5

JACEK DĘBICKI

NIECO O POCZ¥TKACHZDROJÓW LECZNICZYCHHRABSTWA K£ODZKIEGO(DO OK. 1800 R.)

Rozpoczynając niniejszy artykuł, należy uściślić jego tytuł. Na terenie ziemikłodzkiej, oficjalnie będącej przez kilkaset lat (do początku XIX wieku) hrab-stwem, w przeszłości znanych było kilkanaście wypływów wód leczniczych (bądźczasowo uchodzących za lecznicze). Jednak do czasów współczesnych roz-winęło się pięć miejscowości uzdrowiskowych, opierających swą działalność nawodach mineralnych: Kudowa, Duszniki, Polanica, Długopole i Lądek. Ostat-nia spośród wymienionych zdecydowanie wyróżnia się długą i bogatą historią,obficie udokumentowaną przekazami pisanymi, analizowaną i popularyzowanąw późniejszych publikacjach. To sprawia, że o obliczu uzdrowiska lądeckiegow okresie do początku XIX wieku można „na poczekaniu” napisać kolejnytekst. Inaczej sprawa wygląda z pozostałymi czterema zdrojami. Choć znanebyły one od stuleci, to dzieje ich uprzystępniania i funkcjonowania – do mo-mentu istotnego dla dolnośląskich i kłodzkich uzdrowisk, tj. przełomu XVIIIi XIX stulecia – nie obfitowały w zbyt wiele wydarzeń; te z kolei nie zawszeznajdowały swoje miejsce w późniejszej literaturze. Dlatego obecnie postaramysię wypełnić nieco tę lukę, zostawiając sobie Lądek na inną okazję.

Pewne analogie w rozwoju uzdrowiskowości w Dusznikach i Kudowie,wzmocnione sąsiednim względem siebie położeniem tych uzdrowisk, skłaniajądo porównań obu miejscowości (co zresztą w omawianym okresie również sięzdarzało) oraz do równoległego przyjrzenia się ich dawniejszym dziejom. Z ko-lei niezbyt oddalona od Dusznik Polanica, która dzisiaj stanowi pierwszy ważnypunkt łańcucha komunikacyjnego, łączącego centralnie położone Kłodzko zusytuowaną na zachodnim skraju regionu Kudową, ze względu na swą prze-szłość do początku XIX wieku powinna być raczej kojarzona z leżącym takżeu podnóża Gór Bystrzyckich Długopolem.

Spośród wszystkich czterech uzdrowisk przesłanka o najdłuższej historiiwydaje się dotyczyć zdroju dusznickiego. Jak wynika z książki autorstwa wie-

6

loletniego burmistrza Dusznik, Paula Denglera, wydanej w roku 1903 i wyko-rzystującej wcześniejszą literaturę oraz materiały źródłowe, tamtejszy wypływwody mineralnej mógł być znany duszniczanom na początku XV wieku. Bez-pośredni przekaz powstał natomiast w 1605 roku, kiedy w tekście testamentuwymieniono leżący wówczas poza miastem majątek ziemski ze zdrojem mine-ralnym [5]. W wydanej w 1625 roku kronice ziemi kłodzkiej i przyległych tere-nów autor, miejscowy kaznodzieja – Georgius Aelurius, jako drugą ważną ce-chę hrabstwa, dzięki której jest ono znane za granicą (pierwszą było istnienie„ciepłego” zdroju lądeckiego), wymienił występowanie dwunastu źródeł zeszczawami mineralnymi, uznanych za lecznicze i rzekomo wykorzystywanych,zarówno przez zdrowych, jak i chorych. Wody te miały być także transporto-wane poza hrabstwo, nawet z przeznaczeniem na szlacheckie wesela, na któ-rych cieszyły się tak dobrą opinią, że raczyli się nimi tylko goście weselni,przedkładając je nad wino (ono dostawało się służbie) [1]. Trudno to uznać zafakt, należy jednak wspomnieć, że wśród wymienionych miejscowości zezdrojami znajdowały się Duszniki, przy czym dla tamtejszego zdroju użytazostała nazwa „Brotendorff”.

Ryc. 1. Duszniki Zdrój – litografia z 1. poł. XIX w. (repr. z: A. Zieliński, Listy ześląskich wód, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1983).

