Strona 1 z 25

NIEKTÓRE CHOROBY ZAKAŹNE I PASOŻYTNICZE1

CHOROBA ZAKAŹNA – to choroba ludzi, zwierząt lub roślin, wywoływana przez biologiczne czynniki chorobotwórcze (bakterie, priony, wirusy, grzyby) oraz przez biologicznie czynne substancje przez nie wytwarzane (np. toksyny). Niektóre choroby zakaźne są chorobami zaraźliwymi. Choroba zaraźliwa to choroba wywołana przez biologiczny czynnik chorobotwórczy, który może przenosić się od osoby chorej do osoby zdrowej w okresie zaraźliwości. Najlepszym sposobem zapobiegania chorobom zakaźnym są szczepienia ochronne.

Do szerzenia się choroby zakaźnej w określonym środowisku są niezbędne: aktywne źródło zakażenia (tzw. pierwsze ogniwo łańcucha epidemicznego), tj. człowiek

(chory lub bezobjawowy nosiciel), zwierzę, roślina lub materia nieożywiona, z której czynnik chorobotwórczy zostaje przeniesiony na osobę wrażliwą;

aktywne drogi i mechanizmy szerzenia się zakażenia pomiędzy źródłem zakażenia a osobami wrażliwymi na zakażenie (drugie ogniwo), np. droga pokarmowa, kropelkowa, kontakt bezpośredni;

osoby wrażliwe na zakażenie (trzecie ogniwo), np. osoby nie zaszczepione.

CHOROBA PASOŻYTNICZA – to choroba człowieka i/lub zwierząt powodowana przez pasożyty, którymi mogą być:

pierwotniaki (ameby, wiciowce, orzęski, Apicomplexa); robaki (nicienie (obleńce), np. glisty, owsiki, włośnie; płazińce (robaki płaskie), np. tasiemce,

przywry); stawonogi (np. świerzbowiec, wesz ludzka).

CHOROBA ODZWIERZĘCA (inaczej ZOONOZA) – to choroba zakaźna oraz zakażenie, które w warunkach naturalnych mogą być przenoszone pomiędzy zwierzętami kręgowymi a ludźmi (m.in. wścieklizna, tularemia, bruceloza, leptospiroza, grypa ptaków), np. przez kontakt bezpośredni, poprzez surowce pochodzenia zwierzęcego, rzadziej drogą powietrzną,. Choroby pasożytnicze również mogą być przenoszone ze zwierząt na ludzi (np. bąblowica, włośnica, toksplazmoza, toksokaroza). WŚCIEKLIZNA

Występuje na wszystkich kontynentach. Przyczyną wścieklizny jest wirus neurotropowy (z rodzaju Lyssavirus). Głównym rezerwuarem wirusa są zwierzęta dzikie i domowe (tj. psy, wilki, lisy, kojoty, psy dingo, nietoperze, ale także wiewiórki, sarny, koty). Wirus oporny jest na zamrożenie; w materiale gnilnym może przeżyć kilka tygodni.

Wirus przenoszony jest ze śliną chorego zwierzęcia (człowiek chory na wściekliznę również wydala wirusy ze śliną). Do zakażenia człowieka najczęściej dochodzi poprzez ugryzienie przez zwierzę lub bezpośredni kontakt (zwykle śluzówek, uszkodzonej skóry) ze śliną zakażonych zwierząt.

Wścieklizna objawia się ostrym zapaleniem mózgu i rdzenia, które niemal zawsze prowadzi do śpiączki i śmierci. Po okresie inkubacji trwającym od 3 tygodni do 3 miesięcy

Strona 2 z 25

(sporadycznie od 9 dni do kilku lat) pojawiają się niespecyficzne objawy, tj. bóle głowy, gorączka, nudności, niepokój, podniecenie, niekiedy napady szału, obrzmienie skóry wokół miejsca ugryzienia. Następnie pojawiają się porażenia mięśni i śpiączka. Charakterystycznym objawem wścieklizny u człowieka jest wodowstręt (gwałtowne kurcze mięśni gardła i głośni przy próbach połykania płynu lub nawet na sam widok lub odgłos lejącej się wody). Niekiedy choroba przechodzi od razu w okres porażenia, bez okresu niepokoju i podrażnienia. Śmierć następuje w ciągu 10 dni (zwykle po 4 – 7 dniach) od wystąpienia pierwszych objawów.

Leczenie swoiste nie istnieje. W chwili pojawienia się objawów zwykle jest już zbyt późno na pomoc. Dlatego ważne jest jak najwcześniejsze poinformowanie lekarza (PR, SOR, Izba Przyjęć, NiŚPL) o fakcie pokąsania, oplucia lub zadrapania przez zwierzę, co do którego nie ma pewności, że nie jest zakażone wirusem lub chore.

Wszystkie ugryzienia i zadrapania etc. powinny być natychmiast przemyte wodą z mydłem. Nie należy pod żadnym pozorem dotykać znalezionych zwierząt padłych lub zabitych. Jeśli

doszło do takiego kontaktu należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza (SOR, Izba Przyjęć, NiŚPL). Jednocześnie należy powiadomić lekarza weterynarii o miejscu padnięcia zwierzęcia. Ujemne wyniki badania zwierzęcia mogą być podstawą do przerwania szczepienia człowieka. W przypadku żywego zwierzęcia podejrzanego o zakażenie przeprowadza trwającą do 15 dni obserwację weterynaryjną, co pozwala wykluczyć wściekliznę, jednak powinna się ona odbywać w warunkach, w których nie dojdzie do narażenia kolejnych osób.

W celu zapobieżenia chorobie stosuje się szczepionkę, którą podaje się jak najszybciej po narażeniu na zakażenie wg określonego schematu, zgodnego ze wskazaniami producenta preparatu, o czym zdecyduje lekarz specjalistycznej poradni zakaźnej kwalifikujący do szczepienia. Lekarz może zalecić także np. podanie dodatkowo surowicy odpornościowej (gotowych przeciwciał przeciwko wściekliźnie). Obecnie szczepienia przeciw wściekliźnie u ludzi nie są bolesne, jednak trzeba pamiętać, iż nie będą one skuteczne w chwili pojawienia się objawów choroby. Szczepienie osób chorych jest niecelowe.

Szczepienie profilaktyczne (przedekspozycyjne) obejmuje u ludzi podanie 4 dawek szczepionki przeciw wściekliźnie (0,7,28 dni, 13 miesięcy); co 5 lat podaje się dawkę przypominającą. Odpowiednie szczepienia ochronne należy stosować również u kotów i psów. Należy pamiętać, aby nie zaniedbywać tego obowiązku.

TULAREMIA

Tularemia jest zoonozą, wywoływaną przez bakterię Francisella tularensis. Bakteria ta może przetrwać kilka tygodni w niskiej temperaturze, zarówno w wodzie, wilgotnej glebie, sianie, jak i padlinie zwierzęcej. Naturalnym rezerwuarem bakterii (bytują tam one stale nie powodując objawów choroby) są różne gatunki zwierząt, głównie gryzonie, króliki, zające, wiewiórki, lisy, również kleszcze (Dermacentor reticulatus), rzadziej psy, koty, ptaki, ryby.

Do zakażenia człowieka może dochodzić przez ugryzienie przez zakażonego owada (kleszcze, komary i muchy), przez bezpośredni kontakt z tkankami zakażonych zwierząt i skażoną glebą lub przez picie skażonej wody i jedzenie niedogotowanego, skażonego mięsa. W niektórych przypadkach do zakażenia dochodzi na skutek wdychania skażonego aerozolu.

Strona 3 z 25

Po okresie inkubacji trwającym od 2 dni do 3 tygodni, pojawia się wysoka gorączka, dreszcze, bóle głowy, mięśni, osłabienie, wymioty, powiększenie węzłów chłonnych, objawy zapalenia gardła, zapalenia płuc. Niekiedy dochodzi do sepsy. W zależności od drogi wniknięcia drobnoustroju do organizmu tularemia może przybrać postać wrzodziejąco-węzłową (najczęściej), anginową, żołądkowo-jelitową, płucną (przebiega najostrzej), oczno-węzłową, durową. Rozpoznanie tularemii na podstawie objawów klinicznych jest bardzo trudne.

W terapii stosuje się antybiotyki. W Europie zgony z powodu tularemii są rzadkie. Zapobieganie tularemii polega na ochronie przed ukąszeniami owadów, unikaniu picia

potencjalnie skażonej wody i spożywaniu tylko dogotowanego/ dopieczonego mięsa (dotyczy to przede wszystkim mięsa z królików i zajęcy).

BRUCELOZA

Bruceloza jest odzwierzęcą chorobą zakaźną wywoływaną przez bakterie Brucella. Rezerwuarem bakterii są głównie: bydło, psy, owce, kozy i świnie. Bruceloza występuje na całym świecie, ale najczęściej stwierdza się ją w regionie Morza Śródziemnego.

Ludzie ulegają zakażeniu poprzez bezpośredni lub pośredni kontakt ze zwierzętami, ich wydalinami, wydzielinami lub spożycie skażonych produktów pochodzenia zwierzęcego (w tym niepasteryzowanego mleka i produktów mlecznych) lub też poprzez wdychanie skażonego bakteriami aerozolu. Transmisja z człowieka na człowieka stwierdzana jest bardzo rzadko.

Po okresie inkubacji, trwającym średnio od 1 do 3 tygodni (od kilku dni do nawet kilku miesięcy), występują objawy ogólne (np. gorączka, osłabienie, bóle stawów) i objawy wynikające z uszkodzenia narządów (np. mózgu lub serca). Ostra bruceloza charakteryzuje się zmienną gorączką – narastającą i opadającą falami, której towarzyszą dreszcze, poty, bóle głowy, mięśni i stawów, ogólne osłabienie, wysypka, u mężczyzn bóle jąder. Może dochodzić do powiększenia wątroby i śledziony. Przebieg choroby uzależniony jest od gatunku drobnoustroju i wrót zakażenia.

Bruceloza przewlekła może być następstwem pierwotnego zakażenia, bądź też brucelozy ostrej. W jej trakcie może dochodzić do zmian w układzie kostno-stawowym (kręgosłup, duże stawy) oraz powikłań neurologicznych, np. uszkodzenie n. VIII. Postać ta może trwać wiele lat i może prowadzić do trwałego kalectwa i / lub zgonu. Właściwa terapia antybiotykowa jest zwykle skuteczna.

LEPTOSPIROZA

Leptospiroza jest zoonozą, powodowaną przez krętki z rodzaju Leptospira. Przyczyną zakażenia u człowieka jest gatunek L. interrogans. Leptospiroza najczęściej występuje w obszarach o klimacie tropikalnym, jednakże jest ona stwierdzana również w regionach o klimacie umiarkowanym, także w Europie.

