„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wycho­wawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej roz­winął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko)

TREŚĆ ZESZYTU TRZECIEGO

ARTYKUŁY NAUKOWE

Joanna Bloch-Orłowska, Włodzimierz P i sa r ek : Rzadkie i za­grożone rośliny naczyniowe oraz mchy tor fowiska „Zocie" n a Pojezierzu Ełckim 5

Grzegorz B o b r o w i c z , Krzysztof K o n i e c z n y , Zygmunt D a j -d o k , Zygmunt Kącki : Kruszczyk s iny Epipactis purpurata SM. n a Do lnym Śląsku 13

A n n a M a t w i e j u k : Porosty z rodzajów brodaczek Usnea i włostek Bryońa w Białymstoku 21

ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

M a r i a n C i a c i u r a , Mar c in W i l h e l m : Turzyca bagienna Carex ^ limosa na to r f ow isku Kusowskie Bagno 31 Magdalena Z i a r n e k , Krzysztof Z i a r n e k : Do l ina Krąpieli

- cenna ostoja zachodniopomorskie j przyrody 37 Dar iusz S zy ra , Romua ld S zy ra : Ptaki wodno-błotne Stawów

Bestwińskich i Komorowick ich w la tach 1995-1999 45 Bartosz S k o w r o n : Materiały do występowania orzechówki

Nucifraga caryocatactes na Wyżynie Częstochowskiej 60

3

Andrzej Lech R u p r e c h t , Robert Kościów, Grzegorz Kłys: Koszatniczka Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae (Rodentia) n o w y m ga tunk i em w faunie ssaków Polski 69

Jerzy Kurzyńsk i , Barbara M i e l n i c k a : Tu rys t yka j ako czyn­n i k kon f l ik togenny w pa rkach krajobrazowych 77

WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA

Ochrona roślin

Arkad iusz N o w a k , Sylwia N o w a k : Nowe stanowisko podej-źrzona księżycowego Botrychium lunańa (L.) Sw. n a Śląsku Opo l sk im 93

Grzegorz K o p i j : Kosaciec syberyjski Iris sibirica n a Śląsku Opo l sk im nie wyginął 96

Krzysztof S t a w o w c z y k : Nowe stanowisko kosaćca syberyj­skiego Iris sibińca L. w po lsk ich Karpatach 98

Ochrona zwierząt

PiotrZiel iński ,SławomirMitrus, WłodzimierzStanisławski: Żółw błotny Emys orbicularis (L.) z okol ic Wadowic 100

Recenzje

Z y g m u n t D e n i s i u k : A l bumowa promocja kwiec is tych łąk z pełnikiem europe jsk im na Pomorzu Zachodn im 103

Grzegorz K o p i j : Arkad iusz N o w a k , Krzysztof Spałek (red.). 2002 . Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Opole. ISBN 83 -915371-3-7 ; ss. 158; cena c. 55 zł 106

ARTYKUŁY NAUKOWE

JOANNA BLOCH-ORŁOWSKA*, WŁODZIMIERZ PISAREK 1

*Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdański 80-441 Gdańsk, Al Legionów 9

**Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski 10-727 Olsztyn, Plac Łódzki 1

Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe oraz mchy torfowiska „Zocie" na Pojezierzu Ełckim

Torfowisko „Zocie" zasłynęło przede wszystk im z jedynej w Polsce, a także na całym Niżu Środkowoeuropejskim, lokalizacji turzycy drobnozadziorkowej Car ex microglochin Wahlenb. Sta­nowisko tego arktyczno-alpejskiego g a t u n k u podał n iemiecki bo tan ik S te f f en (1913), który w 1912 r. odnalazł na tor fowisku około 20 roślin. Niestety, obecność turzycy nie została potwier­dzona w la tach późniejszych ( K r u s z e l n i c k i 2001).

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i mchów torfowiska oraz określenie zmian, jak ie zaszły we florze obszaru, a także ocena obecnych walorów torfowiska „Zocie".

Teren badań

Torfowisko „Zocie" położone jest we wschodniej części wo­jewództwa warmińsko-mazurskiego, w powiecie ełckim, na te­renie gminy Kalinowo, około 0,5 k m na północ od wsi Zocie (ryc. 1A). Jego powierzchnia wynos i 11,88 ha i obejmuje oddział leśny 3 i (ryc. IB ) , będący częścią niewielkiego kompleksu le­śnego, w którym dominują drzewostany sosnowe. Torfowisko znajduje się we wschodniej części tego uroczyska, na wysokości

5

170 m n .p .m. Otaczające morenowe wzgórza osiągają wysokość 180 m n.p .m. i były l u b nadal są użytkowane rolniczo. Torfowi­sko s tanowi centra lny fragment zespołu przyrodniczo-krajobra­zowego o nazwie „Torfowisko Zocie" (ryc. 1A). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski ( K o n d r a c k i 2002) teren badań znajduje się we wschodn im krańcu mezoregionu Pojezierze Ełc­kie, w obrębie makroreg ionu Pojezierze Mazurskie. W geobo-tan icznym podziale Polski (Szafer 1977) stanowi on fragment okręgu Pojezierze Mazurskie w kra in ie Mazursko-Kurpiowskie j . Torfowisko „Zocie" w całości znajduje się w kwadracie ATPOL FB 37.

Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań. A: 1 - lokalizacja torfowiska, 2 - granica zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Torfowisko Zocie", 3 - lasy, 4 - zabudowania, 5 - wody. B: 1 - fragment leśnictwa Kalinowo, 2 - torfowisko - Location of the research area. A: 1 - mire, 2 - boundary of the 'Zocie Mire' nature-landscape complex, 3 - forests, 4 - buildings,

5 - waters. B: 1 - a part of the Kalinowo Forestry, 2 - mire.

Jest to torfowisko przejściowe, dobrze uwodnione. Nawet w okresie l e tn im w w ie lu miejscach woda stagnuje na powierzchni g r u n t u . Mimo, że jest ono odwadniane n iewie lk im rowem melio­racy jnym, nada l posiada dobre s t o sunk i wodne. Z tego powodu b rak jest na n i m zwartych zbiorowisk zaroślowych. Jednak na obrzeżach, głównie w części zachodniej i północnej, obserwuje się postępujące wkraczanie sosny i brzozy omszonej.

6

Duże powierzchnie tor fowiska pokrywają fitocenozy zespołu turzycy nitkowatej Cańcetum lasiocarpae i zbiorowisko z domi ­nacją Baeothryon alpinum. Licznie, chociaż zwykle w postaci n iewie lk ich płatów, występuje t u zespół Eleochańtetum quinqu-eflorae. Poza. t y m spotkać t u można fitocenozy: Sphagno-Cań-cetum rostratae, Sphagnetum magellanici i Phragmitetum com­munis.

Metody

Badania florystyczne były prowadzone w sezonach wege­tacyjnych lat 1999 i 2001-2003 . Polegały one na wykonan iu spisów gatunków roślin naczyniowych i mchów wraz z osza­cowaniem częstości i ch występowania, według umownej ska­l i : pojedynczo, rzadko, niezbyt często, często, obficie, masowo. Następnie dokonano analizy flory pod kątem obecności ga tun­ków zagrożonych, rzadkich, interesujących oraz podlegających ochronie prawnej . Korzystano przy t y m z „Polskiej Czerwonej Księgi Roślin" (Każmierczakowa, Z a r z y c k i red. 2001), ogól­nopo lsk ich czerwonych l is t roślin naczyniowych i mszaków w Polsce ( Z a r z y c k i , Szeląg 1992, O c h y r a 1992), rozporządzenia 0 ochronie gatunkowej roślin (Rozporządzenie Ministra Środo­wiska... 2004), a także zapisów Konwencj i Berneńskiej (1979) 1 Dyrektywy Siedliskowej (1992). Nazewnictwo roślin naczynio­wych przyjęto za M i r k i e m i i n . (2002), natomiast mchów za Ochyrą i i n . (2003). Okazy zebrane w trakcie prac terenowych zostały zdeponowane w z ie ln ikach autorów.

Wyniki

Stwierdzono obecność 62 taksonów roślin naczyniowych i 24 g a t u n k i mchów. Wśród taksonów odnotowanych na torfo­w i s k u „Zocie", 14 gatunków roślin naczyniowych i 6 gatunków mchów zasługuje na szczególną uwagę ze względu na swą rzad­kość występowania w Polsce l u b regionie, i ch zagrożenie i sta­tus prawny. Rośliny te można uznać za ga tunk i specjalnej t ro ­sk i (O laczek 1998) tego terenu. Poniżej przedstawione zostały informacje na temat i ch występowania na badanym tor fowisku. Wykorzystano przy t y m następujące skróty: EN - gatunek wy­mierający w skal i k r a j u , VU/V - gatunek zagrożony w skal i k ra ­j u , R - gatunek rzadk i w ska l i k r a ju , LR - gatunek niższego ryzyka, PCzKR - gatunek z „Polskiej Czerwonej Księgi Roślin", LRZ - gatunek z ogólnopolskiej l is ty zagrożonych roślin naczy-

7

niowych l ub mszaków, ochr. całk. - gatunek objęty ochroną całkowitą, Dyr. Siedl. - gatunek z l isty Dyrektywy Siedliskowej, Kon. Bern. - gatunek z l is ty Konwencj i Berneńskiej.

Wełnianeczka pochwowa Baeothryon alpinum- EN (PCzKR), V (LRZ), ochr. całk. masowo, na przeważającej powierzchni torfowiska, zwłaszcza w części centralnej i południowej. Ga­t u n e k notowany na t y m s tanowisku już na początku XX w. ( A b r o m e i t i i n . 1898-1940).

T u r z y c a strunowa Carex chordorrhiza-VU,V (PCzKR, LRZ), ochr. całk.; obficie, w w ie lu miejscach, szczególnie w centralnej i północnej części torfowiska. Notowana na Zociu już na począt­k u XX w. ( A b r o m e i t i i n . 1898-1940).

T u r z y c a dwupienna Carex dioica - gatunek nieczęsty w re­gionie; rzadko, w centralnej i zachodniej części torfowiska.

T u r z y c a bagienna Carex limosa - LR (PCzKR), V (LRZ), ochr. całk.; obficie, w różnych częściach torfowiska.

Kukułka krwista Dactylorhiza incarnata - ochr. całk.; nie­zbyt często, głównie w części centralnej .

Ros i c zka długolistna Drosera anglica-V (LRZ), ochr. całk.; obficie, głównie w centralnej części torfowiska.

Ros i c zka okrągłolistna Drosera rotundifolia-R (LRZ); ochr. całk.; bardzo często, na przeważającej części torfowiska.

Nerecznica grzebieniasta Dryopteńs cristata - V (LRZ); nie­l icznie, głównie w części wschodniej oraz centralnej .

Ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora - gatunek nieczęsty w regionie; masowo, zwłaszcza w części centralnej i południowej tor fowiska. Gatunek notowany na t y m tor fowisku już na początku XX w. ( A b r o m e i t i i n . 1898-1940).

Bażyna czarna Empetrum nigrum - gatunek nieczęsty w re­gionie; sporadycznie; występowanie tego g a t u n k u ograniczone jes t do k i l k u niedużych, rozległych kęp w części północno-za­chodniej .

K r u s z c z y k błotny Epipactispalustris - V (LRZ), ochr. całk.; rzadko w zachodniej części torfowiska.

Wątlik błotny Hammarbyapaludosa - EN (PCzKR), V (LRZ), ochr. całk.; sporadycznie, w centralnej części torfowiska.

L ip ienn ik Loesela Liparis loeselii - VU,V (PCzKR, LRZ), ochr. całk., Dyr. Siedl., Kon. Bern. ; pojedynczo, w różnych czę­ściach torfowiska.

Dziewięciornik błotny Parnassia palustris - ga tunek nie­częsty w regionie; pojedynczo w części centralnej i południowej tor fowiska.

8

Drabinowiec mroczny Cinclidium stygium - V (LRZ), ochr. całk.;niezbyt często, w różnych częściach torfowiska.

Skorpionowiec brunatnawy Scorpidiumscorpioides-V (LRZ); pojedynczo, w części północno-wschodniej.

Torfowiec brunatny Sphagnum fuscum - V (LRZ), ochr. całk.; pojedynczo, w części centralnej i północnej.

Błyszcze włoskowate Tomentypnum nitens - V (LRZ); rzad­ko w centralnej części torfowiska.

We florze tor fowiska „Zocie" znajduje się ponadto 20 dość częstych roślin, które są na liście roślin chronionych. Do gatunków objętych ochroną ścisłą należą 3 rośliny naczyniowe: bagno zwyczajne Ledum palustre oraz pływacze - pośredni 1 mniejszy Utńculańa intermedia i U. minor, a także 10 torfowców: wąskolistny Sphagnum angustifolium, ostrol istny S. capillifolium, środkowy S. centrale, skręcony S. contortum, pogięty S. flexuosum, magellański S. magellanicum, tępolistny S. obtusum, Russowa S. russowii, obły S. teres i Warnstorfa S. warnstorfa. Ochronie częściowej podlegają natomiast 2 ga tunk i roślin naczyniowych: kruszyna pospol ita Frangula alnus i bobrek trójlistkowy Menyanthes tńfoliata oraz 5 mchów: próchniczek błotny Aulacomnium palustre, mokradłoszka zaostrzona Calliergonella cuspidata, l impr i ch t i a długokończysta Limpńchtia reuoluens, płonnik c ienki Polytńchum stńctum i torfowiec kończysty Sphagnum fallax.

Podsumowanie wyników i wnioski

Ponad 4 0 % całej flory tor fowiska „Zocie" stanowią ga tunk i zagrożone, rzadkie i chronione. Szczególnym jego walorem są liczne populacje niektórych z n i ch . Dotyczy to zwłaszcza tak i ch taksonów, j ak : wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum, turzyca s t runowa Carex chordorrhiza, ponikło skąpokwiatowe Eleochańs ąuinąueflora czy rosiczka długolistna Drosera an-glica. Pozostałe taksony, występujące niezbyt licznie l ub poje­dynczo, również podnoszą rangę tego miejsca. Spośród n i ch na szczególną uwagę zasługują l ip i enn ik Loesela Lipańs loeselii i wątlik błotny Hammarbya paludosa, a także mchy: skorpiono­wiec b runa tnawy Scorpidium scorpioides, drabinowiec mrocz­ny Cinclidium stygium, torfowiec b r u n a t n y Sphagnum fuscum i błyszcze włoskowate Tomentypnum nitens.

Mimo nadal dużych walorów torfowiska „Zocie" j ako ostoi w ie lu gatunków roślin, na uwagę zasługuje fakt, że nie odnale-

9

ziono na n i m wie lu roślin naczyniowych i mchów, które wcze­śniej były podawane (D ie t zow 1938, A b r o m e i t i i n . 1889--1940, P o l a k o w s k i 1962, J a s n o w s k i 1974, Sokołowski 1974, O c h y r a i i n . 1988, Łachacz 1996, K r u s z e l n i c k i 2001). Należą do n i c h takie ga tunk i j ak : turzyca drobna Car ex demis-sa, turzyca torfowa C. heleonastes, turzyca drobnozadziorkowa C. microglochin, wełnianka de l ikatna Eńophorum gracile, ko-satka k ie l ichowa Tofieldia calyculata, złotnik bagienny Campy-liadelphus elodes, parzęchlin sześciorzędowy Meesia tńąuetra, mszar krok iewkowaty Paludella sąuarrosa, bag iennik żmijo-waty Pseudocalliergon trifarium, torfowiec bałtycki Sphagnum balticum i podsadnik pęcherzykowaty Splachnum ampullaceum. Są to g a t u n k i obecnie niezwykle rzadkie l u b nawet wymarłe w Polsce. Przyczyn wymierania t ych roślin należy upatrywać w i ch bardzo wąskiej ska l i ekologicznej. Nawet niewielka zmiana warunków siedl iskowych może wywoływać niekorzystną reak­cję gatunków stenotopowych. Z t a k i m zjawiskiem mamy praw­dopodobnie do czynienie w przypadku tor fowiska „Zocie", które nada l jest względnie dobrze zachowane. Szczegółowe wyjaśnie­nie przyczyn z a n i k u tych gatunków wymagałoby długotermino­wych badań ekologicznych i s iedl iskowych.

W ciągu os ta tn ich 30 lat nie jednokrotnie zwracano uwagę na potrzebę ochrony tor fowiska „Zocie", umieszczając je na l is tach pos tu lowanych rezerwatów przyrody tego reg ionu (Sokołow­s k i 1974, Łachacz 1996). Niestety do chw i l i obecnej j edynym przejawem t r o sk i o jego zachowanie było włączenie ob iektu do zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Torfowisko Zocie". Bio­rąc pod uwagę obecne walory przyrodnicze tor fowiska wydaje się, że bardziej wskazaną formą ochrony tego ob iek tu byłby re­zerwat przyrody, o powierzchni odpowiednio dużej, by zapewnić ut rzymanie op tymalnych stosunków hydrologicznych. Dodat­k o w y m a tu t em przemawiającym za tą formą ochrony torfowi­ska jest ustawowy wymóg wykonan ia p l a n u ochrony, w ramach którego byłby opracowany szczegółowy operat określający głów­ne zagrożenia i sposoby ochrony. Tak cenny obiekt niewątpli­wie zasługuje na objęcie go ochroną rezerwatową i poświęcenie m u większej uwag i oraz działań konserwatorsk ich .

10

SUMMARY

Rare and endangered vascular plants and mosses of the „Zocie" t rans i t ion mire in the Ełckie Lake Dis t r ic t

The paper discusses vascular p lants and moss flora of the 'Zocie' t r ans i t i on mire i n the Ełckie Lake Dis t r i c t . The site is k n o w n f rom the beg inning of the XX century as the only local i ty of Carex microglochin i n Poland (Steffen 1913). However, the species is not f ound there any more (Kruszelnicki 2001).

The flora inc ludes 62 vascular p lants and 24 mosses. Among th em 14 species of vascular p lants and 6 mosses are regarded to be species of special care. These are: Baeothryon alpinum, Carex chordorrhiza, C. dioica, C. limosa, Dactylorhiza incarnata, Drosera anglica, D. rotundifolia, Dryopteńs cństata, Eleochans quinqueflora, Empetrum nigrum, Epipactis pdlustńs, Hammarbya paludosa, Lipańs loeselii, Parnassia pdlustńs, Cinclidium stygium, Scorpidium scorpioides, Sphagnum fuscum and Tomentypnum nitens.

Occurrence of 11 taxons, w h i c h previous existence on the 'Zocie' t r ans i t i on mire is k n o w n f rom the l i t e ra ture (Abromeit i i n . 1898-1940, Dietzow 1938, Jasnowsk i 1974, Krusze ln ick i 2 0 0 1 , Łachacz 1996, Ochyra i i n . 1988, Polakowski 1962, Sokołowski 1974) has not been conf i rmed.

Tak ing in to account i ts n a t u r a l value as wel l as the present threats , the 'Zocie' t r ans i t i on mire shou ld be t aken unde r law protect ion as a na ture reserve.

PIŚMIENNICTWO

A b r o m e i t J . , N e u h o f f W., S t e f f en H. 1898-1940. Flora von Ost-und Westpreussen: 1/1-25 (1898): 1-402, 2/26-43 (1903): 403-684, 3/44-49 (1926): 685-780, 4/50-52 (1931): 781-828, 5/53-55 (1934): 829-876, 6/56-78 (1940): 877-1248. Kommissionsver lag Gräfe u n d Unzer, Berlin-Königsberg.

D i e t z o w L. 1938. Die Moose Altpreussens und ihre Standorte. Königsberg, Buchdrucke re i R. Leupold.

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.

J a s n o w s k i M. 1974. Program ochrony torfowisk w Polsce. M i n i ­sterstwo Rolnictwa, Warszawa (msc) .

Kaźmierczakowa R., Z a r z y c k i K. (red.) 2 0 0 1 . Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. 2. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Inst . Ochr. Przyr. PAN, Kraków.

11

K o n d r a c k i J . 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej

oraz ich siedlisk. Berno, 19 września 1979. K r u s z e l n i c k i J . 2 0 0 1 . Carex microglochin Wahlenb. Turzyca drob-

nozadziorkowa. W: R. Ka imierczakowa, K. Zarzycki (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst . Bot. i m . W. Szafera, Inst . Ochr. Przyr. PAN, Kraków, pp. 524-525.

Łachacz A. 1996. Obszary cenne przyrodniczo na Pojezierzu Ma­zurskim i ich ochrona. Zesz. Problem. Post. Nauk Roln. 4 3 1 : 79-99.

M i r e k Z., P i ękoś -Mi rkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowe­ring plants and pteńdophytes of Poland. A checklist Krytyczna lista ro­ślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek (red.). Biodiversity of Poland. Róż­norodność biologiczna Polski. 1. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków.

O c h y r a R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki , W. Wojewoda, Z. He inr i ch (red.). L ista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków, pp. 79-85.

O c h y r a R., S z m a j d a P., B e d n a r e k H. , Bocheńsk i W. 1988. Seńa V. Mchy (Musci). Zesz. III. W: Z. Tobolewski , T. Woj terski (red.). Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce. PWN, Warszawa--Poznań.

O c h y r a R., Żarnowiec J . , B e d n a r e k - O c h y r a H. 2003. Census catalogue of Polish mosses. Katalog mchów Polski. W: Z. Mirek (red.). Biodiversity of Poland. Różnorodność biologiczna Polski. 3. I ns t i tu t e of Botany PAS, Kraków.

O l a c z e k R. 1998. Przyroda Polski pod ochroną. Wyd. LOP, Warsza­wa, pp. 19-20.

P o l a k o w s k i B. 1962. Ochrona ginących gatunków roślin torfowi­skowych na Pomorzu Wschodnim. Ochr. Przyr. 28: 137-157.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 119 lipca 2004r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. (Dz. U. Nr 168, poz. 1764) z d n . 28 l ipca 2004 r.

Soko łowsk i A. 1974. Projekt racjonalnej sieci rezerwatów przyrody w województwie białostockim. Ochr. Przyr. 39: 155-172.

S t e f f en H. 1913. Zur Flora des Kreises Lyck. Schr. Phys.-Ókon. Ges. 54: 195-199.

Sza fer W. 1977. Podstawy geobotanicznegopodziału Polski. W: W. Szafer, K. Zarzyck i (red.). Szata roślinna Polski. T. 2. PWN, Warszawa, pp . 9-15.

Z a r z y c k i K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki , W. Wojewoda, Z. He inr i ch (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków, ss. 87-98.

12

GRZEGORZ BOBROWTCZ 1, KRZYSZTOF KONIECZNY 2 , ZYGMUNT DAJDOK 3 , ZYGMUNT KĄCKI 3

^'Ciconia", ul Sienkiewicza 2/4, 56-100 Wołów

2Instytut Ochrony Przyrody PAN, Dolnośląska Stacja Terenowa, 50-449 Wrocław; ul Podwale 75

3Instytut Biologii Roślin Uniwersytetu Wrocławskiego, 50-328 Wrocław, ul. Kanonia 6/8

Kruszczyk siny Epipactispurpurata SM. na Dolnym Śląsku

Wstęp. Flora storczykowatych Orchidaceae Dolnego Śląska obejmuje większość gatunków występujących w Polsce. Jest to j edna z najbardziej narażonych na wymarcie grup roślin; w Pol­sce w całości objęta ochroną ścisłą. Liczni przedstawiciele tej rodziny znajdują się też w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Kaźmierczakowa, Z a r z y c k i red. 2001) oraz w czerwonych księgach, a także na czerwonych l is tach roślin zagrożonych wie lu krajów europejskich.

Kruszczyk Epipactis jest j e d n y m z najbogatszych w ga tun­k i rodzajów rodziny Orchidaceae, a zarazem j e d n y m z ciekaw­szych pod względem morfologi i i biologii . W Europie wyróżnia się od 9 (Moore 1980) do 13 taksonów (Haeup l e r , M u e r 2000) z tego rodzaju. W Polsce stwierdzono dotychczas 8 gatunków (S z l a che tko 2 0 0 1 , M i r e k i i n . 2002), z których kruszczyk siny należy do rzadszych składników naszej flory. Gatunek ten znaj­duje się zarówno na ogólnokrajowej, j a k i na wie lu regionalnych czerwonych l i s tach roślin ( Z a r z y c k i , Szeląg 1992, Żukowski , J a c k o w i a k 1995, B e r n a c k i i i n . 2000, N o w a k i i n . 2003, Za ­jąc , Zając 1998). Na Do lnym Śląsku kruszczyk s iny zaliczany jest do grupy gatunków narażonych na wyginięcie (VU) (Kącki i i n . 2003). Obecnie występuje t u ty lko na k i l k u stanowiskach, których charakterystykę i rozmieszczenie prezentuje niniejsza praca.

13

Ogólna charakte rys tyka morfologiczna i siedliskowa. Kruszczyk siny Epipactis purpurata SM. (syn. E. sessilifolia PE-TERM., E. violácea DUR.-DUQ.) to gatunek dorastający do 100 cm, o łodydze zwykle fioletowo nabiegłej i omszonej, zwłasz­cza w części szczytowej. Jajowate l ub lancetowate liście, ułożo­ne spiralnie na łodydze, osiągają maksymalnie 8 cm długości i mają sinawo-zielone zabarwienie przechodzące u nasady w fioletowe. Liście wyrastające w dolnej części łodygi są krótsze od międzywęźli, natomiast wyżej położone mogą być od n i ch dłuższe. Kwiatostan jest zwykle gęsty, złożony z 15-65 szeroko otwartych, dzwonkowatych kwiatów. Działki k ie l i cha mają za­barwienie żółtawo-zielone, przechodzące w fioletowe na szczy­cie. Nasadowy człon warżki jest wewnątrz fioletowo zabarwiony, natomiast jej szeroko ja jowaty człon końcowy jest biało-zielony. Kruszczyk s iny jest j e d n y m z najpóźniej kwitnących storczyków w naszym k r a j u - kw i tn i e od drugiej połowy l ipca do września. Należy do grupy storczyków półpasożytniczych. Występuje zwy­kle na zwięzłych glebach g l in iastych o odczynie zasadowym, świeżych l u b dość wi lgotnych. W górach sięga do wysokości około 1000 m n .p .m.

Rozmieszczen ie stanowisk w Polsce i na Dolnym Śląsku. Kruszczyk s iny to gatunek europejski - obszar jego występo­wania , nie do końca sprecyzowany, obejmuje głównie Europę centralną ( H u l t e n , F r i e s 1986). Na północy sięga po Danię, Niemcy, Polskę i kraje bałtyckie; na wschodzie - po Białoruś i Ukrainę; na południu - po Mołdawię, Rumunię, Bułgarię, k r a ­je byłej Jugosławii i Włochy; na zachodzie - po Francję, Bel­gię i Wielką Brytanię ( B u t t l e r 2000). Rozmieszczenie stano­w i sk kruszczyka sinego na terenie Polski jest nierównomierne - największe i ch skup ien ia znajdują się w części południowej - na Śląsku Do lnym, Opo lsk im i Górnym, w Małopolsce i na Podkarpaciu. Większe skupienie stanowisk znajduje się rów­nież na W a r m i i i Mazurach, a pojedyncze stanowiska znane są z północno-zachodniej i środkowej części k r a j u (Zając A., Za ­jąc M. 2001).

Z Dolnego Śląska do r o k u 1945 znanych było 15 następują­cych stanowisk (ryc. 1):

1. Legnica: Słup (Schube 1903), kwadra t ATPOL-u BE 42; 2. Zgorzelec: S tudn i ska - lok. niepewna (Schube 1903), AE

45; 3. Lwówek Śląski: Suszki „Kunzendorfer K a l k b r u c h " ( S c h u ­

be 1903), AE 39; 4. Wrocław: Wrocław - Szczytniki (Schube 1903), BE 49;

14

5. Wrocław: na północny zachód od Żytna k/Oborn ik Ślą­sk ich - obecnie część Oborn ik Śl. (Schube 1903), BE 28;

6. Wrocław: Siemianice (Schube 1903), BE 28; 7. Wrocław: Trzebnica - Las Bukowy (Schube 1903), BE 29; 8. Twardogóra: „Stangowke" koło Grabowna Wielkiego

(Schube 1903), CE 2 1 ; 9. Oleśnica: Stronia (Schube 1903), CE 32; 10. Strzelin: pomiędzy Kaczorowicami a Ostrężną (Schube

1910), BE 99; 11 . Kamieniec Ząbkowicki: las na SW do Kamieńca (Piłce)

(Schube 1903), BF17; 12. Ząbkowice Śląskie: Rakowice (Schube 1929), BE97; 13. Ziębice: Osina Mała (Schube 1903), BF07; 14. Srebrna Góra: Nowa Wieś Kłodzka (Schube 1903),

BF06; 15. Ziębice: Muszkowice (Schube 1927), BE98; stanowi­

sko aktua ln ie istniejące - rezerwat przyrody „Muszkowicki Las Bukowy"/Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie/ - 4 okazy w zde­gradowanym fragmencie grądu T i l i o -Carp inetum (Szczęśniak 1999).

Od 1945 r o k u odnaleziono zaledwie k i l k a nowych stano­wisk, są to:

16. Górki /Wzgórza Dałkowskie/ BE 05 - stanowisko okre­ślone jako obfite, we fragmencie grądu (Głowacki 1980); póź­niej opisano stąd cztery subpopulacje skupiające około 500 okazów ( S z l a c h e t k a 1996b);

17. Siedlce k. Oławy /Pradol ina Wrocławska/ CE 60, 46 pę­dów kwitnących w grądzie (Anioł -Kwiatkowska i i n . 1998);

18. Malerzów /Wzgórza Trzebnickie/ CE 11 , 165 pędów kwitnących we fragmencie Galio syluatici-Carpinetum betuli (Da jdok 1995),

19. Naroków /Wzgórza Trzebnickie/ BE 06, 8 pędów w grą­dzie (Bob row i c z , K o n i e c z n y 1999, 2000),

20. Pątnów pod Legnicą - rezerwat przyrody „Błyszcz" /Wy­soczyzną Lubińska/ BE 32, ponad 100 okazów w grądzie (Szla­c h e t k a , Cieślak 1986, S z l a c h e t k a 1996a).

Wyjątkowo obfite, dotychczas nieznane z l i teratury , stano­w iska kruszczyka sinego odkryto w 1999 r. Znajdują się one w północno-wschodniej części gminy Wołów, między Warzęgo-wem, Staszowicami a Strażą (kwadrat ATPOL-u BE 17). Obszar ten leży w mikroregionie Wzgórz Strupińskich, będącym częścią makroreg ionu Wzgórz Trzebnickich ( K o n d r a c k i 1998). Odkry-

15

te p o p u l a c j e k r u s z c z y k a s inego znajdują się w k o m p l e k s i e l a ­sów l iściastych porastających m o r e n o w e wzgórza. W sezonie w e g e t a c y j n y m 1 9 9 9 r. o d n o t o w a n o t u p o n a d 7 0 0 osobnikówą kwitnących, występujących n a dwóch s t a n o w i s k a c h , odległych o d s ieb ie o o k . 1 5 0 0 m .

P i e rwsza p o p u l a c j a j e s t położona między Warzęgowem a Pa-w łoszewem (na m a p i e stanowisko nr 21, k w a d r a t A T P O L n r B E 17), w k o m p l e k s i e l eśnym obe jmującym najwyższe w z n i e s i e n i e Wzgórz Strupińskich ( 187 m n . p . m . ) . O d n a l e z i o n o t u 6 2 0 pę-

Ryc. 1. Rozmieszczenie s tanowisk Epipact is p u r p u r a t a na D o l n y m Śląsku: A - s tanowiska historyczne, B - s tanowiska istniejące -D i s t r i b u t i o n of localit ies of Epipact is p u r p u r a t a i n the Lower Silesia: A - h is tor i ca l local it ies, B - ex ist ing localit ies. 1 - Słup, 2 - S tudn iska , 3 - Lwówek Śląski, 4 - Wrocław - Szczytniki , 5 - Żytno, 6 - Siemianice, 7 - Trzebnica, 8 - Grabowno Wielkie, 9 - Stronia, 10 - Kaczorowice - Ostrężna, 11 - Kamieniec Ząbkowicki (Piłce), 12 - Rakowice, 13 -Osina Mała, 14 - Nowa Wieś Kłodzka, 15 - Muszkowice, 16 - Górki, 17 - Siedlce, 18 - Malerzów, 19 - Naroków, 20 - Pątnów, 21 - Warzęgowo,

22 - Staszowice.

16

dów kwitnących, liczne płonne oraz zgryzione przez zwierzęta. Pędy kwitnące rozmieszczone były w rozproszeniu, przeważnie pojedynczo (294 pędy), rzadziej w skupien iach po 2 (68 s k u ­pień), po 3 (26), po 4 okazy (11), po 5 okazów (9), a wyjątkowo po 6, 7 i 10 pędów (pojedyncze skupienia) .

Druga populacja znajduje się w lesie gradowym między Sta-szowicami a Pawłoszewem (stanowisko nr 22). Naliczono t u 87 okazów kwitnących oraz kilkanaście okazów płonnych. Pędy kwitnące rozmieszczone były w rozproszeniu, najczęściej poje­dynczo (23 pędy), rzadziej po 2 (8 skupień), po 3 (6), a wyjątko­wo po 4 (1), 8 (2) i 10 pędów (1 skupienie) . W r o k u 2000 odna­leziono w tej populacj i skupienie liczące aż 17 okazów.

Udział w zbiorowiskach roślinnych. Kruszczyk siny spo­tykany jest głównie w lasach liściastych, bukowo-dębowych i dębowo-grabowych, o dużym zacienieniu runa , choć znane jest również jego stanowisko z b o r u mieszanego (End l e r 1987). Przez R o t h m a l e r a (1994) uważany jest za gatunek charaktery­styczny dla fitocenoz z rzędu Carpino-Fagetalia Scam. et Pass. 59 (Fagetalia sylvaticae).

Na stanowiskach koło Warzęgowa, Narokowa i Staszowie ga­t u n e k ten występuje w płatach grądu Galio silvatici-Carpinetum betuli l ub w fitocenozach reprezentujących formy regeneracyjne l u b degeneracyjne tego zespołu (tab. 1). Przeważnie są to frag­menty grądu charakteryzujące się dużym zwarciem warstwy drzew lub podszytu, ze znaczącą dominacją graba zwyczajnego Carpinus betulus, a nawet l ite grabiny. W domieszce występują t u : dąb szypułkowy Queráis robur, M o n jawor Acer pseudopla-tanus, brzoza brodawkowata Betula verucosa oraz l ipa drobno-l i s tna Tilia cordata.

Spośród krzewów największe znaczenie odgrywa leszczyna Corylus avellana, a także głóg dwuszyjkowy Crataegus laevi­gata i dz ik i bez czarny Sambucus nigra. W run ie dość licznie reprezentowane są geofity - m . in . zawilec gajowy Anemone ne­morosa, marzanka wonna Galium odoratum, m i odunka ćma Pulmonańa obscura, fiołek leśny Viola reichenbachiana, ko-koryczka wie lokwiatowa Polygonatum multiflorum, gwiazdnica wie lkokwiatowa Stellaria holostea i gajowiec żółty Galeobdolon luteum.

Podsumowanie i wskazania ochronne. Kruszczyk siny na obszarze Dolnego Śląska był dotychczas stwierdzony na 22 stanowiskach, z których 14 to lokalizacje historyczne, współ­cześnie nie potwierdzone, a 8 to stanowiska istniejące. Gatu-

17

nek ten występuje w run ie lasów liściastych o silnie rozwiniętej warstwie drzew l u b krzewów, której zwarcie podczas pełnego u l i s tn i en ia drzew nierzadko osiąga nawet 95 %. Cechą wspólną fitocenoz, w których spotyka się ten gatunek w południowo--zachodniej Polsce jest duży udział graba w drzewostanie. Mały dostęp światła warunku j e ubóstwo florystyczne r u n a w ga tun­k i o o p t i m u m rozwojowym przypadającym na lato. W a r u n k i te sprzyjają rozwojowi kruszczyka sinego, który, j ako gatunek cie-n io lubny , jest szczególnie wrażliwy na nadmierne oświetlenie oraz na konkurencję i nnych roślin. Znacznie szersza jest jego tolerancja co do warunków trof icznych i wilgotnościowych pod­łoża, gdyż spotyka się go od żyznych, okresowo podmokłych lasów łęgowych np . wiązowo-jesionowych Ficańo-Ulmetum (Da j dok i i n . 2002) po wykształcone na suchszych, uboższych siedl iskach grądy wysokie Stellario- l ub Tilio-Carpinetum.

Nowo odnalezione populacje kruszczyka sinego koło Sta­szowie i Warzęgowa należą do najliczniejszych wśród znanych obecnie stanowisk tego g a t u n k u w k r a j u (L. B e r n a c k i 2000 inf. ustna ) . Uzasadnione jest więc objęcie i ch ochroną rezerwa­tową, t y m bardziej, że ze względu na specyficzne wymagania kruszczyka sinego nawet cięcia sanitarne drzewostanu mogą zagrozić jego populac jom, j a k to miało miejsce np . na stanowi­s k u pod Legnicą ( S z l a c h e t k a 1996b). By zapewnić opisanym populac jom odpowiednie w a r u n k i siedliskowe, należałoby ob­jąć ochroną również wydzielenia znajdujące się w bezpośred­n i m otoczeniu stanowisk. Mogłyby one wówczas spełniać rolę o tu l iny o mniej restrykcy jnych ograniczeniach d la gospodarki leśnej niż w wydzieleniach, w których rośnie kruszczyk siny.

SUMMARY

Epipactis purpurata in Lower Silesia

Epipactis purpurata is a rare and protected species i n Poland. I n Lower Silesia th is o rch id is classified as vulnerable taxon. There are 22 local it ies of the species k n o w n i n the region: 14 of t h e m are histor ic , and 8 ex ist ing at present. The art ic le presents quan t i t y of each, contemporary ex ist ing popu la t i on . The descr ipt ion is supplemented by the comments on the most i m p o r t a n t threats to the species i n our region.

18

PIŚMIENNICTWO

An io ł -Kwia tkowska J . , D a j d o k Z., Kącki Z. 1998. Walory przy­rodnicze projektowanego Parku Krajobrazowego "Dolina Odry II". Acta Univ. Wrat . Prace Bot. 74: 201-233.

B e r n a c k i L., N o w a k T., U r b i s z A., U r b i s z A., T o k a r s k a - G u z i k T. 2000. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. Acta Bio l . Si l . 35 (52): 78-107.

B o b r o w i c z G., K o n i e c z n y K. 1999. Waloryzacja przyrodnicza gminy Wińsko na potrzeby miejscowego planu zagospodarowania prze­strzennego. Urząd G m i n y Wińsko (msc ) .

B o b r o w i c z G., K o n i e c z n y K. 2000. Osobliwości przyrodnicze gmi­ny Wińsko i propozycje ich ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56, 4: 5 -31 .

B u t t i e r K.P. 2000. Storczyki. Dziko rosnące gatunki i podgatunki Europy, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Świat Książki, Warszawa.

D a j d o k Z. 1995. Stanowisko kruszczyka sinego Epipactispurpura-ta na Wzgórzach Trzebnickich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 1 , 4 : 73-76.

D a j d o k Z., B e r n a c k i L., Kącki Z. 2002. Kruszczyk siny - Epipac­tis purpurata Sm. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga ro­ślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Śląskie Wyd. AD AN, Opole.

E n d l e r Z. 1987. Nowe stanowisko Epipactis purpurata (= E. ses-silifolia Peterm., E. violácea Bor.) na Pojezierzu Chodzieskim. Bad. F i -zjogr. Pol. Zach., Ser. B. 38: 173-175.

Głowacki Z. 1980. Projekty rezerwatów na terenie Wzgórz Dałkow­skich i Trzebnickich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 36, 5: 43-47.

H a e u p l e r H., M u e r T. 2000 . Bildatlas der Farn- und Blütenpflan­zen Deutschlands. Ulmer, S tut tgar t , pp . 1-759.