7

Ryc. 3. Duszniki Zdrój – deptak z budynkiem ujęcia Laue Quelle (obecnej PieniawyChopina). Widokówka wysłana w 1904 r. (wyd. F. Vogel, Warmbrunn) (ze zbioru

P. Adamskiego).

Ryc. 2. Duszniki Zdrój – litografia barwna J. Riedena i E. W. Knippela, połowaXIX w. (repr. z: A. Zieliński, Uzdrowiska dolnośląskie na dawnej rycinie, Wrocław –

Warszawa – Kraków 1996).

8

Ryc. 5. Kudowa Zdrój – litografia barwna z 1. poł. XIX w. (repr. z: A. Zieliński,Listy...).

Ryc. 4. Kudowa Zdrój – miedzioryt F. Rosmäslera z 1820 r. (repr. z: A. Zieliński,Uzdrowiska...).

9

W tym samym fragmencie kroniki Aeluriusa został wymieniony równieżzdrój leczniczy we wsi Kudowa [1]. Wprawdzie w literaturze niemieckiej jakodatę jego odkrycia można spotkać rok 1580, lecz stwierdzenie to nie zostałoniczym uzasadnione i wydaje się wątpliwe, czemu dał wyraz Franz Albert [2].Zatem przekaz Aeluriusa byłby pierwszym znanym, dotyczącym zdroju kudow-skiego. Warto w tym miejscu wspomnieć także spotykaną w opracowaniachinformację, pochodzącą ze spisanej w 1857 roku kroniki, niedaleko położo-nego, czeskiego miasta Nachod, jakoby w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) wysyłano w butelkach wodę mineralną z Kudowy do przebywającego wLipsku generała szwedzkiego. (O ile byłaby to prawda, fakt ten odnosiłby siędo okresu od 1630 roku począwszy, czyli od czasu przystąpienia Szwecji do woj-ny.) Ponadto, według wspomnianej kroniki, przed rokiem 1636 Kudowa byłazwana z języka czeskiego „Czermanske lazne” (od sąsiedniej wsi Czermna) imiano w niej wówczas pobierać kąpiele lecznicze [16]. Prawdziwości tych infor-macji aktualnie nie udało się zweryfikować.

Jeszcze przez ponad sto lat zdroje kudowski i dusznicki nie zmieniały swe-go oblicza. Jedyna wzmianka z tego okresu, dotycząca Dusznik, pochodzi zesporządzonego w roku 1682 testamentu, w którym, podobnie jak w zapisie zroku 1605, wspomina się grunt obok zdroju mineralnego [5]. Można przyjąć,że źródło było znane w mieście i okolicy, jeśli wymieniono je w dokumenciejako punkt służący orientacji w terenie. Jednak w opublikowanym w 1710 roku

Ryc. 6. Pijalnia i dawne łazienki w Kudowie – litografia z 1820 r. (repr. z:A. Zieliński, Uzdrowiska...).

10

przez Erdmanna Uhsena nie-mieckim geograficzno-historycz-nym leksykonie świata [19], wktórym znalazła się notatka oDusznikach (obok takich hasełjak „Chiny” czy „Indie”), niewspomniano o tamtejszym zdro-ju mineralnym.

Zainteresowanie dusznickimzdrojem przyniosła dopiero po-łowa XVIII wieku, co było na-stępstwem wydarcia przez Prusyhrabstwa kłodzkiego (jak i pra-wie całego Śląska) austriackimHabsburgom. Z inicjatywy ka-mery królewskiej we Wrocławiuzdrój, pozostający w gestii dusz-nickiego magistratu, został w1748 roku po raz pierwszy ofi-cjalnie przebadany z ramieniawrocławskiego Collegium Medi-cum, w następstwie czego od1751 roku zaczął być szerzej,choć w dość prowizorycznychwarunkach, stosowany do kura-cji pitnej (zagospodarowywaniekontynuowano także w roku

Ryc. 7. Kudowa Zdrój – ogród różany w parku.Widokówka z 1904 r. (wyd. L. Glaser, Leipzig)

(ze zbioru P. Adamskiego).