Rezerwuarem L. interrogans są zwierzęta domowe (psy, świnie, bydło) oraz zwierzęta dzikie (głównie gryzonie). Do zakażenia człowieka dochodzi poprzez kontakt bezpośredni z moczem, mięsem, krwią zakażonych zwierząt lub przez kontakt ze skażoną krętkami wodą, glebą (przeniesienie bakterii bezpośrednio np. z brudnych rąk do ust) oraz spożycie skażonej wody i żywności.

Strona 4 z 25

Choroba może przebiegać bezobjawowo, może mieć lekki przebieg (bezżółtaczkowy), ale może występować również w ciężkiej postaci (tzw. zakaźna żółtaczka krętkowa), w razie niepodjęcia leczenia kończącej się zgonem. Okres inkubacji wynosi od 2 do 26 dni (średnio 10 dni). Po nim zaczyna się pierwsza faza leptospirozy – bakteriemia: pojawia się gorączka, silne bóle głowy, bóle mięśni, stawów, plamkowa wysypka na skórze, wynaczynienia podspojówkowe („czerwone oczy”) przeczulica, dreszcze, wymioty, zaburzenia widzenia, ogólne wyczerpanie. W drugiej fazie choroby (narządowej) dochodzi do zmian w nerkach, płucach, sercu, rzadziej w mózgu. Na skutek tych zaburzeń pojawia się żółtaczka, ból brzucha, kaszel z krwistą wydzieliną, powiększenie węzłów chłonnych, wątroby, śledziony, niedowład połowiczy. Mogą występować również krwawienia. Terapia antybiotykowa zastosowana odpowiednio szybko jest skuteczna, a śmiertelność w przypadku tej choroby jest niska.

Środki zapobiegawcze obejmują m.in. zwalczanie gryzoni, unikanie skażonych obszarów, prawidłowe zabezpieczenie zranionej/ uszkodzonej skóry, a także przestrzeganie podstawowych zasad higieny (np. dokładne mycie rąk przed każdym posiłkiem).

BĄBLOWICA

Bąblowica jest zoonozą, powodowaną przez larwy tasiemca Echinococcus granulosus lub Echinococcus multilocularis.

Jaja tasiemca uwalnianie są z kałem zakażonych psów i lisów i mogą dostać się do organizmu człowieka zarówno przez bliski kontakt z tymi zwierzętami, przeniesienie jaj do ust za pomocą brudnych rąk, jak i spożycie skażonej jajami żywności lub wody. Cysty najczęściej umiejscawiają się w wątrobie i płucach, ale mogą również ulokować się w każdym organie lub tkance, np. w nerkach, śledzionie, ośrodkowym układzie nerwowym, kościach, oku i przebywać tam nawet kilka lat po spożyciu jaj pasożyta.

Objawy choroby związane są głównie z powiększaniem się cyst, uciskiem na otaczające tkanki i narządy i zależą od miejsca ich lokalizacji (np. cysty w płucach doprowadzają do zmian przypominających nowotwór). Choroba nieleczona może prowadzić do śmierci.

Nieprzestrzeganie zasad higieny, bliski kontakt z zakażonymi zwierzętami i spożywanie niedogotowanej, niemytej, skażonej jajami tasiemca żywności (np. warzyw, owoców leśnych) stanowią czynniki ryzyka zakażenia. Osoby, które mają bezpośredni kontakt z lisami i ich kałem powinny używać środków ochrony osobistej (przede wszystkim rękawic ochronnych) oraz przestrzegać podstawowych zasad higieny, w tym nie jeść owoców i warzyw bez ich uprzedniego dokładnego umycia, a także pamiętać o każdorazowym myciu rąk przed przygotowaniem lub spożywaniem posiłków.

Leczenie polega na chirurgicznym usunięciu cyst i zastosowaniu odpowiednich leków. WŁOŚNICA

Włośnica jest zoonozą powodowaną przez pasożyty z rodzaju Trichinella (dawniej T. spiralis). Występuje ona na całym świecie. Rezerwuarem tego pasożyta jest wiele gatunków zwierząt

dzikich i domowych, w tym przede wszystkim świnie, dziki, konie, ale również niedźwiedzie, wilki, borsuki, gryzonie leśne, psy, koty, zwierzęta futerkowe (lisy, nutrie). W Polsce najczęstszym źródłem zarażenia jest mięso świń, dzików i nutrii.

Larwy pasożyta bytują w mięśniach zwierząt, a spożycie surowego lub niedogotowanego

Strona 5 z 25

mięsa i produktów mięsnych jest główną przyczyną zarażenia. Zapobieganie włośnicy oparte jest na spożywaniu tylko i wyłącznie mięsa i jego przetworów

poddanych kontroli weterynaryjnej. Skutecznym sposobem zapobiegania jest właściwa obróbka termiczna mięsa i spożywanie go w postaci dokładnie ugotowanej, usmażonej lub upieczonej.

W okresie 24–28 godz. po spożyciu zakażonego produktu może pojawić się gorączka oraz zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego: wymioty, biegunka stolce barwy zielonobrunatnej), nudności, skurczowe bóle brzucha. Objawy te wynikają z uwolnienia larw w jelitach. Następnie po ok. tygodniu od zarażenia rozpoczyna się inwazja larw w mięśniach, co objawia się bólami mięśni, gorączką, obrzękiem powiek i tkanek oczodołowych, mogą pojawić się wynaczynienia dospojówkowe i podpaznokciowe. W poronnym przebiegu okres inkubacji może trwać nawet 4 tygodnie. Ostre objawy zwykle ustępują, jednakże zaburzenia w funkcjonowaniu mięśni mogą utrzymywać się przez długi czas. Przy masowej inwazji w przewodzie pokarmowym i narządach wewnętrznych może dojść do zgonu. W zależności od ilości spożytych larw, gatunku Trichinella, choroba może przebiegać bezobjawowo, ale również może mieć przebieg ostry. Przebieg choroby zależy także od osobniczej wrażliwości oraz wieku osoby zakażonej. Na przebieg inwazji Trichinella wpływ ma również ilość alkoholu wypitego w trakcie konsumpcji zakażonych produktów. W przypadkach ciężkich dochodzić może do stanów zapalnych mięśnia sercowego, płuc i opłucnej, a także ośrodkowego układu nerwowego.

W terapii stosuje się leki przeciwpasożytnicze.

TOKSOPLAZMOZA Przyczyną jest pierwotniak Toxoplasma gondii. Jego rezerwuarem jest większość ssaków

i ptaków (w tym m.in. owce, świnie, koty, drób, gryzonie). Zwierzęta wydalają cysty z kałem. Cysty te mogą przetrwać w środowisku przez długi czas; mogą przenosić się na owoce i warzywa, do zbiorników wody pitnej, na ręce (podczas zabawy w piaskownicy). Są one również przenoszone przez owady.

Do zakażenia człowieka dochodzi głównie poprzez spożycie cyst, np. w surowym lub niedogotowanym mięsie (głównie wieprzowina i baranina), na produktach zanieczyszczonych wydalinami zakażonego kota (owoce, warzywa). Wrotami zakażenia niekiedy również bywa uszkodzona skóra i błony śluzowe, a także - w przypadku toksoplazmozy wrodzonej - łożysko.

Toksoplazmoza nabyta zwykle przebiega bezobjawowo. U niektórych osób dochodzi do powiększenia węzłów chłonnych. Rzadziej pojawiają się objawy zapalenia mózgu, mięśnia sercowego, płuc lub rozwija się toksoplazmoza oczna. Po okresie ostrym (objawowym lub bezobjawowym) następuje postać przewlekła, z możliwością zaostrzenia w warunkach sprzyjających pasożytowi, zwłaszcza w sytuacji obniżenia odporności u żywiciela.

Toksoplazmoza jest groźna dla kobiet ciężarnych, dlatego tak ważne jest badanie kobiet ciężarnych w kierunku nosicielstwa T. gondii i wczesne podjęcie skutecznego leczenia w przypadku zarażenia po raz pierwszy w czasie ciąży. Podczas ciąży, nawet u kobiet nie wykazujących objawów, może ona powodować zmiany chorobowe płodu, co może kończyć się poronieniem, urodzeniem martwego płodu, zgonem okołoporodowym lub zakażeniem wrodzonym z poważnymi zmianami dotyczącymi oczu i mózgu (w tym m.in. zapaleniem

Strona 6 z 25

siatkówki, naczyniówki, powiększeniem wątroby i śledziony, skazą krwotoczna, żółtaczką, oczopląsem, wodogłowiem lub małogłowiem, zwapnieniem mózgu).

Może być również groźna dla osób z obniżoną odpornością. Zakażenie u ludzi z obniżoną odpornością może doprowadzać do zaburzeń OUN i zaburzeń w funkcjonowaniu innych organów. Tacy pacjenci wymagają bardzo często długotrwałej terapii.

Aby uniknąć ryzyka zakażenia należy przestrzegać zasad higieny osobistej, zasad właściwego przygotowywania posiłków oraz unikać spożywania wody i produktów mięsnych surowych i półsurowych niewiadomego pochodzenia. Należy chronić żywność przed dostępem owadów i gryzoni oraz dbać o czystość piaskownic dla dzieci.

TOKSOKAROZA

Toksokaroza jest chorobą odzwierzęcą wywołaną inwazją nicienia – glisty psiej (Toxocara canis) lub kociej (Toxocara cati).

W zależności od intensywności inwazji, lokalizacji narządowej larw oraz odpowiedzi immunologicznej organizmu człowieka, choroba ta może przybierać różne formy kliniczne. W przypadku zarażenia niewielką liczbą pasożytów może przebiegać bezobjawowo lub skąpoobjawowo (z bólami brzucha, głowy). Inwazje intensywne mają przebieg uogólniony. U dzieci do 5 roku życia określane są jako zespół larwy trzewnej wędrującej, objawiający się m.in. zmianami w zachowaniu, bólami głowy, drgawkami, bólami brzucha, hepatosplenomegalią, wysypką, kaszlem, stanem zapalnym płuc, zaburzeniami widzenia. Pasożyty, które przedostają się do ośrodkowego układu nerwowego i gałki ocznej, powodują często uszkodzenia trwałe (bóle głowy, napady drgawek, wtórny zez, zaćma).

Źródłem zarażenia ludzi są m.in. zarażone psy, koty, ich odchody, zanieczyszczony odchodami zwierząt piasek i gleba, skażony pokarm, zanieczyszczone ręce.