Hultén E., F r i e s M. 1986. Atlas of North European vascular plants north of the Tropic of Cancer. I-III. Koeltz Scientific Books, Königstein.

Kaźmierczak R., Z a r z y c k i K. red. 2 0 0 1 . Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. 2. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Inst . Ochr. Przyr. PAN, Kraków.

Kącki Z., D a j d o k Z., Szczęśn iak E. 2003. Czerwona l i s ta roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Inst . Bio l . Roślin UWr., PTPP „pro Natura " , Wrocław.

K o n d r a c k i J . 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. M o o r e D. M. 1980. Epipactis Zinn (Hellebońne Miller). W: T . G . T u t i n ,

V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valent ine, S.M. Walters & D.A. Webb (red.). Flora Europaea, Alismataceae to Orchidaceae (Mo-nocotyledones). Cambridge Univers i ty Press. Cambridge-London-New York-New Rochelle-Melbourne-Sydney, vol. 5: 326-328.

M i r e k Z., P iękoś-Mirek H., Zając A., Zając M. 2002. Floweńng Plants and Pteńdophytes of Poland. A Checklist. W. Szafer Inst . of Bo­t any PAS, Kraków, pp. 442.

19

N o w a k A., N o w a k S., Spałek K. 2003. Red list of vascularplants of Opole Province. Opole Scientific Society, Naturę J o u r n a l 36: 5-20.

R o t h m a l e r W. 1994. Excursionsflora von Deutschland. Ver l . E. Ulmer.

Schübe T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien preussischen und österreichischen Antheils. D r u c k von. R. Nischko-vsky, Bres lau.

Schübe T. 1910. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1909. Jahres Ber. d. Schles. Ges. f. Va­ter. K u l t u r . 87: 49-73.

Schübe T. 1927. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1926. Jahres Ber. d . Schles. Ges. f. Va­ter. K u l t u r . 99: 24-30.

Schübe T. 1929. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1928. Jahres Ber. d. Schles. Ges. f. Va­ter. K u l t u r , t. 1 0 1 : 88-96.

Szczęśn iak E. 1999. Plan ochrony leśnego rezerwatu przyrody Muszkowicki Las Bukowy na lata 2000-2020. (msc ) .

S z l a c h e t k a A. 1996a. Dokumentacja przyrodnicza projektowane­go rezerwatu przyrody "Błyszcz". Wojewódzki Konserwator Przyrody w Legnicy (msc).

S z l a c h e t k a A. (red.). 1996b. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rudna. FEZL "Zielona Akcja" , Legnica (msc ) .

S z l a c h e t k a A., Cieś lak M. 1986. Ekspertyza botaniczna środko­wej i wschodniej części województwa legnickiego. Wojewódzki Konser­wator Przyrody w Legnicy (msc ) .

S z l a c h e t k o D.L. 200. Flora Polski. Storczyki. Mul t i co , Warszawa. Zając M. , Zając A. 1998. Czerwona lista roślin naczyniowych byłe­

go województwa krakowskiego. Ochr. Przyr. 55: 25-35. Zając A., Zając M. (red.) 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia roślin naczy­

niowych w Polsce. Nakładem Prac. Chorologi i Komput . Inst . Bot. U J , Kraków.

Z a r z y c k i K., Sze ląg Z. 1992. Czerwona l i s ta roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., He inr i ch Z. (red.). 1992. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków, pp . 87-98.

Żukowsk i W., J a c k o w i a k B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł. Takson. Roślin. Uniw. i m . A. Mickiewicza 3: 1-141.

20

ANNA MATWIEJUK

Instytut Biologii Uniwersytet w Białymstoku, 15-950 Białystok, ul. Świerkowa 20B

Porosty z rodzajów brodaczek Usnea i włostek Bryońa w Białymstoku

Białystok jest największym miastem Polski północno-wschod­niej , stolicą województwa podlaskiego. Zgodnie z podziałem fi­zyczno-geograficznym Polski ( K o n d r a c k i 1998) leży na Niżu Wschodnio-bałtyckim, w obszarze Niziny Podlasko-Mazurskiej , we wschodniej części makroreg ionu zwanego Wysoczyzną Bia­łostocką. Miasto położone jest w cen t rum Zielonych Płuc Polski. Zajmuje powierzchnię 94 k m 2 . Pod koniec 2002 r. liczyło ponad 290 tyś. mieszkańców (Łupińska 2003). 3 2 % powierzchni Bia­łegostoku zajmują tereny zielone: lasy, park i , zieleńce, skwery, zieleń towarzysząca ciągom komunikacy jnym, zieleń cmentar­na, zieleń ogródków działkowych i zieleń osiedlowa.

Celem niniejszej pracy było podanie aktualne j l isty ga tun­ków porostów uznanych za najbardziej wrażliwe na czynnik i antropogeniczne, z rodzaju brodaczek Usnea i włostek Bryońa z te renu Białegostoku.

Metody. Badania terenowe przeprowadzono w latach 2 0 0 1 --2002 w granicach administracy jnych miasta. W wykazie po­dano polskie i łacińskie nazwy gatunków porostów, lokaliza­cję stanowisk, substrat , kategorie zagrożenia według krajowej Czerwonej listy porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśl iński i i n . 2003) oraz regionalnej Czerwonej listy poro­stów zagrożonych w Polsce Północno-Wschodniej (Cieśliński 2003b). Nomenklaturę polską i łacińską gatunków przyjęto we­dług Fał tynowicza (2003).

Wyniki . Na terenie Białegostoku stwierdzono występowanie 2 gatunków porostów z rodzaju włostek Bryońa i 2 z rodza­j u brodaczek Usnea. Porosty te, uznane za jedne z najbardziej wrażliwych, występują głównie w lasach i w dużych skup iskach

21

drzew. Na badanym terenie odnotowano je na 9 stanowiskach: w Lasach Bacieczki, Bagno i So ln ick im, na dwóch cmentarzach paraf ia lnych, na skwerze i w p a r k u pałacowym Bran ick i ch . Na wie lu s tanowiskach występują w postaci pojedynczych plech. Według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną, na liście porostów (grzybów zlichenizowanych) obję­tych ochroną ścisłą (załącznik n r 1) umieszczone są wszystkie g a t u n k i brodaczek i włostek. Ponadto, w przypadku brodaczki kędzierzawej Usnea subflońdana, brodaczki kępkowej U. hirta i brodaczki zwyczajnej U. filipéndula, usta lono wielkość strefy ochrony i ch ostoi - w promien iu do 50 m od granic stanowiska (załącznik n r 4). Wszystkie g a tunk i odszukane w Białymsto­k u umieszczone są na Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśl iński i n . 2003), 1 w kategori i na granicy wymarc ia (CR), 1 wymierający (EN) i 2 narażone (VU). Są to g a t u n k i pospolite w Polsce północno-wschodniej, głów­nie w dużych kompleksach leśnych (Cieśl iński 2003a, B y -s t r e k , K o l a n k o 2000). Poziom zagrożenia porostów w północ­no-wschodniej części k r a j u w porównaniu z i n n y m i regionami na niżu Polski jest mniejszy. Świadczy o t y m umieszczenie na regionalnej czerwonej liście (Cieśl iński 2003b) spośród ga­tunków odszukanych w Białymstoku jedynie włostki splecionej Bryońa implexa.

Poniżej zamieszczono wykaz odnalezionych stanowisk: Brodaczka kędzierzawa Usnea subflońdana St i r t . (EN)

(Cieśl iński i i n . 2003). 1. Las Bacieczki, Miejsce Pamięci Narodowej, na korze topol i

os ik i Populus trémula - pojedyncza plecha o długości 5 cm; 2. Las So ln ick i , za ołtarzem upamiętniającym wizytę Jana

Pawła I I w Białymstoku, na korze brzozy brodawkowatej Betula pendula, pojedyncza plecha o długości 6 cm.

Brodaczka kępkowa Usnea hirta (L.) Weber ex F.H. Wigg. (VU) (Cieśl iński i i n . 2003).

3. Cmentarz obu wyznań katolicko-prawosławny, przy u l i cy ks . Pawła Grzybowskiego, na korze sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, pojedyncza plecha o długości 4 cm;

4. Park zespołu pałacowego Bran i ck i ch , na korze j es ionu wyniosłego Fraxinus excelsior i dębu czerwonego Quercus ru­bra, pojedyncze plechy o długości 2-3 cm;

5. Cmentarz rzymskokato l ick i p.w. Niepokalanego Serca Ma­ry i , przy u l i cy ks . Stanisława Suchowolca, na korze k l o n u zwy­czajnego Acerplatanoides, pojedyncza plecha o długości 4 cm;

22

6. Skwer przy skrzyżowaniu u l i c Zwierzyniecka i Wesoła, na korze dębu szypułkowego Quercus robur, pojedyncza plecha 0 długości 3 cm;

7. Las Bagno, przy u l icy Pieczurki, na korze dębu szypułko­wego, pojedyncza plecha o długości 3 cm.

Wlostka brązowa Bryońa fuscescens (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. (VU) (Cieśl iński i i n . 2003)

8. Las Bacieczki, Miejsce Pamięci Narodowej, na korze topol i os ik i - k i l k a plech o długości od 4 do 10 cm;

9. Las Bagno, przy u l icy Konstantego Ciołkowskiego, na ko­rze brzozy brodawkowatej , pojedyncza plecha o długości 8 cm;

10. Las Solnicki , Śródlesie, u l i ca Leśna, przy torach kolejo­wych, na korze sosny zwyczajnej, pojedyncza plecha o długości do 10 cm;

11 . Skwer przy skrzyżowaniu u l i c Zwierzyniecka i Wesoła, na korze dębu szypułkowego, pojedyncza plecha o długości 6 cm;

Włostka spleciona Bryońa implexa (Hoffm.) Brodo & D. Hawksw. CR (Cieśl iński i i n . 2003) (VU) (Cieśliński 2003b)

12. Las Solnicki , za ołtarzem upamiętniającym wizytę Jana Pawła I I w Białymstoku, na korze brzozy brodawkowatej , poje­dyncza plecha o długości 6 cm.

Dyskusja . Proces wymierania niektórych gatunków poro­stów l u b zmniejszania się i ch zasięgów został dostrzeżony w E u ­ropie już w XIX w i eku (Ny l ande r 1866). W Polsce w pierwszej połowie XX w i eku M o t y k a (1934) zwrócił uwagę na ustępowa­nie z w ie lu stanowisk macrolichenes leśnych z rodzaju Bryońa 1 Usnea. O wymie ran iu epif itycznych gatunków z rodzaju Usnea w różnych regionach Polski p isa l i m . in . Cieśl iński i B y s t r e k (1982), B y s t r e k i K o l a n k o (1992), K i s z k a i K o z i k (1992).

W Polsce na Czerwonej liście porostów wymarłych i zagro­żonych (Cieśl iński i i n . 2003) umieszczono 886 taksonów, co stanowi 55 ,4% bioty naszego k r a j u . Najbardziej zagrożonymi g rupami ekologicznymi są epifity i epiksyl ity. Stanowią one pra­wie 7 0 % wszystk ich gatunków zamieszczonych na czerwonej liście, z których wielkoplechowe, krzaczkowate ga tunk i z rodza­jów włostek i brodaczek, wykazują najwyższy stopień wymarc ia 1 zanikania . Z 52 gatunków Usnea 29 to taksony wymarłe (ka­tegoria RE), 17 na. granicy wymarc ia (CR), 2 wymierające (EN), 2 narażone (VU) i 2 w kategori i o niedostatecznych danych (DD), a z 25 gatunków rodzaju Bryońa 9 w kategori i RE, 12 CR, 2 EN, 1 VU i 1 DD. Głównymi przyczynami i ch ustępowa­n ia są: gospodarka leśna, a zwłaszcza zręby zupełne, obniżanie

23

(6661 P ïsuBiusaq ) 3íodo

(ïOOS ^ î q n x ) U Á ; Z S I O

(6661 pd3M) treuzod

(q¿96T ^ B Z P ^ H ) B Z 3 T M O Ï B i a

(q¿961 ^zpA^) ¿ A ^ n j

(6561 ^zpÁy) «qaq

(6961 ^ZP^H) ^ } s n

(q9S6T ^zpÄ^) o>ÍS9q

(Q9S6T ^zp^H) BUÁzsri]A[

(q9S6T ^zpÁtf) uoj^sn

(q9S6T ^zpÁy) ^S T A V

(^9961 ^zpÁn) U Á Z O J O M

(T86T ^3-iopÁzi ' p j sM05feM9Tdg ) ^sdrtjs

(£661 ° Í l 9 í § B p ) B M O U B U i n

(9¿6T zoTMOJoqox) aopDI

(8961 ' u ï ? ̂ spsipiJAI -UO^HAY) uruox

( i 7 8 6 T Î̂ PTudiq) 0 ^ u 9 p z 3 j Q

(T66T ' U T } zDiMouÁ^fej) o } S B r a i f a i j ,

(C96T ^zpÁtf) unqnq

•;STJ pa^ qsipd - - "B^sn B U 0 A U 9 Z 3 B^spd

0

CO 1

1) c J3 ttí o

o

tí

û ci

NI ^

O *

tí

cd -£ Ü & NJ § «-< CÎ

' N 'y -O 'c

11 i ! ¡ 2 ^

O H

O

o X 'C fe

(L>

S i l

o

cti u

a s

o -5 •s s

o ci

2 .S CD ^

00 —

s s

Ci) .

S É

(li o

fe 5 -g

N CO

S) 'w

o ^ 3 jo b £ O

o >

tí

N cu

I 2 j O ^

D >

8 K

co c ° u

a "c o 3 ? 2

o

o O u

¥ S fi cö

•a 3 cj 55

l - s

fi - £

5 o ^ 'C o

25

wieku rębności drzew, zmniejszanie się liczby starych drzew, zastępowanie różnogatunkowych drzewostanów liściastych i mieszanych m o n o k u l t u r a m i sosnowymi i świerkowymi oraz zanieczyszczenia powietrza. Ten ostatni czynnik szczególnie wyraźnie oddziałuje w lasach graniczących z zakładami prze­mysłowymi i większymi mias tami (Cieśliński, Czyżewska 1992). D la najbardziej wrażliwych (stąd najbardziej zagrożo­nych) porostów z rodzajów Bryoria, maksymalne stężenie S 0 2

w półroczu z imowym wynosi 30 jug/m 3 powietrza, a dla wraż­l iwych gatunków z rodzajów Usnea 50 jug/m 3 (K i s zka 1999). Działanie synergistyczne S 0 2 , np . łącznie ze zmianami bądź zaburzeniami warunków siedl iskowych i biocenotycznych, wie­lokrotn ie zwęża w a r u n k i życia gatunków lub i ch populac j i (Cie­ś l iński , Czyżewska 1992). G a t u n k i z rodzaju Usnea i Bryoria są uznane za taksowy wskaźnikowe, wyróżniające odpowiednie strefy l ichenoidykacyjne (K i s zka 1999). Brodaczka kępkowa, brodaczka zwyczajna oraz włostki wyróżniają V strefę l icheno-indykacyjną (wewnętrzną strefę walki ) , brodaczka kędzierzawa, brodaczka nadobna U. florida, brodaczka rogowata U. ceratina i inne g a t u n k i z rodzaju Usnea i Bryoria wyróżniają strefę V I (wewnętrzną strefę normalnej wegetacji).

M o t y k a (1934) pisał, że „lista gatunków porostów jest też j e d n y m z najlepszych znamion pierwotności zbiorowisk ro­ślinnych". Bogactwo porostów, swoisty skład gatunkowy i i ch biologiczno-ekologiczna różnorodność w danym zb iorowisku leśnym czy obiekcie, należy traktować z jednej strony j ako wy­raz wewnętrznego zróżnicowania środowiska leśnego, z drugiej - s topnia modyfikującego oddziaływanie czynników antropoge­n icznych. Cieś l iński (2003a) analizując rozmieszczenie epi-ftów i ep iksy l i w lasach Polski Północno-Wschodniej wyróżnił pięć g rup gatunków odpowiadających pięciu s topniom antro ­pogenicznych zniekształceń zbiorowisk leśnych. Skonstruował swoistą „skalę biologiczną" określającą stopień naturalności zb iorowiska leśnego, podobną do tych zestawów gatunków po­rostów, które służą do oceny zanieczyszczeń atmosferycznych ( K i s z k a 1999). G a t u n k i z rodzajów brodaczek i włostek są po­ros tami wskaźnikowymi, charakterystycznymi d la określonego t y p u lasów. Brodaczka rogowata, brodaczka nadobna, brodacz­k a rozpierzchła Usnea fuluoreagens i brodaczka szczelinowata U. glabrescens to porosty lasów pierwotnego pochodzenia, ga­t u n k i leśne bardzo wrażliwe na antropopresję, wymierające. I ch występowanie jest uwarunkowane obecnością swoistych nisz.

26

Włostka spleciona i włostka ciemniejsza Bryońa subcana to ga­t u n k i wskaźnikowe lasów na tura lnych . Brodaczka zwyczajna i brodaczka kędzierzawa to porosty regenerujących się lasów gospodarczych, a włostka brązowa i brodaczka kępkowa lasów gospodarczych (Cieśl iński 2003a).

Rodzaje Bryońa i Usnea były w niedawnej przeszłości bar­dzo pospolite, szczególnie w Karpatach, Puszczy Białowieskiej, Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu (Bystrek 1997). Obecnie notowane są najczęściej ty lko na odosobnionych stanowiskach. Występują pospolicie jedynie w mało zniszczonych obszarach leśnych, dużych, na tu ra lnych kompleksach leśnych oraz w p ierwotnych lasach górskich. Jest wiele regionów i miast , gdzie bardzo t rudno znaleźć choćby jednego przedstawiciela broda-czek czy włostek. W latach 50-tych XX w. w wie lu miastach Pol­sk i (tab. 1), głównie o charakterze uzdrowiskowym występowały jeszcze bardzo rzadkie i ginące, obecnie na granicy wymarc ia g a t u n k i (kategoria CR), j a k brodaczka nadobna w Muszynie i Lesku (Rydzak 1956b), brodaczka buczynowa Usnea faginea w Lesku (Rydzak 1955b), brodaczka łysiejąca U. glabrata w Muszynie (Rydzak 1956b), brodaczka szczelinowata w Zako­panym, Muszynie i Lesku (Rydzak 1956b, 1957a), brodaczka szorstka U scabrata w Muszynie (Rydzak 1956b), brodaczka sztywna U ńgidaw Lesku (Rydzak 1956b), brodaczka rogowa-ta U ceratina w Opolu (Leśniański 1999), włostka ciemniejsza Bryońa subcana w Ustce i Łebie (Rydzak 1959). Najczęściej no towanym ga tunk iem w przeszłości j a k i obecnie w miastach jest brodaczka kępkowa, o murawkowate j piesze, de l ikatnych gałązkach, bez brodawek, którą można uznać za gatunek naj ­bardziej odporny z tej grupy porostów (tab. 1). Na terenie Białe­gostoku stwierdzono występowanie włostki splecionej, g a t u n k u rzadkiego, ginącego, nie notowanego dotychczas w innych mia­stach Polski.

Odszukane w Białymstoku ga tunk i z rodzaju Usnea i Bryońa świadczą o t ym, że negatywne zmiany, jak ie zachodzą w biocie porostów tego terenu nie są t ak drastyczne j a k w innych mia­stach Polski. W Białymstoku istnieją jeszcze oazy zieleni - lasy, pa rk i , cmentarze, gdzie te porosty rosną. I t y m bardziej należy je chronić, ustalając strefy ochrony i ch ostoi.

Dziękuję Panu prof. d row i hab. J . Bys t rkow i za pomoc w oznacza­n i u gatunków porostów.

27

SUMMARY

L i chens of the genus Bryońa and Usnea i n the c i ty of Białystok

Białystok, the capi ta l of the Podlaskie Province, is one of the few b ig European cities placed on the border of Western and Eastern European cu l tures . I t is barely 188 k m f rom Białystok to Warsaw and 54 k m to the border w i t h Belarus. The c i ty area is 94 k m 2 . Białystok is a n in fo rma l capi ta l of the nor th-eas tern region of the count ry called "The Green Lungs of Poland". Several dozen ki lometres f rom Białystok one can f ind m a n y na ture sites, such as Nat ional Parks: Białowieski, Narwiański, Biebrzański, Wig ierski , and Landscape Park of Puszcza Knyszyńska. Studies conducted i n the years 2001-2002 revealed the occurrence of 2 species of the genus Usnea (Usnea hirta, U. subflońdana) and 2 species of the genus Bryońa (Bryońa fuscescens, B. implexa) i n areas s i tuated w i t h i n the admin is t ra t i ve boundar ies of the city. The species were named according to the guidel ines of Fałtynowicz (2003). They a l l are inc luded i n the Red list of extinct and threatened lichens in Poland (Cieśliński et a l . 2003) and some of t h e m (e.g. Bryońa implexa, Usnea subflońdana) are very rare i n Poland, too.

PIŚMIENNICTWO

B y s t r e k J . 1997. Podstawy lichenologii. Wydawnic two UMCS, L u b l i n .

B y s t r e k J . , K o l a n k o K. 1992. Epifttyczna flora Usneaceae i jej wymieranie w Puszczy Białowieskiej. Fol. Soc. L u b i . 32 : 1-2. 3-7.

B y s t r e k J . , K o l a n k o K. 2000 . Porosty (Lichenes) Puszczy Knyszyńskiej. Zakład Poligraficzny BiS, Białystok.

Cieś l iński S. 1974. Flora epifttyczna porostów miasta Radom. B i u l . Kwart . Radomskiego Tow. Nauk . 11 (3/4): 169-189.

C ieś l iński S. 2003a. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce Północno-Wschodniej. Phytocoenosis 15 (N.S.), Supp l emen tum Cartogr. Geobot. 15, Warszawa-Białowieża.

Cieś l iński S. 2003b. Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce Północno-Wschodniej. W: Czyżewska K. (red.). Zagrożenie porostów w Polsce. Monog. Bot. 9 1 : 91-106.

C ieś l iński S., B y s t r e k J . 1982. Gatunki rodzaju Usnea Wigg. emend Mot. na obszarze Gór Świętokrzyskich i ich wymieranie. Rocz. Świętokrzyskiego Kieleckiego Tow. Nauk. 10: 101-118.

C ieś l iński S., Czyżewska K. 1992. Problemy zagrożenia porostów w Polsce. Wiadomości Botaniczne 36 (1/2): 5-17.

28

Cieś l iński S., Czyżewska K., F a b i s z e w s k i J . 2003. Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce. W: Czyżewska K. (red.). Zagrożenie porostów w Polsce. Monog. Bot. 9 1 : 13-49.

Fał ty łowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland - an annotated checklist. Insyt . Bot. i m . W. Szafera, PAN, Kraków.

Fał ty łowicz W., I z y d o r e k I . , B u d z b o n E. 1991 . The lichen flora as bioindicator of air pollution of Gdańsk, Sopot and Gdynia. Monog. Bot. 73: 3-52.

Jag ie ł ło M. 1993. Porosty epifityczne Limanowej. Zesz. Nauk. U J , Prace Bot. 11 : 191-218.

K e p e l A. 1999. Porosty Poznania jako wskaźniki zanieczyszczenia atmosfery. Praca doktorska , Zakład Takson. Roślin Uniw. i m . A. Mickiewicza w Poznaniu, pp. 237.

K i s z k a J . 1999. Porosty (Lichenes) oraz warunki bioekologiczne Przemyśla. A rbo r e tum Bolestraszyce, Zeszyt 6.

K i s z k a J . , K o z i k R. 1992. Rozmieszczenie i degeneracja plech gatunków porostów (Lichenes) z rodzaju Usnea w północnej części Puszczy Sandomierskiej jako obraz degradacji zbiorowisk leśnych. Rocznik Przemyski 29: 449-556.

K o n d r a c k i 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. K u b i a k D. 2 0 0 1 . Porosty obszarów leśnych Olsztyna. W: Botanika

w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52 Zjazdu Pol. Tow. Botanicznego, Wyd. Poznańskiego, Poznań, p. 173.

Leśniański G. 1999. The lichen collection from Opole Silesia (Poland) housed in the Wrocław University Herbańum. Fragm. Flor. Geobot. 4 4 . 1 : 141-149.

L i p n i c k i L. 1984. Porosty miasta Drezdenka i najbliższej okolicy. Fragm. Flor. Geobot. 28.2: 221-239.

Łupin s k a H. 2003. Sytuacja społeczno-gospodarcza Białegostoku w 2002 r. Urząd Statystyczny w Białymstoku.

M o t y k a J . 1934. W sprawie ochrony porostów. Ochr. Przyr. 14: 50-56.

N y l a n d e r W. 1866. Les lichens du Jardin du Luxembourg. B u l l . Soc. Bot. France 13: 364-372 .

Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U z dn ia 28 l ipca 2004 r.)

R y d z a k J . 1953. Rozmieszczenie i ekologia porostów miasta Lublina. Annales UMCS, Sec. C 8, 9: 233-356.

R y d z a k J . 1956a. Wpływ małych miast na florę porostów. Części. Dolny Śląsk. Kluczbork, Wołczyn, Opole, Cieszyn. Annales UMCS, Sec. C 10, 1: 1-32.

29

R y d z a k J . 1956b. Wpływ małych miast na florę porostów. Część II. Beskidy Zachodnie. Wisła, Ustroń, Muszyna, Iwonicz, Rymanów, Lesko. Annales UMCS, Sec. C I O , 2: 33-66.

R y d z a k J . 1957a. Wpływ małych miast na florę porostów. Część III. Tatry. Zakopane. Annales UMCS, Sec. C 10, 7: 157-175.

R y d z a k J . 1957b. Wpływ małych miast na florę porostów. Część TV. Lubelszczyzna, Kieleckie, Podlaskie, Puławy, Busko, Siedlce, Białowieża. Annales UMCS, Sec. C 10, 14: 321-398.

R y d z a k J . 1959. Wpływ małych miast na florę porostów. Część VI. Region bałtycki. Międzyzdroje, Ustka, Łeba. Annales UMCS, Sec. C l i , 3: 51-72.

Śp iewakowsk i E.R., I z y d o r e k I . 1981 . Porosty Słupska na tle warunków ekologicznych miasta. WSP w Słupsku.

T o b o r o w i c z K. 1976. Porosty miasta Kielc i najbliższej okolicy. Fragm. Flor. Geobot. 22 , 4: 574-603.

W i l koń -M icha l ska J . , Głaz ik N., Ka l ińska A. 1968. Porosty miasta Torunia. Ac ta Societatis Nicolai Copernic i 29, 63: 210-253 .

30

ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

MARIAN CIACIURA, MARCIN WILHELM

Katedra Taksonomii Roślin i Fitogeografii, Uniwersytet Szczeciński, 71-415 Szczecin, ul Wąska 13

Turzyca bagienna Carex limosa na torfowisku Kusowskie Bagno

Wstęp

Turzyca bagienna Car ex limosa reprezentuje we florze pol­skiej grupę gatunków cyrkumborea lnych . Jej europejski zasięg koncentru je się w północnej i środkowej części kon tynen tu . Stanowiska wysunięte najdalej na południe, obejmują Pireneje, Alpy oraz północną część Półwyspu Bałkańskiego (Kaźmier-c z a k o w a , Z a r z y c k i red. 2001).

W Polsce turzyca bagienna osiąga skraj zwartego zasięgu. Najwięcej s tanowisk odnotowano w północnej (Pomorze Za­chodnie - J a s n o w s k i 1962, J a s n o w s k a , J a s n o w s k i 1983, Boiński 1985 i Pojezierze Mazurskie - P o l a k o w s k i 1963, Fa­gas i ew i c z 1990) oraz wschodniej części k r a j u (Polesie Lubel­skie i Równina Biłgorajska - Fi ja łkowski 1953). Rozproszone s tanowiska spotyka się również na Pojezierzu Wie lkopolskim ( D e n i s i u k 1964), Nizinie Wielkopolskiej ( Z a b a w s k i , M a t u l a 1988), Nizinie Śląskiej (Kuczyńska 1974) i Wyżynie Śląskiej (Hereźniak 1983), natomiast w środkowej i południowej Polsce turzyca bagienna uznana jest za bardzo rzadk i i ginący gatunek. Jest ona charakterystyczna d la torfowisk przejściowych oraz tor fowisk wysok ich t y p u bałtyckiego i atlantyckiego, gdzie pora­sta zbiorowiska dol inkowe oraz tworzy pło mszarne nasuwające się na dystroficzne zb i o rn ik i wodne ( M a t u s z k i e w i c z 2002).

31

Prezentowane materiały są częścią badań real izowanych na tor fowisku w Leśnictwie Kusowo od 2000 r. W terenie t y m wyko­nano spisy florystyczne oraz zdjęcia fitosocjologiczne klasyczną metodą Braun-B lanqueta . Nazewnictwo gatunków roślin na­czyniowych przyjęto za M i r k i e m i i n . (2002), a nomenklaturę zbiorowisk roślinnych przedstawiono według M a t u s z k i e w i c z a (2002). Stopień zagrożenia gatunków określono na podstawie ustawy o ochronie gatunkowej roślin (Rozporządzenie Mini­stra... 2004) oraz regionalnej l is ty gatunków ginących i zagro­żonych (Żukowski , J a c k o w i a k red. 1995).

Teren badań

Badania przeprowadzone na obszarze tor fowiska Kusowskie Bagno w Leśnictwie Kusowo, Nadleśnictwie Szczecinek (po­wia t Szczecinek) wykazały występowanie turzycy bagiennej w zespole Cańcetum limosae. Jest to jednocześnie potwierdzenie wcześniejszego notowania g a t u n k u na t y m terenie przez J a -snowską i J a s n o w s k i e g o (1983), przy czym aktua ln ie poda­no dokładnejszą lokalizację jego stanowisk.

Charakterystyczną, kopułowa sylwetka złoża torfowego, pła­ska wierzchowina z nachy lonymi zboczami oraz minerotrof icz-ny okrajek pozwalają zaliczyć Kusowskie Bagno do tor fowisk wysok ich t y p u bałtyckiego. Jego geneza wiąże się z istnieją­cym t u wcześniej polodowcowym jez iorem rynnowym. Przepływ wód, w ko le jnych stadiach zasiedlania zb iorn ika przez roślin­ność, zmniejszał się, a następnie uległ zahamowaniu , stwa­rzając w a r u n k i d la rozwoju fitocenoz wysokotorfowiskowych. Autogeniczne i allogeniczne przeobrażenia tego ekosystemu, które zaszły w ciągu os ta tn ich 20 lat , wywołały istotne zmiany w fitocenozach z turzycą bagienną. Za najważniejszą przyczynę uważa się zaprzestanie eksploatacj i to r fu , prowadzonej dawniej w południowej części torfowiska. Zainicjowało to proces spon­tanicznej sukcesj i n a potor f iach i i ch całkowitą regenerację. Korzystne zmiany, w postaci poprawy warunków hydrologicz­nych , zaobserwowano również w północnej części torfowiska. W t y m rejonie Kusowsk ich Bagien odnaleziono k i l k a s tanowisk turzycy bagiennej. Jest to idealnie zachowana kopuła torfo­wiskowa, pokry ta mszarem z r zadk im i i ginącymi ga tunkami oraz znaczną ilością karłowatej sosny. Na obrzeżach mszaru znajduje się bagienny bór sosnowy Vaccinio uliginosi-Pinetum. Zbiorowiska z turzycą bagienną rosną w oddziałach 304f i 310a

32

Ryc. 1. Rozmieszczenie turzycy bagiennej n a terenie Kusowsk ich Bagien. 1 - s tanowiska liczniejszego występowania g a t u n k u . - D i s t r i bu t i on of Carex limosa w i t h i n the Kusowskie Bagna. 1 - localities of the more

n u m e r o u s ocurrence of the species.

( ryc. 1). Są t o n i e w i e l k i e (ok. 1 0 - 6 0 m 2 ) , u b o g i e n o r y s t y c z n i e pła­t y , r e p r e z e n t o w a n e także p r zez równie r z a d k i g a t u n e k - b a g n i -cę tor fową Scheuchzeńa palustńs. S tanowią one składnik pła m s z a r n e g o , wkracza jącego n a n i e w i e l k i e z b i o r n i k i w o d n e o c h a ­r a k t e r z e d y s t r o f i c z n y m . Z b i o r o w i s k o w oddz i a l e 3 0 4 f z n a j d u j e się n a t r z e c h s t a n o w i s k a c h sąs iadujących ze sobą. O d d z i e l a j e o d s i eb ie wąsk i p a s z kępami we łn iank i p o c h w o w a t e j Eńopho-rum uaginatum o r a z p o j e d y n c z y m i o k a z a m i s o s n y zwycza jne j 0 karłowatej f o r m i e Pinus syluestńs f. turfosa. F i t o c eno zy c h a ­r a k t e r y z u j e d o b r z e wyksz ta łcona w a r s t w a m s z y s t a z t o r f o w c a ­m i Sphagnum sp . T u r z y c a b a g i e n n a t w o r z y t u z w a r t e połacie 1 z d e c y d o w a n i e przeważa n a d bagnicą torfową. O m a w i a n e m u z b i o r o w i s k u t o w a r z y s z y także we łn ianka p o c h w o w a t a , przygieł-k a biała Rhynchospora alba, t u r z y c a s i w a Carex canescens oraz r o s i c z k a długol istna Drosera anglica. N i e w i e l k i e o t w a r t e l u s t r o w o d y w s k a z u j e n a z a a w a n s o w a n y p r o c e s s u k c e s j i wtórnej .

D r u g i e s t a n o w i s k o z turzycą bag ienną, rosnące w oddz ia l e 3 1 0 a j e s t l i c zn i e j s ze i z a j m u j e w iększą powierzchnię (ok. 2 0 -

3 3

- 1 2 0 m 2 ) . Na b r z e g a c h dy s t r o f i c znego j e z i o r k a t w o r z y rozległe p i a t y , w które w n i k a wełn ianka wąskol istna Eńophorum angu-stifolium. L u s t r o w o d y tego z b i o r n i k a j e s t d o p i e r o we wczesne j fazie s u k c e s j i wtórnej , stąd większa j ego część pozos ta je n i e -zarośnięta. Wśród gatunków budujących zespół t u r z y c y b a ­g i enne j n i e s t w i e r d z o n o obecności b a g n i c y t o r f o w e j . N a g r u b y m kożuchu tor fowców pojawiają się g a t u n k i , mogące rosnąć n a podłożu m n i e j w i l g o t n y m , j a k : wełn ianka p o c h w o w a t a , bażyna c z a r n a Empetrum nigrum, żurawina błotna Oxycoccus palustńs, b a g n o zwycza jne Ledum palustre.

Możliwości ochrony torfowiska

K u s o w s k i e B a g n o mocą uchwały (nr X X X I V / 2 7 3 / 2 0 0 1 ) R a d y G m i n y Szc zec inek z d n i a 1 0 . 1 1 . 2 0 0 1 uzyskało s t a t u s użytku eko l og i c znego . T a f o r m a o c h r o n y j e s t j e d n a k n iewspółmierna d o wartośc i p r z y r o d n i c z e j t o r f o w i s k a i zagrożeń rośl inności , wynikających z pośredniej i bezpośredniej działalności człowie­k a . T o r f o w i s k o to o b f i t u j e w c e n n e g a t u n k i roślin podlegające o c h r o n i e p r a w n e j ( r o s i c zka długol istna, r o s i c z k a okrągłol istna Drosera rotundifolia, b a g n o zwycza jne , b a g n i c a t o r f o w a , t u r z y ­c a b a g i e n n a - Rozporządzenie Ministra... 2 0 0 4 ) o ra z t a k s o n y r z a d k i e i zagrożone wyg in ięc iem ( m o d r z e w n i c a z w y c z a j n a An­dromeda polifolia, bażyna c z a r n a , przygiełka biała - Ż u k o w ­s k i , J a c k o w i a k r e d . 1995 ) .

Szansą d l a tego u n i k a l n e g o t o r f o w i s k a j e s t objęcie ochroną rezerwatową. O d k i l k u l a t c z y n i o n e są s t a r a n i a o u t w o r z e n i e r e ­z e r w a t u n a t e r e n i e K u s o w s k i c h B a g i e n , j e z i o r a W i e l a t o w o i i c h bezpośredniego o t o c z e n i a ( K u j a w a - P a w l a c z y k , P a w l a c z y k 2 0 0 3 ) . Wspó łczesna t e n d e n c j a w o c h r o n i e p r z y r o d y d o p u s z c z a ograniczoną ingerencję cz łowieka w dynamikę s u k c e s j i e kosy s ­t e m u . Umiejętne u k i e r u n k o w a n i e p r o c e s u s u k c e s j i , z godn i e z n a t u r a l n y m s z e r eg i em z m i a n s u k c e s y j n y c h , umożl iwi szybszą renaturyzację b a d a n e g o t o r f o w i s k a o raz z a h a m o w a n i e z j a w i s k a s y n a n t r o p i z a c j i ( A n d r z e j e w s k i 1995 ) . Właśc iwą metodą w y d a ­j e się w y k o n a n i e z a s t a w e k hamujących odpływ w o d y z t o r f o w i ­s k a . Poza t y m u t w o r z e n i e r e z e r w a t u p r z y r o d y w y e l i m i n u j e s i l n y n a c i s k e k o n o m i c z n y n a p o z y s k i w a n i e t o r f u z K u s o w s k i c h B a ­g i e n . Rea l i zac j a działań zmierzających do u r a t o w a n i a tego t o r ­f o w i s k a wpłynie n a poprawę żywotnośc i p o p u l a c j i zagrożonych wyg in ięc iem gatunków, u t r z y m a j ego ważną rolę b iocenotyczną o ra z p o d n i e s i e w a l o r y p r z y r o d n i c z e p o w i a t u Szczec inek .

3 4

SUMMARY

Carex limosa on the Kusowskie Bagno raised bog

Carex limosa is a c i rcumborea l species i n Polish flora. I t achieves the border of i ts range i n Poland. The most of the localities have been noted i n the no r the rn and eastern par t of our country .

The studies w h i c h were carr ied out i n the area of the Balt ic raised bog i n the Kusowo Forestry (Szczecinek adminis t rat ive distr ict ) , showed that Carex limosa formed Cańcetum limosae p lan t association i n th is area. The au tho r conf i rmed the previous record of th is species i n Kusowo Forestry (Jasnowska, Jasnowsk i 1983), and presented i ts accurate localities and phytosociological character ist ic . Carex limosa have been found i n the n o r t h e r n par t of Kusowskie Bagno (forest sections 304 f and 310a). I n the sections 304 f few smal l (ca 10-60m 2 ) and floristically mean patches, represented also by the other rare species - Scheuchzeńa palustńs have been noted. The second local i ty of Carex limosa occur ing i n the section 310a occupies greater area (20-120m 2 ) . On the shores of the d is trophic lake i t creates extensive expanses, penetrated also by Eńophorum angustifolium. Scheuchzeńa palustńs haven't been f ound here.

Since 2001 Kusowskie Bagno have been protected as an ecological g round . Though th is f o rm of the protect ion is inappropr ia te to the vegetation threats , r esu l t ing f rom direct and ind i rec t h u m a n activit ies. This mire abounds i n valuable protected taxons (Drosera anglica, Drosera rotundifolia, Ledum palustre, Carex limosa, Scheuchzeńa palustńs) and species rare and endangered w i t h ext inct ion (Andromeda polifolia, Empetrum nigrum, Rhynchospora alba). A chance to th is un ique object is t ak ing i t unde r the protect ion as a reserve. I t w i l l cause the improvement of v i ta l i t y of endangered species, keep i ts impo r t an t biocenotic role and improve the nature values of Szczecinek adminis t rat ive d is t r i c t .

PIŚMIENNICTWO

A n d r z e j e w s k i R. 1995. Ekologiczna interpretacja ścisłej i częścio­wej ochrony ekosystemów. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 1 , 6: 5-15.

Boiński M. 1985. Szata roślinna Borów Tucholskich. Pr. Popular-nonauk . Tor. Tow. Nauk. , 42 : 1-110. Warszawa.