1752), która jednak – jak stwierdził P. Dengler – „przy braku wszelkiego pra-widłowego urządzenia nie wyszła poza swe początki.” W latach 1766-67 osło-nięte już altanką źródło w Dusznikach było równocześnie z kudowskim po-nownie badane przez przedstawiciela Collegium Medicum – lekarza kłodzkiegoGoltza, który opublikował wyniki prac1 [5]. Opinia zawarta w tym pierwszymsamodzielnym opracowaniu, poświęconym obu zdrojom, mogła mieć wpływ napodjęcie kolejnych inwestycji; m.in. źródło wody dusznickiej zostało w latach1768-69 ostatecznie oczyszczone i ujęte kamienną niszą [5], co upamiętniłaumieszczona w widocznym miejscu tablica z łacińską inskrypcją (tekst ins-krypcji, wówczas już nieco uszkodzonej, po raz pierwszy opublikował Georg

1 Tytuł wydanej anonimowo w 1769 roku we Wrocławiu publikacji (do której obecnie nieudało się dotrzeć) brzmi: Gegründete Nachricht von zweyen in der Grafschaft Glatz befindlichenGesundbrunnen zu Reinertz und Cudowa...

11

Philipp Mogalla w 1799 r. [13]). Stojący nad ujęciem murowany pawilon możnabyło zamykać kluczem. Istniał wszakże wypływ, którym stale płynęła dostępnawszystkim woda. W tych latach uzdrowisko zagospodarowywało się bardzopowoli, a jego stan nie zadowalał władz pruskich [5].

W przypadku niedalekiego zdroju w Kudowie, o którym autentyczny prze-kaz poznaliśmy na razie tylko z kroniki Aeluriusa z pierwszej ćwierci XVII stu-lecia, pewniejsze działania, zmierzające do zaktywizowania funkcji leczniczej,także datowane są dopiero od połowy XVIII wieku. Początkowo nie znalazłyone jednak odbicia w konkretnych inwestycjach, nawet pomimo wspomnianegojuż zainteresowania się zdrojem przez Collegium Medicum. Według wyrażo-nego na początku naszego stulecia stwierdzenia, przytoczonego później przezKarla Schindlera, król Fryderyk II przed rokiem 1750 miał rozsmakować sięw wodzie kudowskiej, polecając sprowadzać ją sobie do Berlina [16]. Nie wy-jaśniono jednak okoliczności zainteresowania się króla dzikim zdrojem (po-dobnych w nowo zdobytej prowincji znanych było wiele). Mimo wspominanegow literaturze niemieckiej faktu sympatii Fryderyka II dla zdroju kudowskiego,raczej błędna jest informacja, podana także przez Schindlera [16], mówiąca opobycie monarchy tamże w roku 1765. Rok później kudowskie źródło mine-ralne zostało – według wyrażonego przez G. P. Mogallę w 1802 roku sformu-łowania – „w pewnej mierze przykryte dachem”. Ten jednak słabo chronił jeprzed opadami atmosferycznymi i zanieczyszczeniami [14]. W 1769 roku urzę-

Ryc. 8. Kudowa Zdrój – fragment parku z pawilonem muzycznym. Widokówkaz 1904 r. (wyd. L. Glaser, Leipzig) (ze zbioru P. Adamskiego).

12

dowo uznano walory lecznicze Kudowy [2], co było zapewne skutkiem przepro-wadzonych badań. Niestety, podobnie jak w przypadku Dusznik, nie poczy-niono tam na razie istotniejszych prac adaptacyjnych ani inwestycji.

Pomimo iż w następnym dziesięcioleciu poczynania na rzecz zorganizowa-nej działalności leczniczej w Dusznikach i Kudowie nie wyszły poza fazę pio-nierską, jak najbardziej uzasadnione wydaje się zamieszczenie wiadomości otych zdrojach w opublikowanej anonimowo w 1777 roku we Wrocławiu pracyautorstwa Johanna Gottfrieda Morgenbessera [15], przybliżającej i propagu-jącej walory wód leczniczych prowincji śląskiej. Oprócz wymienionych miejs-cowości w pracy tej uwzględniono także Stary Zdrój, Jedlinę, Szczawno i Świe-radów; pominięto natomiast Cieplice i Lądek, które, mimo iż przechodziły aku-rat przez trudny okres, trwale istniały w świadomości mieszkańców Śląska iościennych terenów. Pod względem ówczesnego rozwoju zdroje w Dusznikachi Kudowie należałoby zamieścić przy końcu tej listy, przed Szczawnem, choćdystans do poprzedzającego je Świeradowa nie był zbyt duży [6]. Można nawetzauważyć częściową analogię chronologiczną między rozwojem zdroju świera-dowskiego i, z drugiej strony, dusznickiego, a zwłaszcza kudowskiego.