Istnieje wiele sposobów zapobiegania tej chorobie u ludzi, w tym m.in.: systematyczne odrobaczanie psów i kotów, zabezpieczanie piaskownic i placów zabaw, sprzątanie odchodów zwierząt, częste mycie rąk przede wszystkim przed jedzeniem, po kontakcie ze zwierzętami, mycie jarzyn i owoców.

KLESZCZE – groźne pajęczaki

KLESZCZE są kosmopolityczne, występują nawet w zlodowaciałych częściach Himalajów. Na terenie Polski wykryto 25 gatunków, z których 20 występuje stale, zaś pozostałe pięć jest zawlekanych przez ptaki i inne zwierzęta z różnych, nieraz odległych regionów. Największe znaczenie medyczne ma kleszcz pospolity Ixodes ricinus oraz kleszcz łąkowy Dermacentor reticulatus.

Są niewielkie. Samice mają 2,9 – 3,5 mm długości (kleszcz pospolity) lub 2,03 – 3,36 mm (kleszcz łąkowy); samce kleszcza pospolitego są nieco mniejsze, zaś kleszcza łąkowego nieco większe od samic.

Kleszcze są obligatoryjnymi, czasowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców, żywiącymi się ich krwią. W swoim cyklu życiowym, pod warunkiem znalezienia żywiciela w każdym stadium rozwojowym, przeobrażają się kolejno: z jaja w larwę, z larwy w nimfę oraz z nimfy w osobnika dorosłego.

Larwy oraz nimfy kleszczy łąkowych można spotkać niemal wyłącznie w norach małych

Strona 7 z 25

ssaków, głównie gryzoni i ssaków owadożernych. Osobniki dorosłe atakują duże ssaki, głównie łosie i jelenie, konie, ale także sarny, zające, psy oraz koty. Rzadziej atakują człowieka.

Kolejne stadia rozwoju kleszcza pospolitego żerują wyżej – larwy znajdziemy na wysokości podłoża, nimfy na wysokości ok. 30 cm, a stadia dorosłe ok. 1 m. Wybierają one okolice ścieżek często uczęszczanych, obszary o zmieniającej się roślinności, np. skraj lasu i tam czekają nawet 3-5 dni przyczepione do spodniej strony liścia czy źdźbła trawy, by wczepić się w przechodzącą ofiarę.

W okresie zimowym kleszcze zapadają w stadium diapauzy. Ukryte w ściółce pod liśćmi, gdzie temperatura utrzymuje się w okolicach 0°C, zwalniają swoje czynności życiowe do niezbędnego minimum i czekają na wzrost temperatury otoczenia. Część kleszczy, która nie zdoła się dobrze ukryć, nie przeżywa chłodów. Gdy temperatura gleby osiąga 5-7°C, kleszcze budzą się z zimowego snu i ruszają na żer. Zwykle było to w marcu/ kwietniu, ale przy obecnych zmianach klimatycznych, zwłaszcza na obszarach miejskich, gdzie temperatury są zawsze wyższe, aktywność kleszczy zaobserwować można już w grudniu czy styczniu. Ich szczytowa aktywność przypada na dwa okresy w roku: wiosenny i jesienny, od marca do listopada. Dzienna aktywność też jest dwufazowa. Pierwsze żerowanie trwa w godzinach porannych (około 8-12), drugie – popołudniowych (od 16 aż do zmierzchu). W tym czasie kleszcze, które większą część życia spędzają przy ziemi, wspinają się na wyższą roślinność.

Do znalezienia żywiciela służy specjalny aparat detekcyjny, tzw. narząd Hallera znajdujący się na pierwszej parze odnóży. Jest wrażliwy na dotyk, nasze ciepło i wydychany dwutlenek węgla. Po zlokalizowaniu żywiciela kleszcz wpełza na niego i znajduje sobie ciepłe, miękkie i wilgotne miejsce, w którym spędzi kolejne 3-7 dni. Specjalny aparat, Hypostom, przebija skórę dzięki poruszającym się na przemian szczękoczułkom. Kleszcze wydzielają do rany specjalną substancję tzw. cement. Powoduje to, że usunięcie kleszcza nawet po jego śmierci jest wyjątkowo trudne. Występują kolejno fazy ssania krwi i wydzielania śliny. Ślina osłabia reakcje obronne gospodarza. Co ciekawe, kleszcze nie pobierają tylko krwi, a niektóre nie robią tego w ogóle. Żywią się także płynami śródtkankowymi, czy nadtrawionymi komórkami żywicieli. Opity kleszcz odczepia się od żywiciela i przystępuje do poszukiwania partnera w celu kopulacji, co może mieć miejsce jeszcze na żywicielu lub poza nim. Samica składa nawet 6000 jaj, z których wylęgną się małe larwy. Te po kolejnym żerowaniu przeobrażają się w nimfy, a one w postacie dorosłe.

CHOROBY PRZENOSZONE PRZEZ KLESZCZE

Borelioza, babeszjoza, bartonelloza, tularemia, kleszczowe zapalenie mózgu, gorączka Q, erlichioza, anaplazmoza, tzw. gorączki plamiste guzkowe: gorączka Gór Skalistych, gorączka środziemnomorska, dur kleszczowy, riketsjoza kleszczowa północnoazjatycka – to niektóre choroby przenoszone przez kleszcze.

Chorobami przenoszonymi przez kleszcze najczęściej występującymi w Polsce są: borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu.

Strona 8 z 25

BORELIOZA Borelioza z Lyme jest chorobą zakaźną, wywołaną przez bakterie – Borrelia burgdorferi. Jest

to najczęściej występująca choroba przenoszona przez kleszcze w Ameryce Północnej, w Europie i Azji.

Do zarażenia człowieka dochodzi na skutek ukłucia przez zakażonego kleszcza. Jest on przenosicielem (wektorem) zarazka – pobierając krew zakażonego zwierzęcia, głównie drobnych gryzoni, zwierząt dzikich i ptaków, sam ulega zakażeniu, a następnie żerując, przekazuje krętki swojemu żywicielowi – np. człowiekowi.

Po 7–10 dniach od ukłucia przez zakażonego kleszcza pojawia się w tym miejscu zmiana skórna, która następnie (w okresie nawet do kilku tygodni) powiększa się, tworząc czerwoną lub sinoczerwoną plamę – tzw. rumień wędrujący (za WIKIPEDIA: https://pl.wikipedia.org/wiki/Rumie%C5%84_w%C4%99druj%C4%85cy).

Miejscowej zmianie skórnej towarzyszą często objawy uogólnione, takie jak: zmęczenie, ból mięśni, gorączka, ból głowy, sztywność karku. W drugim stadium boreliozy może dojść do zajęcia układu nerwowego (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, zapalenia nerwów czaszkowych, zapalenia nerwów obwodowych), narządu ruchu (nawracające zapalenia stawów, najczęściej kolanowych, w konsekwencji utrwalony obrzęk stawów) lub układu krążenia (zaburzenia rytmu, bloki przedsionkowo-komorowe, zapalenie osierdzia, kardiomiopatie).

Leczenie przyczynowe obejmuje podawanie antybiotyków. Czas trwania terapii uzależniony jest m.in. od postaci i fazy zakażenia. Przebycie zakażenia nie daje trwałej odporności i nie chroni przed ponownym zakażeniem. Nie ma dostępnej szczepionki przeciwko tej chorobie.

Strona 9 z 25

KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to wirusowa choroba ośrodkowego układu nerwowego.

Czynnikiem etiologicznym są wirusy z rodziny Flaviviridae. Wirus występuje głównie u zwierząt (gryzonie, zwierzyna leśna, ptaki wędrowne), a jego przenosicielami są kleszcze.

Najwięcej zachorowań obserwuje się w okresie od kwietnia do listopada, w wielu regionach Azji i Europy, głównie w Austrii, Czechach, Estonii, Niemczech, Polsce, Rosji, Słowenii, Szwecji, Szwajcarii, na Litwie, Łotwie i Węgrzech.

Do zarażenia człowieka dochodzi na skutek ukłucia przez zakażonego kleszcza – podczas ssania krwi wprowadza on ślinę zawierającą namnożone w jego organizmie wirusy. Do zakażenia może dojść również na skutek picia mleka zakażonych kóz, owiec i krów.

Wiele przypadków zakażeń wirusem KZM może przebiegać bezobjawowo. W pozostałych przypadkach w 80% choroba ma przebieg dwufazowy. W okresie 7–14 dni od ukłucia przez kleszcza lub 3–4 dni po spożyciu mleka zakażonych zwierząt gospodarskich, w pierwszej fazie choroby, mogą wystąpić objawy uogólnione, grypopodobne, takie jak: gorączka, uczucie zmęczenia, nudności, ból głowy i mięśni. Objawy te utrzymują się zazwyczaj od 2 do 10 dni i w większości przypadków choroba kończy się wyzdrowieniem. Niekiedy po trwającym od 1 do 7 dni okresie utajenia dochodzi do rozwinięcia drugiej fazy choroby, w której obserwujemy objawy związane z zapaleniem opon mózgowych i mózgu, takie jak: wysoka gorączka, narastające bóle głowy, sztywność karku, zaburzenia świadomości, porażenia nerwów czaszkowych, zaburzenia koordynacji, porażenia kończyn górnych i dolnych. Może wystąpić porażenie mięśni oddechowych. Konieczna jest wtedy hospitalizacja.

Choroba rzadko ma przebieg śmiertelny. W leczeniu KZM brak jest specyficznej terapii. Leczenie zmierza jedynie do łagodzenia objawów np. obniżania gorączki, łagodzenia bólu itp. U 25-45% chorych stwierdza się długotrwałe powikłania: bóle głowy, trudności z koncentracją, zaburzenia procesów poznawczych, porażenia kończyn i inne zaburzenia neurologiczne.

Jedynym sposobem umożliwiającym uniknięcie przykrych skutków choroby jest jej zapobieganie. Dostępna jest skuteczna szczepionka.

BABESZJOZA

Babeszjoza rozwija się najczęściej w następstwie ukąszenia przez kleszcza - wywołują ją pierwotniaki z rodzaju Babesia zamieszkujące jego gruczoły ślinowe. Należy do chorób przenoszonych przez kleszcze. Ilość zachorowań na babeszjozę nie jest duża, ale z roku na rok rośnie, często towarzyszy boreliozie. Leczenie babeszjozy jest konieczne (transfuzja, leczenie farmakologiczne) - dopóki babeszjoza nie zostanie wyleczona, terapia boreliozy nie będzie skuteczna.

U części osób przebiega bezobjawowo lub daje objawy podobne do przeziębienia. Pierwsze objawy, czyli gorączka, dreszcze, złe samopoczucie, występują od tygodnia do 6 tygodni od zarażenia, mogą też pojawić się znacznie później. Obraz kliniczny może być „malariopodobny”.