D e n i s i u k Z. 1964. Mateńały do znajomości flory Wielkopolski i Zie­mi Lubuskiej. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 14: 151-162.

F a g a s i e w i c z L. 1990. Mateńały do flory Polski w Herbańum Uni-uersitatis Lodziensis. Cz. XIV. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 7: 129-163.

3 5

Fi ja łkowski D. 1953. Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny. Fragm. Flor. Geobot. 1, 2: 81-93.

Hereźniak J . 1983. Nowe stanowiska rzadkich i interesujących gatunków roślin naczyniowych w północnej części Wyżyny Śląsko-Kra-kowskiej. Fragm. Flor. Geobot. 29, 3-4: 361-384.

J a s n o w s k a J . , J a s n o w s k i M. 1983. Pojezierze Zachodniopomor­skie. Wiedza Powszechna. Warszawa, pp. 260.

J a s n o w s k i M . 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szcze­cińskiego. STN t. X, PWRiL. Szczecin, pp. 309.

Kaźmie rczakowa R., Z a r z y c k i K. red. 2 0 0 1 . Polska Czerwona Księga Roślin - Paprotniki i Rośliny Kwiatowe. PAN, Kraków, pp. 664.

K u c h a r s k i L., G r z y l A. 1993. Rozmieszczenie Carex limosa L. i Scheuchzeńa palustńs L. w Polsce. Distńhution of Carex limosa L. and Scheuchzeńa palustńs in Poland. Acta Un iv . Lodz., Fol ia Bot . 10: 93 - 1 0 7 .

Kuczyńska I . 1974. Stosunki geobotaniczne Opolszczyzny. I I Ana­liza geograficzna flory. Podział geobotaniczny. Acta Univ. Wrat is l . , Pr. Bot. 18: 1-114.

K u j a w a - P a w l a c z y k J . , P a w l a c z y k P. 2003. Inwentaryzacja przyrody gminy Szczecinek. Operat szaty roślinnej. Szczecin, pp. 170 (msc ) .

M a t u s z k i e w i c z W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN. Warszawa. Ss. 537.

M i r e k Z., P i ękoś -Mi rkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Floweńng plants and pteńdiophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków.

P o l a k o w s k i B. 1963. Stosunki geobotaniczne Pomorza Wschodnie­go. Zesz. Nauk . WSR Olsztyn 15: 1-167.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra­wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. (Dz. U. n r 168, poz. 1764), załącznik 1, 2, 3, 4.

Z a b a w s k i K , Matuła J . 1988. Stanowiska reliktowego mchu bru­natnego na Pomorzu Zachodnim i Dolnym Śląsku. Chrońmy Przyr. Ojcz. 44 , 5: 15 -21 .

Żukowsk i W., J a c k o w i a k B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski Prace Zakł. Taks. Rośl. U A M 3.

3 6

MAGDALENA ZIARNEK*, KRZYSZTOF ZIARNEK**

*Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza, 70-434 Szczecin, ul. Słowackiego 17 e-mail: ziarnek@poczia.onet.pl

**ul. M. Dąbrowskiej 7/12, 70-785 Szczecin

Dolina Krąpieli - cenna ostoja zachodniopomorskiej przyrody

D o l i n a Krąpiel i n a o d c i n k u o d Pęz ina d o S t r a c h o c i n a w p o b l i ­żu S t a r g a r d u Szczecińskiego należy do ba rd z i e j m a l o w n i c z y c h m ie j s c P o m o r z a Z a c h o d n i e g o . Je j w a l o r y k r a j o b r a z o w e p o d k r e ­ślane były w i e l o k r o t n i e (np . H o l z f u s s 1 9 2 1 , S t a n i s ł a w s k i 1958 , B ą k o w s k a 1 9 6 1 , J a s n o w s k i 1971 ) . Szczególnie a t r a k ­c y j n y j e s t prze łomowy c h a r a k t e r d o l i n y , c z y s t a w o d a o r a z b o ­ga ta s za ta roślinna. Całość uzupełniają d o s k o n a l e z a c h o w a n e g r od z i sko koło U l i k o w a , e f e k t o w n e ozy, potężne p o m n i k o w e d r z e w a w l a s a c h o raz p a r k i w U l i k o w i e i Pęzinie. D l a z a c h o ­w a n i a t y c h wa lorów a u t o r z y opracowań poświęconych d o l i n i e Krąpieli w s k a z y w a l i n a konieczność j e j o c h r o n y .

W 1 9 2 1 r. E . H o l z f u s s opisał szatę rośl inną d o l i n y , j e d n a k przez k o l e j n e dziesięciolecia n i e p r z e p r o w a d z o n o t u żadnych n o w s z y c h badań. B r a k a k t u a l n y c h i n f o r m a c j i o szac ie roślinnej powodował , że w przeszłości przeważały o p i n i e o koniecznośc i u t w o r z e n i a n a t y m t e r en i e r e z e r w a t u k r a j o b r a z o w e g o , w o d n e g o l u b geo log icznego. T y m c z a s e m z n a t u r a l n y m , n i e m a l górsk im c h a r a k t e r e m d o l i n y Krąpieli , ściśle wiąże się duże zróżnicowa­n i e sza ty rośl innej. T r u d n a dostępność prze łomowego o d c i n k a d o l i n y umożl iwi ła z a c h o w a n i e w t y m m i e j s c u w i e l u r z a d k o ju ż dziś s p o t y k a n y c h i g inących fitocenoz o ra z ga tunków rośl in. I n w e n t a r y z a c j a b o t a n i c z n a n a j c i e k a w s z e g o f r a g m e n t u d o l i n y Krąpieli - n a o d c i n k u między Pęz inem i S t r a c h o c i n e m w y k o n a ­n a została n a p o t r z e b y d o k u m e n t a c j i p r o j e k t o w a n e g o r e z e r w a ­t u ( Z i a r n e k , K n a d e l 1997 ) . P r o j e k t t e n n i e doczekał się wc iąż jeszcze r ea l i z ac j i , a le o p i s y w a n y f r a g m e n t d o l i n y został u m i e s z ­c zony n a liście obszarów N a t u r a 2 0 0 0 .

3 7

Ogólna c h a r a k t e r y s t y k a o b s z a r u . D o l i n a Krąpieli n a o d ­c i n k u między Pęz inem i S t r a c h o c i n e m (ryc. 1) j e s t b a r d z o krę­t a , wąska i g łęboko wcięta w wysoczyznę dennomorenową. Szerokość d o l i n y w a h a się o d ki lkudziesięciu metrów d o p o n a d 2 0 0 m w m i e j s c a c h , gdz ie r z e k a t w o r z y szersze z a k o l a . Z b o c z a o b a r d z o z różn icowanym n a c h y l e n i u osiągają do 16 m w y s o k o ­ści. S i l n i e meandrująca r z e k a m a n a t u r a l n e k o r y t o z w a r t k i m n u r t e m i p i a s z c z y s t o - k a m i e n i s t y m d n e m , także z l i c z n y m i gła­z a m i n a r z u t o w y m i . Wzd łuż brzegów Krąpieli wąskie p a s y t w o ­rzą s z u w a r y , z iołorośla i z b i o r o w i s k a w e l o n o w e .

W części w s c h o d n i e j d o l i n a j e s t wąska, a j e j zbocza p o r a ­stają boga t e florystycznie łęgi j e s i o n o w o - o l s z o w e , grądy i k w a ­śne b u c z y n y . Ze wzg lędu n a t rudną dostępność lasów, w w i e l u m i e j s c a c h s t r u k t u r a i skład drzewostanów zachowały n a t u r a l ­n y c h a r a k t e r (ze z różn icowaniem w i e k o w y m i w y w r o t a m i ) . N a z b o c z a c h znajdują się l i c zne żródl iska. W części z a c h o d n i e j , n a s z e r o k i m , p łask im d n i e d o l i n y , łęgi w i e r z b o w o - t o p o l o w e o raz j e s i o n o w o - o l s z o w e tworzą moza ikę z w i l g o t n y m i , e k s t e n s y w n i e uży tkowanymi łąkami. T u t a j też n a z b o c z a c h w w i e l u m i e j s c a c h

Stargard / S z c z e c i ń s k i V \ /

Ulikowo

V Pęzino

v Strachocin s'

Ł Trzebiatów

/ r$&> J / f o —

Tychowo ) * • \

/ \ Witkowo V Ina

Ryc. 1. Lokalizacja opisywanego f ragmentu do l iny Krąpieli - Locat ion of the described fragment of the Krąpiel river valley.

3 8

wykształcają się płaty m u r a w k s e r o t e r m i c z n y c h i n a p i a s k o w y c h o raz ciepłolubne z b i o r o w i s k a o k r a j k o w e , j a k również zarośla z rzędu Prunetalia.

F l o r a . Na o p i s y w a n y m o d c i n k u d o l i n y , występuje w i e l k i e b o g a c t w o świata roślin. S t w i e r d z o n o t u 4 8 4 g a t u n k i roślin n a ­c z y n i o w y c h , w t y m 17 gatunków c h r o n i o n y c h (Rozporządzenie 0 ochronie gatunkowej roślin... 2 0 0 4 ) , 11 zagrożonych w Polsce l u b n a P o m o r z u i 18 r z a d k i c h n a P o m o r z u . Z c i e k a w s z y c h roślin występują t u m . i n . c ze rn i ec g r o n k o w y Actaea spicata, d zwo ­n e k s z e r o k o l i s t n y Campánula latifolia, trzy g a t u n k i k o k o r y c z y - d r o b n a Corydalis pumila, p u s t a C. cava, wąt ła C. intermedia, złoć mała Gagea minima, strzęplica n a d o b n a Koeleria macran-tha, oleśnik górski Libanotis pyrenaica, l i s t e r a j a j o w a t a Listera ovata, szałwia okręgowa Salvia verticillata, s ta r zec b a g i e n n y Se­necio paludosus, l e p n i c a wąskopła towa Silene otites, czyściec p r o s t y Stachys recta, p r z e t a c z n i k pagórkowy Verónica teucńum. Poza dużą l iczbą c h r o n i o n y c h i r z a d k o s p o t y k a n y c h gatunków roślin, o o g r o m n y m z n a c z e n i u d o l i n y Krąpiel i d l a z a c h o w a n i a różnorodności p u l i genowe j roślin P o m o r z a świadczy l iczebność p o p u l a c j i w i e l u c i e k a w y c h roślin. Zupełnie wyjątkowo p r e z e n ­t u j e się a s p e k t w i o s e n n y w l a s a c h d o l i n y . O b o k sze regu ga­tunków, m n i e j l u b ba rd z i e j r o z p o w s z e c h n i o n y c h , uderzająca j e s t o g r o m n a l i c z b a osobników r z a d k i c h ga tunków k o k o r y c z y : p u s t e j , wątłej i d r o b n e j , złoci małe j , d z w o n k a s z e r oko l i s tn ego 1 czerńca g r o n k o w e g o Actaea spicata.

Wśród c h r o n i o n y c h , zagrożonych i r z a d k o s p o t y k a n y c h rośl in dominują g a t u n k i leśne o raz przywiązane do m u r a w k s e r o t e r m i c z n y c h . W mn i e j s z e j l i c zb i e r e p r e z e n t o w a n e są r o ­śliny s p o t y k a n e n a b r z e g a c h wód , w i l g o t n y c h łąkach i obrze ­żach lasów. L i c zne występowanie w l a s a c h i w m u r a w a c h n a z b o c z a c h d o l i n y Krąpiel i r z a d k i c h w r eg i on i e rośl in ustępują­c y c h z przeobrażanych przez człowieka ekosystemów świadczy o n i e w i e l k i e j p r e s j i cz łowieka n a tu t e j s z e s i e d l i s k a w przeszło­ści. M i m o to w X X w i e k u zaginęło n a t y m t e r e n i e 13 gatunków p o d a w a n y c h przez H o l z f u s s a (1921 ) z o k o l i c U l i k o w a . Z lasów ustąpi ły m . i n . g r os z ek s k r z y d l a s t y Lathyrus montanus, g roszek czerniejący L. niger, przytulią północna Galium boreale, psze-n i e c ga j owy Melampyrum nemorosum, t u r z y c a pagórkowa Ca-rex montana o raz przytulią leśna Galium sylvaticum. W w y n i k u z a l e s i e n i a zboczy zniknęły m u r a w y a w r a z z n i m i : k łosownica p i e r z a s t a Brachypodium pinnatum, b u k w i c a z w y c z a j n a Betóni­ca officinalis i r u t e w k a m n i e j s z a Thalictrum minus.

3 9

Rośl inność w o d n a i s z u w a r o w a . W w a r t k o płynącej Krąpie-l i r o z p o w s z e c h n i o n e są z b i o r o w i s k a r d e s t n i c o l iściach z a n u r z o ­n y c h , z rdestnicą przeszytą Potamogetón perfoliatus i g rzeb ie ­niastą P. pectinatus. N a o d c i n k a c h r z e k i o górskim c h a r a k t e r z e występuje także c i e k a w y , s łodkowodny k r a s n o r o s t - Hilden-brandia ńuularis, tworzący s k o r u p i a s t e , k r w i s t o c z e r w o n e p l a ­m y n a k a m i e n i a c h i g łazach. W m i e j s c a c h o w a r t k i m n u r c i e wykształcają się płaty z b i o r o w i s k a strzałki w o d n e j Sagittańa sagittifolia i j eżog łówki po j edyncze j Sparganium emersum w po ­s t a c i p o d w o d n e j . T a m , gdz ie n u r t j e s t w o l n y , w z a k o l a c h r z e k i , t a s a m a fitocenoza r o z w i j a się j a k o n i s k i s z u w a r . W s p o k o j n y c h z a t o c z k a c h s p o t y k a się płaty z c h r o n i o n y m grąże lem żółtym Nu-phar luteum. Wąsk i p a s szuwarów wzdłuż r z e k i t w o r z y najczę­ściej m o z g a t r z c i n o w a t a Phalaris arundinacea, p o z a t y m także pa łka s z e r o k o l i s t n a Typha latifolia, m a n n a m i e l e c Glyceńa má­xima oraz t r z c i n a p o s p o l i t a Phragmites australis.

T u r z y c o w i s k a , w i l g o t n e łąki i ziołorośla. N a w i l g o t n y c h łąkach, rzadziej n a b r z e g a c h Krąpiel i , występują z b i o r o w i s k a łanowo rosnących t u r z y c z dominacją t u r z y c y błotnej Carex acutiformis i z a o s t r z one j C. gracilis. N ieznaczną domieszkę s t a ­n o w i t u r z y c a d w u s t r o n n a C. disticha i p o s p o l i t a C. nigra. Częste w d o l i n i e są też w i l g o t n e , b a r d z o boga t e i z różnicowane flory-s t y c z n i e łąki z wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis i m o ­zgą trzc inowatą, z m a s o w o występującym ostrożeniem w a r z y w ­n y m Cirsium oleraceum, w iązówką błotną Filipéndula ulmańa i s i t o w i e m l eśnym Scirpus sylvaticus.

Wzdłuż brzegów Krąpiel i występują fitocenozy o k r a j k o w e , sąsiadujące z j e d n e j s t r o n y z rzeką, z d r u g i e j z l a s a m i łęgowy­m i . Dominują ziołorośla z mozgą trzcinowatą, dz ięg lem l i t w o ­r e m nadbrzeżnym Angélica archangelica, w ierzbownicą k o s m a ­tą Epilobium hirsutum i w iązówką błotną. R z a d k o s p o t y k a n y m składnik iem t y c h fitocenoz j e s t s t a r z ec b a g i e n n y Senecio pa-ludosus i d z w o n e k s z e r o k o l i s t n y . W w i e l u m i e j s c a c h n a b r z e ­g a c h r z e k i l i c z n i e występują pnącza: c h m i e l z w y c z a j n y Humu-lus lupulus, k a n i a n k a p o s p o l i t a Cuscuta europaea, k i e l i s z n i k zaroś lowy Calystegia sepium, tworzące c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a obrzeży lasów łęgowych z b i o r o w i s k a w e l o n o w e .

Rośl inność zaroś lowa i leśna. Zaroś la i l a s y t o p o l o w o - w i e r z -b o w e Salicetum albo-fragilis. W zas ięgu za l ewów podc zas w y s o ­k i c h s tanów wód , n a żwirowo-piaszczystych a l u w i a c h występują wzd łuż Krąpiel i l a s y i zarośla w i e r z b o w e . Zajmują one niewielką powierzchnię i występują w p o s t a c i wąsk ich pasów zarośli l u b n a w e t p o j e d y n c z y c h kęp. Najczęściej s p o t y k a n y m i g a t u n k a m i

4 0

w i e r z b w t y c h fitocenozach są: w i e r z b a biała Salix alba, k r u c h a S.fragilis, w i c i o w a S. viminalis. T o p o l a biała Populus alba wystę­p u j e j e d y n i e koło m o s t u w Bębnikącie . Z n a c z n i e częściej w t y c h z b i o r o w i s k a c h występuje n a t o m i a s t t o p o l a k a n a d y j s k a Populus x canadensis. W r u n i e t y c h fitocenoz m a s o w o rośnie p o k r z y w a z w y c z a j n a Urtica dioica, c h m i e l zwyc za jny , m o z g a t r z c i n o w a t a i j e żyna p o p i e l i c a Rubus caesius.

Łęg j e s i o n o w o - o l s z o w y Fraxino-Alnetum. N a płaskim d n i e d o l i n y Krąpieli wykształcają się łęgi j e s i onowo-o l s zowe . W w i e l u m i e j s c a c h duży udział w r u n i e m a t u t a j t u r z y c a błotna. Ze wzglę­d u n a n i e w i e l k i e p o w i e r z c h n i e łęgów i długą granicę z fitoceno-z a m i ziołoroślowymi i w i l g o t n y m i łąkami, l i c zne g a t u n k i c h a r a k ­t e r y s t y c zne d l a t y c h z b i o r o w i s k spotkać można także w l a s a c h łęgowych. Gęsty pods zy t t w o r z y ob f i t e o d n o w i e n i e n a t u r a l n e j e ­s i o n u i c z e r emchy . N a t e r e n a c h wyżej położonych łęgi sąsiadują z grądami tworząc z b i o r o w i s k a przejściowe cechujące się dużym zróżnicowaniem i z w a r c i e m w a r s t w y d r z e w i krzewów.

G r a d s u b a t l a n t y c k i Stellańo holosteae-Carpinetum betuli. Wyżej położone i n i e z a l ewane t e r a s y d o l i n y Krąpiel i o raz ła­g o d n e j e j zbocza porastają l a s y g r a d o w e , cechujące się b a r d z o dużym zróżnicowaniem g a t u n k o w y m w w a r s t w i e d r z e w i k r z e ­wów. Lasy te zakwal i f ikować można do s u b a t l a n t y c k i e g o grą­d u g w i a z d n i c o w e g o Stellańo-Carpinetum - z b i o r o w i s k a t y p o w e ­go d l a p o m o r s k i c h d o l i n r z e c z n y c h ( H e r b i c h , G ó r s k i 1993 ) . Można wśród n i c h wyodrębnić wyraźne g r u p y przywiązane d o różnych s i e d l i s k . N a g l e b a c h w i l g o t n y c h i żyznych r o z w i j a się grąd n i s k i , często t r u d n y do wyodrębnienia o d sąsiadującego z n i m z w y k l e łęgu j e s i onowo -o l s z owego . Da l e j o d n u r t u r z e k i , w d n i e d o l i n y l u b n a b a r d z o łagodnych z b o c z a c h , gdz ie występują świeże g l eby e u t r o f i c z n e , wykszta łca się grąd t y p o w y . S t o k i d o ­l i n y , ze s t a n o w i s k a m i s t o s u n k o w o s u c h y m i i m e z o t r o f i c z n y m i , porośnięte są grądem w y s o k i m . W d r z e w o s t a n i e grądu n i s k i e g o dużą rolę o d g r y w a j e s i o n Fraxinus excelsior i dąb szypułkowy Quercus robur, w miarę s p a d k u wi lgotności i żyzności s i e d l i s k z m n i e j s z a się udział j e s i o n a , w z r a s t a n a t o m i a s t b u k a Fagus sy-Ivatica. Występują t u także wiązy Ulmus glabra, U. minor, U. laevis, g r a b y Carpinus betulus i k l o n y Acer pseudoplatanus. Uwagę zwracają potężne dęby, wśród których ki lkanaście p r z e ­k r a c z a w pierśnicy obwód 3 7 0 c m , a największy osiąga 5 2 0 c m . Ważną rolę w fizjonomii grądów (z wyjątkiem grądu wysok i ego ) o d g r y w a w a r s t w a krzewów, w której występuje aż 16 gatunków roślin, w t y m n a j l i c z n i e j i najczęściej: l e s z c zyna Corylus avel­lana, wiąz szypułkowy Ulmus laevis i c z e r e m c h a Padus avium.

4 1

W w a r s t w i e ziół z gatunków wyróżniających z b i o r o w i s k o wystę­pują: g w i a z d n i c a w i e l k o k w i a t o w a Stellańa holostea, k o k o r y c z pośrednia i m i o d u n k a ćma Pulmonańa obscura. Do ważnych sk ładników r u n a w t y c h l a s a c h należą także: szczyr trwały Mer-cuńalis perennis (występujący m i e j s c a m i m a s o w o ) , p o d a g r y c z -n i k p o s p o l i t y Aegopodium podagrańa, kupkówka Aschersona Dactylis polygama i czyściec leśny Stachys sylvatica. Wiosną w r u n i e u d e r z a m a s o w y udział geofitów: k o k o r y c z y ( pus t e j , po ­średniej i d r o b n e j , złoci (żółtej Gagea lutea i małej ) , zawi lców (żółtego Anemone ranunculoides i ga jowego A. nemorosa) i fioł­ków ( leśnego Viola reichenbachiana i w o n n e g o V. odorata).

A c i d o f i l n a b u c z y n a niżowa Luzulo pilosae-Fagetum. Z b i o r o ­w i s k a leśne wykształcające się n a s t r o m y c h z b o c z a c h d o l i n y Krąpiel i reprezentują najczęściej zespół kwaśnej b u c z y n y niżo­w e j , n i e l i c z n e płaty nawiązują do a c i d o f i l n y c h lasów dębowo-- b u k o w y c h Fago-Quercetum petraeae. W t y m d r u g i m p r z y p a d ­k u d o c e c h wyróżnia jących należy występowanie dębów (także w podrośc ie ) , udział jarzębiny Sorbus aucupańa, k r u s z y n y Frangula alnus, o r l i c y pospo l i t e j Pteridium aquilinum i pszeńca zwycza jnego Melampyrum pratense.

W kwaśne j b u c z y n i e d r z e w o s t a n t w o r z o n y j e s t n i e m a l w y ­łącznie przez b u k i , w a r s t w a k r z ewów j e s t s łabo wyksz ta łco ­n a , w r u n i e - o b o k ga tunków c h a r a k t e r y s t y c z n y c h ( k o s m a t k i owłos ione j Luzula pilosa i l i c z n o k w i a t o w e j L. multiflora o r a z t u r z y c y p igu łko w a t e j Car ex pilulifera) - występuje k o n w a l i a m a j o w a Conuallańa majalis i k o n w a l i j k a d w u l i s t n a Maianthe-mum bifolium.

Ciepło lubne z b i o r o w i s k a zaroś lowe z rzędu Prunetalia spi-nosae. W s t re f i e e k o t o n o w e j n a obrzeżach lasów, n a przejściu zboc zy d o l i n y Krąpiel i w wierzchowinę, wykształcają się w w i e l u m i e j s c a c h f o r m a c j e k r z e w i a s t e . Z b i o r o w i s k a te , sięgające n a w e t 5-6 m wysokośc i , cechują się udz ia łem m . i n . szakłaka p o s p o ­l i t ego Rhamnus cathartica, śl iwy t a r n i n y Prunus spinosa o ra z t r z m i e l i n y zwycza jne j Euonymus europaeus.

Ciepło lubne o k r a j k i i m u r a w y . N a z b o c z a c h n i e p o k r y t y c h z b i o r o w i s k a m i leśnymi i u p r a w a m i występują b a r d z o boga t e flo-r y s t y c z n i e , c iepłolubne f i tocenozy . T a m , gdzie z b i o r o w i s k a te w y ­kształcają się w s t re f i e k o n t a k t o w e j z l a s a m i i zaroślami, wystę­pują o k r a j k i ze związku Tńfolion medii W płatach t a k i c h rośnie m . i n . o leśnik górski Libanotispyrenaica, p r z e t a c z n i k pagórkowy Veronica teucńum i r u t e w k a m n i e j s z a Thalictńum minus.

Wśród wykształcających się n a z b o c z a c h d o l i n y Krąpiel i m u ­r a w dominują c iepło lubne z b i o r o w i s k a m u r a w o w e o raz k w i e t n e

4 2

łąki z dominacją r a j g r a s u wyniosłego Arrhenatherum. elatius. Występują t u t a k i e g a t u n k i , j a k : czyściec p r o s t y , l e p n i c a wą-skopłatkowa Silene otites, k r w a w n i k pannoński Achillea panno-nica, szałwia łąkowa Salvia pratensis i okółkowa S. verticillata. W n i e w i e l k i c h płatach zaznacza się d o m i n a c j a t y m o t k i B o e h -m e r a Phleum phleoides i t u r z y c y wczesne j Carex praecox.

Zagrożenia i p o t r z e b y o c h r o n y . Największe zagrożenia d l a p r z y r o d y o m a w i a n e g o t e r e n u to p l a n o w a n e spiętrzenie wód Krąpiel i i u t w o r z e n i e w m i e j s c u przełomowej d o l i n y z b i o r n i ­k a z apo rowego . Niepokojące j e s t też użytkowanie gospodarcze lasów wiążące się m . i n . z w y k o n y w a n i e m zrębów zupełnych i w p r o w a d z a n i e m gatunków o b c y c h . Z m i a n y w gospoda r c e r o l n e j wiążą się z u p a d k i e m h o d o w l i , z a n i e c h a n i e m użytkowa­n i a łąk i m u r a w , a w k o n s e k w e n c j i i c h z a r a s t a n i e m k r z e w a m i i d r z e w a m i . Wspomnieć należy także eutrofizację s i e d l i s k w y ­wo łaną spływaniem nutr ientów z pól otaczających dolinę, e ro ­zję s t r o m y c h zboczy d o l i n y powodowaną przez penetrację węd­karską i turystyczną o raz n i e l e ga lne w y s y p i s k a odpadów n a krawędz i d o l i n y w pobl iżu o sad .

O p i s y w a n y obszar , m i m o w i e l u d o t y c h c z a s o w y c h p o s t u l a ­tów, n i e został objęty żadną formą o c h r o n y wynikającą z u s t a ­w y o o c h r o n i e p r z y r o d y . O d c z a s u w y k o n a n i a i n w e n t a r y z a c j i p r z y r o d n i c z e j d o l i n y w 1 9 9 7 r. p r o j e k t o w a n e j e s t objęcie całego op i s anego o d c i n k a d o l i n y ochroną w f o r m i e zespołu p r z y r o d n i ­c z o -k ra j ob razowego . W części w s c h o d n i e j , n a g r u n t a c h lasów państwowych, z a p r o j e k t o w a n o r e z e rwa t . Po wejściu P o l s k i do U n i i E u r o p e j s k i e j i w p r o w a d z e n i u z m i a n do u s t a w y o o c h r o ­n i e p r z y r o d y o p i s y w a n y f r a g m e n t d o l i n y Krąpieli , ze wzg lędu n a obecność d o b r z e z a c h o w a n y c h s i e d l i s k ważnych d l a z a c h o w a ­n i a e u r o p e j s k i e g o d z i e d z i c t w a p r z y r o d n i c z e g o , został z a p r o p o ­n o w a n y do o c h r o n y j a k o o s t o j a s i e d l i s k o w a N a t u r a 2 0 0 0 .

SUMMARY

The Krąpiel River val ley - a valuable site of the Western Pomerania nature

The Krąpiel valley s i tuated between Pęzino and Strachoc in (near Stargard Szczeciński, zachodniopomorskie province, NW Poland) has ext raord inary n a t u r a l advantages. Described fragment of the valley

4 3

is proposed to protect ion as the Natura 2000 site. This propos i t ion is determined by narrow valley w i t h steep slopes covered w i t h forests and grasslands. W o r t h the notice is the r i ch flora of vascular p lants (484 species). Among them 17 species are protected by law, 11 - endangered i n Poland or i n Western Pomerania and 18 - rare i n the Western Pomerania. The most interest ing p lan t species inc lude : Actaea spicata, Campanula latifolia, Corydalis pumila, C. cava, C. intermedia, Gagea minima, Koeleńa macrantha, Libanotis pyrenaica, Listera ovata, Salvia verticillata, Senecio paludosus, Silene otites, Stachys recta, Veronica teucńum. A lot of these species occur here i n great n u m b e r of specimens. The f loral r ichness, seminatura l associations - riverside forests, d ry -g round forests and beech forests, m a k i n g a mosaic w i t h the meadows and xerothermic grasses - are very interest ing, too.

P IŚMIENNICTWO

Banaś U., B a c i e c z k o W., Wołe jko L. 2000. Rzadkie i chronione gatunki roślin naczyniowych gminy i miasta Stargard Szczeciński. Fol ia Univ . Agric. Stet in . 213 Ag r i cu l tu ra 85: 43-58

Bąkowska T. 1961 Rezerwaty krajobrazowe i piękne rejony woje­wództwa szczecińskiego. Szczecin, 6: 23-28.

H e r b i c h J . , Górski W. 1993. Specyfika, zagrożenia i problemy ochrony przyrody dolin małych Pomorza. W: Tomiałojć L. (red.). Ochro­na przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. Inst . Ochr. Przyr. PAN, Kraków, pp. 167-188.

H o l z f u s s E. 1921 . Das Krampehltal und seine Pflanzenwelt. Abhandlungen und Beńchte der Pomm. Bot. Verein. 2.

J a s n o w s k i M. 1971 . Przewodnik po województwie szczecińskim. Nasza Przyroda, Warszawa.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra­wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. Nr 168, poz. 1764

Stan is ławsk i W. 1958. W krainie jezior. Szczecin 2, 6: 39-52 . Z i a r n e k K., K n a d e l M. 1997. Waloryzacja szaty roślinnej doliny

rzeki Krąpiel na odcinku Strachocin-Pęzino. Stragardzka Pracownia Ekologiczna, pp . 1-36

4 4

DARIUSZ SZYRA*, ROMUALD SZYRA**

*44-307 Wodzisław Si, ul Górnicza 60/7 Katowickie Koło Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego

**43-318 Bielsko-Biała, ul Złoty Potok 28 Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków - grupa lokalna CZAPLON

Ptaki wodno-błotne Stawów Bestwińskich i Komorowickich w latach 1995-1999

Wstęp. B a d a n i a n a d ornitofauną w D o l i n i e Górnej Wis ły p r o w a d z o n e do początku l a t 1 9 9 0 . wykazały , że j e s t t o o b s z a r 0 szczególnym z n a c z e n i u d l a p taków w o d n y c h i b łotnych w Po l ­sce (np. F e r e n s 1 9 5 0 , K o z ł o w s k i 1 9 6 8 , W a s i l e w s k i 1 9 7 3 , K r z a n o w s k i 1 9 9 1 , J . B e t l e j a , P. C e m p u l i k , G. S c h n e i d e r , D . S z y r a - d a n e n i e p u b l . ) . Z e b r a n y mater iał - z g r o m a d z o n y w Kar t o t e c e A w i f a u n y Ś ląska i K a r t o t e c e Małopolsk iego T o w a r z y ­s t w a O r n i t o l o g i c z n e g o - stał się podstawą d o n a d a n i a m u r a n g i o s t o i ptaków o z n a c z e n i u e u r o p e j s k i m ( G r o m a d z k i i i n . 1 9 9 4 , H e a t h , E v a n s 2 0 0 0 ) . W i e l e d a n y c h z tego t e r e n u o p u b l i k o w a ­n o w m o n o g r a f i i Ptaki Śląska ( D y r c z i i n . 1991 ) o ra z w Atlasie ptaków lęgowych Małopolski 1985-1991 ( W a l a s z , M i e l c z a r e k r e d . 1992 ) .

W r o k u 1 9 9 4 o r n i t o l o d z y z g r u p y C Z A P L O N rozpoczęl i dłu­gofalową waloryzację ornito logiczną D o l i n y Górnej Wisły, któ­rej e f ek t em są n o w e o p r a c o w a n i a ( m . i n . B e t l e j a 2 0 0 1 , F a b e r 1 i n . 2 0 0 1 , W i e h l e 2 0 0 2 , W i e h l e i i n . 2 0 0 2 , S z y r a D . , S z y r a R. 2 0 0 4 ) . C e l e m n in i e j s z e j p r a c y j e s t o c e n a składu g a t u n k o w e g o i l iczebności p taków wodno-b ło tnych s tawów r y b n y c h w B e s t w i ­n i e i K o m o r o w i c a c h , po łożonych w D o l i n i e Górnej Wisły , które do t y chc zas n i e były o b i e k t e m p e n e t r a c j i o r n i t o l o g i c z n y c h .

4 5

T e r e n badań. T e r e n objęty o b s e r w a c j a m i o b e j m u j e d w a są­siadujące ze sobą k o m p l e k s y stawów: w B e s t w i n i e i K o m o r o w i ­c a c h (49°50 ' -49°53 'N , 19°02'E), położone w pobliżu r z e k i Białej b l i s k o Cz e chow i c -Dz i ed z i c , każdy z n i c h o p o w i e r z c h n i około 8 0 h a l u s t r a w o d y . K o m p l e k s s tawów w B e s t w i n i e składa się z 6 6 małych zbiorników, z których największy m a 3 h a , n a t o m i a s t k o m p l e k s w K o m o r o w i c a c h to 18 s tawów o p o w i e r z c h n i o d 0 ,8 do 13 h a . O m a w i a n e s t a w y leżą w pow i e c i e Bielsko-Biała (woje­wódz two śląskie) . Pod wzg l ędem f i z j o g r a f i c z n y m u s y t u o w a n e są w z a c h o d n i e j części D o l i n y Górnej Wisły i n a Podgórzu W i l a m o -w i c k i m ( K o n d r a c k i 2 0 0 0 ) . O b a k o m p l e k s y s t a w o w e o toczone są p o l a m i u p r a w n y m i o raz łąkami, a najbliższe z a b u d o w a n i a należą do w s i B e s t w i n a i K o m o r o w i c e K r a k o w s k i e . K i l k u h e k t a ­r o w e z a d r z e w i e n i a l iściaste (głównie o l s za z domieszką brzozy , t o p o l i i w i e r zb ) występują po o b u b r z e g a c h Białej, która s t a n o w i i c h zachodnią granicę - przepływa w odległości 5 0 - 1 5 0 m o d stawów. W n i e w i e l k i m o d d a l e n i u (8 k m ) , w k i e r u n k u z a c h o d ­n i m , z n a j d u j e się Z b i o r n i k Goczałkowicki ( 3 2 0 0 ha ) . S t a w y be-stwińskie o d k o m o r o w i c k i c h r o zd z i e l a d r o g a a s f a l t o w a z Cze­c h o w i c - D z i e d z i c do B e s t w i n y (ryc. 1).

Wszy s tk i e s t a w y w k o m p l e k s i e k o m o r o w i c k i m o tacza p r z y ­brzeżny pas roślinności w y n u r z o n e j , głównie t r z c i n y pospo l i t e j Phragmites australis i pałki s z e roko l i s tne j Typha latifolia, sze­rokości n a w e t do 8 m , najczęściej j e d n a k 1-3 m . J e d y n i e p r z y w s c h o d n i c h g r o b l a c h n a t r z e c h największych s t a w a c h rozwinęły się większe płaty szuwarów przybrzeżnych - do 15 m szerokości.

Płytsze i m n i e j s z e s t a w y w B e s t w i n i e charakteryzują się m a ­łym s t o p n i e m zarośnięc ia przez rośl inność szuwarową, ponieważ większość z n i c h t o n o w o w y r e m o n t o w a n e o b i e k t y . Występują t u z b i o r o w i s k a s z u w a r o w e , składające się p r zede w s z y s t k i m z t u r z y c Carex sp . , których szerokość n i e p r z e k r a c z a 1,5 m .

W s z y s t k i e s t a w y w y k o r z y s t y w a n e są g o spoda r c z o j a k o m i e j ­sce h o d o w l i r y b , g łównie k a r p i a Cypńnus carpio (niewielką do ­mieszkę s t a n o w i a m u r Ctenopharyngodon idella, l i n Tinca tin-ca, tołpyga Hypophthalmichtys molitrbc i s z c z u p a k Esox lucius). N i e m a l ze w s z y s t k i c h s tawów co r o k u w j e s i e n i s p u s z c z a n a j e s t w o d a . Większość z n i c h napełnia się n a t y c h m i a s t po odłowie­n i u r y b l u b w z i m i e , a do l a t a pozostają bez w o d y t y l k o te , do których w l i p c u z o s t a n i e w p u s z c z o n y n a r y b e k . Migrujące s iew-k o w c e Charadńi znajdowały z a t e m świeżo odsłonięte d n o t y l ­k o w j e s i e n i . W iosną korzystały ze s tawów p o z b a w i o n y c h w o d y już o d j e s i e n i . Można przypuszczać, że w a r u n k i p o k a r m o w e n a

4 6

Rye. 1. Mapa te renu badań. 1 - stawy Bestwińskie, 2 - stawy Komorowickie , 3 - drogi - Map of the s tudy area. 1 - Bestwina f ish­

ponds, 2 - Komorowice f ish-ponds, 3 - roads.

4 7

t y c h o s t a t n i c h , zwłaszcza po o s t r z e j s z y ch z i m a c h , były i s t o t n i e uboższe o d istniejących w s t a w a c h świeżo s p u s z c z o n y c h .

Materiał i m e t o d y . O b s e r w a c j e p taków p r o w a d z o n o (na s t a ­w a c h bestwińskich i k o m o r o w i c k i c h ) w l a t a c h 1 9 9 5 - 1 9 9 9 . W każdym z sezonów lęgowych co n a j m n i e j 10 r a z y p r z e p r o w a d z o ­n o l i c z e n i a p taków wodno-błotnych. Podczas każdego l i c z e n i a (zajmowało t o 3 - 5 godz./dzień) o d w i e d z a n o w s z y s t k i e s t a w y , a n a p o t k a n e p t a k i n o t o w a n o o d d z i e l n i e d l a każdego s t a w u . W s u m i e , w ciągu pięciu sezonów badań, w y k o n a n o 5 8 l iczeń w o k r e s i e l ęgowym. P o n a d t o 2 7 k o n t r o l i p r z e p r o w a d z o n o w czas ie prze lotów i z imą.

B a d a n i a m i i lościowymi objęto p t a k i wodno-b ło tne , stosując m e t o d y l i c z e n i a poszczegó lnych ga tunków p o d a n e przez B o r o ­w i e c i i n . (1981 ) o ra z R a n o s z k a (1983 ) .

Ocenę l iczebności p e r k o z k a Tachybaptus ruficollis p r z e p r o ­w a d z o n o pop r z e z m a p o w a n i e odzywających się i z a o b s e r w o ­w a n y c h osobników w d r u g i e j połowie m a j a i p i e rwsze j połowie c z e rwca . L iczebność bączka Ixobrychus minutus, k o k o s z k i Gal­línula chloropus o r a z k a c z e k Anatidae o c e n i o n o n a p o d s t a w i e l i c z b y p taków dorosłych przebywających n a s t a w a c h . W p r z y ­p a d k u krzyżówki Anas platyrhynchos była o n a o p a r t a n a l i c z ­b i e samców, n a t o m i a s t d l a pozostałych k a c z e k n a l i c zb i e sa ­m i c . S t w i e r d z o n e bączki i k o k o s z k i m a p o w a n o . Z a gniazdujące u z n a n o te o s o b n i k i , które p r z y n a j m n i e j 2 - 3 r a z y (w odstępie w i e l u d n i ) s p o t k a n o w t y m s a m y m m i e j s c u l u b b l i s k i m j ego sąsiedztwie. L iczebność p e r k o z a d w u c z u b e g o Podiceps cństatus oraz łyski Fúlica otra u z y s k a n o n a p o d s t a w i e c z t e r o k r o t n e g o l i c z e n i a p a r (i zajętych gn iazd ) w m a j u . O c e n y l iczebności łabę­d z i a n i e m e g o Cygnus olor i b łotniaka s t awowego Circus aerugi-nosus by ły o p a r t e wyłącznie n a l i c zb i e z n a l e z i o n y c h g n i a z d . U s i ewkowców za k r y t e r i u m lęgowości p r z y j m o w a n o równoczesne s t w i e r d z e n i a p a r p taków i w y k a z y w a n e przez n i e o b j a w y z a n i e ­p o k o j e n i a (np . o d w o d z e n i e o d gn iazd ) n a w i d o k o b s e r w a t o r a . L iczebność wrób lowych Passeńformes u s t a l o n o n a p o d s t a w i e k a r t o w a n i a śpiewających samców.