W latach osiemdziesiątych XVIII wieku Duszniki i Kudowa zyskały pewneudogodnienie natury komunikacyjnej, co nie było bez znaczenia dla ewentual-nych kuracjuszy. Mianowicie, przebiegająca w rejonie obu miejscowości znanadroga handlowa w stronę Pragi, mająca wówczas charakter traktu wojskowego,

Ryc. 9. Kudowa Zdrój. Widokówka z 1904 r. (wyd. L. Glaser, Leipzig)(ze zbioru P. Adamskiego).

13

została przekształcona na odcinku między Kłodzkiem a Nachodem w 1784 ro-ku w normalny gościniec, po którym dwa razy w tygodniu kursowała pocztakonna, a od roku 1788 także jeden dyliżans pocztowy [21]. Kudowę droga mi-jała jednak w odległości około 1 km; mimo to w 1800 roku w miejscowości lubw jej sąsiedztwie przypuszczalnie znajdował się urząd pocztowy, gdyż kura-cjuszom kudowskim na dłuższe przejażdżki doradzano wówczas wypożyczeniekoni pocztowych [18]. Usytuowanie Kudowy i Dusznik przy ważnym szlaku(później rozwinęło się przy nim także uzdrowisko polanickie) stawiało te zdrojew bardzo korzystnej sytuacji w skali całej prowincji śląskiej.

Kudowa od 1783 roku pozostawała własnością Michaela von Stillfrieda.Zdrój miał wówczas bardzo skromne urządzenia zdrojowe [13]. Jak wynika zespostrzeżeń dokonanych w lecie 1791 roku, wody kudowskie cieszyły się wokolicy dużą popularnością i były chętnie spożywane, dystansując pod tymwzględem sąsiednie Duszniki [17]. Większe inwestycje zostały poczynioneprzez Johanna Josepha von Stillfrieda, posiadającego Kudowę w latach dzie-więćdziesiątych. I tak po roku 1792, w celu zlikwidowania licznych innych źró-dełek oraz stworzenia wygodniejszego dostępu, podniesiono o kilka stópbłotnisty grunt wokół źródła leczniczego. Ponadto w 1798 roku wspomnianoistniejący tam system rowów odprowadzających nadmiar wód, choć mimo tegopodmokły teren dawał gościom powód do niepokoju o pożytek z pobytu wzdroju [13]. Informacja o podmokłości terenu, licznie występujących źródeł-

Ryc. 10. Dyliżans pocztowy w Kudowie Zdroju (widokówka z pocz. XX w.)(ze zbioru P. Adamskiego).

14

kach oraz kilku stawach, bajorach i ciekach wodnych w sąsiedztwie zdrojukudowskiego pojawiła się także w 1800 roku, przy czym zaznaczono, iż terenw centrum uzdrowiska jest suchy, oraz zapewniono, że położenie miejscowościnie jest pod tym względem niekorzystne [18].

W 1777 roku centralnie usytuowane źródło kudowskie znajdowało sięwewnątrz drewnianego budynku, którego podłoga wyłożona była czworobocz-nymi kamieniami, przykrywającymi gliniasto-piaszczyste podłoże [15]. Autorpóźniejszej o kilkanaście lat relacji wspomniał o istniejącej w roku 1783,usytuowanej obok źródła, walącej się chacie chłopskiej, w której mieszkałgospodarz zdroju [13]. W latach 1792-94 powstał nad źródłem leczniczymnowy, murowany pawilon [20], który jednak już przed końcem stulecia stałwyraźnie przekrzywiony [13]. Według relacji z 1797 roku woda źródlana, wsku-tek intensywności wypływu, przypominała kipiącą na ogniu, dlatego, jak dodałanonimowy autor, pewien przygodnie spotkany przy źródle Żyd przestrzegł goprzed zanurzeniem ręki podczas dokonywania badań [3]. Także w 1800 rokuzauważono, iż niektórzy kuracjusze przed spożyciem wody wkładali palec donaczynia, aby sprawdzić jej temperaturę [18].