U osób z grupy szczególnego ryzyka występuje wysoka gorączka ze wstrząsającymi dreszczami i objawy nasilonej niedokrwistości hemolitycznej. Stwierdza się powiększenie śledziony i/ lub powiększenie wątroby.

Strona 10 z 25

ANAPLAZMOZA i ERLICHIOZA Jest to zakażenie przenoszone przez kleszcze. W zależności od rejonu geograficznego i

występującego na danym terenie gatunku kleszcza będzie to anaplazmoza lub erlichioza. W Polsce erlichioza nie występuje.

Anaplazmoza, a dokładnie ludzka anaplazmoza granulocytarna, jest bardzo rzadko diagnozowaną chorobą - w Polsce do 2004 roku odnotowano zaledwie 3 przypadki.

Przyczyną choroby jest zakażenie bakterią Gram-ujemną Anaplasma phagocytophilum. Wektorami przenoszącymi tę bakterię są kleszcze (zwykle z rodzaju Amblyomma i Ixodes). Z badań naukowych wynika, że w Europie zakażenie kleszczy bakteriami A. phagocytophilum waha się od kilku do kilkudziesięciu procent. Do zarażenia dochodzi poprzez ugryzienie przez kleszcza, przy czym częściej atakują nimfy niż dorosłe osobniki. Do zakażenia najczęściej dochodzi od maja do lipca.

Po dostaniu się do organizmu bakteria wędruje z krwią do szpiku kostnego, a tam w neutrofilach (inaczej granulocytach obojętnochłonnych) zaczyna się namnażać. Choroba zaczyna się nagle wysoką gorączką, której towarzyszą bóle mięśni, ogólne osłabienie i złe samopoczucie (może przypominać grypę). Zakażenie może przebiegać z różnym nasileniem, od przypadków bezobjawowych do ciężkich, kończących się śmiercią. Obserwuje się spadek ciśnienia krwi, zaburzenia oddychania, ostrą niewydolność nerek, krwawienia z przewodu pokarmowego, zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych wikłane ciężkimi zakażeniami oportunistycznymi.

W leczeniu swoistym stosuje się antybiotyki. GORĄCZKA Q

Gorączka Q jest zoonozą. Wywołują ją gram-ujemne pałeczki Coxiella burnetii. Rezerwuar dla bakterii stanowią: bydło, owce, kozy, psy i inne zwierzęta domowe. U ludzi

przebieg bezobjawowy występuje w 50%. Do zarażenia dochodzi najczęściej przez wdychanie pyłu skażonego kałem, moczem lub mlekiem chorych zwierząt. Do przeniesienia zakażenia na człowieka może dojść również za pośrednictwem kleszczy łąkowych oraz poprzez kontakt bezpośredni z materiałem zakaźnym zwierząt (sporadycznie notuje się przenoszenie zakażenia z człowieka na człowieka; patogen gorączki Q jest brany pod uwagę jako czynnik broni biologicznej, będąc jednym z najbardziej zaraźliwych drobnoustrojów – 1 bakteria może wywołać chorobę u 50% osób z kontaktu).

Grupy zawodowo narażone: hodowcy bydła, owiec, kóz, personel weterynaryjny i laboratoriów mikrobiologicznych, pracownicy rzeźni, mleczarni, przetwórni mięsa, pracownicy garbarni, prowadzące handel skórami.

Okres wylęgania wynosi 2 do 4 tygodni. Początek choroby nagły, z wystąpieniem mało charakterystycznych objawów grypopodobnych (gorączka, dreszcze, ogólne osłabienie, bóle głowy, bóle mięśniowe, suchy kaszel, nudności, wymioty, biegunka). Gorączka utrzymuje się przez 1-2 tygodnie. W ciężkim przebiegu już w ciągu 4-5 dni od zakażenia zmiany chorobowe mogą objąć układ krążenia (zapalenie wsierdzia) i układ oddechowy (atypowe zapalenie płuc, w wyniku którego może dojść do zagrażającego życiu zespołu ARDS). Proces zapalny dotyczy również wątroby, z jej powiększeniem i bolesnością pod prawym łukiem żebrowym. Oprócz zapalenia mięśnia sercowego, zapalenia osierdzia, czy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych

Strona 11 z 25

i mózgu, do rzadko występujących objawów zalicza się też plamistą lub grudkową wysypkę na tułowiu w ostrej postaci choroby.

Rozpoznanie na podstawie obrazu klinicznego, zmian w RTG klatki piersiowej, wzrostu poziomu transaminaz, dodatnich testów serologicznych (OWD, aglutynacji) oraz izolacji materiału genetycznego bakterii metodą PCR.

Leczenie: antybiotykoterapia (doksycyklina, tetracykliny, ciprofloksacyna wykazują największą skuteczność terapeutyczną). W przypadku przewlekłej postaci gorączki Q niezbędne jest kilkuletnie przyjmowanie doksycykliny z chinolonami.

Zapobieganie: unikanie kontaktu z chorymi zwierzętami i ich wydalinami, unikanie ukąszeń kleszczy. Szczepionka jest zarejestrowana w Australii.

ZAPOBIEGANIE CHOROBOM PRZENOSZONYM PRZEZ KLESZCZE Unikanie ekspozycji na kleszcze poprzez: noszenie ubioru okrywającego możliwie szczelnie ciało (z nakryciem głowy

i nogawkami spodni włożonymi do butów lub skarpet), unikanie przebywania w miejscach, w których jest dużo kleszczy (chodzenia poza drogami

po lesie, w zaroślach i łąkach, siadania na powalonych pniach drzew będących miejscem przebywania młodocianych form kleszczy);

sprawdzanie obecności kleszczy na powierzchni ciała po pobycie w lesie, zwłaszcza na głowie, kończynach, w zgięciach stawowych, pachwinach (najlepiej tę czynność wykonać jeszcze przed wejściem do domu i z pomocą drugiej osoby, nie zapominając o usunięciu kleszczy z ubrania, następnie wziąć kąpiel);

Stosowanie środków odstraszających kleszcze, czyli repelentów, zalecanych przed wyjściem w teren leśno-łąkowy – np. zawierających dietylotoluamid (DEET – rozpylać na ubranie i nieosłoniętą skórę, z wyjątkiem twarzy), i/lub permetrynę (zabija kleszcze poprzez kontakt, spryskiwać tylko ubranie); przed zastosowaniem zawsze należy zapoznać się z instrukcją (ulotką informacyjną); zaleca się okresowo zmieniać preparat (np. co sezon); wybierając repelent warto zwrócić uwagę na czas działania ochronnego;

Ochrona zwierząt (koty, psy, konie) mogących zawlec kleszcze do miejsc, w których przebywają ludzie – poprzez stosowanie skutecznych repelentów dla zwierząt, regularną kontrolę skóry zwierzęcia i mechaniczne usuwanie kleszczy;

Niespożywanie surowego mleka; Wykonywanie szczepień ochronnych, będących najlepszym sposobem zapobiegania

chorobom zakaźnym – obecnie w uodpornieniu przeciw KZM stosuje się inaktywowane (zabite) szczepionki, podawane osobom dorosłym według podstawowego schematu trzydawkowego, po którym następują dawki przypominające. Skuteczność szczepionki przeciw KZM jest bardzo wysoka, natomiast należy pamiętać, iż pełna i prawidłowo przeprowadzona procedura immunizacji przeciw KZM nie indukuje odporności przeciw innym chorobom zakaźnym przenoszonym przez kleszcze, w tym przeciw boreliozie. Dotychczas nie wyprodukowano skutecznej i bezpiecznej dla ludzi szczepionki przeciw boreliozie;

Wkłutego kleszcza należy jak najwcześniej usunąć specjalnym zestawem do usuwania kleszczy (np. pęseta, haczyk, lasso):

Strona 12 z 25

stosować wąskie, zakrzywione szczypczyki, które należy umieścić jak najbliżej miejsca wkłucia kleszcza w skórze;

usunąć kleszcza delikatnym ruchem równoległym do osi wkłucia, jak najmniej przy nim manipulując i unikając zgniecenia;

w przypadku pozostałych narzędzi (haczyki, lasso Trix®) – przed przystąpieniem do usuwania kleszcza zapoznać się z instrukcją producenta sprzętu;

nie należy kleszcza przypalać ani smarować (lub polewać czy spryskiwać) żadną substancją, aby nie zwiększyć ryzyka zakażenia;

po usunięciu kleszcza miejsce ukłucia należy zdezynfekować, użyte narzędzia oraz ręce umyć wodą z mydłem, a po wysuszeniu zdezynfekować;

w przypadku braku wprawy w usuwaniu kleszczy lub pojawienia się trudności należy zwrócić się o pomoc do lekarza, ale należy pamiętać, że jak najwcześniejsze usunięcie kleszcza znacząco zmniejsza ryzyko ewentualnego zakażenia.

O pomoc do lekarza należy się zwrócić niezwłocznie, jeśli w miejscu ukłucia przez kleszcza lub wokół tego miejsca pojawi się czerwona lub sinoczerwona plama (tzw. rumień wędrujący; miejsce ukłucia należy obserwować do 60 dni) lub po ukłuciu przez kleszcza wystąpią objawy grypopodobne (np. osłabienie, uczucie ogólnego rozbicia, bóle głowy, gorączka). W późniejszym okresie mogą się pojawić objawy ogólne w postaci osłabienia, męczliwości, wędrujących bólów kostno-stawowych i mięśniowych, objawy ze strony układu nerwowego (np. bóle korzeniowe, objawy porażenia nerwu twarzowego), ze strony układu krążenia (np. zaburzenia rytmu serca), objawy zapalenia stawów itp.

TĘŻEC Tężec jest ostrą chorobą zakaźną, która występuje na całym świecie. Objawy choroby

wynikają z działania silnej neurotoksyny (tetanospazminy) produkowanej przez bakterię Clostridium tetani.

Głównym rezerwuarem bakterii są zwierzęta roślinożerne. Bakterie bytują w przewodzie pokarmowym tych zwierząt, nie powodując u nich choroby. Bakterie w postaci przetrwalników (forma umożliwiająca bakteriom przetrwanie niekorzystnych warunków) uwalniane są z kałem do środowiska. Najwięcej przypadków tężca u ludzi występuje na skutek skażenia rany glebą lub kurzem, zawierającymi spory (przetrwalniki).

Po okresie inkubacji trwającym około 2 tygodni (czasem dłużej), na skutek działania toksyn produkowanych przez bakterie w ranie, pojawiają się objawy niespecyficzne (gorączka, osłabienie) oraz zlokalizowane zaburzenia w funkcjonowaniu mięśni. Następnie nasilają się uogólnione skurcze mięśni, często doprowadzając do zgonu z powodu uszkodzenia serca lub płuc. Charakterystycznym objawem tężca jest szczękościsk, któremu towarzyszy skurcz mięśni karku, grzbietu, brzucha, kończyn.