Przegląd gatunków. W przeglądzie omówiono 5 5 ga tunków p taków wodno-b ło tnych s t w i e r d z o n y c h w l a t a c h 1 9 9 5 - 1 9 9 9 n a s t a w a c h r y b n y c h w B e s t w i n i e i K o m o r o w i c a c h .

S y m b o l e u m i e s z c z o n e p r z e d n a z w a m i p taków oznaczają: * - g n i a z d o w a n i e p e w n e , + - g n i a z d o w a n i e p r a w d o p o d o b n e , ? - g n i a z d o w a n i e moż l iwe. Z n a c z e n i e skrótów: [B] - s t a w y be -stwińskie , [K] - s t a w y k o m o r o w i c k i e .

4 8

* P e r k o z e k Tachybaptus ruficollis. N a s t a w a c h bestwińskich gnieździł się t y l k o w r o k u 1 9 9 9 - 4 p a r y , n a t o m i a s t n a k o m o r o -w i c k i c h co roc zn i e gniazdowało 3 - 1 2 p a r ( tab. 1). Najwcześniej p t a k i o d n o t o w a n o 1 8 . 0 3 . 9 5 - 2 os. a najpóźniej 2 7 . 1 0 . 9 8 - 4 os. i 3 0 . 1 0 . 9 9 - 1 os. [K ] .

* P e r k o z d w u c z u b y Podiceps cństatus. N a s t a w a c h w B e s t w i ­n i e w l a t a c h 1 9 9 7 i 1 9 9 9 gniazdowała j e d n a p a r a , a n a s t a w a c h w K o m o r o w i c a c h c o r o c zn i e l i c z b a p a r wahała się o d 5 do 14 p a r ( tab . 1). Najwcześniej o b s e r w o w a n e 8 . 0 3 . 9 5 - 2 os. i 1 1 . 0 3 . 9 7 - 4 os. [K] . Największa k o n c e n t r a c j a : 2 6 . 0 8 . 9 9 - 6 0 osobników [K] . Najpóźniej o b s e r w o w a n e 5 . 1 1 . 9 7 - 2 p t a k i [K ] .

* P e r k o z r d z a w o s z y i Podiceps gńsegena. W l a t a c h 1 9 9 6 - 9 7 i 1 9 9 9 s t w i e r d z a n o lęgi 1-2 p a r n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h ( tab . 1). W r o k u 1 9 9 6 z n a l e z i o n o d w a , a w 1 9 9 9 - j e d n o gn i a zdo .

* Z a u s z n i k Podiceps nigricollis. W l a t a c h 1 9 9 5 i 1 9 9 9 p o ­j e d y n c z e p a r y gnieździ ły się n a s t a w a c h w K o m o r o w i c a c h (w 1 9 9 5 r. z n a l e z i o n o g n i a z d o z 3 j a j a m i , a w 1 9 9 9 r . n a początku l i p c a o b s e r w o w a n o rodzinę - 2 ad. i 2 puli). W czasie p r ze l o ­tów n o t o w a n y t y l k o wiosną, l i c zn i e j w 3. d e k a d z i e k w i e t n i a , n p . 2 4 . 0 4 . 9 7 - 2 2 os. i 2 5 . 0 4 . 9 9 - 2 0 os. [K] . Lęgowe p t a k i o p u s z ­czały s t a w y p o d k o n i e c s i e r p n i a .

K o r m o r a n Phalacrocorax carbo. S t w i e r d z o n y 12 razy . N a j ­wcześniej z a r e j e s t r o w a n y 1 1 . 0 3 . 9 7 - 3 p t a k i a najpóźniej 3 0 osobników o b s e r w o w a n o 3 0 . 1 0 . 9 9 [K] . M a k s y m a l n a l iczebność t o 4 0 kormoranów - 2 1 . 1 0 . 9 5 [B ] .

Bąk Botaurus stellańs. D w a ra zy s t w i e r d z o n o po j edyncze o s o b n i k i : 2 1 . 1 0 . 9 5 [B] o raz 2 7 . 0 9 . 9 9 [K] . P o n a d t o j e d n e g o p t a ­k a w i d z i a n o 2 0 . 0 1 . 9 5 n a d Białą koło Cze chow i c -Dz i ed z i c (C za -p u l a k , B e t l e j a 1998 ) .

*Bączek Ixobrychus minutus. W l a t a c h 1 9 9 8 - 9 9 z a n o t o w a n o 1-2 p a r y lęgowe n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h ( tab . 1). O d 2 3 . 0 5 . do 3 0 . 0 6 . 9 8 pięciokrotnie w t y m s a m y m m i e j s c u o b s e r w o w a ­n o <$ l u b ?, a także słyszano odzywającego się s a m c a . W r o k u 1 9 9 9 : odzywający się s a m i e c n a przełomie m a j a i c z e rwca , a n a i n n y m s t aw i e p a r a p taków z g n i a z d e m ( z n a l e z i o n y m 4 . 0 6 . - 5 j a j ) . J e d n a o b s e r w a c j a j e s i e n n a : 2 7 . 0 9 . 9 9 - 1 $ [K ] .

? S l e p o w r o n Nycticorax nycticorax. W 1 9 9 7 r. n a n i e w i e l k i e j z ak r zac zone j w y s p i e n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h p t a k i b u d o w a ­ły gn i a zdo . 1 6 . 0 6 . 9 8 w t y m s a m y m m i e j s c u o b s e r w o w a n o 2 ad. i 1. słabo l o tnego młodoc ianego.

C z a p l a biała Egretta alba. S t w i e r d z o n a 1 3 . 1 0 . 9 6 - 1 os. [K] . C z a p l a s i w a Ardea cinerea. N a o b u k o m p l e k s a c h s t a w o w y c h

4 9

s p o t y k a n a przez cały r o k . Wiosną o b s e r w o w a n o do 8 ptaków, a l a t e m do 3 8 ( 2 6 . 0 8 . 9 8 [B]). W październiku r e j e s t r o w a n o do 50 os. - 2 1 . 1 0 . 9 5 i 62 os. - 3 0 . 1 0 . 9 9 [K] . T e n w z r o s t l i c z e b n y wiązał się ze s p u s z c z a n i e m w o d y ze s tawów w c e l u odłowu r y b . W o k r e ­sie z i m o w y m n o t o w a n o s k u p i e n i a do 19 ptaków (13 .01 .96 ) [B] .

C z a p l a p u r p u r o w a Ardea purpurea. S t w i e r d z o n a 2 3 . 0 8 . 9 6 - 1 ad. [K ] .

B o c i a n c z a r n y Ciconia rdgra. Po j edyncze o s o b n i k i w i d z i a n o 9 . 0 4 . 9 6 [K] i 2 4 . 0 4 . 9 9 [B ] .

B o c i a n biały Ciconia ciconia. W l a t a c h 1 9 9 6 - 9 9 w i e l o k r o t ­n i e o b s e r w o w a n o żerujące o s o b n i k i gniazdujące w o k o l i c z n y c h w s i a c h . 12 i 1 9 . 0 1 . 9 7 j e d n e g o p t a k a w d o b r e j k o n d y c j i obse r ­w o w a n o n a d Białą b l i s k o s tawów bestwińskich.

*Łabędź n i e m y Cygnus olor. N a s t a w a c h bestwińskich w r o k u 1 9 9 5 s t w i e r d z o n o lęg j e d n e j p a r y , n a t o m i a s t n a k o m o r o -w i c k i c h w l a t a c h 1 9 9 6 - 9 9 lęgi 1-4 p a r ( tab . 1). O s o b n i k i nielę-gowe s t w i e r d z a n o r e g u l a r n i e n a o b u k o m p l e k s a c h , n p . 2 3 . 0 4 . 9 5 - 10 , 9 . 0 6 . 9 6 - 13 [B] o raz 2 0 . 0 4 . 9 6 - 5 8 , 2 4 . 0 4 . 9 9 - 16 [K] . M a k s y m a l n e s k u p i e n i e 6 0 p taków o d n o t o w a n o 1 3 . 1 0 . 9 6 [K] . P t a k i z imujące ( 1 - 6 os.) co r o k u n a Białej .

Łabędź k r z y k l i w y Cygnus cygnus. O b s e r w o w a n y t y l k o 2 8 . 0 3 . 9 9 - 2 ad. [K ] .

Gęgawa Anser anser. 1 8 . 1 0 . 9 8 około 4 0 gęgaw przelatywało n a d s t a w a m i k o m o r o w i c k i m i .

Świstun Anas penelope. T y l k o t r z y s t w i e r d z e n i a : 9 . 0 4 . 9 6 - 1 p a r a , 2 5 . 0 4 . 9 7 - 5 os. [K] i 2 4 . 0 4 . 9 9 - 2 p a r y [B ] .

* K r a k w a Anas strepera. W l a t a c h 1 9 9 6 i 1 9 9 8 - 9 9 g n i a z d o ­wały 1-2 p a r y n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h ( tab . 1). 1 .07.99 w i ­d z i a n o samicę z młodymi . N i e r e g u l a r n i e i n i e l i c z n i e (do 8 os.) s p o t y k a n a n a p r z e l o t a c h - w iosną 4 razy , jes ienią t r z y .

+ C y r a n e c z k a Anas crecca. O d 2 3 . 0 5 . do 8 . 0 6 . 9 8 j edną parę s p o t y k a n o ( c z t e r ok ro tn i e ) n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h , a le n i e u z y s k a n o bezpośredniego d o w o d u lęgu. Poza t y m o b s e r w o w a n a t y l k o 9 . 0 4 . 9 6 - d w i e p a r y [K ] .

* Krzyżówka Anas platyrhynchos. Na j l i c zn i e j s z a lęgowa k a c z k a . C o r o c z n i e n a s t a w a c h w B e s t w i n i e 6 - 1 4 p a r a w K o m o -r o w i c a c h - 1 0 - 4 0 p a r ( tab . 1). M a k s y m a l n a k o n c e n t r a c j a : 3 5 0 osobn ików - 1 7 . 0 3 . 9 6 [K] .

+ C y r a n k a Anas ąuerąuedula. W l a t a c h 1 9 9 6 i 1 9 9 9 w sezo­n i e l ęgowym n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h przebywały po j edyncze p a r y , j e d n a k b r a k p e w n y c h dowodów g n i a z d o w a n i a . P o n a d t o s t w i e r d z o n a o s i e m razy , t y l k o wiosną; najwcześniejszy p r z y l o t : 1 1 . 0 3 . 9 7 (1 o*) [K ] .

5 0

Płaskonos Anas clypeata. 2 5 . 0 7 . 9 9 w i d z i a n o samicę z 8 pisklętami n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h . N i e l i c z n y g a t u n e k p r z e ­l o t n y , ogółem 12 o b s e r w a c j i p o j e d y n c z y c h ptaków i p a r .

^Głowienka Aythya feńna. Co r o c zn i e n a s t a w a c h bestwiń-s k i c h i k o m o r o w i c k i c h gniazdowało o d p o w i e d n i o : 1-7 i 3 - 2 1 p a r ( tab . 1). Największa k o n c e n t r a c j a : 172 os. - 2 8 . 0 3 . 9 9 [K] .

Podgorzałka Aythya nyroca. Dorosłego s a m c a w i d z i a n o 2 7 . 0 9 . 9 9 [K] .

* C z e r n i c a Aythya fuligula. W o k r e s i e badań n a o b u k o m ­p l e k s a c h s tawów gniazdowało do 2 2 - 2 5 p a r ( tab. 1). M a k s y m a l ­ne s k u p i e n i e o d n o t o w a n o 1 3 . 1 0 . 9 6 - 2 5 0 os. [B ] .

Gągoł Bucephala clangula. S t w i e r d z o n y 2 8 . 0 3 . 9 9 - 1 $ [K] . "Błotniak s t a w o w y Circus aeruginosus. W l a t a c h 1 9 9 6

i 1 9 9 8 - 9 9 n a s t a w a c h w K o m o r o w i c a c h gnieździły się p o j e d y n ­cze p a r y . Najwcześniejsza o b s e r w a c j a : 2 8 . 0 3 . 9 9 - 1 ? [K] .

Błotniak zbożowy Circus cyaneus. W d n i u 2 3 . 0 4 . 9 5 spo ­t k a n o p t a k a w u p i e r z e n i u s a m i c y [K ] .

* W o d n i k Rallus aąuaticus. N a p o d s t a w i e l i c z b y m i e j s c , gdz ie w i e l o k r o t n i e s łyszano głosy w o k r e s i e lęgowym o c e n i o n o , że w l a t a c h 1 9 9 5 i 1 9 9 9 gniazdowała j e d n a p a r a n a s t a w a c h k o ­m o r o w i c k i c h . Ponieważ n i e s t o s o w a n o s t y m u l a c j i m a g n e t o f o ­n o w e j , u z y s k a n e w y n i k i są p r a w d o p o d o b n i e zaniżone. Późna o b s e r w a c j a : 1 8 . 1 0 . 9 9 - 1 o s o b n i k [K ] .

^ K o k o s z k a Gallinula chloropus. Co r o c zn i e n a o b u k o m p l e k ­s a c h s t a w o w y c h gniazdowało o d 1-3 do 6 - 1 0 p a r ( tab . 1). Po o k r e s i e l ęgowym tworzyła s t a d k a l iczące do 2 2 ptaków ( 1 8 . 0 8 . 9 9 [B]) . Najpóźniej o b s e r w o w a n o 7 osobników 1 8 . 1 0 . 9 8 [K] .

*Łyska Fulica atra. Co roc zn i e 1-3 p a r lęgowych n a s t a w a c h bestwińskich i 8 - 1 5 p a r n a k o m o r o w i c k i c h ( tab . 1). M a k s y m a l ­n i e n a s t a w a c h przebywało 135 osobników - 1 3 . 1 0 . 9 6 [K] .

* S i e w e c z k a r z e c z n a Charadńus dubius. W l a t a c h 1 9 9 5 - 9 6 i 1 9 9 8 gniazdowało do 5 p a r n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h ( tab . 1). C o r o c z n i e (do 18 ptaków) o b s e r w o w a n a w czas ie przelotów ( 2 4 . 0 4 . 9 9 [K]). Wyjątkowo późna o bs e r w a c j a : 3 0 . 1 0 . 9 9 - 2 os. [K ] , co j e s t j edną z najpóźniejszych o b s e r w a c j i tego g a t u n k u n a Śląsku (por. D y r c z i i n . 1991 ) .

* C z a j k a Vanellus uanellus. Co r o k u , n a p o l a c h i łąkach b l i ­s k o s tawów k o m o r o w i c k i c h , gnieździ ła się w l i c zb i e 2 - 5 p a r ( tab . 1). Najwcześniejsza o b s e r w a c j a 2 os. - 2 2 . 0 2 . 9 8 [B ] .

B i e g u s z m i e n n y Calidńs alpina. W okres i e przelotów s p o t y ­k a n o s t a d a o d k i l k u d o 2 0 ptaków ( 1 8 . 1 0 . 9 9 [K]).

B a t a l i o n Philomachus pugncuc. R e g u l a r n i e , a le w n i e w i e l k i e j l i c zb i e ( m a k s i m u m 2 1 os. - 1 8 . 0 4 . 9 8 [K]) o b s e r w o w a n y w o k r e ­sie wędrówek.

5 1

K s z y k Gallinago gallinago. Wiosną k i l k a k r o t n i e o b s e r w o w a ­n o 1-3 p t a k i a jes ienią do 8 bekasów (18 .10 .98 ) [K ] .

* R y c y k Limosa limosa. W r o k u 1 9 9 6 , w bezpośrednim są­s i ed z tw i e s tawów k o m o r o w i c k i c h , gnieździ ły się 1-2 p a r y . P ta­k i te r e g u l a r n i e o b s e r w o w a n o j a k żerowały n a s t a w a c h . Osob ­n i k i n ie lęgowe s t w i e r d z o n o d w a razy : 2 5 . 0 4 . 9 7 - 5 i 1 8 . 0 4 . 9 8 - 2 p t a k i [K ] .

B r o d z i e c śniady Tńnga erythropus. C o r o c z n i e o b s e r w o w a n y n i e l i c z n i e (1 -3 os.) n a p r z e l o t a c h , a największe s t a d k o w i d z i a n o 2 0 . 0 4 . 9 6 - 6 os. [K ] .

*Krwawodziób Tńnga totanus. W l a t a c h 1 9 9 5 - 9 6 - 2 - 3 , a w r o k u 1 9 9 8 - 1-2 p a r lęgowych n a s t a w a c h k o m o r o w i c k i c h ( tab . 1). O b s e r w o w a n y co roc zn i e n a p r z e l o t a c h , m a k s y m a l n i e 2 1 p taków (29 .03 .95 ) [B ] .

B r o d z i e c p ławny Tńnga stagnatilis. Po jedynczego o s o b n i k a s t w i e r d z o n o 1 8 . 0 4 . 9 8 [K] .

K w o k a c z Tńnga nebulańa. O b s e r w o w a n y w i e l o k r o t n i e n a p r z e l o t a c h w ok r e s i e kwiec ień-paźdz iernik. Największe s k u p i e ­n i e : 2 3 . 0 4 . 9 5 - 2 4 os. [K ] .

S a m o t n i k Tńnga ochropus. Podczas prze lotów o b s e r w o w a n o (9 stwierdzeń) do 10 p taków ( 2 4 . 0 4 . 9 9 [K]).

Łęczak Tńnga glareola. C o r o c z n i e o b e c n y n a s t a w a c h w o k r e s i e m i g r a c j i . Większość spotkań dotyczyła o d j e d n e g o do k i l k u ptaków. M a k s y m a l n i e , w c iągu j e d n e g o l i c z e n i a z a n o t o ­w a n o 16 osobników (3 .05 .98 ) [K] .

* B r o d z i e c p i s k l i w y Actitis hypoleucos. W l a t a c h 1 9 9 7 - 9 8 n a s t a w a c h w B e s t w i n i e gniazdowały p o j e d y n c z e p a r y ; w r. 1 9 9 8 z n a l e z i o n o 1 g n i a z d o . W l a t a c h 1 9 9 5 i 1 9 9 7 w m a j u i c ze rw­c u z a n i e p o k o j o n e p a r y (1-2) s p o t y k a n o n a k o m p l e k s i e k o m o -r o w i c k i m ( tab . 1). W ok r e s i e wędrówek s p o t y k a n y co r o k u , do 8 p taków ( 2 0 . 0 4 . 9 6 i 18 .04 .98 ) [K] . Najpóźniejsza o b s e r w a c j a 1 3 . 1 0 . 9 6 - 4 os. [K ] . D w u k r o t n i e s t w i e r d z o n y z imą: 6 . 0 2 . 9 5 - 5 os . o ra z 2 3 . 0 1 . 9 9 - 1 p t a k [B ] . Próby z i m o w a n i a tego ga­

t u n k u w k r a j u zdarzają się b a r d z o r z a d k o ( T o m i a ł o j ć , S t a ­w a r c z y k 2 0 0 3 ) .

Śmieszka Larus ńdibundus. Najwcześniej n a s t a w a c h p t a ­k i pojawiały się 6 . 0 2 . 9 5 - 8 0 os. [K] i 2 2 . 0 2 . 9 8 - 1 6 0 os. [B ] , j e d n a k szczy t p r z e l o t u przypadał n a trzecią dekadę m a r c a i p ierwszą k w i e t n i a . W t e d y też o b s e r w o w a n o 4 4 5 os. - 9 . 0 4 . 9 6 [K] . M a k s y m a l n a k o n c e n t r a c j a j e s i e n n a : 1 8 . 1 0 . 9 8 - około 5 0 0 śmieszek [K] .

M e w a p o s p o l i t a Larus canus. D o 3 0 p taków o b s e r w o w a n o zarówno wiosną, j a k i jes ienią ( 9 . 0 4 . 9 6 [K]).

5 2

M e w a s r e b r z y s t a / M . bia łogłowa Larus argentatus/L. ca-chinnans. Omówiono j e wspólnie z u w a g i n a trudności w po ­p r a w n y m o z n a c z e n i u do g a t u n k u . S p o t y k a n a przez cały r o k , wiosną rzadz ie j niż jesienią. Najwcześniej p t a k i o b s e r w o w a n o 2 2 . 0 2 . 9 8 - 3 ad. i 1 imm. [B ] , a najpóźniej 1 imm. - 1 8 . 1 0 . 9 8 [K] . M a k s y m a l n i e s t w i e r d z o n o : 1 3 . 1 0 . 9 6 - 2 1 osobników [K] .

R y b i t w a r z e c z n a Sterna hirundo. Co roc zn i e po k i l k a o s o b n i ­ków (2-7) w i d y w a n o o d początku m a j a do końca s i e r p n i a , n a j ­później 9 . 0 9 . 9 5 (3 os. [K]).

R y b i t w a b ia łowąsa Chlidonias hybridus. J e d n a obse rwac j a : 3 1 . 0 5 . 9 9 - 1 ad. [B ] .

R y b i t w a c z a r n a Chlidonias niger. S t w i e r d z o n a d w u k r o t n i e : 2 6 . 0 8 . 9 8 - 4 os. [K] i 2 3 . 0 5 . 9 9 - 1 ad. [B ] .

^ Z i m o r o d e k Alcedo atthis. W l a t a c h 1 9 9 5 - 9 8 n a s t a w a c h k o -m o r o w i c k i c h gniazdowała j e d n a , a w r o k u 1 9 9 9 - 2 p a r y (oceny n a p o d s t a w i e l i c z b y zajętych n o r ) . Poza o k r e s e m lęgowym 1-3 p t a k i o b s e r w o w a n o r e g u l a r n i e . W z i m i e : 6 . 0 2 . 9 5 - 2 p t a k i [B] i 1 3 . 0 1 . 9 6 - 4 z i m o r o d k i [K] .

* R o k i t n i c z k a Acrocephalus schoenobaenus. W l a t a c h 1 9 9 5 i 1 9 9 8 s t w i e r d z o n o 1-2 t e r y t o r i a l n y c h samców n a s t a w a c h be-stwińskich, a c o r o c zn i e n a k o m o r o w i c k i c h o d 3 do 5 ( tab . 1). Z a n o t o w a n e s k r a j n e d a t y : 1 8 . 0 4 . 9 8 - 1 śpiewający £ i 2 7 . 0 9 . 9 9 - 2 p t a k i [K] .

* T r z c i n n i c z e k Acrocephalus scirpaceus. Co roc zn i e n a s t a ­w a c h bestwińskich i k o m o r o w i c k i c h n o t o w a n o o d p o w i e d n i o : 1-3 i 5 - 1 0 śpiewających samców ( tab . 1). Najpóźniejsze s t w i e r ­dzen i e : 1 9 . 1 0 . 9 7 - 4 o s o b n i k i [K] . J e s t t o najpóźniejsza obser ­w a c j a t r z c i n n i c z k a w k r a j u ( T o m i a ł o j ć , S t a w a r c z y k 2 0 0 3 ) .

* T r z c i n i a k Acrocephalus arundinaceus. W ok r e s i e badań n a s t a w a c h w B e s t w i n i e gniazdowały 1-2 p a r y , n a t o m i a s t n a s t a ­w a c h w K o m o r o w i c a c h l iczebność była wyższa - 5 - 1 0 p a r ( tab . 1). L iczebność u s t a l o n o n a p o d s t a w i e śpiewających samców. Najwcześniejszy p o j a w miał m ie j s ce 9 . 0 4 . 9 6 (3 p t a k i ) [K] , co j e s t b a r d z o wczesną datą d l a tego g a t u n k u (Tomiałojć, S t a w a r c z y k 2 0 0 3 ) . Najpóźniej o d n o t o w a n y 2 7 . 0 9 . 9 9 [K] .

* P o t r z o s Embeńza schoeniclus. Co roc zn i e n a o b u k o m p l e k ­s a c h s tawów gniazdowało do 3 - 9 p a r ( tab. 1). Żerujące s t a d k a (ki lka-ki lkanaście ptaków) s p o t y k a n o r e g u l a r n i e o d g r u d n i a do l u t e g o .

D y s k u s j a . W t o k u p r z e p r o w a d z o n y c h badań (w l a t a c h 1 9 9 5 -- 1 9 9 9 ) n a t e r e n i e s tawów r y b n y c h w B e s t w i n i e i K o m o r o w i c a c h s t w i e r d z o n o 5 5 ga tunków ptaków wodno-błotnych, a wśród n i c h 2 8 gatunków, których g n i a z d o w a n i e według kryteriów Polskie-

53

- Tot

al

3-1

2

5-14

(0)

1-2

(0) 1

(0)

1-2

(0)

1-4

CM 1

r H

g

(0) 1

10-4

0

o (0) 1

3-2

1

6-2

5

(0) 1

i R

aze

rr

m (0

)4

(0)

1

o o o o

(0) 1

O o

6-14

o o

8-2

2

o

¡* CM r-H

r H r H CM 1 co CM i LO r H r H CM r H

CM r H

r H

G\ i— i

PQ r H i ' • r H r H

1 !> CM CM

00 ON

LO 00 1 l> r H

T—1

CQ i 1 • -

i i •

H O

Yea

rs

l> co r H

r H • •

r H

O i LO

CM 1 r H CM

LO CM

Lata

- r—1 en r H i , i i i 1 CO 00 i

Lata

-

o>

CM r—!

O r H CM 1

• 1 r H r H

• O r H 1 v £ r H

r—i

CQ 1 1 •

1 •

1 • r H

1 CM 00 r H

1

LO 0^

O LO i r H i 1 1 i

0T 1 CO I >

PQ 1 1 1 1 1 1 r H 1 1 00 1 1 r H ON 1

.co

Gat

un

ek -

S

pec

ies

Tach

yba

ptu

s ru

ficol

l

Pod

icep

s cń

sta

tus

P. g

ńse

gen

a

P. n

igń

colli

s

Ixob

rych

us

min

utu

s

Nyc

tico

rax

nye

tico

ra

Cyg

nu

s ol

or

An

as

stre

pera

A.

crec

ca

A. p

laty

rhy

nch

os

A.

quer

qued

ula

A.

clyp

eata

Ayt

hya

fe

ńn

a

A.

fulig

ula

Cir

cus

aer

ugi

nos

us

I (0) 3

-10

8-1

5

(0) 2-5

LO CM

(0)

1-2

(0)

1-3

(0)

1-2

CM r H

LO cô 5-

10

3-1

2

O N

C O

o r H

co i o O o o o O

(0)

1-2

co r H

CM r H

CO

T—1 LO

LO

LO r - l

co

1 ^ 7 1

i

CM co

i

O T—1

CO

CM i—i

CM

ON

co

1 co o T—1

CM LO OJ

r H LO co

1 co r H CM r H r H CM

LO 1—1 •

co •

CM i i— i

r H CO KD t> co

1 I—1 r H •

CM i H r H

01

LO 1—1

LO cô

CM CM CO

1 CM

r H LO 00 CO

1 1—1 T—1 1 •

i • •

1—1 CM CM

T—1 00

CM

00

T—1

CM co CM

i

r H 1

O

1

r H

1

CO

r H

LO

r H

CO

i — i

co

Ra

llus

aqu

ati

cus

Ga

llin

ula

ch

loro

pus

Fú

lica

atr

a

Ch

ara

dń

us

du

biu

s

Van

ellu

s va

nel

lus

Lim

osa

lim

osa

Tńn

ga t

ota

nu

s

Act

itis

hyp

oleu

cos

Alc

edo

att

his

Acr

ocep

ha

lus

sch

oen

oba

enu

s

A.

scir

pace

us

A.

aru

nd

ina

ceu

s

Em

beri

za s

choe

nic

lus

go Atlasu Ornitologicznego (1986 ) było p e w n e , p r a w d o p o d o b n e bądź moż l iwe (ś lepowron). R o k r o c z n i e n a s t a w a c h bestwińskich gniazdowało za l edw i e 8 ga tunków ptaków, a n a k o m o r o w i c k i c h 14 (w t y m łabędź n i e m y , który n i e gnieździł się t y l k o w 1 9 9 5 r . ) . Pozostałe g a t u n k i p taków w o d n y c h gniazdowały s p o r a d y c z n i e l u b n i e r e g u l a r n i e ( tab. 1). O m a w i a n e k o m p l e k s y s tawów c h a ­rakteryzują się z a t e m s t o s u n k o w o u b o g i m zespołem ptaków lę­g o w y c h . J e s t t o s p o w o d o w a n e głównie intensyfikacją p r o d u k c j i r y b n e j (wysok i e zagęszczenie r y b , s t o s o w a n i e s p e c j a l n y c h m i e ­s z a n e k p a s z o w y c h ) o ra z s p o s o b e m g o s p o d a r o w a n i a ( w y k a s z a n i e i w y p a l a n i e t r z c i n y w ok r e s i e l ęgowym, w y c i n a n i e rośl inności z g r o b l i , p r z e b u d o w a i pogłębianie stawów) . W s z y s t k o t o p r z y ­c z y n i a się do ustępowania rośl inności s z u w a r o w e j , a co z t y m j e s t związane, ważnych biotopów lęgowych. Nie bez z n a c z e n i a j e s t także częsta p e n e t r a c j a stawów, prowadząca d o płoszenia wraż l iwych ptaków. Ze wzg lędu n a późny t e r m i n s p u s z c z a n i a w o d y s t a w y n i e odgrywają również większej r o l i j a k o m i e j s c e żerowania i o d p o c z y n k u ptaków s i e w k o w y c h , których g łówny o k r e s p r z e l o t u p r z y p a d a n a sierpień i wrzesień.

O r n i t o l o g i c z n e j w a l o r y z a c j i akwenów Śląska dokonał S t a ­w a r c z y k ( 2001 ) , wskazując, które z b i o r n i k i mają obecn i e n a j ­w iększe znac z en i e d l a ptaków, zarówno w s k a l i k r a j o w e j , j a k i r e g i o n a l n e j . O m a w i a n e t u k o m p l e k s y s tawów h o d o w l a n y c h n i e zostały uwzg lędnione w tej e k s p e r t y z i e , z u w a g i n a b r a k w y ­starczająco m i a r o d a j n y c h d a n y c h n a t e m a t składu jakośc iowe­go i i lościowego zasiedlającej j e a w i f a u n y . O b e c n i e o c e n a t a k a j e s t moż l iwa. Biorąc p o d uwagę w y n i k i l iczeń p taków n a p o ­równywa lnym z niniejszą pracą m a t e r i a l e , s t a w y w B e s t w i n i e i K o m o r o w i c a c h - w g autorów - należałoby umieśc ić w g r u p i e t a k i c h ś ląskich akwenów, j a k : s t a w y w d o l i n i e S u m i n k i , N i e m o ­dl ińskie, L i g o t a , Goczałkowice Zdrój ( S z y m i c z e k 1 9 9 7 , K o p i j 2 0 0 1 , S z y r a D . , S z y r a R. 2 0 0 4 , G r u p a C z a p l o n - d a n e n i e -p u b l . ) , a więc w s k a l i r e g i o n u mających rangę niską (wg S t a ­w a r c z y k 2 0 0 1 ) . N a t o m i a s t z d e c y d o w a n i e ustępują w iększym ś ląskim a k w e n o m głównie p o d wzg lędem zróżnicowania g a t u n ­k o w e g o a w i f a u n y w o k r e s i e prze lotów (por. K r u s z y k i i n . 1 9 9 5 , W i t k o w s k i i i n . 1 9 9 5 , C z a p u l a k i i n . 1 9 9 8 , S z l a m a , M a j e w ­s k i 1 9 9 8 , S z y r a 2 0 0 3 ) .

T y m n i e m n i e j s t w i e r d z o n o t u lęgi t a k i c h zagrożonych i p o ­t e n c j a l n i e zagrożonych w s k a l i e u r o p e j s k i e j (wg T u c k e r i i n . r e d . 1994 ) gatunków, j a k : bączek, ś lepowron (?), k r a k w a , cy -r a n k a , p łaskonos, g łowienka, krwawodz iób , z i m o r o d e k , t r z c i n -

5 6

n i c z e k i p o t r z o s , a t e r e n t e n s t a n o w i część składową D o l i n y Górnej Wisły, będącej ostoją ptaków o r a n d z e międzynarodowej (Ptasie Osto je 2 0 0 4 ) . Z tego wzg lędu za leca się p r z e p r o w a d z a n i e t u d w u k r o t n y c h k o n t r o l i (w sezonie lęgowym) w pięcioletnich odstępach c z a s u .

S U M M A R Y

Waterfowl of the Bestwińskie and Komorowickie ponds in the years 1 9 9 5 - 1 9 9 9

T h e s t u d y c o n c e r n i n g w a t e r f o w l o f t w o n e i g h b o u r i n g fishponds c o m p l e x e s - i n B e s t w i n a a n d K o m o r o w i c e v i l l ages n e a r Czechow i ce -Dz i edz i c e - w a s c a r r i e d o n i n t h e y e a r s 1 9 9 5 - 1 9 9 9 . T h e p o n d s are s i t u a t e d i n t h e w e s t e r n p a r t o f t h e U p p e r W i s t u l a V a l l e y t h a t is a w a t e r f o w l re fuge o f E u r o p e a n i m p o r t a n c e ( H e a t h , E v a n s 2 0 0 0 ) . T h e r e are over 6 0 s m a l l r e s e r v o i r s i n B e s t w i n a , w i t h t o t a l su r f a c e 8 0 h a . I n K o m o r o w i c e 18 p o n d s o c c u p y a l so a b o u t 8 0 h a (Fig. 1). T h e Goczałkowicki Reservo i r , a n i m p o r t a n t s i t e o f w a t e r f o w l , is l o c a t e d n o t f a r f r o m t h e r e s e a r c h a rea . T h e fishponds are fed w i t h w a t e r s o f t h e t r i b u t a r i e s o f t h e Biała r i v e r , r u n n i n g i n t h e d i s t a n c e o f 5 0 - 1 5 0 m t o t h e w e s t o f t h e m . T h e p o n d s a re p o o r l y o v e r g r o w n b y r u s h v e g e t a t i o n , w i t h d o m i n a t i n g Phragmites australis a n d Typha latifolia.

A l t o g e t h e r 8 5 c o n t r o l s w e r e d o n e ; t h e w a t e r f o w l c e n s u s e s w e r e e s t i m a t e d a c c o r d i n g t o t h e m e t h o d s d e s c r i b e d b y B o r o w i e c e t a l . (1981 ) a n d R a n o s z e k (1983 ) .

T h e n u m b e r o f 5 5 spec ies r e l a t e d to w e t l a n d s , i n c l u d i n g 2 8 b r e e d i n g o r p r o b a b l y b r e e d i n g spec ies w e r e r e c o r d e d . Howeve r , as m u c h as 14 o f t h e m w e r e n e s t i n g s p o r a d i c a l l y o r i r r e g u l a r l y (Tab. 1). I n sp i t e o f r e l a t i v e l y p o o r b r e e d i n g w a t e r f o w l p o p u l a t i o n , a few b r o o d s o f s u c h e n d a n g e r e d o n E u r o p e a n scale (acc. t o T u c k e r et a l . ed . 1994 ) spec ies as Ixobrychus minutus, Nycticorax nycticorax (?), Anas strepera, Anas querquedula, Anas clypeata, Ay thy a feńna, Tńnga totanus, Alcedo atthis, Acrocephalus scirpaceus, Embeńza schoeniclus w e r e r e c o r d e d .

T h e d e s c r i b e d fishpond c o m p l e x e s have a l o w i m p o r t a n c e fo r b r e e d i n g a n d passage b i r d s i n S i l es ia . A c c o r d i n g t o S t a w a r c z y k ( 2001 ) , t h e i r r a n k is s m a l l . Howeve r , every 5 y e a r s , t w i c e a b r e e d i n g s eason , c o n t r o l s o f t h e s i t e s h o u l d be d o n e .

5 7

P IŚMIENNICTWO

B e t l e j a J . 2 0 0 1 . Gniazdowanie ślepowrona Nycticorax nycticorax w dolinie górnej Wisły. Not. Orn . 42: 147-158.

B o r o w i e c M., S t a w a r c z y k T., W i t k o w s k i J . 1981 . Próba uściśle­nia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn . 22: 4 7 - 6 1 .

C z a p u l a k A., A d a m s k i A., Cieślak M., Z a w a d z k i L. 1998. Ptaki wodne rezerwatu „Stawy Przemków skie" w latach 90. P taki Śląska 12: 81 -112 .

C z a p u l a k A., B e t l e j a J . 1998. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1990-1995. Ptaki Śląska 12: 127-143.

D y r c z A., Grab ińsk i W., S t a w a r c z y k T., W i t k o w s k i J . 1991 . Ptaki Śląska - monografia faunistyczna. Wrocław.

F a b e r M. , B e t l e j a J . , G w i a z d a R., M a l c z y k P. 2 0 0 1 . Mixed co­lonies of large white-headed gulls in southern Poland. B r i t . B irds 94: 529 -534 .

F e r e n s B. 1950. Wiadomości z kolonii lęgowej ślepowronów Nycti­corax nycticorax w Lesie koło Zatora. Chrońmy Przyr. Ojcz. 6: 48.

G r o m a d z k i M. , D y r c z A., Głowac ińsk i Z., W i e l o c h M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. OTOP, B ib l io teka Mon i t o r ingu Środowiska, Gdańsk.

H e a t h M.F., E v a n s M. I . (eds). 2000. Important Bird Areas in Euro­pe. Pńońty sites for conservation. Birdl i fe , Cambridge.

K o n d r a c k i J . 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. K o p i j G. 2 0 0 1 . Awifauna Stawów Niemodlińskich. Chrońmy Przyr.

Ojcz. 57, 1: 4 6 - 8 0 . Koz łowsk i J . 1968. Ptaki wodne górnej Wisły w okresie polęgo-

wym w latach 1962-1968. Praca magisterska, Inst . Bio l . Środow. U J , Kraków, msc.

K r u s z y k R., Śmie tana A., K a r e t t a M. 1995. Awifauna kompleksu leśno-stawowego koło Żor. Scrip ta Rudensia 4: 85 -97 .

K r z a n o w s k i Z. 1991 . Rzadkie ptaki obserwowane w dolinie Wisły w okolicach Brzeszcz (woj. katowickie). P tak i Śląska 8: 101-108.

P o l s k i A t l a s O r n i t o l o g i c z n y . 1986. Instrukcja zapisu obserwa­cji i wypełniania formularzy atlasowych. K o m u n i k a t 2. SO IE PAN, Gdańsk.

P t a s i e O s t o j e . 2004 . Biuletyn Programu Ostoi Ptaków Nr 8. Ogól­nopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków.

R a n o s z e k E. 1983. Weryfikacja metod oceny liczebności lęgowych ptaków wodnych w warunkach stawów milickich. Not. O rn . 24: 177 -- 2 0 1 .

S t a w a r c z y k T. 2 0 0 1 . Ornitologiczna waloryzacja akwenów Ślą­ska. P tak i Śląska 13: 5-18.

S z l a m a D., M a j e w s k i P. 1998. Ptaki rezerwatu „Lężczak" koło Ra­ciborza. Not. O rn . 39: 1-11.

S z y m i c z e k H. 1997. Ptaki w dolinie górnej Suminki. Scr ipta Ru ­densia 7: 35 -49 .