W omawianym okresie oprócz kuracji pitnej stosowano w Kudowie takżeindywidualne zabiegi kąpielowe. W późniejszej literaturze można spotkaćstwierdzenie, iż wanny do kąpieli leczniczych istniały tam już w 1748 roku [14].Bardziej wiarygodne wydaje się jednak ich funkcjonowanie od lat siedem-dziesiątych lub początku osiemdziesiątych XVIII wieku, najpierw w ubogiejizbie, mieszczącej się w chałupie ówczesnego gospodarza zdroju, później takżew powstałych po 1791 roku nowych łazienkach w murowanym budynku goś-cinnym. Jeszcze pod koniec XVIII wieku G. P. Mogalla w swym opisie uzdro-wiska kudowskiego przypomniał kuracjuszom, że w wannie należało kąpać siębez odzieży wierzchniej [13]. Zimną i podgrzaną wodę do zabiegów, pobieranąz innych ujęć niż do picia, donosiła obsługa [9, 13, 18]. W 1800 roku w star-szych łazienkach było sześć, a w nowych – jedenaście kabin kąpielowych.Stwierdzono wówczas, iż w nowym założeniu kąpielowym dwie służące do no-szenia wody nie mogą sprostać zapotrzebowaniu na nią. Na dodatek zatrud-niane dziewczyny nie znały na ogół języka niemieckiego i były zbyt częstowymieniane, toteż istniała trudność w porozumiewaniu się z nimi [18].

W 1799 roku G. P. Mogalla, lekarz z zawodu, wyraził wręcz zażenowaniez powodu działającego w uzdrowisku kudowskim felczera, który oferował stan-dardowe wcześniej, acz pod koniec XVIII stulecia odchodzące już zdecydo-wanie w przeszłość, zabiegi puszczania i odciągania krwi. Nie wiadomo dzisiaj,w jakim zakresie korzystali z tej usługi goście przyjezdni. Według Mogallipoważną część klienteli stanowił gmin, przybywający licznie w dni świąteczne,głównie z sąsiednich Czech. Ludzie ci dawali otwierać sobie jedną, a nawet

15

dwie żyły w okolicy krzyża, zażywając przy tym gorących kąpieli i popijającalkohol. Po tej kuracji niejeden użytkownik zdroju – jak napisał autor – „takurządzony zatacza się w kierunku swego miejsca rodzinnego”. Mogalla miałnadzieję, iż ten „zakład, jakiego zapewne nie dałoby się tak łatwo znaleźć winnym kurorcie”, w trosce o zdrowie, a nawet życie jego użytkowników wkrótcenatrafi na stosowne bariery [13].

W ostatnich kilkunastu latach XVIII wieku poczyniono w Kudowie pierw-sze inwestycje w zakresie zdrojowej oferty mieszkalnej. Po 1783 roku Michaelvon Stillfried postawił dla kuracjuszy drewniany budynek, który jednak zewzględu na swój stan nie znajdował zastosowania i przed rokiem 1792 zmieniłprzeznaczenie. Kolejny właściciel wsi, Johann Joseph von Stillfried, wystawiłnowy, murowany dom z kwaterami dla gości, mający także wspomniane jużwyżej pomieszczenia do zabiegów kąpielowych [13]. Anonimowy autor relacjiz 1800 roku polecał przyjezdnym zamieszkać w którymś z 4 pokoi na poddaszu,o ile ktoś „nie uważa tego poniżej swej godności”. Pomieszczenia takietradycyjnie były bowiem najtańsze. Dla gości stołujących się indywidualnie, co„jednak naturalnie nie jest chętnie widziane”, do dyspozycji stała kuchnia, przyczym należało dopłacić za opał. Według tej relacji kwatery sprawiały przyzwoitewrażenie, choć do minusów zaliczono np. brak w pokojach naczyń, świeczni-ka, lustra czy szafki na ubrania, stąd też goście musieli przywozić ze sobą „dużodrobiazgów” [18]. Jeśli chodzi o wspomnianą sugestię skorzystania przezkudowskich gości zdrojowych z oferty gastronomicznej, w nowym budynkuzdrojowym istniała już wówczas, wymieniona w 1798 roku, sala na „30 i więcejgości”, zapewne jadłodajnia zdrojowa, w której jedzono obiady i kolacje [13,18] (śniadania spożywano wówczas raczej we własnym zakresie, a dotyczyło tonie tylko uzdrowiska kudowskiego). Jednak jeszcze według opinii z lata 1794roku jedynym lokalem gastronomicznym w początkującym uzdrowisku byłakarczma, w której nawet „najprostsze dania i napoje” pozostawiały wiele dożyczenia. Nic zatem dziwnego, iż jej bywalcami byli głównie miejscowi chłopiraczący się wódką [20, 13]. Z kolei do stołowania się we własnym zakresie mo-gło zniechęcić zaopatrzenie wioski w produkty spożywcze, które w 1800 rokuzalecano kupować w Lewinie lub Nachodzie [18].