Choroba może mieć przebieg lekki (ze szczękościskiem, słabym, krótkotrwałym porażeniem), bądź też ciężki, charakteryzujący się wystąpieniem uogólnionych prężeń, zaburzeń połykania, duszności, obfitymi potami, bezdechem, sinicą, zamroczeniem.

Zapobieganie zakażeniu opiera się głównie na ograniczeniu możliwości zanieczyszczenia rany glebą, czy też kurzem oraz przestrzeganiu zasad higieny. W przypadku zranienia np. podczas pracy z ziemią, ściekami, przy nawożeniu, ranę należy niezwłocznie oczyścić i jak

Strona 13 z 25

najszybciej skontaktować się z lekarzem, który podejmie decyzję co do dalszego postępowania. Śmiertelność w przypadku tej choroby bliska jest 50% i zależy od nasilenia i rodzajów objawów klinicznych, wieku chorego i czasu oraz rodzaju wdrożonej opieki medycznej. Terapia obejmuje m.in. umycie i dezynfekcję zanieczyszczonej rany, ewentualnie jej chirurgiczne opracowanie, podanie antybiotyków i specyficznych immunoglobulin, a także, w razie potrzeby, zastosowanie intensywnej terapii.

Dostępna jest skuteczna inaktywowana szczepionka przeciwko tężcowi. GRYPA

Grypa – ostra choroba zakaźna układu oddechowego wywołana wirusem grypy. Występują 3 rodzaje wirusa grypy należące do rodziny ortomyksowirusów: A, B i C. Wirusy A

i B są przyczyną ciężkich zachorowań, które mogą osiągać rozmiary epidemii, natomiast typ C powoduje zachorowania o lżejszym przebiegu i nie wywołuje epidemii. Duża zmienność genetyczna wirusa grypy prowadzi do powstawania co kilkadziesiąt lat bardzo groźnych szczepów, które wywołują pandemie.

Grypa przenosi się pomiędzy ludźmi drogą kropelkową (na przykład podczas kichania), a największa ilość zachorowań występuje podczas sezonowych epidemii, powodując ostre objawy uniemożliwiające pracę osobom czynnym zawodowo.

W większości przypadków zachorowanie na grypę powoduje obłożną chorobę, w części przypadków mogą występować powikłania ze strony układu oddechowego, krążenia, nerwowego, ze strony innych narządów, zespół Reye’a, Zespół Guillaina-Barrégo i zdarzają się też przypadki śmierci, szczególnie u dzieci, osób starszych i obciążonych innymi, dodatkowymi poważnymi schorzeniami. Grypa rozpoczyna się najczęściej gwałtownie i od początku towarzyszą jej ostre objawy: wysoka gorączka, dreszcze, bóle mięśniowe, kostno-stawowe, ból głowy, ból gardła i suchy kaszel, uczucie wyczerpania i ogólnego rozbicia, brak apetytu. Nie należy jej mylić z przeziębieniem, które ma wiele podobnych objawów. Dla przeziębienia charakterystyczne jest stopniowe pojawianie się dolegliwości i nieżyt nosa, który nie jest typowym objawem i nie występuje u każdego pacjenta w przebiegu grypy. Okres najbardziej nasilonych objawów ostrej infekcji wirusowej górnego układu oddechowego trwa zwykle około 3–4 dni. Wydłużenie tego okresu jest wskazaniem do wizyty u lekarza.

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania grypie są profilaktyczne szczepienia ochronne przeciw grypie.

CHOROBY PRZENOSZONE DROGĄ PŁCIOWĄ

Obecnie poznano ponad 40 drobnoustrojów, które mogą być przenoszone drogą płciową i wywoływać choroby, nazywane chorobami przenoszonymi drogą płciową (STD) lub chorobami wenerycznymi. Część z nich przenoszona jest wyłącznie poprzez kontakty seksualne, dla reszty jest to jedna z możliwych dróg przenoszenia, często nie najważniejsza.

Nie wszystkie zmiany pojawiające się na skórze i błonie śluzowej narządów płciowych muszą wynikać z zakażenia nabytego drogą kontaktów seksualnych. Okolica krocza jest podatna na zakażenia bakteryjne (podwyższona temperatura, zwiększona wilgotność, mikrourazy,

Strona 14 z 25

a czynnikami sprzyjającymi ich wystąpieniu są: cukrzyca, otyłość, noszenie zbyt ciasnej lub szorstkiej bielizny, gorący klimat, czasami niedożywienie, ciąża, obniżenie odporności, długotrwałe leczenie antybiotykami.

W okolicach tych mogą wystąpić zmiany o charakterze liszaja, łuszczycy, uczulenia, zakażenia innymi drobnoustrojami (gronkowiec złocisty, paciorkowce). Szczególną zmianą, często budzącą podejrzenie choroby wenerycznej i niepokój pacjenta są perliste grudki prącia. Występują u od kilku do kilkunastu procent zdrowych mężczyzn, częściej nieobrzezanych. Są to małe kopulaste lub nieco wydłużone grudki, koloru perłowocielistego, pojawiające się na członku po okresie dojrzewania. Ułożone są zazwyczaj na koronie żołędzi lub w rowku zażołędnym koliście, tworząc jeden lub więcej pierścieni. Perliste grudki prącia nie stanowią stanu chorobowego.

Obserwuje się również urazy okolicy narządów płciowych, w tym wędzidełka, napletka, skóry moszny lub prącia, okolic pochwy, okolic odbytu i odbytnicy. Zranienia, niekiedy nawet drobne, mogą stanowić wrota infekcji bakteryjnych i wirusowych.

Epidemiologia chorób przenoszonych drogą płciową

Choroby przenoszone drogą płciową należą do najczęstszych chorób zakaźnych. Objawy tych chorób częściej występują u mężczyzn, natomiast u kobiet, ze względów anatomicznych, mogą one przebiegać w formie bezobjawowej lub skąpoobjawowej. Według WHO, światowa zapadalność na kiłę wynosi 12 milinów, rzeżączkę 62 miliony, chlamydiozę 89 milionów, a rzęsistkowicę 170 milionów przypadków rocznie. Najwięcej tych zakażeń stwierdza się w rozwijających się i biednych krajach Azji Południowo-Wschodniej, Afryki, Ameryki Łacińskiej i na Karaibach. Odmiennie przedstawia się zapadalność na choroby weneryczne w krajach rozwiniętych, również w Polsce. Spadkowi zachorowalności na powyższe choroby towarzyszy zwiększenie liczby przypadków zakażeń wirusowych, głównie opryszczki oraz kłykcin kończystych narządów płciowych, ale również odbytu.

Główne czynniki ryzyka

Na całym świecie najwięcej chorób przenoszonych drogą płciową notuje się w grupie osób młodych (między 15. a 24. rż.), stanu wolnego, mieszkających w dużych aglomeracjach miejskich, o niższym statusie socjoekonomicznym. Ponadto styl życia w istotny sposób wpływa na częstość występowania chorób wenerycznych. Osoby niestosujące prezerwatyw, o dużej aktywności seksualnej, często zmieniające partnerów i praktykujące różne techniki seksualne są bardziej narażone na choroby przenoszone drogą płciową.

Co zrobić, by zmniejszyć ryzyko zachorowania?

Na choroby weneryczne najczęściej zapadają osoby młode, wykazujące dużą aktywność seksualną. Wysoki wskaźnik zapadalności występuje w dużych aglomeracjach miejskich. Spore znaczenie ma stosowanie używek, takich jak alkohol, narkotyki czy papierosy. Ryzyko zachorowania na choroby przenoszone drogą płciową znacznie wzrasta wraz z liczbą partnerów seksualnych, częstą ich zmianą, częstością kontaktów przygodnych, niskim statusem socjoekonomicznym oraz rodzajem stosunków płciowych. Dlatego też współżycie z jednym, stałym partnerem minimalizuje prawdopodobieństwo zarażenia. Stosowanie prezerwatyw

Strona 15 z 25

znacznie ogranicza ryzyko zakażenia. Stosowanie farmakologicznych środków antykoncepcyjnych jako jedynej formy zapobiegania ciąży nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Należy mieć również świadomość, że prezerwatywy nie chronią w pełni przed wszystkimi chorobami wenerycznymi.

Drogą kontaktów seksualnych mogą być przenoszone:

Choroby bakteryjne (kiła, rzeżączka, chlamydioza, nierzeżączkowe zapalenie cewki moczowej, wrzód miękki, ziarniniak pachwin, zapalenie jelit)

Choroby wirusowe (opryszczka narządów płciowych, kłykciny kończyste, mięczak zakaźny, wirusowe zapalenie wątroby typu A, B, C i D, AIDS)

Choroby wywołane przez pierwotniaki (rzęsistkowica, zapalenie jelit)

Choroby wywołane przez grzyby: kandydoza pochwy

Choroby wywołane przez pasożyty (świerzb, wszawica łonowa)

Choroby wywołane przez robaki: owsica

Choroby przewodu pokarmowego przenoszone drogą płciową

Do zakażenia dochodzi na drodze oroanalnej lub orogenitalnej. Tą drogą rozprzestrzeniają się m.in. owsica, wirusowe zapalenie wątroby typu A (HAV), salmonelloza czy zakażenia pierwotniakami, jak np. ameboza. Diagnostyką i leczeniem tych chorób zajmują się specjaliści chorób zakaźnych.

Co zrobić w przypadku wystąpienia niepokojących objawów?

W przypadku pojawienia się nw. objawów należy się zgłosić do dermatologa lub lekarza rodzinnego (lekarza POZ):

Ból cewki moczowej (szczypanie i pieczenie) Ból gardła Ból jąder Ból jądra Ból najądrzy Ból podczas stosunku Ból w kroczu Bolesne miesiączki Bolesne oddawanie stolca – szczypanie Bolesne parcie na stolec Bolesny wytrysk Bolesny wzwód Częstomocz Krew w moczu Krew w spermie (nasieniu)

Strona 16 z 25

Nieprzyjemny zapach z pochwy (rybi zapach z pochwy) Obfite krwawienia miesiączkowe Obrzęk jądra i moszna Parcie na mocz Pieczenie cewki moczowej (ból i szczypanie) Pieczenie kłucie sromu Pieczenie odbytu Pieczenie, szczypanie pochwy Plamienie miedzy miesiączkami Powiększone węzły pachwinowe Przewlekłe biegunki Przewlekły ból gardła Ropa na napletku, żołędziu i sromie Ropa w nasieniu Ropna wydzielina w gardle Swędzenie pochwy (świąd pochwy) Upławy Wyciek z cewki moczowej Wydzielina z odbytu Zaczerwienienie cewki moczowej, żołędzi, napletka Zapalenie spojówek Zaparcia

KIŁA to bardzo często występująca choroba zakaźna, wywoływana przez krętki blady Treponema pallidum subspecies palladium – przenoszone są głównie drogą płciową. Objawy kiły są niezwykle zróżnicowane i zależą przede wszystkim od stadium choroby. Żadna inna choroba przenoszona drogą płciową nie przebiega w tak rozmaity sposób, od łagodnych postaci, aż do ciężkiego przebiegu z wczesnym wystąpieniem poważnych zmian narządowych.

