, 2-ci cild, səh. 11-16.
2. H.Ə.Əliyev. «Azərbaycan öz inkişafının yeni
mərhələsinə qədəm qoyur». Xəzər şelfındə yataqların birgə
işlənməsi haqqında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə xarici neft
şirkətləri konsorsiumu arasında müqavilə imzalanması
mərasimində çıxış. Bakı, 20 sentyabr 1994-cü il. Müstəqillik
yollarında. Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı, 1997, 2-ci cild, səh.
46-56.
3. H.Ə.Əliyev. «Respublikada gömrük işi sahəsində ciddi
qayda yaratmalı». Gömrük sistemində yaranmış vəziyyətin
müzakirəsinə həsr olunmuş müşavirədə çıxış. Bakı, 9 yanvar,
1995-ci il. Müstəqillik yollarında. Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı,
1997, 3-cü cild, səh. 8-16.
4. H.Ə.Əliyev. «Azərbaycan xarici investorlar üçün və
investisiyalar üçün açıqdır. Azərbaycan qətiyyətlə bazar
iqtisadiyyatı yolu ilə, bazar islahatları aparılması yolu ilə gedir».
Beynəlxalq konfransda (Azərbaycanda investisiya imkanları) və
Adam Smit İnstitutunda çıxışlar - London, 29-30 noyabr 1995-cl
il. Müstəqilliyimiz əbədidir. Bakı, «Azərnəşr», 1998, 5-ci cild, səh.
46-64.
5. H.Ə.Əliyev. «Azərbaycanla iqtisadi əməkdaşlıq üçün
yaxşı imkanlar açılır». (Azərbaycan üçün investisiyalar)
Beynəlxalq konfransda və Kredi Kommersial de Frans bankında
çıxışlar - Paris, 4-5 dekabr 1995-ci il. Müstəqilliyimiz əbədidir.
Bakı, «Azərnəşr», 1998, 5-ci cild, səh. 114-131.
314
6. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin
tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 520 N2-İİ fərmanı, 17 dekabr 1996-cı
il.
7. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin daha da
libe- rallaşdırılması haqqında» Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 609 N2-Iİ fərmanı, 24 iyun 1997-ci il.
8. «Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət növlərinə
xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi
haq- qında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2 sentyabr
2002-ci il tarixli fərmanı.
9. «Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına
dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında»,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 sentyabr 2002-cl il
tarixli fərmanı.
10. «Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin
qarşısının alınması haqqında» Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 28 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı.
11. «Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən kənara
valyuta çıxarılmasının tənzimlənməsi haqqında» Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 359 Ne-li qərarı, 12 oktyabr
1994-cü il.
12. «Azərbaycan Respublikasında İxrac və idxal
əməliyyatları üzrə gömrük rüsumları dərəcələri haqqında»
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 90 Nə-li qərarı, 24
aprel 1995-ci il.
13. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin
sərbəstləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin 247 NQ-Iİ qərarı, 15 noyabr 1995-ci il.
14. «Azərbaycan Respublikasının ərazisinə gətirilən «MDB
dövlətlərinin hüdudlarından kənarda istehsal edilmiş, əlavə dəyər
vergisindən azad olunan malların siyahısı haqqında»
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 61 N2-İİ qərarı, 16
iyun 1997-ci il. 315
15. «Azərbaycan Respublikasında ixrac-idxal əməliyyatları
üzrə gömrük rüsumları dərəcələri haqqında» Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 62 N°-li qərarı, 16 iyun 1997-ci
il.
16. «Azərbaycan Respublikasının gömrük buraxılış
məntəqələrindən fiziki şəxslər tərəfindən istehsalat və ya
kommersiya fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmayan malların
keçirilməsinin qaydaları haqqında» Azərbaycan Respublikası
Nazirlər Kabinetinin 81 Ne-li qərarı, 27 iyun 1997-ci il.
17. ((Azərbaycan Respublikasının gömrük sisteminin
büdcədənkənar inkişaf fondu haqqında Əsasnamə və fondun
vəsaitinin xərclənməsi Qaydaları barədə» Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 140 Ns-li qərarı, 25 dekabr
1997-ci il.
18. ((Azərbaycan Respublikasında ixrac-idxal əməliyyatları
üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələri, gömrük
rəsmiləşdirilməsinə görə alınan yığımların miqdarı haqqında»
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 80 Ne-li qərarı, 12
aprel 2001-ci il.
19. ((Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi»,
Bakı, 1997.
20.((Gömrük tarifi haqqında» Azərbaycan Respublikasının
Qanunu, Bakı, 1995.
21. Azərbaycan Respublikasında müştərək və xarici
müəssisələrin fəaliyyətinin əsas göstəriciləri, Azərbaycan
Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı, 1998.
22. Azərbaycan və Müstəqil Dövlətlər Birliyi. Azərbaycan
Dövlət Statistika Komitəsinin buraxılışı. Bakı, 1997.
23. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Azərbaycan Dövlət
Statistika Komitəsinin buraxılışı. Bakı, 1999.
24. Azərbaycan-Özbəkistan: dostluğumuz və qardaşlığımız
əbədidir. Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin Özbəkistana
rəsmi səfəri. Xalq qəzeti, N9İ33 (22529), 21 iyun 1998.
25. Azərbaycan Respublikasının idxal-ixrac əməliyyatları
(1992 - 1996-ci illər). Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi.
Bakı, 1997.
316
26. Xalqa həsr olunan illər. Azərbaycan Respublikası
Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 2003.
27. Azərbaycan Respublikasının xarici ticarətinin gömrük
statistikası, Bülleten, illik məcmuə (1998 - 2000-ci illər), Bakı,
1998; 1999:2000).
28. «Azərkimya» DŞ-nın rəsmi məlumatları, 1997.
29. «Azneftkimmaş» DŞ-nın rəsmi məmulatları, 1998.
30. Vergi, gömrük işi və mühasibat işi (qanun, qərar və
təlimatlar toplusu). Bakı, «Elm və həyat» nəşriyyatı, 1997.
31. Dirçələn qədim İpək Yolu ilə üçüncü minilliyə doğru:
Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə Bakıda beynəlxalq konfrans.
Respublika qəzeti, N2İ66(374), 9 sentyabr, 1998.
32. İpək Yolu. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika
Komitəsi. Bakı, 1998.
33.1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi
inkişafı haqqında Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi
və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı,
1998.
34. İnternet materialları. First htmi at www.east.link.uz.
35. XXI əsr Dirçəliş jurnalı. Azərbaycan Dövlət Quruculuğu
və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu. N28-9. Bakı, 1998.
36. Bayramov Ə.Ə. Regional iqtisadi inteqrasiya-nəzəriyyə
və praktika. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1997.
37. Vəliyev D.Q. Beynəlxalq iqtisadiyyat. Bakı, Azərbaycan
Universiteti nəşriyyatı, 1998.
38. Əliyev A.Ə., Nuriyev C.Q., Nuriyeva G.Q. «lqtlsadiyyat
və hüquq». Ensiklopedik izahlı lüğət. Bakı, Qanun, 2002.
39. Əliyev A.Ə. «Azərbaycanın xarici ticarət-Iqtisadi
əlaqələrl». Bakı, 2001.
40. Əliyev A.Ə. Gömrük işi və dünya iqtisadiyyatının
inkişafı. Bakı, «Çaşıoğlu», 2003.
317
4^. Əliyev A,Ə, Xarici ticarət iqtisadi əlaqələrə gömrük
nəzarəti. Azərbaycan iqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər.
Bakı, «Elm», 2002, səh. 324-326.
42. Əliyev AƏ., İbrahimov 7.7. Azərbaycanın gömrük
orqanlan sistemi və fiskal vergilərdə onun rolu. Azərbaycan
iqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər. Bakı, «Elm», 2002, səh.
184-186.
43. Ələsgərov A.K, TeopexHHecKHC H MeroÄOJiorHHecKHe ııpoÖJiCNibi
BHeujHeəKOHOMHMecKHx CBH3CH. Müəsir mərhələdə
Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr
toplusu), I buraxılış, Bakı, Elm, 1999.
44. Ələsgərov A.K. Azərbaycan SSR-in respublikalararası
nəqiiyyat-iqtisadi əlaqələrinin təkmilləşdirilməsinin bəzi
məsələləri. Bakı, «Elm», 1983.
45. Heydərov K.F. Gömrük işinin əsasları. 1-ci cild. Bakı,
«Azərnəşr», 1998.
46. Heydərov K.F. Gömrük İşinin əsasları. 2-ci cild. Bakı,
«Azərnəşr», 1999.
47. Heydərov K.F. Gömrük işinin əsasları. 3-4-cü cild. Bakı,
«Azərnəşr», 2000.
48. Heydərov K.F., Həsənov C.Q. Azərbaycan gömrük
xidməti yeni dünya-təsərrüfat münasibətləri şəraitində, Bakı,
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1998.
49. Heydərov K.F., İbrahimov 7.7. Gömrük işi - iqtisadi
suverenlik və təhlükəsizlik. Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 1999.
50. Qəmbərov M. İqtisadi əməkdaşlıq anlayışı və onun
xüsusiyyətləri, XXI əsr Dirçəliş jurnalı, Azərbaycan Dövlət
Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu, Ne3-4, 1998.
5^. Novruzov S. Min ildən uzun yol. Böyük İpək ticarət
yolunun inkişaf, tənəzzül və dirçəliş tarixi haqqında, XXI əsr
Dirçəliş jurnalı. Azərbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq
Münasibətlər İnstitutu, NQ16. Bakı, 1999.