Tymczasem w Dusznikach kolejne przedsięwzięcia, dotyczące użytkowaniatamtejszej wody leczniczej, przyniósł, po dwudziestu kilku latach, dopiero ko-niec XVIII wieku [5]. Jeszcze w roku 1791 podróżnik, Johann Gottlieb Schum-mel, zobaczywszy zdrój dusznicki, określił go jako „zaniedbany” [17]. Innyprzyjezdny, Johann Friedrich Zöllner, zwiedził w tym samym roku Duszniki.Nie wybrał się jednak do zdroju [22], co jest wymownym faktem. Wyraźne oży-wienie datuje się od roku 1797, kiedy w pobliżu źródła leczniczego przypad-kowo odkryto kolejne, nazwane później Letnim, i po raz pierwszy zastosowano

16

w zdroju dusznickim kurację kąpielową. W 1800 roku w drewnianej szopieurządzono sześć kabin kąpielowych, do których donoszono podgrzaną wcześ-niej wodę [5]. Natomiast wiosną tego samego roku wprowadzono w Duszni-kach pierwszą w regionie samodzielną kurację słodką żętycą, czyli serwatką,w tym przypadku otrzymywaną z mleka dzięki hodowanym na okolicznychłąkach kozom i owcom [11].

Pomimo tych poczynań do końca XVIII stulecia nie zbudowano w sąsiedz-twie zdroju dusznickiego odpowiedniego budynku mieszkalnego dla kuracju-szy, wskutek czego pojedynczy przybywający wówczas goście zdani byli na nie-liczne miejsca noclegowe w chatach chłopskich lub na oddalone o około 1 kmskromne, choć na ogół wyposażone w niezbędne sprzęty (przyjezdnym zaleca-no przywieźć ze sobą jedynie pierzyny), kwatery prywatne w mieście [5, 13, 11].Trzeba jednak zauważyć, iż na brak decyzji ze strony miasta o budowie wuzdrowisku domu gościnnego mogła mieć wpływ minimalna frekwencja przy-jezdnych.

Już od lat pięćdziesiątych XVIII wieku w pismach urzędowych zwracanouwagę na atrakcyjne i przyjemne położenie, próbującego właśnie rozpocząćdziałalność leczniczą, zdroju dusznickiego [5]. Do końca omawianego okresuwłaśnie walory krajobrazowe, a nie zalety uzdrowiskowe, były główną jegoatrakcją i decydowały o niewielkim napływie kuracjuszy. Z kolei, odnośnieKudowy, nowe elementy, decydujące o sposobie spędzania przez gości czasuwolnego, pojawiły się w ostatnich kilku latach kończącego się stulecia. Istot-nym czynnikiem był park zdrojowy, którego zacienione alejki starano się za-bezpieczać przed występującą podmokłością terenu. Poza tym goście raczejmusieli się zadowolić senną i spokojną atmosferą – czynnikiem nie zawszeosiągalnym w innych uzdrowiskach regionu [20, 13, 18].