W przebiegu kiły wyróżnić można zasadniczo 4 stadia: kiłę pierwotną, wtórną, utajoną i późną. Objawy charakterystyczne dla każdego z okresów oraz czas ich wystąpienia przedstawia tabela

Tabela 1: Objawy kiły

Stadium kiły

Objawy Czas wystąpienia

Kiła pierwotna

Bezbolesne owrzodzenie pojawiające się w okolicach narządów płciowych, na języku, wargach lub innych częściach ciała;

3 - 90 dni od zarażenia (najczęściej ok. 3 tygodni)

Strona 17 z 25

Kiła wtórna

Zakaźna wysypka skórna w postaci plamek i grudek występująca głownie na dłoniach i stopach; gorączka, bóle głowy i gardła, zapalenie opon mózgowych, utrata włosów, powiększenie węzłów chłonnych, utrata wagi

3 - 6 tygodni po wystąpieniu owrzodzenia pierwotnego

Kiła utajona

Brak objawów Ok. 1 rok od zarażenia

Kiła późna Objawy ze strony wielu narządów np. serca, mózgu, kości, stawów, oczu, wątroby

Nawet do 30 lat od zarażenia

Pierwszym objawem kiły jest niewielkie owrzodzenie (zwane objawem pierwotnym)

w okolicy narządów płciowych (penis, pochwa). W przypadku stosunku oralnego owrzodzenie pierwotne może pojawić się na języku, wargach lub w gardle. W rzadkich przypadkach znajduje się je również w innych okolicach ciała. Z powodu bezbolesności takie owrzodzenie może pozostać niezauważone. Znika ono po kilku tygodniach niezależnie od tego, czy osoba była leczona, czy też nie. Jednak zniknięcie owrzodzenia nie oznacza wyleczenia! U wielu osób nie poddanych terapii dochodzi do rozwoju dalszych stadiów choroby.

Charakterystyczna dla kiły wtórnej wysypka skórna może pojawić się na całym ciele. Najczęściej jest jednak zlokalizowana na wewnętrznej stronie dłoni oraz dolnej powierzchni stóp. Zmiany skórne są zakaźne, a kontakt z uszkodzoną skórą może doprowadzić do zarażenia. Tak jak w przypadku owrzodzenia, objawy te znikają nawet bez podjęcia leczenia. Ale kiła rozwija się nadal i przechodzi w okres utajenia. Chory nie jest zakaźny a choroba nie manifestuje się żadnymi objawami.

W kolejnym okresie rozwija się kiła późna - najgroźniejsza z postaci tej choroby. Zarażenie krętkiem jest wówczas przyczyną uszkodzeń serca, oczu, mózgu i innych części układu nerwowego, kości, stawów i wielu innych narządów. Praktycznie każda część ciała może zostać zajęta przez bakterię. Ta postać kiły może trwać nawet dziesięciolecia. Doprowadza do ślepoty, chorób psychicznych i zaburzeń neurologicznych oraz zaburzeń pracy serca, a w rezultacie do zgonu.

Osoby chore na kiłę podlegają obowiązkowemu leczeniu.

CHLAMYDIOZA to bakteryjna choroba przenoszona drogą płciową, która jest najczęstszą przyczyną nierzeżączkowego zapalenia cewki moczowej (nongonococcal urethritis – NGU) u mężczyzn. U kobiet zakażenie to stanowi przyczynę poważnych powikłań, w tym zapalenia narządów miednicy mniejszej, niepłodności oraz przewlekłego bólu w miednicy mniejszej. Czynnikiem wywołującym jest Gram-ujemna bakteria tlenowa - Chlamydia trachomatis.

Objawy: Zapalenie cewki moczowej – u mężczyzn dominuje wyciek z cewki moczowej (może być: wodnisty, śluzowy, śluzowo-ropny lub ropny), pieczenie w cewce moczowej, ból podczas oddawania moczu, świąd lub zaczerwienienie w okolicy ujścia zewnętrznego cewki moczowe). U kobiet często bezobjawowo. W przypadkach

Strona 18 z 25

objawowych częste oddawanie moczu, pieczenie i ból w czasie oddawania moczu, niekiedy śluzowo-ropna wydzielina z cewki moczowej. Najczęstszą postacią zakażenia chlamydiowego u kobiet jest zapalenie szyjki macicy. W przypadkach objawowych stwierdza się śluzowo-ropną wydzielinę w ujściu zewnętrznym szyjki macicy, obrzęk i zaczerwienienie tarczy szyjki macicy, plamienia lub krwawienia międzymiesiączkowe.

Inne postacie to: Zespół Reitera (odczynowe zapalenie stawów, zapalenie spojówek, zapalenie cewki moczowej), na skórze i błonach śluzowych mogą wystąpić łuszczycopodobne zmiany grudkowo-krostkowe; Zapalenie odbytu – wydzielina śluzowo-ropna, często z domieszką krwi, uczucie pieczenia w okolicy odbytu; Zapalenie gardła - przebieg bezobjawowy.

RZEŻĄCZKA jest jedną z najczęstszych niewirusowych chorób przenoszonych drogą płciową. Wywołują ją bakterie Gram-ujemne dwoinki rzeżączki (Neisseria gonorrhoea).

U mężczyzn przebiega najczęściej pod postacią zapalenia przedniego odcinka cewki moczowej – okres wylęgania choroby 2–5 dni (możliwe 1–14 dni). Stwierdza się: ropny wyciek z cewki moczowej, ból w cewce moczowej nasilający się podczas oddawania moczu. Rzadko: tkliwość lub obrzęk najądrzy lub zapalenie żołędzi. W części przypadków przebieg bezobjawowy.

U kobiet choroba najczęściej przebiega bezobjawowo. Rzeżączkowe zapalenie szyjki macicy (najczęstsza postać rzeżączki u kobiet) – okres wylęgania 7-14 dni. Mogą wystąpić: ropne upławy, pieczenie w pochwie, ból podbrzusza, bolesne oddawanie moczu (przy zajęciu cewki moczowej. Ostre zapalenie cewki moczowej - objawy znacznie łagodniejsze niż u mężczyzn. Stwierdza się: pieczenie, ból podczas oddawania moczu, zaczerwienienie lub obrzęk ujścia zewnętrznego cewki moczowej, ropną lub śluzowo-ropną wydzielinę z cewki.

Rzeżączka umiejscowiona poza narządami płciowymi: Rzeżączkowe zapalenie odbytu i odbytnicy (u osób uprawiających seks analny) – może przebiegać bezobjawowo. W przypadku objawowego zapalenia występuje: pieczenie i/lub świąd odbytu, śluzowa wydzielina z odbytu oraz zaburzenia w oddawaniu stolca; Rzeżączkowe zapalenie gardła – najczęściej bezobjawowo. W przypadkach objawowych stwierdza się zaczerwienienie i obrzęk łuków podniebiennych oraz tylnej ściany gardła, ropną wydzielinę pokrywającą migdałki i tylną ścianę gardła; Rzeżączkowe zapalenie spojówek – głównie u niemowląt (spowodowane zakażeniem podczas porodu), bardzo rzadko u dorosłych. Objawy różnie nasilone, w przypadkach nieleczonych może dojść do zajęcia rogówki z upośledzeniem wzroku; Rozsiane zakażenie rzeżączkowe – rozsiew bakterii drogą krwi, częściej u kobiet. Objawy: gorączka, bóle stawów, zmiany skórne (głównie na dłoniach i stopach – charakterystyczna nekrotyczna krosta otoczona obwódką zapalną, tzw. keratodermia blenorrhagica).

Osoby chore na rzeżączkę podlegają obowiązkowemu leczeniu.

ZAKAŻENIA MENINGOKOKOWE są wywoływane przez bakterie – dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zwane również meningokokami (Neisseria meningitidis). Wśród 12 grup

Strona 19 z 25

serologicznych wyróżnionych na podstawie różnic w budowie polisacharydowej otoczki, na świecie niebezpieczne są jedynie serogrupy: A, B, C, Y, W-135.

Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową podczas kontaktu z bezobjawowym nosicielem lub osobą chorą. Na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, niezależnie od płci czy wieku. Jednak najczęściej chorują dzieci w wieku od 3 miesięcy do 1 roku życia. Wiele przypadków choroby występuje też u dzieci w wieku do 5 lat oraz nastolatków i młodych dorosłych w wieku 16- 21 lat.

Meningokoki kolonizują jamę nosowo-gardłową zdrowych osób (tzw. nosicieli), nie powodując żadnych dolegliwości ani objawów. Najbardziej niebezpieczna jest inwazyjna choroba meningokokowa (IChM), która obejmuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsę (posocznicę). Rozwija się bardzo szybko, jest obarczona wysoką śmiertelnością i trwałymi powikłaniami. Należy do najgroźniejszych chorób zakaźnych człowieka.

Dostępne są polisacharydowe i skoniugowane szczepionki przeciw meningokokom monowalentne lub wielowalentne oraz szczepionka białkowa przeciw serogrupie B.

WIRUS HPV (Human Papillomavirus) to ludzki wirus brodawczaka. Wyróżnia się 150 typów HPV chorobotwórczych dla człowieka, wśród których, typy 16 i 18 należą do wysoko onkogennych typów wirusa, które odpowiadają za zmiany przedrakowe szyjki macicy i raka szyjki macicy.

Do zakażenia HPV dochodzi drogą płciową, najczęściej w początkowym okresie po rozpoczęciu aktywności seksualnej. W ciągu swojego życia 50-80% aktywnych seksualnie kobiet i mężczyzn było lub będzie zakażonych HPV. Zakażenia HPV mogą prowadzić również do raka odbytu, przestrzeni ustno-gardłowej, pochwy, sromu, prącia.

Dostępne są trzy szczepionki przeciw HPV, 2-walentana, 4-walentna i 9-walentna. Wszystkie chronią przed najbardziej onkogennymi typami wirusa 16 i 18, są przeznaczone do ochrony przed zmianami przednowotworowymi i nowotworami narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu oraz brodawkami narządów płciowych. Zalecane są dla dziewcząt i młodych kobiet oraz chłopców i młodych mężczyzn.

WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY TYPU B (wzw B) to jedna z najgroźniejszych chorób zakaźnych człowieka. Wywołuje ją wirus HBV (Hepatitis B Virus), który może wywoływać zakażenia ostre lub przewlekłe.

Do zakażenia dochodzi przez kontakt z zakażoną krwią, kontakty seksualne z zakażonymi, poprzez niejałowy ostry sprzęt (igły i narzędzia chirurgiczne, sprzęt do tatuażu, akupunktury itp.) skażony krwią osoby zakażonej, poprzez dzielenie się sprzętem podczas stosowania narkotyków. Do zakażenia dziecka może też dojść w czasie porodu od zakażonej wcześniej matki.

Wirus HBV jest 100 razy bardziej zakaźny niż wirus HIV. Zakażenie HBV może zostać wyeliminowane lub przetrwać przez całe życie. Okres od

zakażenia do wystąpienia objawów wynosi najczęściej 3-4 miesiące. Objawy wzw B w fazie ostrej występują u połowy zakażonych HBV. Nie są charakterystyczne i obejmują złe samopoczucie, brak apetytu, zażółcenie skóry oraz białkówek oczu,

Strona 20 z 25

ciemne zabarwienie moczu, zaburzenia ze strony układu pokarmowego. Przewlekłe zapalenie wątroby to zakażenie utrzymujące się powyżej 6 miesięcy. Po upływie kilku lat może ono doprowadzić do rozwoju marskości wątroby. Przewlekle zakażona osoba jest również narażona na ryzyko raka wątrobowokomórkowego.

Zgodnie z danymi WHO na świecie ok. 257 mln osób choruje na przewlekłe zakażenie wzw B, a 887 000 osób każdego roku umiera z powodu ostrego zakażenia i powikłań w przebiegu wzw B, tj. raka wątroby i marskości wątroby. W Polsce liczba zachorowań na wzw B obniżyła się znacząco na przestrzeni ostatnich lat. Na początku lat 80. rozpoznawano objawy wzw B u 45 osób na 100 000 mieszkańców.

Poprawa sytuacji epidemiologicznej wynika przede wszystkim z powszechnego stosowania sterylizacji sprzętu w medycynie i kosmetologii oraz powszechnych szczepień małych dzieci. W 2016 r. odnotowano 50 przypadków ostrego wzw B i 3 756 nowo rozpoznanych przypadków przewlekłego wzw B (a więc często zakażeń nabytych wiele lat wcześniej).

WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY TYPU C to choroba zakaźna wywoływana przez HCV, hepatotropowy RNA wirus należący do rodziny Flaviviridae.

Do zakażenia dochodzi podczas przetaczania krwi i preparatów krwiopochodnych, przypadkowego lub świadomego przerwania ciągłości tkanek przez zakażone igły (zakłucie się przez personel medyczny, stosowanie wielorazowego sprzętu przez narkomanów, piercing, tatuaże, akupunktura), drogą wertykalną z matki na płód oraz podczas porodu na noworodka, rzadko podczas kontaktów seksualnych bez zabezpieczenia (zakażenie HCV nie jest zaliczane do chorób przenoszonych drogą płciową, mimo to, ryzyko zakażenia istnieje, np. podczas seksu analnego, praktyk sado-maso, itp.; nie ma dowodów na zakaźność spermy, jednak ryzyko zakażenia przez kontakt z nasieniem należy brać pod uwagę, zwłaszcza w przypadku koinfekcji z HIV). Praktycznie podczas każdego kontaktu z krwią zakażonej osoby może dojść do infekcji.

Źródłem zakażenia są chorzy i nosiciele wirusa HCV. WZW typu C jest chorobą kosmopolityczną występującą na całym świecie (około 200 mln zakażonych, 3-4 mln nowych zakażeń każdego roku, 350 tysięcy zgonów rocznie). W Polsce liczbę zakażonych HCV szacuje się na ponad 200 tysięcy osób. Do państw o najwyższym wskaźniku zakażeń populacji należą Egipt (22%), Pakistan (4,8%) i Chiny (3,2%).

Wirusowe zapalenie wątroby często nazywane jest nieprawidłowo żółtaczką. Zdecydowana większość wirusowych zapaleń wątroby przebiega bez żółtaczki. Bardzo często zakażeniu wirusami zapalenia wątroby nie towarzyszą żadne objawy, które odczuwałby pacjent. U licznych chorych są one bardzo słabo zaznaczone. Mogą polegać na ogólnym złym samopoczuciu, niedającym się obiektywnie wytłumaczyć zmęczeniu, trudnościach w koncentracji i/lub w wypełnianiu codziennych obowiązków. U zakażonych z żółtaczką na około 2—3 tygodnie przedtem mogą wystąpić objawy przypominające grypę, względnie: brak apetytu, krótkotrwałe wymioty i, rzadziej, biegunka. W tym okresie mogą pojawić się również, mniej lub bardziej nasilone, bóle stawów i mięśni oraz pobolewania pod prawym łukiem żebrowym. Krótkotrwałe wysypki

Strona 21 z 25

na skórze zdarzają się rzadko. U dzieci z umiejscowieniem pozawątrobowym WZW B, może występować np. także kłębuszkowe zapalenie nerek.

Pojawienie się żółtaczki wyprzedza o 1—2 dni wyraźne ściemnienie moczu i rozjaśnienie stolca. U osób, u których rozwija się żółtaczka, najpierw ulegają zażółceniu twardówki, po czym może dochodzić do mniej lub bardziej nasilonego zażółcenia skóry. W tym okresie bardzo szybko ustępują bóle stawów. Okres żółtaczkowy trwa około 4—6 tygodni (może być jednak krótszy lub dłuższy). W tym czasie mocz jest ciemny, a stolec przypomina barwą glinę. Po około tygodniu poprawia się apetyt. W postaci wirusowego zapalenia wątroby z zastojem żółci żółtaczce towarzyszy na ogół uporczywy świąd skóry, nasilający się zwłaszcza w nocy. Powoduje to drapanie się z pozostawianiem śladów na skórze.

ZESPÓŁ NABYTEGO NIEDOBORU ODPORNOŚCI (acquired immunodeficiency syndrome – AIDS) rozwija się w konsekwencji postępującego upośledzenia odporności w przebiegu zakażenia HIV (human immunodeficiency virus – ludzki wirus niedoboru odporności).

Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą krwi, kontaktów seksualnych lub wertykalnie z matki na dziecko w okresie ciąży lub karmienia piersią. HIV zakaża przede wszystkim komórki układu odpornościowego – białe krwinki (limfocyty T CD4, monocyty, makrofagi). Postęp choroby prowadzi do stałego zmniejszania się liczby limfocytów CD4 i intensyfikacji namnażania się wirusa.

Od zakażenia HIV do rozwinięcia się AIDS zwykle dochodzi po 8–10 latach skąpoobjawowego lub bezobjawowoego zakażenia, jednak czas ten może wahać się od 1 roku do długotrwałego okresu braku progresji do AIDS. W Europie kryterium rozpoznawczym AIDS jest wystąpienie u osoby zakażonej tzw. choroby oportunistycznej definiującej AIDS. Choroba oportunistyczna to stan zwiększonej podatności organizmu na wszelkie czynniki chorobotwórcze oraz zwiększonego ryzyka rozwoju choroby nowotworowej. Czynniki chorobotwórcze będące przyczyną chorób oportunistycznych u osoby z prawidłową funkcją układu immunologicznego nie powodują objawów chorobowych. Jednak w stanie upośledzonej odporności, np. zakażenie HIV, są przyczyną ciężkich, bezpośrednio zagrażających życiu chorób.

W przebiegu naturalnym zakażenia HIV wyróżnia się kilka stadiów klinicznych. Najczęściej są stosowane klasyfikacje CDC (Center for Disease Control and Prevention, amerykańskie Centrum Kontroli i Prewencji Chorób) oraz WHO (World Health Organisation, Światowa Organizacja Zdrowia). Początkowo przebieg zakażenia jest bezobjawowy lub skąpoobjawowy, co utrudnia wczesne rozpoznanie choroby. Postępujący spadek odporności prowadzi do wystąpienia objawów chorób uznanych za wskaźnikowe AIDS (okres kliniczny C wg CDC, stadium kliniczne 4 wg WHO). W wykazie chorób uznanych za wskaźnikowe AIDS zgodnie z klasyfikacją CDC wyróżnia się:

• zespół wyniszczenia związany z zakażeniem HIV (utrata powyżej 10% masy ciała oraz biegunka trwająca >30 dni lub gorączka utrzymująca się >30 dni)

• encefalopatia – uszkodzenie mózgu spowodowane wirusem HIV, którego skutkiem są m.in. zaburzenia zachowania

Strona 22 z 25

• zakażenia bakteryjne (gruźlica płuc i pozapłucna; nawracające bakteryjne zapalenia płuc – minimum 2 epizody w ciągu roku; nawracająca posocznica wywołana bakteriami Salmonella; rozsiane lub pozapłucne zakażenia prątkami niegruźliczymi z rodzaju Mycobacterium)

• inne zakażenia wirusowe (określone narządowe postacie zakażenia wirusem cytomegalii [CMV] oraz zapalenie siatkówki spowodowane CMV; owrzodzenia utrzymujące się >1 miesiąc, zapalenie przełyku, oskrzeli lub płuc spowodowane wirusem opryszczki pospolitej; postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia)

• zakażenia grzybicze (drożdżyca – kandydoza przełyku, zapalenie płuc spowodowane przez Pneumocystis jirovecii pozapłucna postać histoplazmozy, kokcydioidomykoza lub kryptokokoza)

• choroby pasożytnicze (toksoplazmoza narządowa, kryptosporydioza trwająca >1 miesiąc, izosporoza trwająca >1 miesiąc)

• nowotwory (inwazyjny rak szyjki macicy, chłoniak, mięsak Kaposiego). Przebieg wymienionych chorób jest poważny, ciężki, wymagający hospitalizacji. Objawy

są zróżnicowane w zależności od zajętego narządu lub układu. Nierzadko u chorego z AIDS rozpoznaje się kilka współistniejących ze sobą chorób oportunistycznych. Pacjent zakażony HIV z objawami sugerującymi chorobę oportunistyczną (zmiany skórne, gorączka, utrata masy ciała, biegunka, zaburzenia przełykania, inne objawy ze strony przewodu pokarmowego, kaszel, duszność lub inne objawy ze strony układu oddechowego, nasilone bóle głowy, mrowienia, drętwienia, zaburzenia ruchomości kończyn, opadanie powiek, zaburzenia widzenia, słuchu, inne objawy neurologiczne) wymaga kompleksowego podejścia diagnostycznego.