5 8

S z y r a D. 2003. Ptaki wodne kompleksu stawowego Wielikąt. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 5: 99 -113 .

S z y r a D., S z y r a R. 2004. Ptaki wodno-błotne stawów rybnych w Ligocie w latach 1995-1999. P tak i Śląska 15: 4 9 - 6 1 .

Tomiało jć L., S t a w a r c z y k T. 2003. Awifauna Polski. Rozmiesz­czenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura" , Wrocław.

T u c k e r G.M., H e a t h M.F., Tomia ło jć L., G r i m m e t R.F.A. (eds). 1994. Birds in Europę: their conservation status. BirdLive In ternat io ­na l , Cambridge.

W a l a s z K., M i e l c z a r e k P. (red.). 1992. Atlas ptaków lęgowych Ma­łopolski 1985-1991. Biológica Silesiae, Wrocław.

W a s i l e w s k i J . 1973. Awifauna okolic Zatora ze szczególnym uwzględnieniem liczebności ptaków wodnych. Acta Zool. Crac. 18: 475 -528 .

W i e h l e D. 2002. Ptaki stawów rybnych w Spytkowicach w latach 1995-2000. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 1: 2 5 - 6 1 .

W i e h l e D., W i l k T., F a b e r M., B e t l e j a J . , M a l c z y k P. 2002. Awi­fauna doliny górnej Wisły - część 1. Ptaki Ziemi Oświęcimsko-Zator­skiej. Not. O rn . 43: 227 -253 .

W i t k o w s k i J . , Or łowska B., R a n o s z e k E., S t a w a r c z y k T. 1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn . 36: 5-74.

5 9

BARTOSZ SKOWRON

42-253 Janów, Siedlec, ul Źródlana 59

Materiały do występowania orzechówki Ńucifraga caryocatactes

na Wyżynie Częstochowskiej

Wstęp . Orzechówka Ńucifraga caryocatactes j e s t g a t u n k i e m 0 zas ięgu borealno-górskim. W Polsce z a s i e d l a g łównie K a r p a t y , S u d e t y o r a z M a z u r y i Pod las i e , a w r o z p r o s z e n i u także Pomorze . R z a d k o s p o t y k a n a j e s t w i n n y c h częściach k r a j u , choć b a r d z o często bez wyraźnych dowodów lęgowości ( T o m i a ł o j ć , S t a w a r ­c z y k 2 0 0 3 ) . N a południu P o l s k i o d o s o b n i o n e o d głównej p o ­p u l a c j i s t a n o w i s k a z n a n e są też z Gór Świętokrzyskich, o k o l i c K i e l c , O p o c z n a , Wyżyny Krakowsko-Częstochowskie j , Roz tocza 1 Biłgoraja ( W a l a s z , M i e l c z a r e k r e d . 1 9 9 2 , T o m i a ł o j ć , S t a ­w a r c z y k 2 0 0 3 ) . S p o r o u w a g o wys tępowaniu orzechówki p o ­święcono w o p r a c o w a n i a c h uwzględnia jących awi faunę lasów górskich K a r p a t (np . G ł o w a c i ń s k i , P r o f u s 1 9 9 2 , S t ó j 1 9 9 2 , H o r d o w s k i 1999 ) i Sudetów (np . D y r c z i i n . 1 9 9 1 , M i k u s e k 1 9 9 6 , M i k u s e k , D y r c z 2 0 0 3 ) . J e s t t o zrozumiałe zważywszy, że t e r e n y górskie z a s i ed l a n a j l i c z n i e j s z a p o p u l a c j a lęgowa tego g a t u n k u w Polsce.

S k r y t y t r y b życia orzechówki w o k r e s i e r o z r o d u j e s t głów­n y m p o w o d e m n i e d o s t a t e c z n e g o p o z n a n i a j e j r o z m i e s z c z e n i a i l iczebności w w i e l u r e g i o n a c h k r a j u . S t a n t e n d o t y c z y także i z o l o w a n e j p o p u l a c j i zasiedlającej Wyżynę Krakowsko-Często­chowską, z której p o c h o d z i n i ew i e l e i n f o r m a c j i (por. W a l a s z , M i e l c z a r e k r e d . 1 9 9 2 , W a l a s z r e d . 2 0 0 0 , T o m i a ł o j ć , S t a ­w a r c z y k 2 0 0 3 ) , a m a p y f a u n i s t y c z n e obrazujące występowanie tego g a t u n k u w tej j e d n o s t c e geogra f i czne j n i e odzwierciedlają j u ż a k t u a l n e g o s t a n u w i e d z y o j e j r o z m i e s z c z e n i u . N a Wyżynie Częstochowskie j o rzechówka j e s t g a t u n k i e m l ęgowym n a j p r a w ­d o p o d o b n i e j o d l a t 1 9 8 0 . Wcześnie j n o t o w a n o j e w s e z o n a c h

6 0

polęgowych. Mogłoby to j e d n a k pośrednio sugerować, że t e n osiadły g a t u n e k s p o r a d y c z n i e gniazdował t u n a w e t wcześnie j . O d tego c z a s u , a zwłaszcza w o s t a t n i c h l a t a c h , zaznaczył się n a Wyżynie wyraźny w z r o s t l i c z b y o b s e r w a c j i tego g a t u n k u ( S k o w ­r o n i i n . 2 0 0 3 ) , który następował p o m i m o b r a k u zasadn i c z ego zwiększenia p e n e t r a c j i o r n i t o l o g i c z n y c h .

Materiał i m e t o d y . Materiały dotyczące występowania i r o z m i e s z c z e n i a orzechówki n a Wyżynie Częstochowskiej g ro ­m a d z o n o głównie w l a t a c h 2 0 0 0 - 2 0 0 3 . D a n e w tekście u z u ­pełniono także spostrzeżeniami z i n n y c h l a t , do m a r c a 2 0 0 4 r. włącznie . O b s e r w a c j e p r o w a d z o n o w g r a n i c a c h P a r k u K r a ­j o b r a z o w e g o O r l i c h G n i a z d (obecnie w o j . śląskie, p ow . ok . 2 9 0 k m 2 ) . T e r e n p a r k u p e n e t r o w a n o w sposób e k s p l o r a c y j n y . Pół­nocną granicę p o w i e r z c h n i próbnej stanowiły l a s y położone w r e j on i e O l s z t y n a i J a n o w a , po łudniowa i po łudniowo-wschod­n i a sięgała o k o l i c Żarek i Podles ie . O b s z a r Wyżyny o d z n a c z a się wyjątkową urokl iwością i moza ikowośc ią t e r e n u . Położony j e s t n a wysokośc i 3 0 0 - 4 6 0 m n . p . m . Na jba rdz i e j charakterystyczną cechą k r a j o b r a z u są l i c zne wzgórza o raz m a l o w n i c z e os tańce s k a l n e . Dominują d r z e w o s t a n y s o snowe , najczęściej pochodzą­ce ze s z tuc znego n a s a d z e n i a , o raz b u c z y n y .

I n f o r m a c j e z b i e r a n o w e w s z y s t k i c h o k r e s a c h f e n o l o g i c z n y c h , także p r z y o k a z j i i n n y c h o b s e r w a c j i f a u n i s t y c z n y c h . Re j es t ro ­w a n o wówczas każdego o s o b n i k a , zarówno w czasie p r z y p a d k o ­w y c h w i z y t t e r e n o w y c h , j a k i z a p l a n o w a n y c h o b s e r w a c j i . Podz ie­l o n o j e j e d n a k n a d w a e t apy . W p i e r w s z y m , obejmującym o k r e s lęgowy, każdego r o k u p e n e t r o w a n o t y l k o w y b r a n e , n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n e i odpowiadające w y m a g a n i o m ptaków środo­w i s k o : były t o l i t e m o n o k u l t u r y i g l as t e w młodszych k l a s a c h w i e k o w y c h o raz i c h obrzeża. Przy z b i e r a n i u d a n y c h w t e r en i e p o m o c n e były także w s z e l k i e pochodzące z l a t wcześnie jszych s p o t k a n i a orzechówek. Z a s t a n o w i s k o u z n a n o r e w i r , w którym s t w i e r d z o n o g n i a z d o w a n i e ( zna lez iono gn i a zdo , s p o t k a n o mło­de p t a k i , nos z en i e p o k a r m u ) l u b g n i a z d o w a n i e było p r a w d o p o ­d o b n e czy też moż l iwe ( s t w i e r d z o n o z a n i e p o k o j e n i e dorosłych osobników sugerujące bl iskość g n i a z d a , obse rwac j e p a r y p t a ­ków, obse rwac j e p t a k a w środowisku lęgowym) . Poza s e z o n e m lęgowym, każdego r o k u k o n t r o l o w a n o miejscowości o d w i e d z a ­ne p r zez orzechówki , zwłaszcza w s i e r p n i u i wrześniu, ze wzglę­d u n a l i c zn i e t u rosnące k r z e w y l e s zc zyny Corylus avellana, których o r z e c h y stanowią ważne źródło p o k a r m u . Obse rwac j e n a n o s z o n o n a mapę , co umożl iwi ło w y t y p o w a n i e g łównych t e -

6 1

renów lęgowych. W n i n i e j s z y m o p r a c o w a n i u , oprócz d a n y c h a u t o r a uwzg lędniono także obse rwac j e Przemysława K u r k a i T o m a s z a Święciaka.

W y n i k i . W r e z u l t a c i e p r o w a d z o n y c h o b s e r w a c j i s t w i e r d z o n o , że w g r a n i c a c h P a r k u K r a j o b r a z o w e g o O r l i c h G n i a z d orzechów­k a j e s t g a t u n k i e m n i e l i c z n i e gniazdującym, o n ierównomier­n y m r o z m i e s z c z e n i u . Łączną l iczebność o c e n i o n o n a 1 4 - 1 8 s t a ­n o w i s k . J e d n a k trudności w w y k r y w a n i u tego g a t u n k u podc zas w i o s e n n y c h k o n t r o l i t e r e n u sprawiają, iż j e j l iczebność może być n a w e t d w u k r o t n i e wyższa o d w y k a z a n e j . Poniżej s c h a r a k t e ­r y z o w a n o m i e j s c a , w których w y k r y t o s t a n o w i s k a orzechówki :

1) Soko l e Góry i o k o l i c e B i s k u p i c (4-6 s t a n o w i s k ) - wystę­powała g łównie w l a s a c h położonych u podnóży tego m a s y w u s k a l n e g o . W e w s c h o d n i e j części k o m p l e k s u leśnego z n a l e z i o n o n a w e t zajęte g n i a z d o ( 1 . 0 4 . 2 0 0 2 r . ) ; było to p i e rws z e s t w i e r d z e ­n i e lęgu w g r a n i c a c h p r o j e k t o w a n e g o J u r a j s k i e g o P a r k u N a ­r o d o w e g o . Lęgowa była także w 2 0 0 3 r . Da le j n a południe n a wysokośc i w s i B i s k u p i c e o d n o t o w a n o k o l e j n e s t a n o w i s k a . Lęg w y k r y t o t u 3 0 . 0 4 . 2 0 0 2 r . , k i e d y t o s p o t k a n o młodą orzechówkę s iedzącą n a świerku Picea abies. W t y m s a m y m r o k u b a r d z i e j n a wschód - bliżej Zrębie - gn iazdowała jeszcze j e d n a p a r a . P ta ­k i w i e l o k r o t n i e s p o t y k a n o też w nas tępnym sezonie lęgowym. P o t e m z n a l e z i o n o także o p u s z c z o n e g n i a z d o , które należało d o tego g a t u n k u . Zaniepokojoną parę o b s e r w o w a n o p o n o w n i e 1 4 . 0 3 . 2 0 0 4 r. O k o l i c e k o n t r o l o w a n o i n t e n s y w n i e także w l a ­t a c h wcześnie jszych (od 1 9 9 8 r.) lecz n i e w y k a z a n o t a m n a w e t p taków p r z e l o t n y c h . Można sądzić, iż r e j o n B i s k u p i c orzechów­k a zasiedl i ła d o p i e r o w r o k u 2 0 0 2 l u b być może r o k wcześnie j . O d 2 0 0 2 r . zaczęto również w idywać orzechówki w e wrześniu; p t a k i prze latywały z S o k o l i c h Gór i leciały n a północ p r zez wieś Przymi łowice .

2) O k o l i c e Z a b o r z a - s t a n o w i s k o w y k r y t o w 2 0 0 0 r . w obrębie źródeł w Z a b o r z u , b l i s k o p i a s k o w n i . P t a k i w i d z i a n o t a m k i l k a ­k r o t n i e w k o l e j n y c h s e z o n a c h lęgowych. Rozległa p o w i e r z c h n i a d o g o d n e g o d o g n i a z d o w a n i a środowiska i słabe j e go s p e n e t r o ­w a n i e , n i e w y k l u c z a możl iwości l i c zn ie j szego występowania .

3) L a s y w r e j on i e T r z e b n i o w a i C z a t a c h o w y - z l o k a l i z o w a n o 2 -3 s t a n o w i s k a . R o k r o c z n i e wykazujące z a n i e p o k o j e n i e p t a k i s p o t y k a n o u podnóży Góry B u k o w i e (2 p a r y w 2 0 0 2 r . ) . W p o ­szczegó lnych l a t a c h w y k a z a n o n i e z n a c z n e w a h a n i a l iczebności . P r z y n a j m n i e j do połowy l a t 1 9 9 0 . orzechówki n i e były t u n o t o ­w a n e [T.Ś. ] .

6 2

4) O k o l i c e S u l i s z o w i c - 1 s t a n o w i s k o istniało (czy corocznie? ) n a s k r a j u w s i S u l i s z o w i c e . Po jedyncze p t a k i r e g u l a r n i e s p o t y ­k a n o we w s i w mies iącach l e t n i c h .

5) La sy między S i e d l c e m , a Krasawą I i I I - w S i e d l c u s t a ­n o w i s k o z l o k a l i z o w a n o w 2 0 0 3 r . n a obrzeżach n i e c z y n n e j czę­ściowo za les ione j p i a s k o w n i , t zw . , , P u s t y n i S i ed l e ck i e j " . W l u ­t y m o b s e r w o w a n o t u po j edynczego p t a k a , a o s o b n i k i dorosłe s p o t y k a n o jeszcze w e wrześniu i październiku. W same j w s i obecność p i e r w s z y c h ptaków o d n o t o w a n o l a t e m i wczesną j e ­sienią o d około 1 9 9 4 r o k u i o d tego c z a s u już co roc zn i e . N ie ­s p o d z i e w a n i e 1 9 . 0 3 . 2 0 0 4 r . ok . 8 0 0 m n a wschód o d K r a s a w y , zauważono przelatującą przez drogę orzechówkę. Z a r a z p o t e m s p o t k a n o 2 z a n i e p o k o j o n e p t a k i , w pobliżu których zna l e z i ono świeżo z b u d o w a n e g n i a z d o ; znajdowało się ono 3 4 m o d d r o g i a s f a l t owe j , a 2 6 . 0 3 . było ju ż zajęte.

6) K o m p l e k s leśny w o k o l i c y Łutowca i M i r o w a - n a s z l a k u t u r y s t y c z n y m między z a m k i e m w M i r o w i e , a z a m k i e m w B o b o l i ­c a c h s p o t k a n i e orzechówki , a zwłaszcza usłyszenie j e j głosu n i e należy do rzadkości . J e s t t o d r u g i e o b o k Góry B u k o w i e m ie j s ce , gdz ie w tej części J u r y najczęściej można zauważyć obecność o m a w i a n e g o g a t u n k u . N a t y m t e r e n i e istniały 2 s t a n o w i s k a , n p . w les ie , wokół p i a s k o w n i w Łutowcu, występowała w o k r e ­sie o b s e r w a c j i 1 p a r a , co potwierdzały w i e l o k r o t n e s p o t k a n i a ptaków. W o k o l i c y M i r o w a orzechówka j e s t n o t o w a n a co roc zn i e p r z y n a j m n i e j o d 1 9 9 9 r . [P.K. ] .

7) O k o l i c e Pod les ie - t e r e n t e n j e s t jeszcze s t o s u n k o w o sła­b o z b a d a n y , j e d n a k z e b r a n e i n f o r m a c j e pozwalają stwierdzić, że n a j p r a w d o p o d o b n i e j g a t u n e k t e n j e s t t u r o z p o w s z e c h n i o n y b a r d z i e j niż do n i e d a w n a sądzono. D o t y c h c z a s w y k r y t o 2 -3 s t a ­n o w i s k a : n a wschód o d w s i Rzędkowice w 2 0 0 3 r . [T.Ś.] i w re j o ­n i e Góry Zborów, gdz ie s p o t k a n o j ą p o raz p i e r w s z y 1 1 . 0 4 . 1 9 9 9 r. [P.K. ] . N a uwagę zasługują także i n f o r m a c j e , że z o k o l i c y Pod ­les ie pochodzą p i e r w s z e d o n i e s i e n i a o prawdopodobieństwie lę­gów orzechówek n a Wyżynie Częstochowskie j .

G n i a z d o w a n i a n i e można wykluczać też w i n n y c h m i e j s c a c h . Wskazują n a t o obse rwac j e z o k r e s u l e tn i ego , głównie p o j e d y n ­c z y c h ptaków w o d p o w i e d n i m środowisku z o k o l i c : J a n o w a , L u d w i n o w a , Góry Włodowskie j i D z i b i c . Biorąc p o d uwagę os i a -dłość tego g a t u n k u i j e go s k r y t y t r y b życia w por ze lęgowej, n i e j e s t w y k l u c z o n e , że gnieździ się w r o z p r o s z e n i u również n a pozostałej p o w i e r z c h n i Wyżyny.

63

D y s k u s j a . W n a j b a r d z i e j war tośc iowym p o d wzg lędem p r z y r o d n i c z y m części Wyżyny Częstochowskiej - w g r a n i c a c h p r o j e k t o w a n e g o J u r a j s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o (JPN) (pow. 5 1 4 1 , 7 0 ha ) - p i e r w s z y lęg zna l e z i ono d o p i e r o w 2 0 0 2 r. S t a ­łe występowanie orzechówki n a t e r en i e p r o j e k t o w a n e g o P a r k u j e s t p r a w d o p o d o b n e j e d y n i e w m a s y w i e leśnym, którego w y ­piętrzenie stanowią Soko l e Góry ( tzw. część olsztyńska P a r k u ) i w o k o l i c a c h T r z e b n i o w a (w części złotopotockiej ) , gdz ie corocz ­n i e d o p i e r o o d k i l k u l a t r e j e s t r u j e się wiosną t e n g a t u n e k . Nie udało się potwierdzić występowania g a t u n k u w l a t a c h 1 9 8 0 . w r e j on i e r e z e r w a t u p r z y r o d y „Kal iszak" . O w i e l e częściej j ego obecność w y k a z y w a n a j e s t w ok r e s i e po lęgowym - w o t u l i n i e p r o j e k t o w a n e g o J P N .

W m a r c u i k w i e t n i u orzechówka preferowała j e d n o g a t u n -k o w e m o n o k u l t u r y i g l a s t e w w i e k u około 1 5 - 3 0 l a t (w t a k i m środowisku z n a l e z i o n o 3 gn ia zda ) , t w o r z o n e głównie przez so­snę Pinus sylvestris. Są t o również l a s y porastające byłe l u b c z y n n e p i a s k o w n i e bądź też i c h o toczen i e (4 s t a n o w i s k a lęgowe; p i a s k o w n i e w r e j o n i e Z a b o r z a , Łutowca, Zrębie i S ied lca ) . No­t o w a n a j e s t także w d r z e w o s t a n a c h m i e s z a n y c h ze z n a c z n y m udz ia łem s o s n y i b u k a Fagus sylvatica z domieszką i n n y c h ga­tunków o ra z z wyksz ta łconym p o d s z y t e m , w którym n i e r z a d k o d o m i n u j e l e s z c z y n a (np . oko l i c e T r z e b n i o w a ) . T y l k o w j e d n y m p r z y p a d k u s t a n o w i s k o lęgowe - b l i s k o B i s k u p i c - znajdowało się w m o n o k u l t u r z e świerkowej . Z n a l e z i o n e g n i a z d a u m i e s z ­czone były n a s o s n a c h z w y c z a j n y c h . Orzechówka unikała n a ­t o m i a s t c z y s t y c h drzewostanów l iściastych. P t a k i przeważnie n o t o w a n e były n a obrzeżach lasów ( m a k s y m a l n i e do ok . 1 k m w głąb d r z e w o s t a n u ) . Najbliższa odległość pomiędzy z n a n y m i s t a n o w i s k a m i , w których s t w i e r d z o n o lęgi wynosi ła ok . 4 0 0 m . Zastanawia jące j e s t , że lęgi 4 p a r (3 gn iazda ) miały m i e j s c e w n i e d a l e k i e j odległości o d dróg - t r z y p r z y d r o d z e a s f a l t owe j , j e ­d e n p r z y n i e u t w a r d z o n e j . W k w i e t n i u i m a j u w l a t a c h 2 0 0 2 / 0 3 k i l k a k r o t n i e w i d y w a n o orzechówki s iedzące n a d r u t a c h l i n i i w y s o k i e g o napięc ia przebiegających przez k o m p l e k s y leśne, n p . n a zachód o d Zrębie j e d n e g o p t a k a s p o t k a n o 2 0 . 0 4 . 2 0 0 2 r .

W o k r e s i e po l ęgowym często r e j e s t r u j e się orzechówki n a t e r e n a c h obf i tujących w l eszczyny . Zauważono , że w z r o s t i l o ­ści o b s e r w a c j i p taków r o z p o c z y n a się w d r u g i e j połowie l i p c a , a największe natężenie n o t u j e się w s i e r p n i u i wrześniu. N a te d w a mies iące p r z y p a d a około połowa o b s e r w a c j i g a t u n k u (wy­n i k d l a 4 o s t a t n i c h l a t ; w o k r e s i e wcześnie jszym udział t e n był

6 4

j eszcze wyższy) . Oprócz l o k a l n e j p o p u l a c j i , t e r e n y te odwiedzają z a p e w n e p t a k i z i n n y c h rejonów Wyżyny Krakowsko-Często­c h o w s k i e j . W ciągu o s t a t n i c h 4 l a t orzechówkę o d n o t o w a n o w 15 mie jscowościach Wyżyny, zarówno n a obrzeżach j a k i w ob ­rębie zabudowań. O t o i c h w y k a z : Przymiłowice, B i s k u p i c e , Źre­b i ce , Su l i s z ow i c e , K r a s a w a I , K r a s a w a I I , S ied lec , C z a t a c h o w a , Ludwinów, Trzebniów, Janów, Złoty Po tok , Łutowiec, Mirów, Bobo l i c e . Na j l i c zn i e j s p o t y k a n a była w sześciu z n i c h : S u l i s z o -w i c a c h , M i r o w i e , S i e d l c u , C z a t a c h o w i e , T r z e b n i o w i e i P r z y m i -łowicach (w każdej z w y m i e n i o n y c h miejscowości w i d z i a n o co n a j m n i e j 2 os.). W s i e r p n i u i wrześniu orzechówkę w i d u j e się „ s t osunkowo często" , w związku z c z y m stała się o n a c h a r a k ­t e r y s t y c z n y m p t a k i e m niektórych w s i n p . M i r o w a i Su l i s z ow i c . J e d n a k j e j l iczebność w t y m ok r e s i e j e s t w dużym s t o p n i u u z a ­leżniona o d u r o d z a j u orzechów l a s k o w y c h i p od l e ga c o r o c z n y m w a h a n i o m . Z a p e w n e z tego p o w o d u na j l i c zn i e j s z y p o j a w orze­chówki w t y c h mies iącach nastąpił w r . 2 0 0 3 . O częstotl iwości spotkań może świadczyć f a k t , że k i l k a k r o t n i e n a o d c i n k u k i l ­k u s e t metrów wzdłuż d r o g i w S i e d l c u w i d z i a n o n a r a z n a w e t 3 -4 żerujące p t a k i . W te j same j miejscowości , gdzie p r o w a d z i się całoroczne obse rwac j e , przykładowo w ok r e s i e 1 - 3 0 . 0 9 . 2 0 0 3 r . orzechówkę s p o t k a n o t u aż 13 r a z y (łącznie 2 5 ptaków) , w paź­d z i e r n i k u n a t o m i a s t już t y l k o 3 (4 p t a k i ) .

C i e k a w e j e s t , iż orzechówki które s p o t k a n o w obrębie za­budowań l u d z k i c h i i c h obrzeży należały do p o d g a t u n k u N. c. caryocatactes, który często w y k a z u j e większą płochl iwość o d sybe ry j sk i e go N. c. macrorhynchos. T e n o s t a t n i , n i e r e g u l a r n i e p o j a w i a się w k r a j u , zwłaszcza podc zas i n w a z j i (np . z r. 1 9 1 7 , 1 9 3 3 , 1 9 6 8 , 1 9 8 5 , 1995 ) . Z a t r z y m u j e się często w o s i e d l a c h l u d z k i c h , najczęściej w większej l i c zb i e , o d k i l k u do k i l k u d z i e ­sięciu osobników, n i e r a z wykazując t y l k o n i e w i e l k i e o z n a k i płochl iwości . N a Wyżynie była o n a także o b s e r w o w a n a k i l k a ­k r o t n i e , szczególnie podczas nalotów n p . w l a t a c h 1 9 3 3 , 1 9 6 8 ( M a r k i e w i c z 1977 ) i 1 9 8 5 r . Możl iwie, że r o d z i m a p o p u l a c j a orzechówki zmieni ła n i eco swój b e h a w i o r i biologię r o z r o d u , co mogło nastąpić p o d wp ływem s p e c y f i c z n y c h warunków s i e d l i ­s k o w y c h i żerowiskowych występujących obecn i e n a Wyżynie . S k u p i s k a l e s zc zyny s p o t y k a n e są często w obrębie o sad l u d z ­k i c h a l b o n a obrzeżach miejscowości i przyległych t e r e n a c h , gęsto porośniętych z b i o r o w i s k a m i d r z e w i a s t y m i i k r z a c z a s t y m i . Po części p r a w d o p o d o b n i e t y m można wyt łumaczyć większą t o ­lerancję ptaków n a obecność l u d z i .

6 5

Należy zaznaczyć, że w S i e d l c u orzechówka już o d ok . 10 l a t r e g u l a r n i e s p o t y k a n a j e s t w różnych mies iącach każdego r o k u , a w d a l s z y c h k i l k u mie jscowościach p r z y n a j m n i e j o d 5-6 l a t . Najczęściej w i d u j e się j e d n e g o l u b d w a p t a k i - stanowią one 9 6 % w s z y s t k i c h o b s e r w a c j i . Większe s t a d k a z a o b s e r w o w a n o n i e z m i e r n i e r z a d k o , n p . 3 os. 1 3 . 0 8 . 2 0 0 1 r. w o k o l i c y M i r o -w a [P.K.] i 6 . 0 8 . 2 0 0 2 r . n a obrzeżach T r z e b n i o w a . Wyjątkowo 2 7 . 0 7 . 1 9 9 9 r . w M i r o w i e zauważono 4 p t a k i [P.K.] , być może s t a d k o r o d z i n n e . N a t o m i a s t największe s t a d o l iczące 9 s z t u k w i d z i a n o w S i e d l c u 2 5 . 0 9 . 2 0 0 3 r .

Interesujące i pomys łowe są z a c h o w a n i a żerujących ptaków. Przejawiają się one w r o z b i j a n i u orzechów l a s k o w y c h p r z y w y ­k o r z y s t a n i u p n i l u b g r u b s z y c h gałęzi d r z ew . W i d y w a n o również o s o b n i k i , które rozbijały o r z e c h y siedząc n a d r e w n i a n y c h og ro ­d z e n i a c h , a także rzucały o r z e c h y n a powierzchnię dachów b u ­dynków p o k r y t y c h betonową dachówką czy papą. S p o t y k a n o też p t a k i lecące z o r z e c h a m i w stronę l a s u , co można wiązać z m a g a z y n o w a n i e m zapasów z i m o w y c h przez t e n g a t u n e k .

W mies iącach z i m o w y c h (grudzień-luty) n a J u r z e orzechów­k a j e s t n o t o w a n a s p o r a d y c z n i e . P o d o b n i e , n a Wyżynie Często­c h o w s k i e j z imą o d n o t o w a n o z a l edw i e 4 obse rwac j e : 2 7 . 0 2 . 2 0 0 0 r. 1 p t a k w M i r o w i e [P.K.] , 1 6 . 0 2 . 2 0 0 2 r . 1 p t a k w p i a s k o w n i w Łutowcu [T.Ś.] o ra z d w u k r o t n i e - 1 2 . 2 0 0 1 i 0 2 . 2 0 0 3 - r. r a z e m 3 p t a k i w S i e d l c u i j e go o k o l i c y .

W z r o s t l i c z b y stwierdzeń orzechówki zarówno w porze lęgo­we j j a k i p o za nią o ra z u d o k u m e n t o w a n i e przypadków g n i a z d o ­w a n i a świadczy o e k s p a n s j i t e r y t o r i a l n e j tej l o k a l n e j p o p u l a c j i , którą o b s e r w u j e m y o d l a t 1 9 9 0 . N i e d a w n o powstało w i e l e n o ­w y c h p o t e n c j a l n y c h m i e j s c j e j r o z r o d u i żerowania. Przyczyniły się d o tego z a l e s i e n i a p r o w a d z o n e o d l a t 1 9 8 0 . o raz s z y b k i e , s p o n t a n i c z n e z a r a s t a n i e g runtów wcześnie j w y k o r z y s t y w a n y c h r o l n i c z o , g łównie i g l a s t y m i g a t u n k a m i lasotwórczymi, najczę­ściej sosną. P l a n o w a g o s p o d a r k a leśna l u b p o r z u c a n i e g r u n ­tów wcześnie j uży tkowanych r o l n i c z o s t w a r z a realną moż l iwość u t r z y m y w a n i a się orzechówki w t y m r eg i on i e , p r z y n a j m n i e j w p e r s p e k t y w i e najbl iższych dziesięcioleci. N a postępującą e k s ­pansję w s k a z u j e chociażby t o , że p r z y n a j m n i e j n a 3 s t a n o w i ­s k a c h ( K r a s a w a , B i s k u p i c e , Trzebniów) p o m i m o p r o w a d z e n i a stałych i i n t e n s y w n y c h k o n t r o l i , p t a k t e n został w y k r y t y d o ­p i e r o w k i l k u o s t a t n i c h s e z o n a c h lęgowych. Jednakże s i e d l i s k a j a k i e p r e f e r u j e podlegają s z y b k i m przeobrażeniom n p . p r a c e l e ­śne spowodowały j e j w y c o f a n i e się z 2 wcześniej z a j m o w a n y c h

6 6

s t a n o w i s k . T r u d n o z a t e m przewidzieć j a k i e t r e n d y w tej l o k a l ­ne j p o p u l a c j i będą przeważały w przyszłości.

Z g r o m a d z o n e i n f o r m a c j e są w y n i k i e m p i e rwsze j podjętej próby p o z n a n i a r o z m i e s z c z e n i a i , w miarę możl iwości , także l i ­czebności tego interesującego g a t u n k u w tej części J u r y . N ie ­w i e l k a , występująca t u p o p u l a c j a orzechówki „powstała" z a l ed ­w i e w o s t a t n i m ćwierćwieczu, a le g a t u n e k t e n j e s t już obecn i e stałym i c h a r a k t e r y s t y c z n y m e l e m e n t e m a w i f a u n y Wyżyny Czę­s t o c h o w s k i e j .

SUMMARY

The report of the Nutcracker Nucifraga caryocatactes in the Częstochowa Upland

The s tatus of the Nutcracker Nucifraga caryocatactes occurrence was examined i n the years 2000-2003 i n the Częstochowa Up land w i t h i n the area of Orle Gniazda Landscape Park.

This b i r d report shows a very rare nest ing of these b i rds . Altogether 14-18 breeding locations were reported. W i t h i n the examined area of the Up land the breeding sites were observed i n Sokole Góry, Zaborze, Siedlec, Krasawa, Suliszowice, Trzebniów, Mirów, Łutowiec and Podle-sice. The Nutcracker has a predi lect ion i n the breeding season for the one-sort conifer monocul tures aged 15-30 years. I t was seen i n the m ix tree s tand. I n four locations there was a forest s tand on the site of former sand mines or near by.

Beyond the breeding period the Nutcracker was seen i n a hal f-open count ry w i t h the presence of hazel Corylus avellana. The Nutcracker reached then its m a x i m u m numbers i n August and September. I n this per iod i t was localized i n 15 places i n the Up land . I t was reported to be seen every year i n a few of these places. The most of observations - 9 6 % - were based on one or two b i rds . Nine b i rds were observed on 25.09.2003 i n Siedlec and four b i rds were observed i n Mirów on 27.07.1999. I n the w in te r mon ths (XII-II) the Nutcracker was seen only four t imes (5 b i rds altogether).

I n the last ten year period the Nutcracker popu la t i on is recovering i n numbers and i t gains new grounds as a resident species. I t is i n response to the changes i n the area of the Up land i n the tree s tand s t ruc ture and food base.

6 7

PIŚMIENNICTWO

D y r c z A., Grabiński W., S t a w a r c z y k T., W i t k o w s k i J . 1991 . Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Wrocław.

Głowac iński Z., P r o fus P. 1992. Structure and vertical distribu-tion ofthe breeding bird communities in the Polish Tatra National Park. Ochr. Przyr. 50, 65-94.

H o r d o w s k i J . 1999. Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpa­cia. Monografia faunistyczna. Tom I . Wyd. Mercator, Przemyśl.

M a r k i e w i c z J . 1977. Mateńały do znajomości awifauny północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Rocz. Muz. Okręg, w Czę­stochowie. IV, Przyroda. 1: 23-53.

M i k u s e k R. 1996. Ptaki lęgowe Gór Bystrzyckich. P taki Śląska. 1 1 : 81-114.

M i k u s e k R., D y r c z A. 2003. Ptaki Gór Stołowych. Not. Orn . 44, 2: 89-119.

S k o w r o n B., K u r e k P., Święc iak T. 2003. Pierwsze stwierdze­nie lęgu orzechówki w projektowanym Jurajskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 2: 144-145.

Stój M. 1992. Ptaki projektowanego Magurskiego Parku Narodowego w Beskidzie Niskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 48, 6: 12-21 .

Tomia ło jć L., S t a w a r c z y k T. 2003. Awifauna Polski Rozmiesz­czenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura" . Wrocław.

W a l a s z K. (red.). 2000. Atlas ptaków zimujących Małopolski. MTO, Kraków.

W a l a s z K., M i e l c z a r e k P. (red.). 1992. Atlas ptaków lęgowych Ma­łopolski 1985-1991. Biológica Silesiae, Wrocław.

6 8

ANDRZEJ LECH RUPRECHT 1 , ROBERT KOŚCIÓW 2, GRZEGORZ KŁYS 3

187-720 Ciechocinek, ul. Polna 12a/27

2Katedra Zoologii Kręgowców i Etologii, Uniwersytet Szczeciński, 71-412 Szczecin, ul. Wąska 13, e-mail: robol@sus.uni. szczecin, pl

3Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski, 45-052 Opole, ul. Oleska 22 e-mail: gkłys@uni.opole.pl

Koszatniczka Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae (Rodentia) nowym gatunkiem

w faunie ssaków Polski

Wstęp. Opubl ikowanie k o m u n i k a t u wstępnego i notat­k i o stwierdzeniu nowego g a t u n k u ssaka d la Środkowej E u ­ropy (Kłys i i n . 2004a, 2004b), skłania nas do przedstawie­n i a porzerzonego rapo r tu . W przypadku trwałego zasiedlenia t e ry to r ium Polski przez ten niewątpliwie zawleczony gatunek, konieczne będzie uzupełnienie „Klucza do oznaczania ssaków Polski" (Pucek red. 1984), j a k również „Atlasu ssaków Europy" ( M i t c h e l l - J o n e s i i n . 1999), oraz wielotomowego „Handbuch der Saugetiere Europas" , w t y m dwa tomy dotyczące gryzoni ( N i e t h a m m e r , K r a p p 1978, 1982). Niniejsza publ ikac ja ma spełniać tymczasowo rolę informacyjną, aby polscy teriolodzy napotkawszy w odłowach terenowych, względnie w resztkach pokarmowych sów, nowy gatunek gryzonia, mogl i go łatwiej z i­dentyfikować.

W d n i u 12 l ipca 1997 r., w gnieździe płomykówki Tyto alba guttata, wśród wyp luwek zalegających obok 3 młodych w bia­łym p u c h u , znaleziono 3 gryzonie stanowiące zapas pokarmo­wy. Stanowisko lęgowe sowy było usytuowane na wieży kościoła

69

w Będzinie (UTM: CA 67, obecnie województwo śląskie). Gryzo­n i om odcięto głowy i dano do oczyszczenia chrząszczom z rodzi­ny Dermestidae (por. R u p r e c h t 1970). Oględziny wypreparo­wanych czaszek pozwoliły stwierdzić, że j edna z n i ch znacznie odbiega cechami morfologicznymi od znanych gatunków gryzo­n i występujących w Europie. B rak dostępu do przewodników--kluczy do oznaczania gryzoni fauny światowej, skłonił nas do zasięgnięcia op in i i u różnych specjalistów z ośrodków nauko­wych w Polsce i USA. W t y m celu sporządzono rysunek czaszki, który rozesłano ekspertom aby pomogl i oznaczyć gatunek zwie­rzęcia (por. rye. 1 Kłys i i n . 2004).

Czaszka i jej opis. Badany okaz czaszki należał do zwie­rzęcia młodego, juvenalnego. Oszacowany wiek osobnika po­twierdzają nie starte powierzchnie żujące zębów szczęki (P 4-M 2) i żuchwy (P 4-M 2 ) . Ponadto brakowało c iemnych obwódek wokół wałka szkl iwa przy powierzchni okluzjalnej ko ron oraz poma­rańczowego zabarwienia szkl iwa na siekaczach. W wyglądzie czaszki (norma lateralis), zwracają uwagę wydatne puszk i słu­chowe (bullae tympanici), świadczące pośrednio o t ym , że słuch badanego gryzonia odgrywa w orientacj i przestrzennej zasadni­czą rolę, związaną zapewne z aktywnością nocno-zmierzchową (por. Walker 1975). Charakterystyczna jest też budowa koron trzonowców, przypominająca nieco gryzonie Starego Świata z rodzaju Meńones Illiger, 1811 ( W i l s o n , Reeder 1993). - por. też rye. 1, Kłys i i n . 2004.

Wyniki . Czaszkę okazu z Będzina eksperci oznaczyli j ako przynależną do degu, w po lsk im „koszatniczka", Octodon degus (Molina, 1782). Szybkie oznaczenie było możliwe dzięki pomocy teriologów z: Muzeum Zoologicznego Uniwersyte tu Moskiew­skiego i m . M.W. Łomonosowa z Rosji oraz Nat ional Museum of Na tura l History w Waszyngtonie i M u s e u m of the University of Berkeley, oba z USA.

Zgodnie z danym i W a l k e r a (1975), l iczba chromosomów u koszatniczki wynosi : 2n=58. Do rodziny Octodontidae zalicza. się 5 rodzajów z 7 ga tunkami ( C a b r e r a 1961), które są en­demiczne i występują jedynie w Ameryce Południowej. Przed­stawiciele rodzaju Octodon Bennett , 1832 to O. degus, O. bńd-gesi i O. lunatus. Zamieszkują one podnóża Andów, wyłącznie na obszarze Chile (Osgood 1943, C a b r e r a 1961, B e d f o r d , E i s e n b e r g 1992). Koszatniczka występuje na terenach od pro­w inc j i Atacama do prowinc j i Curico w północnym i środkowym Chile, na zachodnich stokach Andów, do wysokości 1200 m

70

n.p .m. (Woods, B o r a k e r 1975). Jest najpospolitszym gryzo­n iem środkowego Chile, gdzie zagęszczenie jej populacj i sięga od 10 do 259 osobników na hektar (Woods, B o r a k e r 1975, R e d f o r d , E i s e n b e r g 1992).