Już w 1752 roku magistrat Dusznik oferował wysyłkę tamtejszej wody zdro-jowej [5]. Nie wiadomo jednak, czy od samego początku istniało na nią za-potrzebowanie. Na podstawie przekazu z 1794 roku można wysnuć wniosek,że pod względem wielkości eksportu wody zdrojowej Duszniki przegrywały zKudową [20], skąd wodę wysyłano przynajmniej od 1777 roku (mowa jest oBerlinie i Wrocławiu) [15, 16]. Wiadomo przy tym, że w Kudowie wysyłkę za-wieszano wówczas w miesiącach zimowych z powodu niekorzystnych warunkówklimatycznych [12]. Pod koniec XVIII wieku G. P. Mogalla odnotował przy-padek utrudnień natury celnej w eksporcie wody kudowskiej do Czech, gdzie,jak stwierdził autor, była ona „bardzo lubiana” [13].

W oparciu o szerszą prezentację obu zdrojów leczniczych można odnieśćwrażenie, że o ile w trzeciej ćwierci XVIII wieku, po zwróceniu przez państwopruskie uwagi na ich walory lecznicze, „motorem postępu” były Duszniki, tow ostatnich latach tego stulecia na czoło wyraźnie wysunęła się Kudowa. Być

17

Ryc. 11. Polanica Zdrój – litografia z połowy XIX w. (repr. z: A. Zieliński,Uzdrowiska...).

może początkowa przewaga Dusznik wynikła m.in. z ich korzystniejszegousytuowania w porównaniu z leżącą dalej od Kotliny Kłodzkiej i odgrodzonąprzez przełęcz Polskie Wrota Kudową. Duszniki stracony czas zaczęły nad-rabiać u progu XIX stulecia.

Wśród wymienionych przez kronikarza Aeluriusa wód mineralnych hrab-stwa (tych samych, którymi rzekomo w pierwszej ćwierci XVII wieku szlachtazapijała się na weselach) znalazły się także te wypływające w Polanicy i Długo-polu. Analogicznie jak w przypadku Dusznik i Kudowy, nie wiadomo, kiedyzdroje te zostały odkryte, bądź kiedy zaczął utrwalać się w świadomości ludz-kiej fakt ich istnienia. Odnośnie Polanicy niesłuszne jest bowiem spotykaneczęsto twierdzenie (rozpowszechniane także na etykietce 1,5-litrowych butelekwody mineralnej „Staropolanka 2000”), że walory tamtejszej wody znane są odroku 1625. Wtedy opublikowana została kronika Aeluriusa, jednak zdrój mu-siano znać już wcześniej. Według Josepha Köglera zalety wody mineralnejnieco później uwzględnili ówcześni właściciele terenu, kłodzcy jezuici, którzym.in. z tego powodu w połowie XVII wieku zaczęli urządzać w Polanicy swojąplacówkę wypoczynkową [10, 4]. Jednak mimo korzystnych opinii, wyrażanychokazyjnie przez lekarzy, Polanica do końca omawianego okresu pozostawała„w uśpieniu”.

18

Ryc. 13. Długopole Zdrój – litografia według rysunku A. Koski, połowa XIX w.(repr. z: A. Zieliński, Uzdrowiska...).

Starszą od Polanicy metrykę wydajesię mieć Długopole, które Aelurius w in-nym miejscu swej kroniki wspomniał jużpod rokiem 1563, informując, że w pobliżuźródła wydobywano ałun [1]. Nieco więcejmożna się dowiedzieć o historii tamtejsze-go zdroju dopiero w odniesieniu do ostat-nich lat XVIII wieku. Mianowicie międzyrokiem 1780 a 1785, jak informują dwie ookoło 40 lat późniejsze publikacje, poło-żono drewniane koryto, do którego spły-wała część wydobywającej się ze sztolniwody mineralnej; wokół ustawiono kilkaławek. Do koryta przymocowano łańcu-chem metalowe naczynie. Niedługo potemzestaw ten uległ jednak kradzieży. Nato-

Ryc. 12. Długopole Zdrój – drzeworyt z pocz.XIX w. (repr. z: A. Zieliński, Uzdrowiska...).

19

miast samo koryto pozostało na swym miejscu do początku XIX wieku [8, 7],służąc okolicznym mieszkańcom oraz sporadycznie podróżnikom. Ci pierwsijeszcze przed końcem poprzedniego stulecia stosowali nawet wodę zdrojowądo kąpieli [7]. Jednak Długopole, podobnie jak Polanica, do grona regional-nych uzdrowisk dołączyło dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. Do tegoczasu informacje o obu zdrojach pojawiały się tylko incydentalnie.