Najważniejszą regułą ochrony przez zakażeniem HIV jest unikanie ryzykownych zachowań. W przypadku narażenia na zakażenie zazwyczaj do 48 godzin (lub 72 godzin w narażeniu dużego ryzyka) jest możliwość włączenia profilaktyki poekspozycyjnej. Jest to profilaktyka farmakologiczna o wysokiej skuteczności, złożona z trzech leków antyretrowirusowych.

POLIOMYELITIS (nagminne porażenie dziecięce lub choroba Heinego-Medina) to ostra choroba zakaźna wywoływana przez poliowirusy. Istnieją 3 typu poliowirusów, które nieznacznie różnią się zakaźnością i nasileniem objawów.

Jest to choroba „brudnych rąk” – zakażenia szerzą się głównie poprzez bezpośredni kontakt z zakażonym człowiekiem, kontakt ze skażonymi przedmiotami, spożywanie skażonych pokarmów, w wyniku nieprzestrzegania zasad higieny. Możliwe jest też przeniesienie zakażenia drogą kropelkową. Jeżeli poliowirusy dostaną się do ośrodkowego układu nerwowego, mogą wywoływać uszkodzenie nerwów, co może prowadzić do niedowładu lub porażenia mięśni.

Objawy występują zwykle po 7-14 dniach od infekcji. Chorzy wydalają wirusy z kałem nawet do 6 tygodni. Okres największej zakaźności występuje od kilku dni przed pojawieniem się pierwszych objawów choroby do 3-4 tygodni po ich wystąpieniu. Do głównych objawów należą: bóle głowy, poczucie ogólnego rozbicia, nieżyt żołądkowo-jelitowy, uczucie sztywności karku i pleców, podwyższona temperatura. U 1

Strona 23 z 25

na 200 zakażonych występują nieodwracalne porażenia. Wśród 5-10% osób porażeniami dochodzi do porażenia mięśni oddechowych i zgonu.

Poliomyelitis stanowiło w przeszłości znaczne obciążenie dla społeczeństwa. Przed wprowadzeniem szczepień choroba Heinego-Medina rocznie powodowała tysiące zgonów oraz kilkanaście tysięcy przypadków trwałego inwalidztwa u dzieci w wieku szkolnym na świecie.

Od 1988 roku prowadzony jest Światowy Program Eradykacji Poliomyelitis. W ramach tego programu organizuje się masowe akcje szczepień w krajach o słabszej infrastrukturze oraz kontynuuje się szczepienia we wszystkich krajach świata w których wyeliminowano już zachorowania. Dzięki Programowi udało się ograniczyć liczbę zachorowań o 99%, z szacowanych 350 tysięcy w 1988 r. do 37 potwierdzonych zachorowań w 2016 r. Pojedyncze zachorowania utrzymują się w trudno dostępnych regionach Afganistanu, Pakistanu i Nigerii. Dzięki szczepieniom w Polsce nie odnotowano ani jednego przypadku poliomyelitis od ponad 40 lat.

ODRA to ostra, wirusowa choroba zakaźna, która bardzo łatwo się rozprzestrzenia wśród nieuodpornionych osób w każdym wieku i może powodować epidemie. Nie należy jej lekceważyć ponieważ powikłania z nią związane mogą być bardzo groźne.

Źródłem zakażenia jest chory człowiek. Zakażenie szerzy się drogą kropelkową oraz przez bezpośrednią styczność z wydzieliną z jamy nosowo-gardłowej lub moczem chorej osoby.

Objawy występują po 10-12 dniach od zakażenia. Na 2 – 4 dni przed pojawieniem się charakterystycznej wysypki występuje gorączka, złe samopoczucie, zapalenie spojówek, katar, kaszel. Wraz z rozwojem choroby temperatura wzrasta do 39-41°C. W jamie ustnej pojawiają się białe wykwity otoczone czerwoną linią (plamki Koplika), a następnie czerwona wysypka stopniowo zlewa się w plamy i obejmuje całą głowę i ciało. Około 30% zachorowań przebiega z powikłaniami szczególnie wśród dzieci do 5 lat i dorosłych powyżej 20 lat. Najczęstsze powikłania to zapalenie ucha środkowego, które prowadzi do utraty słuchu, biegunka, zapalenie płuc, ostre zapalenie mózgu prowadzące do obrzęku mózgu, zaburzenia wzroku prowadzące do ślepoty, rzadkie ciężkie uszkodzenia mózgu znane jako podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE), którego objawy pojawiają się kilka lat po chorobie. Odra jest najbardziej niebezpieczna dla dzieci do 5 lat oraz osób z zaburzeniami układu odporności.

Co czwarta chora osoba wymaga hospitalizacji. Jedna na 1000 chorych umiera w przebiegu choroby.

Przed wprowadzeniem szczepień przeciw odrze w dzieciństwie chorowała prawie każda osoba. Epidemie występowały co 2 – 3 lata. W Polsce przed wprowadzeniem szczepień przeciw odrze (lata 1965-1974) liczba rejestrowanych przypadków kształtowała się od 70 000 do 130 000 w latach pomiędzy epidemiami oraz od 135 000 do 200 000 w latach epidemicznych. Umierało 200-300 dzieci, a tysiące miało ciężkie powikłania wymagające długotrwałej hospitalizacji. Obecnie w Europie (głównie Rumunii, Włoszech, również na Ukrainie) obserwujemy niepokojący wzrost liczby zachorowań na odrę, w tym również zgony. Ogromna większość osób chorych nie była zaszczepiona. W Polsce każdego roku występuje od 60 do 130 zachorowań. Stan zaszczepienia przeciw odrze wynosi ponad

Strona 24 z 25

95%. WHO podjęła działania zmierzające do wyeliminowania odry, co zaplanowano do 2020 roku.

RÓŻYCZKA jest wirusową choroba zakaźną, która może się przenosić tylko między ludźmi. Infekcja przenosi się drogą kropelkową.

Różyczka u dzieci najczęściej przebiega łagodnie lub bezobjawowo. Na cięższy przebieg narażeni są głównie dorośli. Objawy występują zwykle po 14 – 21 dniach od infekcji. Pojawia się zaczerwienienie gardła, kaszel, katar, podwyższona temperatura oraz wysypka utrzymująca się do 3 dni. Obserwuje się silne powiększenie węzłów chłonnych za uszami i na potylicy.

Poważnymi powikłaniami różyczki są zapalenie spojówek, bóle mięśniowe oraz małopłytkowości i zapalenie mózgu występujące bardzo rzadko. Różyczka stanowi poważne zagrożenie dla ciężarnych prowadząc do ciężkich uszkodzeń płodu. Ryzyko rozwoju wad wrodzonych zależy od okresu ciąży i jest najwyższe w pierwszym trymestrze ciąży. Typowo dochodzi do poronienia lub urodzenia dziecka z wadami słuchu, wzroku, serca, problemów z rozwojem mowy, upośledzeniem umysłowym, deformacjami i ubytkami kości.

Zachorowania były powszechne przed zastosowaniem szczepień. W Polsce dzięki obowiązkowym szczepieniom liczba zachorowań spada, jednak nadal zachorowania występują wśród młodych dorosłych, w szczególności mężczyzn. W krajach w których rozpoczęto szczepienia już w latach 70 ubiegłego wieku, zachorowania są bardzo nieliczne i ryzyko różyczki wrodzonej praktycznie nie istnieje.

GRUŹLICA jest chorobą zakaźną wywołaną przez bakterie – prątki gruźlicy z grupy Mycobacterium tuberculosis complex.

Gruźlica jest chorobą zaraźliwą. Zakażenie zwykle rozprzestrzenia się drogą oddechową. Dzieci najczęściej zakażają się od chorych dorosłych w wyniku kontaktu z chorym wydalającym prątki gruźlicy w ślinie. Najczęściej proces chorobowy obejmuje płuca, ale prątki gruźlicy mogą docierać do wszystkich narządów i tkanek, a w sprzyjających okolicznościach wywołać chorobę, która rozwija się u 5-10% zakażonych prątkami.

Gruźlica należy do najczęstszych chorób zakaźnych na świecie i stanowi globalne zagrożenie dla zdrowia. Polska należy do krajów o średniej zapadalności na gruźlicę. Chorują głównie dorośli, a liczba zachorowań u dzieci – m.in. dzięki prowadzonym od lat skutecznym szczepieniom – jest znacznie mniejsza.

Osoby chore na gruźlicę płuc podlegają obowiązkowemu leczeniu, a osoby prątkujące lub z uzasadnionym podejrzeniem prątkowania obowiązkowej hospitalizacji.

ZAKAŻENIA PNEUMOKOKOWE są wywoływane przez bakterię zwaną pneumokokiem wytwarzającą otoczkę polisacharydową, która warunkuje rozwój określonych objawów. Spośród 90 znanych typów pneumokoków, tylko niektóre są niebezpieczne dla człowieka. Nawet 60% dzieci uczęszczających do żłobka lub przedszkola mogą mieć bakterie w nosie i gardle, nie mając objawów ale narażając inne osoby wrażliwe na zakażenie – zjawisko to nazywamy nosicielstwem.

Strona 25 z 25

Najczęściej pneumokoki wywołują choroby górnych dróg oddechowych, zapalenie gardła, zatok oraz zapalenie oskrzeli. Pneumokoki są najczęstszą przyczyną zapalenia ucha środkowego, które u niektórych dzieci kończy się trwałą głuchotą.

Bakterie mogą dostać się do krwi i wywołać zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsę (posocznicę). Jeżeli dochodzi do najcięższej postaci zakażenia – zajęcia narządów wewnętrznych (tak zwanej inwazyjnej choroby pneumokowej) wiele dzieci umiera albo doznaje trwałego uszkodzenia narządów, w szczególności mózgu.

Dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciw pneumokokom. Szczepionki skoniugowane zawierają oczyszczone polisacharydy otoczkowe 13 lub 10 serotypów pneumokoków połączonych z nośnikiem białkowym. Są stosowane u dzieci od 6 tyg. życia, młodzieży i dorosłych. Chronią przed zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, sepsą, bakteriemią, zapaleniem płuc oraz zapaleniem ucha wywoływanym przez serotypy pneumokoków zawartych w danej szczepionce.

1Na podstawie podręcznika Choroby zakaźne i pasożytnicze - epidemiologia i profilaktyka" autorstwa Andrzeja

Zielińskiego, Anny Baumann-Popczyk, Małgorzaty Sadkowskiej-Todys oraz serwisów: mp.pl, szczepienia.pzh.gov.pl;

opracował: por. Artur POTOCZNY.