Koszatniczka swym wyglądem przypomina nieco ssaki p i l -chowate (Myoxidae) - orzesznicę lub popielicę. Odznacza się dużymi, owa lnymi uszami , a wierzch ciała pokrywa gęste b r u -natnoszare futerko, spód jest szarawy (por. K o w a l s k i 1991). Ogon w porównaniu z p i l chowatymi jest nieco krótszy, zakoń­czony rzadko owłosioną „miotełką". Skóra końcowej części ogo­na łatwo odpada; dzięki tej właściwości koszatniczka, nawet schwytana przez drapieżnika, może się uratować, uchodząc z opresji. W a l k e r (1975) podaje także inne szczegóły morfolo­giczne interesującego nas g a t u n k u gryzonia. Długość ciała sięga od 125 do 195 m m , a ogona od 105 do 165 m m . Dorosłe osob­n i k i ważą od 200 do 300 gramów, zaś wedle W o o d s a i B o r a -k e r a (1975) - 170-300 gramów. Siekacze dorosłych osobników mają pomarańczowe szkliwo. Pozostałe zęby (P - M ) posiadają brązowoszarą obwódkę wokół koron , na wysokości powierzchni żującej. Palce kończyn zakończone są os t rymi pazurkami . Dłoń jest czteropalczasta, stopa z pięcioma palcami, a k c i u k zwykle bywa zredukowany.

Zdaniem Walkera (1975) niewiele wiadomo na temat rozro­d u koszatniczek na wolności. W niewol i natomiast mogą się rozmnażać przez cały rok, choć nieregularnie. Ciąża, po której rodzi się od 1 do 10 młodych, t rwa 30 dn i . Noworodki mają za­mknięte oczy i są pokryte r zadk imi włoskami. Wzrost młodych jest bardzo intensywny. Mleko m a t k i przestają pobierać po 3 tygodniach. Dojrzałość płciową samice osiągają nie wcześniej niż po 5-14 miesiącach od urodzenia. Aktywność jajników za­znacza się już w w i eku zaledwie 2 tygodni życia, mimo iż otwór pochwy pozostaje jeszcze niewidoczny. Samice mają 4 pary su ­tek, przy czym j edna para znajduje się w okolicy pachwinowej, pozostałe 3 pary sutek ułożone są na po lu brzusznym.

Wymiary czaszki koszatniczki z Będzina, opubl ikowano w pracy Kłysa i i n . (2004a). Metodykę pomiarową zaczerpnięto z pub l ikac j i R u p r e c h t a (1974). Czaszka znajduje się w kolekcj i naukowej Uniwersyte tu Opolskiego.

Dyskusja . Znalezienie okazu koszatniczki w miejscu gniaz­dowania płomykówki w w a r u n k a c h na tura lnych miasta Będzi­na, upoważnia nas do uznania go koniecznym odnotowania w polskiej l i teraturze teriologicznej. Jest to szczególnie istotne,

71

albowiem w ostatn ich latach zwraca się szczególną uwagę na g a t u n k i obce, tzw. inwazyjne, zawleczone niekiedy przez czło­wieka (Mooney 1999, C l u o t 2000, W i t t e n b e r g , C o c k 2 0 0 1 , Bącela, F i g i e l 2003).

Młodociany wiek czaszki z Będzina nie wyklucza, że koszat-n iczk i mogły po zawleczeniu rozmnażać się w w a r u n k a c h na­tu ra lnych . Znaleziony osobnik miał bowiem do połowy u rwany ogon. Koszatniczki często go odrzucają w w y n i k u a t aku dra­pieżnika, a nawet gdy hodowca niezręcznie chwyci zwierzę za ogon, l ub wystraszy je znienacka przy wy jmowaniu z k l a t k i . Koszatniczka wyrywając się pozbyła się ogona wsku t ek autoto-m i i i mogła zasiedlić środowisko natura lne . Okaz nasz mógł być zatem obiektem popularnej ostatnio w Polsce hodowl i egzotycz­nych zwierząt (por. Zaś, O w c z a r e k 2002). Hipoteza ucieczki z prywatnej hodowl i wydaje się j ednak mało prawdopodobna. Powszechnie bowiem uważa się, że spośród wszystk ich hodowa­nych u nas gryzoni, koszatniczki należą do najlepiej oswajają­cych się i przywiązujących się zarazem do właściciela, zwierząt (Zas, O w c z a r e k 2002). Wedle tych autorów, więzi koszatniczki z hodowcą bywają zacieśniane m. i n . poprzez kon tak t dotyko­wy. Zwierzę wykazuje bogatą wokalizację, oddającą np . uczucie zadowolenia, poczucie zagrożenia l u b odczuwania stresu. U ko-szatniczek występuje silne przywiązanie do grupy rodzinnej l u b do op iekuna, zwłaszcza u młodocianych osobników.

Inna , równie prawdopodobna hipoteza, nie wyklucza wresz­cie, że koszatniczka z Będzina padła w prywatnej hodowl i , bo­w iem młode osobnik i bywają szczególnie wrażliwe na wpływy zewnętrzne (np. O. degus, Phodopus sungoruś). Następnie okaz mógł zostać wyrzucony na śmietnisko i znaleziony przez poszu­kującą p o k a r m u sowę.

Eksperymenty nad trawieniem p o k a r m u przez sowy w wa­r u n k a c h wol ierowych, pozwoliły zaobserwować, że p t a k i te mogą pobierać martwe zwierzęta (Raczyński, R u p r e c h t 1974). Podczas obserwacji, w celu zbadania ewentualnych preferencji pokarmowych sów, pozostawiano w wolierze poka rm złożony z mar twych gryzoni, ryjówek i ptaków w nadmiarze (ad libitum). Podczas porannej kon t ro l i , gdy zbierano pozostawione resztki , stwierdzano zazwyczaj, że sowy chętniej zjadały p tak i , a gryzo­n i om odrywały jedynie głowy, które pożerały.

W Europie płomykówka poluje na wszystkie występujące i zarazem dostępne drobne ssaki Micromammalia ( And r ews 1990, T a y l o r 1994). Klasa wielkości ciała potencjalnych ofiar odpowiada zdolnościom łowieckim płomykówki, co tłumaczy

72

wyławianie przez nią większości europejskich gatunków drob­nych ssaków (por. G l u t z v o n B l o t z h e i m , B a u e r 1980). Nato­miast w Ameryce Południowej płomykówki preferują zazwyczaj ga tunk i o mniejszych rozmiarach i masach ciała (do 200 g), m. in . z rodziny Octodontidae, które odławiają jedynie po lęgach. W przypadku przedstawiciel i tej rodziny gryzoni o większej ma­sie ciała (np. Ctenomys australis o przeciętnej masie ciała 260 g), sowy te łowią jedynie osobnik i młodociane, o jeszcze niższej masie ciała (Vassa l lo i i n . 1994).

W Będzinie nie ma laboratoriów medycznych, w których zwykle hoduje się gryzonie do doświadczeń, a w miejscowym sklepie zoologicznym nie sprzedaje się koszatniczek. Uciecz­k a jest więc bardzo mało prawdopodobna. W różnych kra jach Europy, a także i w Polsce, odnotowywano ucieczki aktua ln ie hodowanych gatunków ssaków. Zwykle osobnik i te tworzyły z czasem w miarę stabilne populacje, co zobrazowaliśmy poniż­szymi przykładami.

Spośród obcych gatunków ssaków, które trwale zasiedli­ły Europę należy wymienić: nutrię ( L e w a r t o w s k i , Z i m o w s k i 1986), szopa pracza (Bogdanow i c z , R u p r e c h t 1987, S t u b -be 1993, B a r t o s z e w i c z 2003), b u r u n d u k a Eutamias sibińcus ( M i t c h e l l - J o n e s i i n . 1999). W Polsce, na przedmieściach Po­znania, na przełomie l ipca i s ierpnia 2003 r., z k la tek uciekło 40 osobników Dasyprocta azarae, a pojedyncze zwierzęta widy­wano odtąd regularnie na przedmieściach stolicy Wie lkopolski ( B o s a k o w s k a 2003).

W Europie koszatniczki nie były dotąd stwierdzane w środo­w i s k u n a t u r a l n y m ( M i t c h e l l - J o n e s i i n . 1999, Balć iauskas 1999, Z a g o r o d n i u k 1999, 2002, A n d e r a , Beneś 2001). Po­dobnie w Polsce, gdzie wykazano dotychczas 569 „obce" ga tunk i zwierząt (baza danych „Gatunki obce w Polsce", www. iop.kra-kow.pl) . Wedle tego źródła informacj i wśród obcych gatunków zwierząt, 64 taksony stanowią kręgowce, w t ym 10 gatunków ssaków. Koszatniczkę z Będzina można więc uznać za następny obcy gatunek, zawleczony do Europy, a który mógł już wytwo­rzyć lokalną wolnożyjącą populację. Udowodnienie prawdziwo­ści tychże hipotez pozostaje kwestią otwartą, zależną m. in . od sposobów i intensywności przyszłych badań w terenie.

Składamy podziękowanie Panu Prof. dr hab. Adamowi Nadachow-sk i emu z I n s t y t u t u Systematyk i i Ewoluc j i Zwierząt PAN w Krakowie za udostępnienie sprzętu pomocnego w sporządzeniu przez mgr. Ro­berta Kościowa r y s u n k u czaszki koszatniczki z Będzina.

73

SUMMARY

Degu, Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae (Rodentia) - a species new to the fauna of mammals in Poland

I n J u l y 12 t h 1997 close to a brood of Baarn Owl w i t h 3 nestl ings a food storage cons is t ing of three rodents was discovered. Young owls stayed i n a prov is ional „nest" on a c h u r c h spire floor covered w i t h the owl pellets. They were s t i l l covered w i t h whi te down. The temple was located at the t own of Będzin - UTM pos i t ion CA 67. One of three preys was a y o u n g specimen of degu. After the dissect ion of sku l l s by means of insects of beetle species called Dermestes lardańus L. i t t u r n e d out tha t one of t h em is considerably different i n terms of morpholog ica l features f r om al l k n o w n species of rodents l i v ing i n Europe. The authors discuss the hypotheses tha t degu could have come f rom a local popu la t i on exist ing i n n a t u r a l condi t ions or tha t the owl cou ld have f ound i t as a car r i on whi le penetrat ing the d u m p i n g site i n search for food.

PIŚMIENNICTWO

A n d e r a M., Beneś B. 2 0 0 1 . Atlas of the mammals of the Czech Republic - a professional version. IV. Rodents (Rodentia) - Part 1. Narodn i m u z e u m , 1-154 pp. Praha.

A n d r e w s P. 1990. Owls, caves and fossils. Na tu ra l History M u s e u m Publ icat ions, 1-231 pp. London.

Ba lćc iauskas L., T r a k i m a s G., Juśka i t i s R., U l e v i c i u s A., Ba lć iausk iene L. 1999. Atlas of Lithuanian mammals, amphibians and reptiles. 2 n d ed. (revised). „Akstis" p u b l . , V i ln ius , pp. 1-120.

B a r t o s z e w i c z M. 2003. Szopy w ujściu Warty. Park i Narodowe 3, 22-24.

Bące la K., F i g i e l K. 2003. Obcy atakują. Wszechświat 104, 36-40. B o g d a n o w i c z W., R u p r e c h t A.L. 1987. Przypadki stwierdzeń

szopa pracza Procyon lotor (Linnaeus, 1758), w Polsce. Prz. zool. 3 1 , 375-383 .

B o s a k o w s k a J . 2003 . Wielka ucieczka. „Gazeta Wyborcza" 26 s ierpnia , Poznań.

C a b r e r a A. 1961 . Catdlogo de los mamiferos de Ameńca del Sur. Rev. Mus . Argent ino Cien. Nat. „Bernardo Rivadavia" 4, 309-732 .

C l o u t M. 2000 . Invasive species specialist group. Species, IUCN-The Wor ld Conservat ion Un i on 34, 134.

74

G l u t z v o n Błotzhe im U., B a u e r K. 1980. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 9. Akademische Verlagsgesellschaft, Wiesbaden.

Kłys G., Kośc iów R., R u p r e c h t A.L. 2004a. Degu Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae (Rodentia) - nowy gatunek w środkowoeuropejskiej faunie współczesnych ssaków. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 5: 104-106.

Kłys G., Kośc iów R., R u p r e c h t A.L. 2004b. Location of Degu, Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae (Rodentia) in Central European fauna. Opole Scientific Society Na tura l J o u r n a l 37: 57-65.

K o w a l s k i K. 1991 . Mały słownik zoologiczny - ssaki. Wiedza Powszechna, Warszawa, pp. 1-454.

L e w a r t o w s k i Z., Z i m o w s k i M. 1986. Obserwacje nutńi Myocastor coypus (Molina, 1782) poza fermami hodowlanymi. Prz. zool. 30, 111 -113.

M i t c h e l l - J o n e s A .J . , A m o r i G., B o g d a n o w i c z W., Kryśtufek B., R e i j n d e r s P.J.H., S p i t z e n b e r g e r F., S t u b b e M., T h i s s e n J .B .M. , Vohra l ík V., Z i m a J . 1999. The atlas of European mammals. T and D Poyser Na tura l History, London, pp. 1-484.

M o o n e y H.A. 1999. Global invasive species propram /GISP/. Biological Invasions 1, 97-98.

Osgood W.H. 1943. The mammals of Chile. Field M u s e u m of Na tura l History, Zoological Series 30, 1-268.

Raczyński J . , R u p r e c h t A.L. 1974. The effect of digestion on the osteological composition of owl pellets. Acta o rn . 14, 25-38.

R e d f o r d K.H., E i s e n b e r g J . 1992. Mammals of the Neotropics, 2. The Southern Cone. Univers i ty of Chicago Press, Chicago.

R u p r e c h t A.L. 1970. O metodach preparowania. Biologia w Szkole 2: 38-43.

R u p r e c h t A.L. 1974. Craniometńc variations in central European populations of Ondatra zibethica (Linnaeus, 1766). Acta ther io l . 19, 463-507.

S t u b b e M. 1993. Waschbär - Europäische Nerz. I n : Stubbe M., Krapp F. (eds). Handbuch der Säugietere Europas. Band 5/II, Carnivora/Fissipedia. „Aula" Verlag, XV+529-1213. Wiesbaden, pp. 654-698.

T a y l o r I . 1994. Barn owls. Predator-prey relationships and conservation. Cambridge Univers i ty Press, Cambridge, pp. 1-304.

V a s s a l l o A.L, K i t t l e i n M.J . , B u s c h K. 1994. Owlpredation on two sympartic species oftuco-tucos (Rodentia: Octodontidae). J . Mammalogy 75, 725-732.

W a l k e r E.P. 1975. Mammals of the world. The Johns Hopkins Univers i ty Press. 3 r d ed i t ion, Vol . I I : I -VI I I , Ba l t imore-London, pp. 645-1500.

75

W i l s o n E. Don, Redeer DeeAnn M. 1993. Mammal snecies of the world. A taxonomic and geographic reference. Smi thson ian In s t i t u t i on Press, i n assot iat ion w i t h the Amer ican Society of Mammalogists . 2 n d

Edi t i on , I -XVII I , Washington-London, pp. 1-1207. W i t t e n b e r g R., Cock M.J.W. 2 0 0 1 . Invasive alien species: a

toolkit of best prevention and management practices. CAB In te rnat iona l Pub l i sh ing of the Global Invasive Species Programme /GISP/, XVI I , Wal l ingford-Oxon, pp. 1-240.

Woods C.A., B o r a k e r D. 1975. Octodon degus. M a m m a l i a n Species 67, 1-5.

Z a g o r o d n i u k I.V. (ed.). 1999. Mammals of Ukraine protected by the Bern Convention. Proceedings of the Theriological School, issue 2, Kyiv, pp . 1-224.

Z a g o r o d n i u k I.V. (ed.). 2002. Field key to small mammals of Ukraine. Proceedings of the Theriological School, Vol. 2, Kyiv, pp. 1-60.

Zas A., O w c z a r e k A. 2002. Koszatniczka - hobby. Agencja Wyd. „Egros", Warszawa, pp. 1-32.

76

JERZY KURZYŃSKI, BARBARA MIELNICKA

Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

Turystyka jako czynnik konfl iktogenny w parkach krajobrazowych

W p o l s k i c h K a r p a t a c h u t w o r z o n o 13 parków k r a j o b r a z o ­w y c h . Objęły one s w y m i g r a n i c a m i 4 4 8 7 , 7 k m 2 , co s t a n o w i 2 2 , 8 % p o w i e r z c h n i K a r p a t . W B e s k i d a c h powołano 8 parków zajmujących łącznie 3 0 , 4 % tego r e g i o n u górskiego, a n a Po­górzu K a r p a c k i m - 5 parków (15%) ( D e n i s i u k 2 0 0 4 ) . W i c h g r a n i c a c h znalazły się t e r e n y b a r d z o a t r a k c y j n e t u r y s t y c z n i e , w szczególności w p a r k a c h b e s k i d z k i c h , których w a r u n k i h i p s o -m e t r y c z n o - k l i m a t y c z n e umożl iwiają u p r a w i a n i e różnych f o r m r u c h u t u r y s t y c z n e g o w ciągu całego r o k u .

O s t a t n i e z m i a n y u s t r o j u społeczno-gospodarczego w Polsce sprawiły, że nastąpił w z r o s t z a i n t e r e s o w a n i a b e s k i d z k i m i k r a ­j o b r a z a m i zarówno ze s t r o n y właściciel i gruntów p r y w a t n y c h , j a k i z a g r a n i c z n y c h inwestorów s e k t o r a t u r y s t y c z n e g o , zwłasz­cza n a r c i a r s k i e g o . L o b b y t u r y s t y c z n e korzystają z b e z k r y t y c z ­n i e u d z i e l a n e g o p o p a r c i a samorządów g m i n , n a t e r e n i e których u t w o r z o n o p a r k i k r a j o b r a z o w e . Działacze samorządowi w r a z z i n w e s t o r a m i argumentują zasadność r ea l i z a c j i projektów i n ­w e s t y c y j n y c h t w o r z e n i e m n o w y c h m i e j s c p r a c y o ra z s p o d z i e w a ­n y m i korzyściami f i n a n s o w y m i g m i n i i c h mieszkańców. Dążąc j e d y n i e do z a g o s p o d a r o w a n i a t u r y s t y c z n e g o , a zwłaszcza n a r ­c i a r s k i e g o b e s k i d z k i c h parków k r a j o b r a z o w y c h , wzorują się n a m e t o d a c h s t o s o w a n y c h w A l p a c h . N i e s t e t y n i e b i e r ze się p o d uwagę p r z y r o d n i c z y c h k o n s e k w e n c j i t a k i n t e n s y w n e g o zago­s p o d a r o w a n i a Beskidów, t y m b a r d z i e j , że t e r e n y górskie są w y ­ją tkowo p o d a t n e n a antropopresję.

D l a p o p a r c i a w p r o w a d z a n i a n o w e j i n f r a s t r u k t u r y t u r y s t y c z ­ne j do parków k r a j o b r a z o w y c h w B e s k i d a c h , co raz częściej p r z y t a c z a n a j e s t o p i n i a o n i s k i e j wartości p r z y r o d n i c z e j t y c h ob -

7 7

szarów, a także p r a w o właściciel i terenów p r y w a t n y c h z n a j d u ­jących się w p a r k a c h do s w o b o d n e g o s p o s o b u i c h użytkowania i z a g o s p o d a r o w a n i a . Niewątpliwie p r o b l e m własności p r y w a t n e j w obrębie w s z y s t k i c h obszarów c h r o n i o n y c h w n a s z y m k r a j u n a ­leży do s k o m p l i k o w a n y c h , n i e m n i e j o c h r o n a c e n n y c h zasobów p r z y r o d y w i n n a być t r a k t o w a n a co n a j m n i e j n a równi z ochroną zabytków, której p o t r z e b y przecież n i k t n i e k w e s t i o n u j e .

W a l o r y p r z y r o d n i c z e b e s k i d z k i c h parków k r a j o b r a z o w y c h mają duże znac z en i e d l a o c h r o n y p r z y r o d y n i e t y l k o w s k a l i r eg io ­n a l n e j , a le również k r a j o w e j i e u r o p e j s k i e j . W p a r k a c h zachowały się b o w i e m r z a d k i e i u z n a n e za e n d e m i c z n e s i e d l i s k a i e kosy s ­t e m y , r z a d k i e t a k s o n y roślin, porostów i grzybów o raz zwierząt podlegające o c h r o n i e p r a w n e j o raz zagrożone w k r a j u , a także objęte p r a w e m U n i i E u r o p e j s k i e j . W obrębie parków występują również f o r m y geomor f o l og i c zne , z których w i e l e objęto o c h r o ­ną l u b też z a p r o p o n o w a n o do o c h r o n y j a k o r e z e r w a t y , p o m n i k i p r z y r o d y czy s t a n o w i s k a d o k u m e n t a c y j n e , mające duże z n a ­czen ie n a u k o w e i d y d a k t y c z n e zarówno w k r a j u , j a k i w E u r o p i e ( A l e x a n d r o w i c z r e d . 1 9 9 6 , A l e x a n d r o w i c z 2 0 0 0 , K u r z y ń -s k i , M i e l n i c k a 2 0 0 2 ) .

Wartość przyrodnicza parków krajobrazowych

C e n n y m w a l o r e m p r z y r o d n i c z y m b e s k i d z k i c h parków są l a sy , będące ważnymi o b s z a r a m i wodonośnymi (np . w Pop rad z ­k i m PK s t w i e r d z o n o występowanie l i c z n y c h źródeł wód m i n e r a l ­n y c h ) . Aż w pięciu p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h lesistość p r z e k r a ­cza 8 0 % . Są t o : PK B e s k i d u Śląskiego, Żywiecki PK, PK B e s k i d u Małego o r a z d w a p a r k i b i e s z c zadzk i e włączone, w r a z z B i es z ­c z a d z k i m PN, w g r a n i c e Międzynarodowego R e z e r w a t u B i o s f e r y " K a r p a t y W s c h o d n i e " .

Z b i o r o w i s k a leśne niektórych parków b e s k i d z k i c h zostały s i l n i e przekszta łcone, a m i m o t o zachowały się w n i c h f r a g m e n ­t y lasów i zarośl i o c h a r a k t e r z e n a t u r a l n y m . Przykładem n a j ­c e n n i e j s z y c h z b i o r o w i s k są: k a r p a c k i e zarośla kosówki Pinetum mugo carpaticum wykszta łcone w s t re f i e s u b a l p e j s k i e j P i l s k a w Żywieck im PK, z a c h o d n i o k a r p a c k a świerczyna górnoreg lowa Plagiothecio-Piceetum (tatńcum) występująca w PK B e s k i d u Ślą­sk i ego , Żywieck im i P o p r a d z k i m PK, j a w o r z y n a k a r p a c k a Sorbo aucupańae-Aceretum pseudoplatani w p a r k a c h B e s k i d u Ślą­sk i ego i Żywieckiego . Jednocześnie są t o z b i o r o w i s k a p o d d a n e p r e s j i n a r c i a s t w a , g łównie z jazdowego .

7 8

W niektórych p a r k a c h występują zespoły i z b i o r o w i s k a r o ­ślinne o e n d e m i c z n y m zasięgu o raz r z a d k i e . Pod t y m wzg lędem wyróżnia się Żywiecki PK, obejmujący 4 piętra k l i m a t y c z n o - r o ­ślinne z s u b a l p e j s k i m włącznie . O b o k zarośli kosówki i z a c h o d -n i o k a r p a c k i e j świerczyny górnoreglowej występują t a m między i n n y m i młaki koz łkowo-turzycowe Valeńano-Cańcetum flaue, ziołorośla z panującym t o j a d e m m o c n y m Aconitetum firmi ( M i ­c h a l i k 1996 ) .

P a r k i b e s k i d z k i e wyróżnia również b o g a c t w o gatunków r o ­ślin podlegających o c h r o n i e p r a w n e j o raz zagrożonych w k r a ­j u . Największe znaczen i e w o c h r o n i e g a t u n k o w e j roślin mają: Żywiecki PK, d w a p a r k i b i e s z c zadzk i e , stanowiące naturalną strefę ochronną B i es zc zadzk i ego PN, o raz P o p r a d z k i PK. Przy­k ładem mogą być: podejźrzon m a r u n o w y Botrychium matńcańi-folium i kręczynka j e s i e n n a Spiranthes spiralis, należące do ga­tunków k r y t y c z n i e zagrożonych w k r a j u , rosnące w Żywieckim PK. W p a r k u t y m n a H a l i M i z i o w e j i C e b u l o w e j , i n t e n s y w n i e uży tkowanych n a r c i a r s k o , s t o s u n k o w o l i c zn i e występuje czo­s n e k s y b e r y j s k i Allium sibińcum mający t u j e d y n e s t a n o w i s k o w K a r p a t a c h , będący g a t u n k i e m ściśle c h r o n i o n y m oraz n a r a ­żonym n a wyginięcie. W p e n e t r o w a n e j przez turystów p i e s z y c h i n a r c i a r z y podszc zy t owe j p a r t i i P i l s k a występuje także c h r o n i o ­n a ściśle k o s o d r z e w i n a Pinus mugo, mająca t u d r u g i e po B a ­bie j Górze s t a n o w i s k o w B e s k i d a c h . N a obszarze Pop radzk i e go PK t a k s o n e m k r y t y c z n i e zagrożonym j e s t p i e r w i o s n k a omączo-n a Pńmula fańnosa, której j e d y n e s t a n o w i s k o w k r a j u i s tn i e j e u podnóża Radz ie jowe j ( G a w r o ń s k i i i n . 2 0 0 3 , K a ź m i e r c z a -k o w a , Z a r z y c k i r e d . 2 0 0 1 ) .

W P a r k u P o p r a d z k i m s t w i e r d z o n o po ra z p i e r w s z y w Polsce między i n n y m i d w a r z a d k i e g a t u n k i porostów: Catillańa alba i Sphaerellothecium conoides, a n a t e r e n i e r e z e r w a t u "Żebracze" wśród 106 ga tunków porostów o d n o t o w a n o 19 gatunków z n a j ­dujących się n a c ze rwone j liście porostów zagrożonych w k r a ­j u ( C i e ś l i ń s k i i i n . 1 9 9 2 , C z a r n o t a 2 0 0 3 ) . D o ściśle c h r o n i o ­n y c h , a równocześnie zagrożonych ga tunków w dwóch p a r k a c h b i e s z c z a d z k i c h należą między i n n y m i : s t o r c z y k s a m c z y Orchis mono, kukułka b z o w a Dactylorhiza sambucina, t o j a d w s c h o d -n i o k a r p a c k i Aconitum lasiocarpum. W p a r k a c h t y c h występują także g a t u n k i z l i s t y objętej dyrektywą europejską j a k n a p r z y ­kład a r n i k a górska Arnica montana ( S t u p c z y ń s k a i i n . 1977 ) .

D o parków o największym b o g a c t w i e g a t u n k o w y m kręgowców podlegających o c h r o n i e p r a w n e j należą: Ciśniańsko-Wetl iński

7 9

PK, Jaśl iski PK i PK Gór Słonnych. W p a r k a c h t y c h p r z e d s t a w i ­c i e l a m i kręgowców c h r o n i o n y c h są: k r a s k a Coracias garrulus, nagórnik Monticola saxatilis, orzełek Hieraaetus pennetus, orzeł p r z e d n i Aquila chrysaetos, ryś Lynx lynx, p o d k o w i e c mały Rhin-holophus hipposideros, wąż E s k u l a p a Elaphe longissima, t r a s z ­k a g r z e b i e n i a s t a Triturus cństatus. G a t u n k i te należą również do k a t e g o r i i zagrożonych. Te t r z y p a r k i k r a j o b r a z o w e wyróżniają się także p o d wzg lędem l iczebności kręgowców u m i e s z c z o n y c h w dwóch d y r e k t y w a c h u n i j n y c h - s i ed l i skowe j i p t a s i e j . Są to w większośc i g a t u n k i podlegające o c h r o n i e p r a w n e j ( Ć w i k o w -s k i 1 9 9 9 , S tó j 1 9 9 6 cy t . za W o j e w o d ą 1 9 9 7 , S t u p c z y r i s k a i i n . 1 9 9 7 , W o j e w o d a 1999 ) .

War tość b e s k i d z k i c h parków k r a j o b r a z o w y c h p o d n o s i wystę­p o w a n i e n a i c h obszarze rezerwatów oraz i n d y w i d u a l n y c h f o r m o c h r o n y p r z y r o d y . M i m o że najczęściej są one n i e w i e l k i e j p o ­w i e r z c h n i t o chronią najwartościowsze p r z y r o d n i c z o f r a g m e n t y p r z y r o d y żywej i n ieożywionej . Największy r e z e r w a t "Źródl iska Jasiołki" , o p o w i e r z c h n i przekraczającej 1 5 0 0 h a , u t w o r z o n o w Jaś l isk im PK. W r e z e rwac i e t y m , rosną między i n n y m i tysiące osobn ików k r u s z c z y k a błotnego Epipactis palustńs podlegają­cego o c h r o n i e ścisłej. L i c z n y j e s t t a m również s t o r c z y k b l a d y Orchis pallens należący do taksonów narażonych n a wyginięcie w k r a j u ( W o j e w o d a 1999 ) .

I n d y w i d u a l n e f o r m y o c h r o n y w p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h r e ­prezentują p o m n i k i p r z y r o d y żywej i nieożywionej , użytki eko ­l o g i c zne i zespoły p r z y r o d n i c z o - k r a j o b r a z o w e . S k o n c e n t r o w a n e są one g łównie w P o p r a d z k i m PK, gdzie ochroną objęto p o n a d 6 0 pomników, głównie są t o d r z e w a o raz zespoły skał i jask iń, f o r m y o s u w i s k o w e , źródła m i n e r a l n e , e k s h a l a c j e C 0 2 . D o c e n ­n y c h zabytków g e o l o g i c z n y c h należą n a przykład t r z y a m b o n y s k a l n e w paśmie J a w o r z y n y K r y n i c k i e j , o wysokośc i 5 -7 m , s t a ­nowiące o b r a m o w a n i e n i s z y o s u w i s k a , o raz j a s k i n i a d y l a t a c y j ­n a . O b i e k t t e n u z n a n y za p o m n i k p r z y r o d y o n a z w i e " T r z y S io­s t r y " występuje n a obszarze w y t y p o w a n y m n a europejską listę d z i e d z i c t w a geo log icznego . N a listę tą p r o p o n o w a n y j e s t także d r u g i p o m n i k p r z y r o d y , a m i a n o w i c i e " M o f e t a C 0 2 i m pro f . H . Świdz ińsk iego" w d n i e d o l i n y Złockiego P o t o k u . J e s t t o m i e j ­sce i n t e n s y w n e j e k s h a l a c j i g a z u , w o t o c z e n i u której t w o r z y się o c h r a , będąca o s a d e m k o l o i d a l n y m , z a b a r w i o n y m związkami żelaza, o o d c i e n i u c z e r w o n y m i żół tym. ( A l e x a n d r o w i c z r e d . 1 9 9 6 , A l e x a n d r o w i c z 2 0 0 0 ) .

C e n n y m w a l o r e m dwóch parków k r a j o b r a z o w y c h są także źródła w ó d m i n e r a l n y c h . W P o p r a d z k i m PK są to s zczawy po -

8 0

c h o d z e n i a i n f i l t r a c y j n e g o i w o d y s i a r c z k o w e , których zasoby stanowią około 2 5 % zasobów k r a j o w y c h ( W i e c z o r e k 2 0 0 3 ) . W Ciśniańsko-Wet l ińskim PK występują źródła szczaw z z a w a r t o ­ścią związków a r s e n u , u n i k a l n e w s k a l i k r a j u i E u r o p y ( S t u p -c z y ń s k a i i n . 1997 ) .

O dużej wartości p r z y r o d n i c z e j b e s k i d z k i c h parków k r a j o ­b r a z o w y c h świadczy włączenie t y c h obszarów do międzyna­r o d o w y c h programów o c h r o n y p r z y r o d y : „CORINE b i o t o p e s " i „Natura 2 0 0 0 " , a Ciśniańsko-Wet l ińskiego PK i PK D o l i n y S a n u włączenie również do Międzynarodowego R e z e r w a t u B i o s ­fery " K a r p a t y W s c h o d n i e " .

Infrastruktura turys tyczna

W b e s k i d z k i c h p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h znalazły się t e r e n y , których w a r u n k i h i p s o m e t r y c z n e , m o r f o l o g i c z n e i k l i m a t y c z n e , umożl iwiają rozwój f u n k c j i t u r y s t y c z n e j , a zwłaszcza t u r y s t y k i p iesze j górskiej i n a r c i a r s t w a . G łównymi e l e m e n t a m i zagospo­d a r o w a n i a t u r y s t y c z n e g o t y c h parków są s z l a k i t u r y s t y c z n e , z których część w ok r es i e z i m o w y m pełni także funkcję sz laków n a r c i a r s k i c h . Podstawową infrastrukturę turystyczną tworzą również urządzenia n a r c i a r s k i e , a m i a n o w i c i e : k o l e j k i l i n o w e , wyciągi n a r c i a r s k i e , n a r t o s t r a d y . Podczas gdy g łówne s z l a k i t u ­r y s t y c z n e przecinające o b s z a r y z a c h o d n i o b e s k i d z k i c h parków k r a j o b r a z o w y c h w y z n a c z o n o w o s t a t n i e j d e k a d z i e X I X w . o raz w ok r e s i e międzywojennym, to po I I w o j n i e światowej zostały t a m o z n a k o w a n e p r z ede w s z y s t k i m t a k z w a n e s z l a k i łączniko­we . N a t o m i a s t w p a r k a c h w s c h o d n i o b e s k i d z k i c h s z l a k i t u r y ­s t y c zne zarówno g łówne, j a k i łącznikowe o z n a k o w a n o d o p i e r o po I I w o j n i e .

A n a l o g i c z n i e następowało w z n o s z e n i e s c h r o n i s k górskich n a o b s z a r a c h d z i s i e j s z y ch parków k r a j o b r a z o w y c h . O b i e k t y te koncentrują się w PK B e s k i d u Śląskiego i Żywieck im PK. S c h r o n i s k a pochodzą t a m głównie z o k r e s u międzywojennego. Nowe j g ene rac j i są n a t o m i a s t małe s c h r o n i s k a t y p u "bacówka", b u d o w a n e w d r u g i e j połowie ubiegłego w i e k u . Przykładem j e s t bacówka "Pod H o n e m " w Ciśniańsko-Wet l ińskim PK i s c h r o n i ­s k o n a K r a w c o w y m W i e r c h u w Żywieck im PK. W t y m o s t a t n i m p a r k u n i e c h l u b n y wyjątek s t a n o w i n o w o w z n i e s i o n y w i e l k o k u -b a t u r o w y o b i e k t , noszący nazwę s c h r o n i s k a , n a H a l i M i z i o w e j , zaburzający harmonię k r a j o b r a z u i obniżający w a l o r y es te tycz ­ne tej h a l i o raz p o d s z c z y t o w y c h p a r t i i P i l s k a .

8 1

Najwyższy stopień z a g o s p o d a r o w a n i a n a r c i a r s k i e g o , wyraża­jący się największą liczbą, długością i gęstością k o l e i l i n o w y c h o raz wyc iągów n a r c i a r s k i c h , a także największą długością i gę­stością t r a s z j a z d o w y c h , mają w kolejności t r z y p a r k i k r a j o b r a ­zowe: B e s k i d u Śląskiego, Żywiecki, P o p r a d z k i . W p i e r w s z y m z w y m i e n i o n y c h parków funkcjonują 3 ko le j e l i n o w e , krzeseł­k o w e , 1 ko l e j g o n d o l o w a , 6 4 wyciągi n a r c i a r s k i e . I c h gęstość w y n o s i 121 ,2 m / k m 2 , a gęstość towarzyszących i m o z n a k o w a ­n y c h t r a s z j a z d o w y c h - 2 0 7 , 5 m / k m 2 . W Żywieckim PK z a i n s t a ­l o w a n o 3 1 wyc iągów o łącznej gęstości 4 5 , 5 m / k m 2 i gęstości t r a s z j a z d o w y c h wynoszącej 8 8 , 1 m . W P o p r a d z k i m PK do d y s ­po z y c j i n a r c i a r z y pozos ta je 1 ko l e j g o n d o l o w a , 1 ko l e j s z y n o w a i 3 8 wyciągów, których łączna gęstość w y n o s i 3 8 , 9 m , a gęstość t r a s z j a z d o w y c h - 6 5 , 2 m . W pozostałych b e s k i d z k i c h p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h z a g o s p o d a r o w a n i e n a r c i a r s k i e j e s t jeszcze s t o ­s u n k o w o n i e w i e l k i e (ryc. 1).

I n f r a s t r u k t u r a n a r c i a r s k a w poszczególnych p a r k a c h k r a j o ­b r a z o w y c h j e s t r o z p r o s z o n a , wykazując p r z y t y m zróżnicowany stopień natężenia. O b o k terenów o dużej k o n c e n t r a c j i o b i e k ­tów i urządzeń n a r c i a r s k i c h istnieją m i e j s c a z z a i n s t a l o w a n y ­m i p o j e d y n c z y m i s t o s u n k o w o krótkimi wyc iągami n a r c i a r s k i m i i p rzywyc iągowymi t r a s a m i z j a z d o w y m i . N a przykład w PK B e ­s k i d u Śląskiego i n f r a s t r u k t u r a n a r c i a r s k a s k o n c e n t r o w a n a j e s t g łównie n a s t o k a c h Sk r zyc znego ( 1 2 5 7 m n . p . m . ) , Stożka W l k . ( 978 m ) , Sos zowa W l k . ( 886 m) o raz C ieńkowa Pośrednie­go ( 717 m ) . Najwyższy stopień z a g o s p o d a r o w a n i a n a r c i a r s k i e g o m a j e d n a k S k r z y c z n e . Występują t a m 2 ko l e j e l i n o w e i 14 w y ­c iągów n a r c i a r s k i c h , o łącznej długości 14 5 4 7 m i p r z e p u s t o ­wośc i 10 8 1 0 osób n a godzinę, o raz 2 8 0 1 8 m t r a s z j a z d o w y c h , w t y m 4 3 5 0 m t r a s mających licencję z jazdową F IS . W Żywiec­k i m PK i n f r a s t r u k t u r a n a r c i a r s k a s k u p i a się g łównie n a P i l s k u ( 1 5 3 4 m ) , w zespo le p o l a n Tworzówka-Zaprze l ina-Woj t a t o w k a w Żabnicy Skałce o raz n a R a c h o w c u (954 m ) . Główne c e n t r u m n a r c i a r s t w a s t a n o w i j ednakże P i l sko , gdz ie f u n k c j o n u j e 12 w y ­c iągów n a r c i a r s k i c h długości 7 7 0 9 m i przepustowości 7 4 4 4 osób/godz. o r a z 17 9 2 0 m t r a s z j a z d o w y c h . N a t o m i a s t w Po­p r a d z k i m PK najwyższy stopień z a g o s p o d a r o w a n i a n a r c i a r s k i e ­go występuje n a s t o k a c h Krzyżowej i n a J a w o r z y n i e K r y n i c k i e j , w P i w n i c z n e j - S u c h e j D o l i n i e o ra z w W i e r c h o m l i Małej . I n f r a ­strukturę narc iarską K r y n i c y w r a z z Jaworzyną Krynicką t w o ­rzą: t e r e n o w a ko l e j l i n o w a powstała w 1 9 3 7 r . , ko l e j g o n d o l o w a , 12 wyc iągów n a r c i a r s k i c h o łącznej długości 8 6 9 0 m i p r z e p u ­stowości 10 2 6 0 osób/godz. o raz 14 2 1 8 m t r a s z j a z d o w y c h .