Ryc. 14. Długopole Zdrój. Widokówka wysłana w 1902 r. (wyd. A. Gröger,Habelschwerdt) (ze zbioru P. Adamskiego).

ŹRÓDŁA I LITERATURA (wybór)

[1] AELURIUS G., Glaciographia, Oder Glätzische Chronica..., Leipzig 1625, s. 213-214, 404.[2] ALBERT F., Bad Kudowa – sein Name und seine Geschichte..., Bad Reinerz 1936, s. 7, 22.[3] Aus der Brieftasche eines Reisenden, „Schlesische Provinzialblätter”, Bd. 26: 1797, s. 48.[4] BARG L., Rys historyczny Polanicy i jej źródeł mineralnych, „Rocznik Ziemi Kłodzkiej”,

t. IV/V: 1959/1960, s. 153.[5] DENGLER P., Geschichte des Bades Reinerz von..., Reinerz 1903, s. 1-28, 293.[6] DĘBICKI J., Kilka spostrzeżeń o początkach zdrojów w Świeradowie i Czerniawie,

„Pielgrzymy. Informator Krajoznawczy”, 1999, s. 7-8.[7] Die Heilquelle in Nieder Langenau bei Habelschwerd in der Grafschaft Glatz, Breslau [ok.

1823], s. 3-4.[8] FRIESE, Etwas über die Mineralquelle zu Langenau bei Habelschwerd, „Schlesische

Provinzialblätter”, Bd. 70: 1819, s. 424-425.[9] KNEISSLER F. S., Chemisch-medicinische Beschreibung des Chudober Sauerbrunnens und

Bades..., Glatz 1795, s. 2, 67.

20

[10] KÖGLER J., Historische Nachrichten über die Dörfer Althaide und Altbatzdorf, „Viertel-jahrsschrift für Geschichte und Heimatskunde der Grafschaft Glatz”, Jg. V: 1885/86, s. 46.

[11] Kurze Anleitung zur zweckmäßigen Benutzung der in der Königl. (in der Grafschaft Glatz ge-legenen) Immediat Stadt Reinerz neu errichteten Molken-Kur-Anstalt..., „Schlesische Pro-vinzialblätter”, Bd. 31: 1800, s. 495-496, Bd. 32: 1800, s. 26-27.

[12] LINCKE U., Vom Gesundbrunnen zu Kudowa, „Der Grafschafter”, Jg. 13: 1933, s. 143.[13] [MOGALLA G. P.] Die Gesundbrunnen zu Cudowa und Reinerz, Breslau-Hirschberg-Lissa

in Südpr. 1799, s. 19-30, 72-77, 171, 233-234, 242-243.[14] MOGALLA G. P., Die Mineral-Quellen in Schlesien und Glatz, Breslau 1802, s. 89.[15] [MORGENBESSER J. G.] Nachricht an das Publikum..., Breslau 1777, s. 3, 6.[16] SCHINDLER K., Der Alte Fritz und das beinahe vergessene Bad Kudowa, „Grafschafter

Bote”, Jg. 34: 1983, Nr. 1, s. 6-8.[17] SCHUMMEL [J. G.], Reise durch Schlesien im Julius und August 1791, Breslau 1792, s. 262.[18] Ueber Cudowa, „Schlesische Provinzialblätter”, Bd. 32: 1800, s. 407-417, 424-426, 513– 516.[19] UHSEN E., Universal-Geographisch-Historisches Lexicon..., Leipzig 1710, Th. 2, s. 207.[20] WEISS CH., Wanderungen in Sachsen Schlesien Glatz und Böhmen..., Th. 2, Leipzig 1797,

s. 100, 108.[21] [ZIMMERMANN F. A.] Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 9, Brieg 1789, s. 25,

200.[22] ZÖLLNER J. F., Briefe über Schlesien, Krakau, Wieliczka und die Grafschaft Glatz auf einer

Reise im Jahr 1791, Th. 1, Berlin 1792, s. 431.

Drewniana wieża na Wielkiej Sowie z 1886 r. – poprzedniczka obecnej wieży orazschronisko „Eulenbaude”. Widokówka wydana w 1898 r. (ze zbioru P. Adamskiego).