8 2

Rye. 1. Gęstość i n f r a s t r u k t u r y turystycznej i narciarskie j w Beskidach: a - gęstość szlaków turystycznych (skala lewa), b - gęstość tras zjazdowych, c - gęstość wyciągów narc ia rsk i ch (skala prawa), 1 -PK Besk idu Śląskiego, 2 - Żywiecki PK, 3 - PK Besk idu Małego, 4 - Popradzki PK, 5 - Jaśliski PK, 6 - Ciśniańsko-Wetliński PK, 7 - PK Dol iny Sanu, 8 - PK Gór Słonnych - Densi ty of tour is t ic and sk i sports in f ras t ruc ture i n the Beskidy Mts. a - density of t our i s t tra i ls (left scale), b - downh i l l sk i t ra i ls , c - density of sk i lifts (right scale), 1 - Beskid Śląski Mts Landcape Park, 2 - Żywiecki LP, 3 - Beskid Mały Mts LP, 4 - Popradzki LP, 5 - Jaśliski LP, 6 - Ciśniańsko-Wetliński LP,

7 - San Valley LP, 8 - Góry Słonne LP.

8 3

We w s z y s t k i c h g łównych m i e j s c a c h k o n c e n t r a c j i n a r c i a r z y , d o l n y m s t a c j o m wyc iągów n a r c i a r s k i c h i d o l n y m o d c i n k o m t r a s z j a z d o w y c h , towarzyszą zazwycza j p a r k i n g i , wypożyczalnie i s e r w i s y sprzętu n a r c i a r s k i e g o , b a r y , b u f e t y . K u r i o z a l n e j e s t n a t o m i a s t z a g o s p o d a r o w a n i e s z c z y t u J a w o r z y n y K r y n i c k i e j , s łużące n i e t y l k o n a r c i a r z o m ale i t u r y s t o m docierającym n a tę kulminację s z l a k a m i t u r y s t y c z n y m i l u b kolejką gondolową. B u ­d y n e k górnej s t a c j i k o l e j k i g ondo l owe j w y d a t n i e góruje b o w i e m n a d s z c z y t e m , który został także w y b r u k o w a n y .

Spośród b e s k i d z k i c h parków k r a j o b r a z o w y c h największe zróżnicowanie f o r m z a g o s p o d a r o w a n i a t u r y s t y c z n e g o występuje w P o p r a d z k i m PK. W j ego g r a n i c a c h z n a j d u j e się b o w i e m k i l k a mie jscowośc i o długotrwałej t r a d y c j i u z d r o w i s k o w e j , wśród któ­r y c h najstarszą sięgającą d r u g i e j d e k a d y X I X w . j e s t K r y n i c a . U z d r o w i s k a te bazują n a b o g a t y c h z a s o b a c h wód m i n e r a l n y c h . Wys tępowan ie źródeł m i n e r a l n y c h o raz w a r u n k i k l i m a t y c z n e i w a l o r y k r a j o b r a z o w e miejscowości w obrębie tego p a r k u wpły­nęły n a c h a r a k t e r powstałej ba z y t u r y s t y c z n e j . O b o k l i c z n y c h sanator iów, s k o n c e n t r o w a n y c h głównie w K r y n i c y , występu­jących również w M u s z y n i e i Z łockiem, Żegiestowie i P i w n i c z ­n e j , funkcjonują jeszcze d o m y wczasowe , p e n s j o n a t y , ho t e l e , o b i e k t y g a s t r o n o m i c z n e o raz b a z a towarzysząca, zazwycza j o c h a r a k t e r z e u z d r o w i s k o w y m i s p o r t o w y m , j a k n a przykład: p i j a l n i e w ó d m i n e r a l n y c h , a wśród n i c h P i j a l n i a G łówna w K r y ­n i c y , będącą halą spacerową z umieszczoną w j e j wnętrzu salą koncer tową, zakłady p r z y r o d o l e c z n i c z e , b a s e n pływacki , t o r sa­n e c z k o w y , l o d o w i s k o .

O b i e k t y w y p o c z y n k o w e występują także w Ciśniańsko-We-t l ińskim PK. I c h łączna po jemność n o c l e g o w a j e s t w i e l o k r o t n i e m n i e j s z a aniżel i w P o p r a d z k i m PK. W P a r k u Ciśniańsko-We-t l ińskim w z n i e s i o n o j e j eszcze p r z e d u t w o r z e n i e m p a r k u k r a ­j o b r a z o w e g o , a funkcjonują one w B y s t r e m koło B a l i g r o d u , C i -sne j , K a l n i c y i S m e r e k u . A t r a k c y j n y m d l a turystów e l e m e n t e m z a g o s p o d a r o w a n i a w t y m p a r k u j e s t leśna k o l e j k a wąskotoro­w a , której h i s t o r i a p o w s t a n i a sięga r o k u 1 8 9 8 , łącząca obec­n i e t y l k o M a j d a n z Wetl iną. Je j skład tworzą mała l o k o m o t y w a s p a l i n o w a , w a g o n i k i o sobowe i k łonicowe oraz p l a t f o r m y . Waż­n y e l e m e n t z a g o s p o d a r o w a n i a p a r k u stanowią również ośrodki j a z d y k o n n e j . Funkcjonują one także w PK D o l i n y S a n u i PK Gór S łonnych.

P r e s j i i n w e s t y c y j n e j n a o b s z a r y parków k r a j o b r a z o w y c h s p r z y j a z n o w e l i z o w a n a Ustawa o ochronie przyrody z 2 0 0 4 r . , dająca duże u p r a w n i e n i a decyzy jne samorządom g m i n , n a t e r e -

8 4

n i e których u t w o r z o n o p a r k i . Samorządy te są ba rd z i e j z a i n t e ­r e s o w a n e r o z w o j e m g o s p o d a r c z y m g m i n niż ochroną p r z y r o d y . Przy w s p a r c i u właściciel i gruntów p r y w a t n y c h , swe p r o j e k t y i n w e s t y c y j n e argumentują t w o r z e n i e m n o w y c h m i e j s c p r a c y o raz korzyściami f i n a n s o w y m i g m i n i i c h mieszkańców. Chcą o n i zagospodarowywać p a r k i k r a j o b r a z o w e w s t y l u a l p e j s k i m . Jednakże j a k w y n i k a z rezultatów u r u c h o m i e n i a k o l e j k i g o n -

% 70 i

Ryc. 2. Udział drzew mar twych i tracących igliwie w drzewostanach sąsiadujących z nartostradą posiadającą atest FIS (2002 r.) - Share of dead and loosing needle trees i n stands nearby downh i l l sk i t r a i l t ha t

has the FIS certif icate.

85

dołowej n a Jaworzynę Krynicką, l i c z b a m i e j s c p r a c y n i e w z r o ­sła znacząco, a korzyści f i n a n s o w e g m i n y K r y n i c a są j a k dotąd również m i e r n e . O k a z u j e się n a t o m i a s t , że p r z y r o d a n a J a w o ­r z y n i e została b a r d z o poważnie z d e w a s t o w a n a .

W n a s z y c h K a r p a t a c h istnieją różnorodne k o n c e p c j e zago­s p o d a r o w a n i a t u r y s t y c z n e g o , a szczególnie n a r c i a r s k i e g o , p r z y u d z i a l e z a g r a n i c z n e g o kapitału, który b y n a j m n i e j n i e usiłuje uwzg lędniać postulatów o c h r o n n y c h . P r o j e k t u j e się n a p r z y ­kład u r u c h o m i e n i e t u r y s t y c z n e j górskiej k o l e j k i s zynowe j n a ­z w a n e j także "ekologiczną kolejką górską", która prowadzi ła­b y ze S z c z a w n i c y do P i w n i c z n e j przez t e r e n y Pop radzk i e go PK. N a z w a n i e j e j "ekologiczną" może oznaczać t y l e , iż będzie o n a napędzana p łynnym gazem. K o n i e c z n e będzie j e d n a k w y t y c z e ­n i e t r a s y p r z e b i e g u k o l e j k i w t e r en i e górzystym, d o t y c h c z a s n i e z a g o s p o d a r o w a n y m , pomiędzy J a w o r k a m i a Piwniczną, w p r o ­wadzając wzdłuż t r a s y k o l e j k i infrastrukturę towarzyszącą j a k : p l a t f o r m y w i d o k o w e , ho t e l e , o b i e k t y g a s t r o n o m i c z n e o ra z r e k r e a c y j n e . S z y b k a r ea l i z a c j a tego p r o j e k t u j e s t możl iwa, b o ­w i e m pomys ł t e n popierają urzędy m i a s t w P i w n i c z n e j i Szczaw­n i c y . P l a n u j e się również połączenie kolejką gondo lową K r y n i c y z C z a r n y m P o t o k i e m o raz w y t y c z e n i e ośmiu n o w y c h t r a s zjaz­d o w y c h n a J a w o r z y n i e , o długości 13 k m , j a k również r o z b u d o ­wę s t a c j i n a r c i a r s k i e j w W i e r c h o m l i Małej , i t a k ju ż i n t e n s y w n i e z a g o s p o d a r o w a n e j .

W Żywieck im PK p r o p o n u j e się budowę k o l e j k i g o n d o l o w e j z K o r b i e l o w a n a Halę Miziową, a w Ciśniańsko-Wet l ińskim PK p l a n u j e się budowę s t a c j i n a r c i a r s k i e j n a s t o k a c h góry Jasło o r a z z a i n s t a l o w a n i e 11 wyc iągów n a r c i a r s k i c h , k o l e j k i l i n o w e j krzesełkowej i w y t y c z e n i e 9 k m n a r t o s t r a d . Powsta jącym wycią­g o m i ko l e j c e towarzyszyć będzie i n f r a s t r u k t u r a w p o s t a c i p a r ­k ingów, serwisów n a r c i a r s k i c h , punktów g a s t r o n o m i c z n y c h . W p r z y p a d k u r e a l i z a c j i s t a c j i n a r c i a r s k i e j n a Jaśle nastąpią także duże w y c i n k i w s t a r o d r z e w i a c h b u k o w y c h .

Przyrodnicze konsekwencje zagospodarowania turystycznego

W p ł y w z a g o s p o d a r o w a n i a t u r y s t y c z n e g o n a przyrodę p a r ­ków j e s t o c z y w i s t y . D o s t r z e g a się b o w i e m s z k o d l i w e oddziały­w a n i e s k o n c e n t r o w a n y c h i n w e s t y c j i t u r y s t y c z n y c h , zwłaszcza ob iektów i urządzeń n a r c i a r s t w a z jazdowego . S k u t k i zago­s p o d a r o w a n i a t u r y s t y c z n e g o są w i d o c z n e w e w s z y s t k i c h be -

8 6

s k i d z k i c h p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h . Wokół s c h r o n i s k górskich i ośrodków w y p o c z y n k o w y c h o raz n a s z l a k a c h t u r y s t y c z n y c h i w i c h o t o c z e n i u występują poważne zn i s z c z en i a n a s k u t e k w y ­d e p t y w a n i a . Największe s z k o d y w szacie roślinnej i w k r a j o b r a ­zie wywołuje j e d n a k i n f r a s t r u k t u r a n a r c i a r s k a . Wyciągi i t r a s y z jazdowe powodują p r zede w s z y s t k i m s z t u c z n e rozcz łonkowa­n i e uk ładów b i o c e n o t y c z n y c h i naruszają naturalną strukturę ekosystemów ( O l a c z e k 1983 ) . F u n k c j o n o w a n i e i użytkowanie t r a s z j a z d o w y c h wywołuje z n i s z c z e n i a rośl inności często w r a z z wierzchnią wars twą g l eby i z częścią s y s t e m u k o r z e n i o w e g o , a dokonują tego zarówno n a r c i a r z e , j a k i r a t r a k i . Urządzenia te uszkadzają także p n i e i gałęzie d r z e w oraz emitują s p a l i n y , wywierające wp ływ n a rośl inność, powodując hałas nieobojęt­n y d l a zwierząt zasiedlających t e r e n y użytkowane przez n a r ­c ia r zy . N a rośl inność i zwierzęta n e g a t y w n y wp ływ w y w i e r a także naśnieżanie i oświetlenie t r a s z j a z d o w y c h . Szczególnie uciążl iwe są a r m a t k i śniegowe, wymagające dużych ilości w o d y do p r o d u k c j i śniegu, pracujące głównie nocą płoszą zwierzęta o n o c n y m t r y b i e życia żerujące w o k o l i c y t r a s z j a z d o w y c h . S t w i e r d z o n o , iż do u t w o r z e n i a t r z y d z i e s t o c e n t r y m e t r o w e j w a r ­s t w y śniegu n a p o w i e r z c h n i I m 2 p o t r z e b a 2 0 0 d m 3 w o d y . Przy dużej k o n c e n t r a c j i t r a s z j a z d o w y c h j e d n o r a z o w e zużycie w o d y może sięgać tysięcy l itrów, co niewątpl iwie oddziałuje n e g a t y w ­n i e n a kondycję rośl inności n a t e r e n a c h sąsiadujących z n a -śnieżanymi n a r t o s t r a d a m i o ra z n a p o z i o m wód w p o t o k a c h , z których p o b i e r a się wodę do a r m a t e k .

Przykładem n e g a t y w n y c h k o n s e k w e n c j i z b y t i n t e n s y w n e g o z a g o s p o d a r o w a n i a n a r c i a r s k i e g o j e s t s t r e f a p o d s z c z y t o w a P i l ­s k a w Żywieckim PK. N a p o w i e r z c h n i t y l k o 8 h a znajdują się 3 wyciągi n a r c i a r s k i e o łącznej długości 1 5 4 8 m , co o d p o w i a ­d a 193 ,5 m t r a s y wyc iągu ro zmieszc zonego n a p o w i e r z c h n i t e ­r e n u o w y m i a r a c h 1 0 0 x 1 0 0 m . Wyciągi te są z d o l n e wywoz ić w grzbietową partię P i l s k a 2 4 8 5 osób w ciągu j e d n e j g odz iny . Towarzyszą i m 4 t r a s y z jazdowe , których długość o d p o w i a d a powiększonej c z t e r o k r o t n i e długości wyciągów. Łączna długość i n f r a s t r u k t u r y n a r c i a r s k i e j w p o d s z c z y t o w y m r e j on i e P i l s k a w y n o s i 9 6 7 , 5 m n a p o w i e r z c h n i 1 h a , z a t e m 1 m bieżący i n ­f r a s t r u k t u r y n a r c i a r s k i e j mieści się n a 10 ,34 m 2 t e r e n u . I n f r a ­strukturę tę użytkuje w ciągu s e z o n u z i m o w e g o p o n a d 190 t y s . n a r c i a r z y , a przebiegające w t y m re j on i e s z l a k i t u r y s t y c z n e w y ­k o r z y s t u j e b l i s k o 15 t y s . turystów ( M i e l n i c k a 1996 ) . W k o n s e ­k w e n c j i użytkowania n a r c i a r s k i e g o , a w sezonie l e t n i m pieszej

8 7

p e n e t r a c j i t u r y s t y c z n e j , n a 2/3 p o w i e r z c h n i t r a s darń została z n i s z c z o n a n i e m a l całkowicie, w w y n i k u czego następuje i n t e n ­s y w n y rozwój procesów e r o z y j n y c h . N a s k u t e k w y d e p t y w a n i a s i l n i e zagrożone j e s t j e d n o z dwóch s t a n o w i s k pełnika a l p e j s k i e ­go Trollius altissimus. Duże s z k o d y powstały również n a s k u t e k , w y d e p t y w a n i a t o r f o w i s k n a H a l i M i z i o w e j , gdz ie rośnie c z o s n e k s y b e r y j s k i Allium sibińcum. Wzdłuż s z l a k u t u r y s t y c z n e g o o zna ­czonego k o l o r e m c z e r w o n y m , prowadzącego z H a l i M i z i owe j n a P i l s k o , p a s w y d e p t a n e j rośl inności sięga 5 m . W paśmie t y m l i c z b a ga tunków j e s t p r a w i e 3 0 % niższa aniżeli w a n a l o g i c z n y c h z b i o r o w i s k a c h położonych z d a l a o d s z l a k u ( M i c h a l i k 1996 ) .

W s t re f i e pods z c z y t owe j P i l s k a ( 1 5 3 4 m n .p .m . ) największe s z k o d y poniosła g łównie a c y d o f i l n a , z a c h o d n i o k a r p a c k a świer-c z y n a górnoreg lowa n a s k u t e k w y c i n e k p o d wyciągi i t r a s y zjaz­dowe . N a t o m i a s t n a s k u t e k użytkowania n a r c i a r s k i e g o i używa­n i a ra t raków d o odśnieżania t r a s z j a z d o w y c h , wzdłuż górnych odc inków t y c h t r a s około 2 0 % młodszych d r z e w miało z łamane wierzchołki , a około 2 0 % u s z k o d z o n e p n i e . W części środkowej t r a s u s z k o d z e n i a d r z e w były m n i e j s z e j ednakże ju ż w d o l n y c h o d c i n k a c h b l i s k o 1 8 % młodych d r z e w było p o z b a w i o n e w i e r z ­chołków, a p r a w i e 1 6 % miało u s z k o d z o n e gałęzie. Z n i s z c z e n i a wywo łane pr zez n a r c i a r z y i r a t r a k i występują również w w i e r z ­c h o w i n o w e j s t r e f i e P i l s k a w piętrze k o s o d r z e w i n y , gdz ie wzdłuż t r a s z j a z d o w y c h s t w i e r d z o n o około 1 8 % u s z k o d z o n y c h gałęzi kosówki ( B a n d o ł a - C i o ł c z y k , K u r z y ń s k i 1996 ) .

Przyk ładem groźnych skutków w p r o w a d z e n i a do p a r k u k r a ­j o b r a z o w e g o n o w y c h i n w e s t y c j i o r a z m o d e r n i z a c j i istniejącej i n f r a s t r u k t u r y n a r c i a r s k i e j j e s t J a w o r z y n a K r y n i c k a ( 1 1 1 4 m n . p . m . ) . Przez n iewłaśc iwe z a g o s p o d a r o w a n i e s z c z y t u J a w o r z y ­n y i w y e k s p o n o w a n i e w k r a j o b r a z i e górnej s t a c j i k o l e j k i g o n d o ­l owe j z a b u r z o n o harmonię i estetykę k r a j o b r a z u . Poszerzając istniejące s z l a k i n a r c i a r s k i e u t w o r z o n o t r a s y z jazdowe o sze­rokości 3 0 - 5 0 m . D o k o n a n o w t y m c e l u w y c i n k i części p o r a ­stających p a s m o J a w o r z y n y s t a r o d r z e w i j od łowych i b u k o w y c h o raz k u l t u r św ierkowych i m o d r z e w i o w y c h w p r o w a d z o n y c h n a s i e d l i s k u żyznej b u c z y n y górskiej . Już p o t r z e c i m r o k u ( 2 0 0 0 r.) f u n k c j o n o w a n i a k o l e j k i g o n d o l o w e j o ra z z m o d y f i k o w a n e g o sys ­t e m u t r a s z j a z d o w y c h , s t w i e r d z o n o wzdłuż t r a s z j a z d o w y c h w pas i e szerokości około 2 5 m z a a w a n s o w a n e p r o c e s y c h o r o b o w e w d r z e w o s t a n a c h . Występujący t a m dość l i c zn i e świerk ustę­pował i n t e n s y w n i e z t y c h drzewostanów (ryc. 2) . Poza świer­k i e m p r o c e s y d e f o l i a c j i i z a m i e r a n i a dotykają także jod łę i b u k a ,

8 8

g a t u n k i szczególnie wrażl iwe n a długotrwałe nasłonecznienie n i e z a c i e n i a n y c h gałązkami p n i rosnących w z w a r c i u d r z ew . W m i e j s c a c h długotrwale naświet lanych następuje wówczas i n t e n ­s y w n e z a m i e r a n i e m i a z g i twórczej , a popr ze z powstałe spękania k o r y następują także in f ekc j e patogenów, najczęściej grzybów. W m i e j s c a c h t y c h postępujący rozwój c h o r o b y zgorze l inowe j p o w o d u j e osłabianie f i z jo log iczne t y c h d r z e w o raz da lsze o d ­słanianie d r e w n a popr ze z o d p a d a n i e płatami k o r y , co w efek­cie d o p r o w a d z a do i c h z a m i e r a n i a i p r z y c z y n i a się do da lszego zwiększania szerokości t r a s n a r c i a r s k i c h . P a n u j e też o p i n i a , że n a s k u t e k poważnego o d l e s i e n i a s toków J a w o r z y n y K r y n i c k i e j związanego z r a d y k a l n y m p o s z e r z e n i e m szlaków n a r c i a r s k i c h nastąpi ło z a l a n i e K r y n i c y w czas ie p o w o d z i 1 9 9 9 r .

N a t o m i a s t wzdłuż sz laków t u r y s t y c z n y c h wystąpi ły zn iszcze ­n i a t y p o w e d l a w s z y s t k i c h sz laków górskich - posze r zan i e i s t ­niejących szlaków. N i e r z a d k a j e s t również d e w a s t a c j a s k a l n y c h f o r m m o r f o l o g i c z n y c h występujących często w i c h sąsiedztwie. Przykładem j e s t skałka p i a s k o w c o w a w kształcie g r z yba , będą­ca p o m n i k i e m p r z y r o d y nieożywionej n a z w a n y m „Diabelskim K a m i e n i e m " , o b o k którego p r o w a d z i s z l a k n a szczyt J a w o r z y n y , a u j e go stóp p r z eb i e ga t r a s a z j a zdowa .

W mie jscowościach u z d r o w i s k o w y c h Pop radzk i e go PK o b ­szar i n t e n s y w n e j p e n e t r a c j i p o w i e r z c h n i o w e j p a r k u o g r a n i c z a i z o c h r o n a Vi g od z iny , b o w i e m k u r a c j u s z e wykazują w zasadz i e niewielką aktywność turystyczną. Strefę tą cechują zn i s z c z en i a rośl inności n a s k u t e k w y d e p t y w a n i a . Z n a c z n i e większe natę­żenie zniszczeń występuje j e d n a k wokó ł miejscowości o i n t e n ­s y w n i e w y k o r z y s t y w a n e j i n f r a s t r u k t u r z e w y p o c z y n k o w e j . T a m s t r e f a p e n e t r a c j i p o w i e r z c h n i o w e j p rzez wczasowiczów rozciąga się g łównie n a t e r e n y leśne i n i e p r z e k r a c z a j e d n o g o d z i n n e j i zo-c h r o n y ( Ż y w i o ł , C h r o s t o w s k i 1986 ) .

Podsumowanie i wnioski

K r a j o b r a z b e s k i d z k i c h parków k r a j o b r a z o w y c h pod l e ga cią­głej t r a n s f o r m a c j i p o d wp ływem działalności człowieka. N a j ­większe j e go z m i a n y , po za o k r e s e m p e n e t r a c j i p a s t e r s t w a w l a s a c h , nastąpi ły współcześnie p r z ede w s z y s t k i m n a s k u t e k w p r o w a d z e n i a różnorodnych e lementów i n f r a s t r u k t u r y t u r y ­s t y c zne j , zwłaszcza n a r c i a r s k i e j . Głównie d o t y c z y t o parków: B e s k i d u Śląskiego, Żywieckiego i P op radzk i e go . W zagospoda ­r o w a n i u dwóch p i e r w s z y c h parków d o m i n u j e i n f r a s t r u k t u r a

8 9

n a r c i a r s k a , n a t o m i a s t w P a r k u P o p r a d z k i m p o d s t a w o w y m i ele­m e n t a m i z a g o s p o d a r o w a n i a o b o k obiektów i urządzeń n a r c i a r ­s k i c h są o b i e k t y i urządzenia u z d r o w i s k o w e i wc zasowe .

N i e k o r z y s t n a d l a z a c h o w a n y c h dotąd walorów p r z y r o d y w p a r k a c h sta je się t e n d e n c j a do i n t e n s y w n e g o z a g o s p o d a r o w a ­n i a t u r y s t y c z n e g o , szczególnie n a r c i a r s k i e g o t y c h parków. D o ­t y c z y t o zarówno m o d e r n i z a c j i istniejącej i n f r a s t r u k t u r y , j a k i b u d o w y n o w y c h ośrodków t y p u " m e g a s t a c j i n a r c i a r s k i c h " z ca łym z a p l e c z e m n o c l e g o w y m , g a s t r o n o m i c z n y m i us ługo­w y m , j a k i e p r o j e k t u j e się n a przykład w P o p r a d z k i m i Ciśniań-sko-Wet l ińsk im PK. I s tn i e j e z a t e m wyraźna p r e s j a i n w e s t o ­rów z a g r a n i c z n y c h n a a t r a k c y j n e p r z y r o d n i c z o i k r a j o b r a z o w o p a r k i . W y k o r z y s t u j e się p r z y t y m małą świadomość ludności m i e j s c o w e j o w y s o k i e j wartości p r z y r o d n i c z e j t y c h obszarów. A r g u m e n t e m inwestorów są p o t e n c j a l n e p r o f i t y z u t w o r z e n i a rozwiniętej b a z y t u r y s t y c z n e j , a także pojawiającej się moż l iwo­ści t w o r z e n i a n o w y c h m i e j s c p r a c y . T y m c z a s e m przeczą t e m u d o t y c h c z a s o w e r e z u l t a t y f i n a n s o w e g m i n y K r y n i c a u z y s k i w a n e z u r u c h o m i e n i a k o l e j k i g o n d o l o w e j n a Jaworzynę . Można z a t e m wn ioskować , iż g łównymi b e n e f i c j e n t a m i w p r o w a d z a n i a n o w e j i n f r a s t r u k t u r y , n i e t y p o w e j w k r a j u , są p r zede w s z y s t k i m i n w e ­s t o r z y z a g r a n i c z n i , d l a których d o b r o nasze j p r z y r o d y n i e m a większego z n a c z e n i a . Największe s z k o d y p o n o s i j e d n a k p r z y r o ­d a , szczególnie t a m gdz ie w p r o w a d z o n a i n f r a s t r u k t u r a w y m a g a l i c z n y c h w y c i n e k w d r z e w o s t a n a c h , n i e r z a d k o w c e n n y c h s ie­d l i s k a c h , czy e k o s y s t e m a c h , j a k to m a mie j s c e n a przykład w p o d s z c z y t o w y c h p a r t i a c h P i l s k a w Żywieck im PK.

I n f o r m a c j a o r zeczyw is t e j wartośc i p r z y r o d n i c z e j parków k r a j o b r a z o w y c h p o w i n n a docierać n i e t y l k o do ludności m i e j ­s cowe j , lecz także d o cz łonków samorządów decydujących w d u ż y m s t o p n i u o i c h egzys t enc j i . N i e k i e d y w i n n a trafiać rów­nież d o środowisk powołanych s t a t u t o w o do c z u w a n i a n a d r e ­alizacją zadań o c h r o n n y c h p r z e w i d z i a n y c h d l a t y c h obszarów c h r o n i o n y c h . Te w s z y s t k i e g r u p y społeczne w i n n o się n i e u s t a n ­n i e uświadamiać , iż z o c h r o n y p r z y r o d y można także odnieść dużo korzyści , zwłaszcza obecn i e , g dy otworzy l iśmy g r a n i c e d l a całej U n i i E u r o p e j s k i e j , d l a której n a s z a p r z y r o d a j e s t szczegól­n i e a t r a k c y j n a , n i e t y l k o n a o b s z a r a c h p r a w n i e c h r o n i o n y c h , a le i p o z a n i m i .

9 0

SUMMARY

Tour i sm as a source of confl icts in landscape parks

I n the last years landscape parks of the Beskidy Mts are subject to a pressure of tour is t i c lobby, par t i cu la r l y foreign one, and private owners. W i t h suppor t of local author i t i es , they a t t empt to develop the tour is t i c base and const ruc t new resorts, especially sk i megastations w i t h accompanying in f ras t ruc ture . Such projects already exist i n the Popradzki and Ciśniańsko-Wetliński Landscape Parks.

The intens i ty of t o u r i s m is related to the development of tour is t i c in f ras t ruc ture , par t i cu la r l y concerning sk i sports. Thus , the excess of such objects introduces degradat ion of many na ture components i n landscape parks of the Beskidy Mts . The most endangered area is the top zone of the Mt . Pilsko (1534 a.s.l.) i n the Żywiecki Landscape Park as wel l as slopes and top of the Mt . Jaworzyna Kryn icka .

The tour is t ic management of landscape parks tha t take over a great pa r t of t our i s t traffic o f na t i ona l parks , shou ld be however l imi ted . The degree of management has to be adapted to the resistance of na ture components of the parks and i ts conservat ion objectives.

The appropriate educat ion of local inhab i tan ts and author i t i es is necessary to prevent the subsequent devastat ion of landscape parks , i n consequence of too instensive tour is t i c management and explo i tat ion, because the local c ommun i t y , on the s trength of the law, i n a great degree take decisions concerning the existence and management of landscape parks i n Poland.

PIŚMIENNICTWO

A l e x a n d r o w i c z Z. (red.). 1996. Geoochrona Beskidu Sądeckiego i Kotliny Sądeckiej. S tud ia Naturae 42.

A l e x a n d r o w i c z Z. 2000. Ochrona przyrody nieożywionej i kon­cepcja jej ochrony. W: Staszkiewicz J . , Alexandrowicz Z., Wieczorek T., W i tkowsk i Z. (red.). Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego. Stary Sącz.

Bando ła -C io łczyk E. Kurzyński J . 1996. Stan zdrowotny, ży­wotność oraz uszkodzenia mechaniczne świerka i kosodrzewiny na ob­szarze użytkowanym przez narciarzy i turystów na Pilsku. W: Łajczak A., M i cha l i k S., W i tkowsk i Z. (red.). Wpływ narciarstwa i turystyki pie­szej na przyrodę masywu Pilska. S tud ia Naturae 4 1 : 183-195.

Cieśliński S., Czyżewska K., F a b i s z e w s k i J . 1992. Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W.,

9 1

He inr i ch Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst . Bot. i m . W. Szfera PAN, Kraków.

Ćwikowsk i 1999. Ptaki Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Wyd. Zarząd Zespołu Karpack ich Parków Krajobraz., Krosno.

C z a r n o t a P. 2002. Flora porostów rezerwatu "Żebracze" w Beski­dzie Sądeckim. Parki nar. Rez. przyr. 2 1 , 4 : 385-410.

D e n i s i u k Z. 1997. Ekologiczny system obszarów chronionych w Pol­sce. W: Breymeyer A. (red.). Rezerwaty Biosfery w Polsce, Warszawa.

D e n i s i u k Z. 2 0 0 1 . Ochrona przyrody na przełomie wieków - trady­cja, sukcesy, rozczarowania. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 1: 5-30.

D e n i s i u k Z. 2004. Parki krajobrazowe na tle systemu obszarów chronionych w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 6: 78-103.

Gawrońsk i S., Kaźmierczakowa R., S zewczyk M. 203. Pier­wiosnka omączona na stanowisku w Jaworkach. A u r a 8: 2 0 - 2 1 .

Kaźmie rczakowa R., Zarzycki K (red.). 2 0 0 1 . Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków.

Kurzyńsk i J . , M i e l n i c k a B. 2002. Znaczenie parków krajobrazo­wych w ochronie różnorodności gatunkowej roślin i zwierząt na przy­kładzie Karpat. W: Kurowsk i K., Witosławski P. (red.). Funkcjonowa­nie parków krajobrazowych w Polsce. Wyd. Uniw. Łódz., Łódź.

M i c h a l i k S. 1996. Oddziaływanie narciarstwa i turystyki pieszej na szatę roślinną szczytowej części masywu Pilska. W: Oddziaływanie narc i a r s twa i t u r y s t y k i pieszej n a przyrodę masywu Pilska. S tud ia Na­turae 4 1 : 161-181 .

M i e l n i c k a B. 1996. Narciarstwo i turystyka piesza w strefie szczy­towej Pilska w latach 1993-1994. W: Łajczak A., M icha l ik S., Wi tkow­s k i Z. (red.). Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masy­wu Pilska. S tud ia Naturae 4 1 : 8 1 - 1 0 1 .

O l a c z e k R. 1983. Roślinność w planowaniu i użytkowaniu terenów turystycznych. Acta Univ. Lodz., Fol ia Sozol. 1: 3-33.

S tupczyńska M., Z y m y n L., J a n o w s k a A. 1997. Plan ochrony Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. "Ochrona flory i fau­ny". Cz. I. Diagnoza stanu istniejącego i wskazania do ochrony. Zarząd Zespołu Karpack ich Parków Krajobraz., Krosno, (msc ) .

W i e c z o r e k T. 2003. Walory przyrodnicze Popradzkiego Parku Kra­jobrazowego w rozwoju turystyki A u r a 8: 8-10.

W o j e w o d a K. 1997. Ptaki Jaśliskiego Parku Krajobrazowego. Wyd. Zarząd Zespołu Karpack ich Parków Krajobraz., Krosno.

W o j e w o d a K. 1999. Jaśliski Park Krajobrazowy. Wyd. Zarząd Ze­społu Karpack i ch Parków Krajobraz., Krosno.

Żywio ł H. , C h r o s t o w s k i W. 1988. Koncepcja turystycznego zagospodarowania lasów w rejonie doliny Popradu. Probl. Zagosp. Z i em Górs. 27: 59-86.

9 2

WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA

OCHRONA ROŚLIN

Nowe stanowisko podejźrzona księżycowego Botrychium lunańa (L.) Sw. na Śląsku Opolsk im

Podejźrzon księżycowy to niepozorna, wieloletnia paproć osiągająca od 5 do 30 cm wysokości. Z podziemnego kłącza wyrasta na długim ogonku jeden liść podzielony na część asymilacyjną i zarodnionośną. Asymiłacyjna część liścia jest siedząca, pierzastopodzielona, w zary­sie el iptyczna. Część zarodnionośną jest na szczycie 1-2 kro tn ie pie­rzasta do 8 c m długa z wo lnymi , poprzecznie pękającymi zarodniami (Chrtkovä 1997). Roślina zarodnikuje od czerwca do l ipca.

Podejźrzon księżycowy m a cy rkumpo la rny zasięg. Występuje n a całej półkuli północnej, zarówno w górach j a k i na niżu, w zachod­niej i północnej Azji, Japon i i , w północnej i środkowej Ameryce, po­łudniowym Chile i Patagonii , a także w Aus t ra l i i , Nowej Ze landi i i na Tasmani i . W Europie spotykany jest n iemal na całym obszarze, z wy­jątkiem strefy śródziemnomorskiej i Niziny Węgierskiej (Dostał 1984). W Polsce podejźrzon księżycowy występuje w rozproszeniu głównie n a Śląsku, Pomorzu, W a r m i i i Mazurach , w Wielkopolsce, Małopolsce oraz Lubelszczyźnie (Zając A., Zając M. 2001). W województwie opol­s k i m gatunek podawany był z 21 stanowisk (Kącki 2002) zlokalizowa­nych głównie w Masywie Chełmu oraz w rozproszeniu w południowo--wschodniej i północnej części reg ionu. W większości są to s tanowiska podane przez botaników n iemieck ich na przełomie XIX i XX w i e ku i nie potwierdzone współcześnie (Da jdok i i n . 1998). W os ta tn ich la­tach został odnaleziony w Duczowie Małym na Równinie Oleśnickiej (Da j dok , Kącki 1996), na południe od Kotorza Wielkiego n a Równinie Opolskiej (Spałek 1999) oraz B iskupie j Kopie w Górach Opawskich (Kącki 2002).

Podejźrzon księżycowy występuje w zbiorowiskach murawowych , na pastwiskach, łąkach oraz w świetlistych lasach aż po piętro sub-alpejskie, najczęściej n a s iedl iskach zasobnych w związki wapnia . W Tat rach sięga 2040, a w a lpach nawet 2330 m n .p .m (Obe rdo r f e r 1994). Wykazuje szerokie s p e k t r u m ekologiczne, ale uznawany jest za ga tunek charakterystyczny zbiorowisk rzędu Nardetal ia ( M a t u s z ­k i e w i c z 2001). W Duczowie Małym rośnie na świeżej łące rajgrasowej

93

Arrhenatheretum elatiońs (Kącki i i n . 1998). Na szczycie Biskupie j Kopy podejźrzona odnaleziono na pogorzel isku, w zb iorowisku porę­bowym. W okol icy Kotorza Wielkiego stwierdzony był na drodze leśnej w 60 - l e tn im drzewostanie sosnowym, na s ied l i sku b o r u świeżego.

Podejźrzon księżycowy jes t uznany za gatunek krytycznie zagro­żony w województwie opo lsk im. Jego populacje są niewielkie i nie przekraczają k i l k u osobników. Wyjątkiem jest t u populac ja w Duczo-wie Małym, gdzie w 1996 r o k u odnotowano około 250 osobników, ale i t u liczebność g a t u n k u spada (Kącki 2002). Podejźrzon księżycowy jest także narażony n a wymarcie w województwie dolnośląskim i wie l ­kopo l sk im i łódzkim (Kącki red. 2003, Żukowsk i , J a c k o w i a k red. 1995, J a k u b o w s k a - G a b a r a , K u c h a r s k i 1999). Na górnym Śląsku uznany został za t akson rzadk i ( Pa ruse l i i n . red. 1996), w Republice Czeskiej za wymierający - EN (Prochäzka red. 2001).

Nowe stanowisko podejźrzona księżycowego znajduje się w nie­czynnym kamieniołomie wapienia na południowy zachód od Ogór­k a na granicy Równiny Opolskiej i Masywu Chełmu (N 50° 33 ' 12"; E 18° 05 ' 22 " ; k w a d r a t ATPOL: CF16 ). Jest to średniej wielkości wy­robisko, czynne do połowy ubiegłego w i eku . Rekultywacja przeprowa­dzona została w n i ew i e lk im zakresie i dotyczyła głównie zmniejszenia s p a d k u ścian ska lnych . Obszar jest bardzo t r u d n o dostępny, oddalony od szlaków i tras komun ikacy jnych . Spąg wyrob i ska porośnięty jest r z a d k i m lask iem sosnowo-brzozowym. Prawdopodobnie jego pocho­dzenie jest na tura lne . Otoczona lasami sosnowymi n iecka kamien io­łomu si lnie zarasta, a procesy sukcesyjne hamowane są jedynie przez niekorzystne w a r u n k i edaficzne. Populacja podejźrzona księżycowego, licząca 6 osobników, rośnie w dnie wyrob iska , w jego północnej czę­ści, w mie jscu płaskim. Podłoże pokryte j es t t u s tosunkowo zwartą murawą zbudowaną z rozet u k w a p u dwupiennego Antennańa dioica - również rzadkiego i narażonego n a wymarc ie t a k s o n u w wojewódz­twie opo l sk im (Nowak i n . 2003). S tosunk i florystyczne zbiorowiska, w którym zanotowany został podejźrzon przedstawia poniższe zestawie­nie gatunków:

Data: 28 .06 .2004; wysokość: 200 m n .p .m. ; powierzchnia: 15m 2 ; zwarcie wars twy a - 4 0 % , b - 20%, c - 8 0 % ; l iczba gatunków - 20; Pi-nus sylvestris a 3, Picea abies b 1, Sorbus aucupańa b +, Betula verru­cosa b 1, Botrychium lunańa +, Anntennańa dioica 3, Polygala vulgaris 1, Leontodon hispidus 1, Achillea millefolium +, Anthyllis vulneraria +, Carlina vulgaris +, Coronilla varia +, Erigeron acer +, Fragaria vesca +, Hieracium murorum + , Hieracium pilosella +, Linum catharticum +, Pi-nus sylvestris c +, Potentilla heptaphylla +, Prunella vulgaris +, Sorbus aucuparia +, Thymus pulegioides +.

Zagrożeniem d la populac j i podejźrzona jest postępująca powol i , ale konsekwentn ie sukcesja w k i e r u n k u b o r u suchego. M imo że drzewa, głównie sosny, nie znajdują w kamieniołomie op t yma lnych warunków rozwoju, to j e d n a k mie jscami tworzą zwarty drzewostan, pod okapem którego n i ema l nie występują g a t u n k i r u n a . Murawa , w której wy­stępuje podejźrzon, położona jest na sk ra ju ścieżki wydeptanej przez

94

zwierzynę, gdzie naświetlenie jest s tosunkowo duże. Światłolubne ro­śliny muraw , takie j a k podejźrzon czy u k w a p dwupienny , mogą się dzięki t emu rozwijać. Jednak w p r zypadku zagęszczenia drzewostanu sosnowego łub ekspansj i drzew liściastych, np . brzozy brodawkowatej czy wierzby iwy, należy podjąć działania hamujące sukcesję.

Kamieniołom powin ien zostać objęty ochroną prawną w postaci użytku ekologicznego.

Arkad iusz N o w a k , Sylwia N o w a k

PIŚMIENNICTWO

Chrtkovä J . 1997. Ophioglossaceae Agardh - hadilkovite. W: Hej-ny S., Slavik B. 1997. Kvetena Ćeske Republiky. 2. vydäni. Academia, Praha, pp. 226-227.

D a j d o k Z., Kącki Z. 1996. Ostoje roślin w podmokłych zbiorowi­skach łąkowych w okolicy Duczowa na Równinie Oleśnickiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 52, 6: 85-89.

D a j d o k Z., Kącki Z., N o w a k A., N o w a k S., Spałek K. 1998. Atlas rozmieszczenia r zadk ich roślin naczyniowych w województwie opo lsk im. Wydawnictwo Uniwersy te tu Opolskiego, Opole, ss. 1-273.

Dostał J . 1984. Familie Ophioglossaceae Rautenfarngewächse. W: Hegi G. Rlustńerte Flora von Mitteleuropa. B . l / 1 . Verlag Paul Parey Ber l in -Hamburg , pp. 84-98.

Kącki Z. 2002. Podejźrzon księżycowy Botrychium lunańa (L.) Sw. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego. OTPN, Opole, p. 89.

Kącki Z., An io ł -Kwia tkowska J . , D a j d o k Z. 1998. Roślinność dolin wybranych strumieni zlewni Oziąbela. I. Zbiorowiska wodne, ba­gienne i łąkowe. Acta Univ. Wrat . 2036. Prace Bot. 74: 109-164

M a t u s z k i e w i c z W. 2 0 0 1 . Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa, pp. 536.

N o w a k A., N o w a k S., Spałek K. 2003. Red list of vascularplants of Opole Province. Opol. Scient. Soc , Naturę J o u r n a l 36: 5-20.

O b e r d o r f e r E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Au­flage. Verlag Eugen Ulmer, S tut tgar t , pp . 1050.

P a r u s e l J .B . , W i k a S., B u l a R. (red.). 1996. Czerwona lista roślin naczyniowych Górnego Śląska. Raporty, Opinie, 1: 8-42.

Prochäzka F. (red.). 2 0 0 1 . Ćemy a cerveny seznam cevnatych ro-stlin Ćeske republiky (stau u roce 2000). Pf iroda 18: 1-166.

Spałek K. 1999. Chronione i rzadkie rośliny naczyniowe w zbio­rowiskach roślinnych Równiny Opolskiej. Praca doktorska. Zakł. Bot. Inst . Bio l . i Ochr. Środ. Uniwersyte tu Opolskiego.

95

Zając A,. Zając M. (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia roślin naczy­niowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologi i Komput . Inst . Bot. U J , Kraków, pp. 1-715.

96

Kosac i ec sybery jski Ińs sibińca na Śląsku Opo lsk im nie wyginął

Kosaciec syberyjski należy do rodz iny kosaćcowatych Ińdaceae, reprezentowanych w naszym k r a j u przez cztery rodzaje. Obok ko-saćca syberyjskiego do rodzaju Ińs należą w naszej florze cztery inne g a t u n k i . Najpospol i tszym przedstawicielem tego rodzaju jest znany powszechnie kosaciec żółty Ińs pseudoacorus, często spotykany nad brzegami stawów, jezior i na terenach podmokłych. Kosaciec syberyj­s k i również występuje na s iedl iskach w i l go tnych , głównie n a łąkach, j es t j e d n a k dużo rzadszy. Osiąga on wysokość 40-80 cm, m a piękne fiołkowe kwia ty , które j ednak bardzo szybko przekwitają.

Kosaciec syberyjski podlega w Polsce ścisłej ochronie prawnej (Roz­porządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej roślin z dn. 11.09.2001; Dz.U. n r 106, poz. 1167). Jest spotykany w całym k r a j u , wszędzie j es t g a tunk i em bardzo r z a d k i m (Zając A., Zając M. 2 0 0 1 , P i ękoś -Mi rkowa , M i r e k 2003). Jego występowanie n a Śląsku Opo l sk im po 1980 r. nie zostało dotychczas potwierdzone, dlatego też w Czerwonej Księdze Roślin Województwa Opolskiego zaliczono go do gatunków wymarłych w t y m regionie (Kącki 2002). Za przyczyny jego wyginięcia uznano osuszanie terenów podmokłych, intensywną gospo­darkę łąkarską i wykopywanie tej dekoracyjnej rośliny do ogródków przydomowych (Kącki 2002).

W la tach 1950-1980 znane były zaledwie dwa s tanowiska kosaćca syberyjskiego n a Śląsku Opo lsk im: pierwsze położone było w lesie mię­dzy Urbanow i cami a Twardawą w nadleśnictwo Kędzierzyn (S zo tkow-s k i 1966, 1968, 1999); drugie - w rezerwacie przyrody „Przylesie" koło Brzegu (Cel iński i i n . 1983). Na obu tych dokładnie zlokal izowanych s tanowiskach występowania kosaćca syberyjskiego nie potwierdzono po 1980 r. (Kącki 2002). Warto w t y m miejscu wyjaśnić, że stanowisko w lesie między Urbanowicami a Twardawą ( S z o t k o w s k i 1968, 1999) jest t y m s a m y m s tanowisk iem, które podawane jes t j a k o koło Pokrzywnicy ( S z o t k o w s k i 1966) i koło Urbanowie ( S z o t k o w s k i 1968).

W XIX w. kosaciec syberyjski był na Śląsku Opo lsk im częstszy. Zna­no wówczas siedem bliżej nie z lokal izowanych stanowisk: w okolicach Opola ( W i m m e r 1844), K l i s ina (Schube 1906), Leśnicy, Dobrodzienia, Boroszowa, Radzikowie, Wyszkowa i Wajd koło Nysy ( S c h u b e 1903). W XX w. nie potwierdzono występowania tej rośliny n a żadnym z n i ch .

W d n i u 20 maja 2003 r. znalazłem stanowisko kosaćca syberyj­skiego na Równinie Niemodlińskiej, w dol inie Ścinawy Niemodlińskiej

96

koło Kor fantowa (powiat Nysa, woj. opolskie). Ze względu na ochronę tego zagrożonego wyginięciem g a t u n k u nie podaję j ednak dokładniej­szej lokal izacj i s tanowiska.

Na łąkach pod Kor fantowem rosło w 2003 r. około 470 kwitnących pędów skup i onych w czterech kępkach n a łącznej powierzchni k i l k u arów. W d n i u 20 maja prawie 1/3 z n i c h kwitła, na pozostałych pę­dach kw ia t y nie były jeszcze rozwinięte. Jednak już 5 czerwca prawie wszystkie pędy były przekwitnięte. Okres kw i tn i en ia kosaćca syberyj­skiego bywa więc w naszych w a r u n k a c h nadzwyczaj krótki.

Na o d k r y t y m przeze mnie s tanow isku kosaciec rośnie n a wilgotnej łące z rzędu Molinietalia coeruleae. Głównymi g a t u n k a m i towarzyszą­cymi są: trzęślica modra Molinia coerulea, t r z c inn ik p iaskowy Cala-magrostis epigeios, przetacznik kłosowy Verónica spicata, bukw i ca zwyczajna Stachys officinalis, chaber łąkowy Centaurea jacea, chaber d r i ak i ewn ik C. scabiosa. Oprócz tego n a op isywanym terenie rosną m. in . k m i n e k zwyczajny Carum carvi, przytulią właściwa Galium ve­rtirá, tojeść pospol i ta Lysimachia vulgaris, krwiściąg l ekarsk i Sangu­isorba officinalis, trędownik bu lw ias ty Scrophulańa nodosa i oman łą­kowy ínula sailcifolia .

Aż do początku la t 90- tych kosaciec syberyjski nie występował w t ych okol icach (obserwacje własne). Wkrótce potem zaniechano kosze­n ia większości pob l i sk i ch łąk, były one też częściowo wypalane (m. in. fragment, gdzie dzisiaj rosną kosaćce). Przypuszczalnie stanowisko to powstało po wielkiej powodzi w 1997 r. Niewykluczone, że t a niezwykle r zadka roślina może też rosnąć w k i l k u i n n y c h miejscach w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej, np . koło Rynarcic, Włostowy, Przechodu (gm. Korfantów), Ligoty Tułowickiej czy Tułowic (gm. Tułowice), gdzie za­chowały się jeszcze powierzchnie nieużytkowanych od pewnego czasu łąk trzęślicowych.

Do s tanowiska kosaćca syberyjskiego przylega z jednej s t rony mło­dy las brzozowo-olchowy podszyty t r z c inn ik i em p iaskowym, z drugiej zaś s t rony rozciągają się opuszczone łąki, dawniej użytkowane j ako łąki kośne. Około 100 m dalej znajdują się pola uprawne , które po­wstały około 10 la t t e m u po zaoran iu łąk. Stanowisko z kosaćcem sybery jskim jes t więc zagrożone zaoraniem, zdeptaniem przez wypasa­ne zwierzęta, bądź naturalną sukcesją l asu . Samo kośne użytkowanie tej łąki, zwłaszcza przy i n t ensywnym gospodarowaniu, może również zagrażać t e m u j e d y n e m u znanemu obecnie na Śląsku Opo lsk im sta­now i sku . Okresowe wypalanie może natomias t powstrzymywać suk­cesję l a su i sprzyjać zwiększaniu się populac j i kosaćca. Stanowisko to w inno być chronione j a k o użytek ekologiczny l u b rezerwat poddany ochronie czynnej. Walor tego miejsca podnosi masowe występowanie dwóch i n n y c h chron ionych gatunków: śnieżyczki przebiśniego Galan-thus nivalis i konwa l i i majowej Convallana majalis.

Grzegorz K o p i j

97

PIŚMIENNICTWO

Cel iński F., Cabała S., W i k a S., Babczyńska -SendekB . 1983. Nowe stanowiska rzadkich roślin naczyniowych na Górnym Śląsku i terenach przyległych. Cz. I i I I . Zesz. Przyr. OTPN 2 1 : 3 - 1 1 .

Kącki Z. 2002 . Kosaciec syberyjski W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego. Opole: Śląskie Wy­dawnic two Adan ; p. 46.

P i ękoś -Mi rkowa H. , M i r e k Z. 2003. Flora Polski Atlas Roślin Chronionych. Wyd. Mul t i co , Warszawa.

Schübe T. 1903. Die Verbreitung der Gefasspflanzen in Schlesien preussischen und österreichischen Anteils. R. Nischkowsky, Bres lau.

Schübe T. 1906. Ergebnisse der Dorchforschung des schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1905. J h . Ber. schles. Ges. vater l . Cu l -t u r . 84: 68-69.

S z o t k o w s k i P. 1966. Notatka flory styczna z powiatu Koźle za lata 1962-1964. Zesz. Przyr. OTPN, 6: 3-7.

S z o t k o w s k i P. 1968. Niektóre stanowiska roślin chronionych w po­wiecie kozielskim. Opol . Rocz. Muz. 3: 3 8 7 - 3 9 1 .

S z o t k o w s k i P. 1999. Flora miasta i gminy Głogówek i jej współcze­sne przemiany pod wpływem gospodarki człowieka. Przyroda Śląska Opolskiego 5: 1-67.

W i m m e r F. 1844. Flora von Schlesien. Ver l . von F. H i r t . Bres lau. Zając A., Zając M. (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia roślin naczy­

niowych w Polsce. Ins t . Bot. U J , Kraków. Z a r z y c k i K., Sze ląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych

zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda H. , He in r i ch Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst . Bot. PAN, Kraków.

98

Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Ińs sibińca L . w po l sk ich Ka rpa tach

Kosaciec syberyjski to ga tunek o zasięgu eurosybery jskim, obej­mującym Europę, Kaukaz, Syberię i Da lek i Wschód. W naszym k r a j u występuje w rozproszeniu n a całym obszarze niżowym, w pasie wyżyn południowopolskich oraz n a pojedynczych s tanowiskach w niższych położeniach Karpat (P iękoś-Mirkowa, M i r e k 2003).

Pod względem wymagań s ied l iskowych kosaciec syberyjski zwią­zany j es t z okresowo w i l g o tnymi łąkami trzęślicowymi, a szczególnie z zespołem trzęślicy modrej Molinietum coeruleae, d la którego jes t ga­t u n k i e m charakte rys tycznym (Szafer, Z a r z y c k i 1972). Ze względu n a zanikanie tego t y p u s iedl isk w s k u t e k i c h osuszania, intensyf ikac j i gospodark i łąkowej l u b całkowitego zaprzestania użytkowania, takson t en został umieszczony n a polskiej czerwonej liście i zaliczony do ka -

9 8

tegori i gatunków narażonych n a wyginięcie - V ( Z a r z y c k i i i n . 1992). Ponadto podlega ochronie gatunkowej .

Dotychczas kosaciec syberyjski notowany był w po lsk ich Karpa­tach n a odosobnionych s tanowiskach n a Pogórzu Cieszyńskim, Po­górzu Wie l i ck im, w Beskidzie Wyspowym, Beskidzie N i sk im i w Biesz­czadach. Stanowiska z Pogórza Cieszyńskiego mają obecnie już ty lko historyczny charakter , s tanowiska bieszczadzkie prawdopodobnie są pochodzenia antropogenicznego, zaś s tatus niektórych z pozostałych również budz i wątpliwości (Zając A., Zając M. red. 2 0 0 1 ; informacje n iepubl ikowane z Bazy ATPOL). Ostatn io nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego zostało podane z Bochn i na Pogórzu Wiśnickim (Ko-s t r a k i e w i c z 2003).

Na przełomie maja i czerwca 2004 r. w trakcie badań florystyczych prowadzonych na Pogórzu Wiśnickim ( K o n d r a c k i 2000) odnalazłem nieznane wcześniej s tanowisko kosaćca syberyjskiego. Leży ono około 8 k m n a wschód od Myślenic, w miejscowości Zasań, n a nieużytko-wanej , podmokłej łące w dol inie p o t o k u Zasanka. Kosaciec syberyjski tworzy t a m 9 skupień liczących od k i l k u do kilkudziesięciu pędów, kwitnących i owocujących. W płacie z kosaćcem dominuje wiązów-k a błotna Filipéndula ulmańa, l iczna jes t turzyca pęcherzykowata Carex vesicana, a ponadto występują t a m następujące, w większości wi lgocio lubne, g a t u n k i : bodziszek błotny Geranium palustre, chaber aus t r i a ck i Centaurea austńaca, firletka poszarpana Lychnis fios-cucu-li, k rwawn i ca pospol i ta Lythrum salicaria, krwiściąg l ekarsk i Sangu­isorba officinalis, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbńcatus, mięta długolistna Mentha longifolia, o lszewnik k m i n k o l i s t n y Selinum carvi-folia, przytulią północna Galium boreale i s ierp ik barw ie rsk i Serratula tinctońa. Skład florystyczny płatu z kosaćcem sybery jsk im oraz jego znaczne oddalenie od najbliższych lud zk i ch siedzib przemawiają za n a t u r a l n y m charakte rem omawianego stanowiska.

Krzysztof S t a w o w c z y k

PIŚMIENNICTWO

K o n d r a c k i J . 2000 . Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. K o s t r a k i e w i c z K. 2003. Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego

w Bochni-Kolanowie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 3: 82-84. P i ękoś -Mi rkowa H. , M i r e k Z. 2003. Flora Polski. Atlas roślin

chronionych. Mul t i co , Warszawa. Sza fer W., Z a r z y c k i K. (red.). 1972. Szata roślinna Polski. Tom 1.

PWN, Warszawa. Zając A., Zając M. (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia roślin naczy­

niowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol . Komp. Inst . Bot. U J , Kraków.

9 9

Z a r z y c k i K., W o j e w o d a W., H e i n r i c h Z. (red.). 1992. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst . Bot. i m . W. Szafera PAN, Kraków.

1 0 0

OCHRONA ZWIERZĄT

Żółw błotny Emys orbiculańs (L.) z okol ic Wadowic

Według w i e lu autorów żółw błotny występował dawniej po­spolicie n a niżu całej Polski (np. B a y g e r 1937, Młynarski 1971). Obecnie w całym k r a j u jest on ga tunk i em nie l icznym

i n a w i e lu obszarach zagrożonym wyginięciem. Jedynie n a Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim znajdują się jeszcze re latywnie si lne s tanowi­ska tego g a t u n k u . Pojedyncze dorosłe osobn ik i żółwia błotnego czasa­m i są napotykane w różnych re jonach k r a j u ( M i t r u s 2000, Jabłońsk i 2 0 0 1 , N a j b a r 2 0 0 1 , R y b a c k i 2003). Mogą to być „pozostałości" na ­t u r a l n y c h popu lac j i , bądź też np . osobn ik i pochodzące z nielegalne­go i m p o r t u . Prob lematyczny staje się dalszy los t a k i c h znalez ionych po jedynczych osobników, których pochodzenia nie znamy. Niniejsza n o t a t k a przedstawia losy żółwia błotnego znalezionego w oko l i cach Wadowic.

Żółwia znaleziono 14 czerwca 2003 r. pomiędzy Kalwarią Ze­brzydowską a Wadowicami (woj. małopolskie), przy ruchl iwe j dro­dze łączącej Kraków z Wadowicami . Zwierzę zostało znalezione przez przypadkowe osoby, które zabrały j e ze sobą do Łodzi j a k o „żółwia akwariowego , \ W Łodzi trafił on do Katedry Ekologi i i Zoologii Krę­gowców Un iwersy te tu Łódzkiego w ce lu identy f ikac j i . Okazało się, że jes t to dojrzała płciowo samica żółwia błotnego o długości ka ra -p a k s u (pomiar w l i n i i prostej) około 19 cm. Z uwag i n a status tego g a t u n k u w Polsce, podjęto działania mające n a celu zlokalizowanie dokładnego miejsca znalezienia osobnika i usta lenie jego przynależ­ności podgatunkowe j . W t y m celu żółwia sfotografowano (karapaks, p las t ron , bok i spód głowy i szyi) i przejściowo oddano do Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Łodzi. Został on umieszczony w osobnym ter­r a r i u m o wym ia ra ch 1 2 0 x 6 5 x 6 5 c m (długość * szerokość * wysokość) z wodą o głębokości ok. 25 cm i częścią lądową zajmującą ok. 1/3 powierzchni t e r r a r i u m . Dodatkowo wars twa p i a s k u o grubości ok. 20 c m miała dać samicy możliwość złożenia j a j , do czego j ednak nie do­szło. Temperaturę wody u t r zymywano w gran icach 23-25°C, powie­trza 25-28°C. Żółw przez całe lato chętnie pobierał poka rm. Dostawał trzy razy w t ygodn iu ryby (płotki i stynki ) w całości, oraz noworodk i

*d r Uwe Fr i tz specjalizuje się w problematyce zróżnicowania morfolo­gicznego żółwia błotnego (Fritz 1998).

1 0 0

szczurze i mięso wołowe. Zimował od 25 l is topada 2003 r. do 17 marca 2004 r. w nieogrzewanym pomieszczeniu w i w a r i u m . W ciągu trzech ty­godni poprzedzających hibernację samica nie była karmiona , po czym poddana została s topn iowemu (przez k i l k a dni) schłodzeniu do temp. 8-10°C i w takiej temperaturze zimowała. Do tego celu użyto t e r r a r i u m 0 wymia rach 60x50x40 cm. Na jego dnie, wypełnionym wodą do głę­bokości ok. 5 cm, znajdowały się włókna kokosowe, które dzięki swojej dużej higroskopijności tworzyły rodzaj gęstego „błota". Pod koniec z i ­mowan ia stopniowo podwyższano temperaturę otoczenia i rozpoczęto karmien ie . Przez cały czas poby tu w ogrodzie zoologicznym osobnik był izolowany od i n n y c h zwierząt.

W międzyczasie starano się ustalić przynależność podgatunkową żółwia. Po korespondencyjnych konsu l tac jach z d r Uwe Fr i tzem* z M u z e u m His to r i i Natura lne j w Dreźnie usta lono, że znaleziony żółw należy do p o d g a t u n k u E. o. orbiculańs, czyli tego samego, który za­mieszkuje Polskę. Ponadto pracownicy Urzędu Wojewódzkiego w Kra­kowie skontak towa l i się z panem Robertem Bochenem, p racown ik i em Chełmskiego Pa rku Krajobrazowego, który potwierdził, że przetrzymy­w a n y m żółwiem jes t samica żółwia błotnego oraz sugerował wypusz­czenie zwierzęcia w okolicy, w której został znaleziony. Opierając się n a t y ch op in iach p a n i dr Bożena Kotońska, Wojewódzki Konserwator Przyrody w Krakowie , wyraziła zgodę n a wypuszczenie tego żółwia w pobliżu miejsca znalezienia.

Formalne trudności uniemożliwiły n a m wypuszczenie żółwia wio­sną, k iedy był najlepszy okres na takie działania - żółw miałby więcej czasu n a przygotowanie się do h ibernac j i . Problematyczne okazało się także znalezienie odpowiedniego miejsca do wypuszczenia żółwia. Żół­wie błotne były obserwowane w okol icach Wadowic ok. 70 la t t e m u (A. Mroczek - inf . us tna ) , ale ak tua ln i e z tego obszaru nie są znane żadne s tanowiska tego g a t u n k u . W d n i u 6 l ipca 2004 r. w obecności pana Mar iusza Skwary z Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz pracowników Nadleśnictwa Andrychów, obejrzeliśmy trzy potencjalne miejsca do wypuszczenia żółwia. Rejon, w którym znaleziono żółwia okazał się nieodpowiedni , gdyż mało było t a m terenów podmokłych, a większość i t ak n iewie lk ich stawów jest corocznie opróżniana przed zimą. Drugą przeszkodą była bliskość drogi asfaltowej o dużym na­tężeniu r u c h u samochodowego. Ostatecznie żółwia wypuszczono do nieużytkowanych rybacko stawów r ybnych w pobliżu Tomic - ws i zlokalizowanej n a północ od Wadowic. Wypuszczona samica żółwia błotnego najprawdopodobniej należała do populac j i z okolic Wado­wic. Nie można wykluczyć, że inne osobn ik i z tej g rupy nada l żyją 1 dlatego żółwia wypuszczono w tamtej okolicy.

Również w i n n y c h re jonach k r a j u zdarzają się przypadk i znajdywa­n ia pojedynczych żółwi błotnych. I ch los bywa bardzo różny. Żółw błot­ny jes t zwierzęciem chron ionym. Pomijając fakt, ze zabranie go z na­t u r y j es t niezgodne z prawem, jest to także niebezpieczne d la populac j i t ych zwierząt. Żółwie charakteryzują się specyficzną biologią (m. in.

1 0 1

późnym dojrzewaniem płciowym, wysoką przeżywalnością osobników dojrzałych płciowo i niską osobników młodych) i e l iminacja nawet po­jedynczych żółwi z n a t u r y może doprowadzić do wyginięcia, i ch w danej okolicy. Dlatego istotne jes t by takie zwierzęta j a k najszybciej wraca­ły do swoich p i e rwotnych siedlisk. Jednocześnie należy podkreślić, że wypuszczanie zwierząt do środowiska natura lnego zawsze wiąże się z ryzyk iem - znalez ionym zwierzęciem może być osobnik o obcym geno­typie, l u b też może on być nosicielem nowych i groźnych d la lokalnej populac j i patogenów. Wypuszczanie t ak i ch zwierząt zawsze m u s i być prowadzone za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, który, by zminimalizować niebezpieczeństwa wiążące się z tego t y p u działa­n i a m i , powin ien zasięgnąć porady specjalistów.

Piotr Z ie l iński , Sławomir M i t r u s , Włodzimierz Stanis ławski

PIŚMIENNICTWO

B a y g e r J.A. 1937. Klucz do oznaczania płazów i gadów. Koło Przy­rodników Studentów Uniwersy te tu Jagiellońskiego, Kraków.

F r i t z U. 1998. Introduction to zoogeography and subspecific diffe­rentiation in Emys orbicularis (Linnaeus, 1758). W: Fr i tz U., Joger U., Podloucky R., Servan J . , B u s k i r k J.R. (red.). Proceedings of Emys Sym­posium Dresden 96. D G H T , R h e i n b a c h , M e r t e n s i e i l a 10 : 1-27.

Jabłoński 2 0 0 1 . Żółw błotny. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czer­wona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa, 274-276.

M i t r u s S. 2000 . Distribution and biology of Emys orbicularis (L.) in Poland. W: Hödl W., Rössler M. (red.). Die Europäische Sumpfsch i ld ­kröte. Land Oberösterreich, OÖ. Landesmuseum, Linz Staphia 69: 107-118.

Młynarsk i M. 1971 . Nasze gady. PZWS, Warszawa. N a j b a r B. (red.). 2 0 0 1 . Żółw błotny. L u b u s k i K lub Przyrodników,

Świebodzin. R y b a c k i M. 2003. Żółw błotny Emys orbicularis (Linnaeus, 1758).

W: Głowaciński Z., Raflński J . (red.). Atlas płazów i gadów Polski. B i ­b l io teka M o n i t o r i n g u Środowiska, Warszawa-Kraków, 7 8 - 8 1 .

102

RECENZJE

Albumowa promocja kw iec i s tych łąk z pełnikiem europejskim na Pomorzu Zachodnim

Kochanowska R. 2005. Pełnik europejski - róża po lsk ich łąk. Ofi­cyna „In Plus", Szczecin: 1-112.

Region zachodniopomorsk i ukazuje swoje piękno, bogactwo i dzie­dzictwo przyrody w a lbumowych l u b bogato i lus t rowanych edycjach, godnych szerszego upowszechnienia. Wystarczy wspomnieć choćby najnowsze zbiorowe dzieła: Przyroda Pomorza Zachodniego (Borówka, F r i e d r i c h i i n . 2002) , Natur Westpommerns (Borówka, F r i e d r i c h i i n . 2004) oraz Dolina Dolnej Odry - monografia przyrodnicza Parku Krajobrazowego ( J a s n o w s k a red. 2002). Z początkiem 2005 r. u k a ­zało się kolejne a lbumowe wydanie, t y m razem poświęcone roślinno­ści kwiec is tych łąk z udziałem pełnika europejskiego, które zachowały się jeszcze w niektórych zakątkach z iemi koszalińskiej. Au to r em pracy jes t prof. Róża Kochanowska, znana badaczka flory i roślinności łą-kowo-pastwiskowej oraz torfowiskowej Pomorza Zachodniego, współ­au t o rka niektórych wcześniejszych monograf icznych opracowań przy­rodniczych tego reg ionu. Przedmiotem je j zainteresowania są bogato ukwiecone łąki, w których szczególną rolę odgrywa pełnik europejski Trollius europaeus, należący do zagrożonych i ginących gatunków flory polskiej i z tego względu objęty ochroną prawną. W niektórych mie j ­scach Pomorza Zachodniego roślina t a występuje szczególnie obficie, pokrywając n a przełomie maja i czerwca złocistym kobiercem łany w i l ­gotnych łąk, użytkowanych gospodarczo j a k o tereny kośne. Najpięk­niejsze łąki pełnikowe odnalazła a u t o r k a w dol inie rzeki Chociel i w okol icach Bobolic (powiat koszaliński).

Tytuł pracy jes t mylący i nie w pełni adekwatny do treści. Przede wszys tk im t r u d n o jes t porównywać pełnik z różą, głównie dlatego, że pełnik j es t rośliną na tura ln i e występującą w krajobrazie, przy t y m na­leży do elementów r zadk ich i stąd podlega ochronie, podczas gdy róża (jako rodzaj) j es t niezwykle rozpowszechniona przez masową hodowlę w ogrodach i szk larn iach, rzadziej rośnie n a s tanowiskach n a t u r a l ­ny ch i nie podlega żadnej ochronie. Zresztą pełnik jest piękniejszy od róży. Gdybyśmy chciel i podkreślić wyjątkowość pełnika w krajobrazie, to raczej należałoby mówić, że jes t to k le jnot naszych łąk, gdyż staje się on coraz rzadszy i t y m samym cenniejszy j ako element przyrody. Ponadto temat pełnika i łąk z jego udziałem w treści pracy pojawia się rzadziej, niż i n n y c h roślin l u b zbiorowisk. Na 78 ba rwnych fotografi i zamieszczonych w a lbumie (łącznie z okładką) pełnik pojawia się 22 razy (około 38%). Jest to wprawdzie niewątpliwy kle jnot l u b perła na-

103

szych łąk, to j ednak a l b u m obejmuje n iewie lk i i ch fragment zna jdu­jący się w dol inie niedużej rzeczki Chociel i w okol icach miejscowości Bobolice na Pomorzu Środkowym. Tak więc rzeczywisty temat a l b u m u to malownicze, kwieciste łąki w dol inie Chociel i z l i cznym udziałem rzadkiej rośliny - pełnika europejskiego, będącego k le jnotem n a t u r a l ­nego kra jobrazu .

Kons t rukc ja a l b u m u jes t przejrzysta i typowa d la tego rodzaju wy­dawnic tw, chociaż poziomy układ s t ron ( formatu A4) j es t bardzo nie­wygodny w korzys tan iu z dzieła. Jego dominantą są urocze, barwne fotografie, rozmieszczone na pełnych s t ronach lub i ch częściach, rza­dziej n a rozkładzie dwóch sąsiednich s t ron . Układ ponad 70 fotografi i (i p a r u i n n y c h ko lorowych rycin) przepleciony jest zwięzłym tekstem w trzech językach: po l sk im, ang ie lsk im i n i emieck im. Jest to ważny szczegół, bo a l b u m stał się dostępny d la czyte lnika spoza strefy języ­k a polskiego. Najpiękniejsze fotografie to te, które pokazują rozległe, ukwiecone krajobrazy łąkowe, a najbardziej ekscytujące są łąki pełni-kowe, prezentujące się j ako złocisto-żółte wielohektarowe łany, nieraz otoczone lasem liściastym. Niestety jest i ch stosunkowo mało. Rekord estetyki i wdzięku należy do zdjęcia n a str . 28, bardzo ciekawe uję­cia reprezentują fotografie na str . 18 i 56, mnie j udane, choć również cenne znajdują się n a str . 6, 29 i 5 1 . Chyba ty lko przypadek zrządził, że najmnie j szokujące wyrazistością zdjęcia znalazły się n a okładce, w s k u t e k czego straciła ona sporo n a estetyce.

Treść a l b u m u zamknięto w 10 rozdziałach o różnej objętości. Krót­kie słowo wstępne w formie osobistych przeżyć z młodości i k o n t a k t u z łąkami pełnikowymi napisał Lech Pieczyński, prezes Zarządu Wojew. F u n d . Ochr. Środ. i Gospod. Wod. w Szczecinie. Sporo c iekawych my­śli o florze łąk, pełniku europe jsk im i łąkach pełnikowych wyraził prof. Stanisław Kozłowski, prezes Polskiego Towarzystwa Łąkarskiego. Jed­no z jego spostrzeżeń wymaga wszakże korekty . Łąki pełnikowe nad Chocielą nie są j e d y n y m i w całej Rzeczpospolitej, podobne i chyba nie mnie j u rok l iwe , można znaleźć n a południu k r a j u (okolice Zawiercia) oraz n a Lubelszczyźnie. Gdy zajrzymy do Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając A., Zając M. 2001), to się przekona­my, że główny obszar występowania pełnika europejskiego w Polsce to Wyżyna Lube lska i Roztocze, ale nie umnie jsza to istotności s tanowisk tej rośliny nad Chocielą i w ogóle na Pomorzu. Bardzo c iekawa jes t le­genda Zofi i Zawilskie j o bobo l i ck ich pełnikach j ako kw ia tach Wi lmeny. Niezwykle ważny i cenny merytorycznie j es t rozdział o znaczeniu eko­log icznym łąk w krajobrazie, omawiający relacje odnoszące się do i c h ro l i w obiegu wody, w regulacj i stosunków k l imatycznych , działaniu przeciwerozyjnym, j a k o s iedl iska bogatej fauny oraz j a k o przedmiot użytkowania gospodarczego. Rozdział ten jes t ubogacony l i c znymi fo­togra f iami ilustrującymi różnorodne ekosystemy z udziałem nie t y l ­ko pełnika, ale także i n n y c h interesujących gatunków, w t y m roślin r zadk i ch , zagrożonych i ch ron ionych prawnie , j a k również niektórych gatunków zwierząt.

104

Osobny rozdział au t o rka poświęca charakterystyce fizjograficznej do l iny rzeki Chociel i . Mowa w n i m jes t o rzeźbie t e renu, geologii, gle­bach, mozaice siedl isk i odpowiadających i m zbiorowiskach roślin­nych . Bardzo interesujące fotografie o wysok ich walorach estetycznych dopełniają treści rozdziału. Podobnie piękne krajobrazy przedstawio­no w rozdziale następnym, informującym j a k trafić w okolice Bobolic i odnaleźć łąki pełnikowe. Poszczególne fotogramy ilustrują rozmaitość gatunkową łąk z udziałem różnych g rup roślin o odmiennych wymaga­n iach s iedl iskowych, w t y m niektórych storczyków oraz i n n y c h rzad­k i c h i chron ionych gatunków. W rozdziale Pory roku zaprezentowano różne aspekty florystyczne w i e lu ekosystemów, zwłaszcza łąkowych, a także niektórych leśno-zaroślowych i i ch zwierzęcych mieszkańców. Dużo cennych in formacj i podano w rozdziale o morfologi i i występowa­n i u pełnika w Polsce. Poruszono t u zagadnienia taksonomiczne, na­zewnictwo ludowe, biologię i geografię g a t u n k u . Dalsze rozdziały po­święcono zadrzewieniom towarzyszącym łąkom pełnikowym w dol inie Chociel i oraz zagadnieniom ochrony t y ch niezwykłych łąk w związku z i c h zagrożeniem. Godnym podkreślenia jest wskazanie n a odpowied­nie użytkowanie łąk pełnikowych będące podstawowym w a r u n k i e m i c h u t r z y m a n i a w krajobrazie. Propozycja rezerwatowej ochrony za­sługuje n a poparcie. W części końcowej podano indeksy nazw ga tun ­kowych flory i fauny (w wers j i polskiej i łacińskiej) oraz najważniejsze piśmiennictwo. Brakuje w n i m trzech ważnych pozycji: Przyroda Pomo­rza Zachodniego (2002), Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (2001) oraz Człowiek i środowisko Pomorza Zachodniego (2003). A l b u m kończą podziękowania oraz informacje o Towarzystwie Ekolo­g i c zno -Ku l tura lnym w Bobol icach i o j u b i l e u s z u 50-lecia Ligi Ochrony Przyrody n a Pomorzu Zachodn im.

Z pewnością piękny a l b u m Róży Kochanowskiej o szokujących sta­now iskach pełnika europejskiego w dol inie Chociel i n a z iemi koszaliń­skiej nie wyczerpuje wszystk ich aspektów łąk pełnikowych w Polsce, t y m niemnie j zasługuje on ze wszech m ia r n a uwagę i zachęca do za­interesowania się t y m i łąkami w szerszej ska l i . Myślę, że mogę wyrazić oczekiwanie, iż au t o rka zechce wznowić wydanie tego cennego dzieła, wzbogacając je pięknymi fotograf iami także z i n n y c h regionów Polski. W a k t u a l n y m w y d a n i u a l b u m o pełniku w in i en znaleźć się we wszyst­k i c h b ib l io tekach szkolnych i pedagogicznych n a poziomie podstawo­w y m , średnim i wyższym.

Z y g m u n t D e n i s i u k

105

Arkadiusz Nowak , Krzysz to f Spałek (red.). 2 0 0 2 . Czerwona Księ­ga Roślin Województwa Opolskiego. Opolskie Towarzystwo Przyja­ciół Nauk, Opole. ISBN 83 -915371 -3 -7 ; ss . 158; cena c. 55 zł.

W 2002 r. ukazało się zbiorowe opracowanie n a temat regionalnej księgi zagrożonych roślin, wydane przez Opolskie Towarzystwo Przy­jaciół Nauk, pod redakcją A. Nowaka i K. Spałka. J a k podkreślają re­daktorzy we wprowadzen iu do tego opracowania, „regionalne czerwone księgi pow inny być p ierwszym etapem tworzenia zestawień zagrożo­n y c h gatunków kra jowych" . Omawiana monograf ia, będąc pierwszą taką czerwoną księgą w Polsce, wyznacza więc pewien wzorzec.

W księdze zostały przedstawione g a t u n k i roślin o różnych katego­r i a ch zagrożenia, zdef iniowanych w oparc iu o zmodyfikowaną meto­dykę IUNC (1994, 2001), i poprawkę regionalizacyjną G a r d e n f o r s a i i n . (2001) oraz własne nieznaczne modyfikacje (m. in. uwzględnienie tzw. e fektu imigracyjnego i nieuwzględnienie kategor i i CD - zależny od ochrony) . Z tak uzyskanej l isty , g a t u n k i były dalej selekcjonowane n a podstawie cech i s to tnych z p u n k t u widzenia ochrony flory (status p rawny , s tatus n a obszarach ościennych, tzw. charyzmatyczność, tar-czowość, znaczenie ekonomiczne i rekreacyjne, interesująca biologia i geografia ga tunku ) . W efekcie t ak przeprowadzonej selekcji otrzyma­no listę 134 gatunków roślin naczyniowych. Wśród n i c h 32 to taksony uznane za wymarłe n a terenie województwa opolskiego (w jego gran i ­cach zre formowanych w 1999 r.), 44 g a t u n k i krytycznie zagrożone wy­marc i em, 27 g a t u n k i wymierające, 2 1 g a t u n k i zagrożone wymarc iem, 3 g a t u n k i b l iskie zagrożenia i 5 g a t u n k i mniejszego ryzyka.

D la każdego z t y ch gatunków podano informacje o statusie i ochro­nie prawne j ; krótkie dane o morfologi i i biologi i ; rozmieszczenie w świecie, w Polsce i na Opolszczyźnie; opis siedl isk, liczebność popula ­c j i , zagrożenia, wskazan ia ochronne i przyczyny wymarc ia n a Opolsz­czyźnie oraz źródła in formac j i . Skar towano s tanowiska wszystk ich gatunków (na mapach uwzględniono podział fizyczno-geograficzny n a mezoregiony wg K o n d r a c k i e g o 2000), różnicując między s tanowiska­m i z n a n y m i przed 1980 r., a później nie potwierdzonymi i t y m i , które potwierdzono po 1980 r. Na mapach nie wyróżniono j e d n a k stanowisk, które zostały odkryte po raz pierwszy dopiero po 1980 r.

Rok 1980 został przez redaktorów uznany za graniczny w oparc iu o dosyć sub iektywne przesłanki, w związku z czym niezbyt precyzyjnie zdef iniowano kategorię zagrożenia RE - wymarły w regionie. Za regio­na ln ie wymarłe uznano bowiem w tej księdze g a t u n k i , które nie zosta­ły potwierdzone w ciągu os ta tn i ch 25 la t i których s iedl iska nie zacho­wały się oraz te g a t u n k i , które nie zostały wykazane w ciągu os ta tn ich 50 lat , ale których na tura lne s iedl iska zachowały się. Ponieważ d la większości gatunków uznanych w tej księdze za wymarłe w regionie, s ied l iska na tura lne zachowały się, bądź b rak j es t t a k i c h in formacj i ,

106

należało przyjąć raczej ty lko to drugie k r y t e r i u m (nie stwierdzony po r o k u 1950). Mimo, że Śląsk Opolski jest regionem stosunkowo dobrze poznanym pod względem f lorystycznym, to j ednak ogólna intensyw­ność badań florys tycznych jest t u znacznie niższa, niż w angie lskich hrabs twach , n iemieck ich landach, czy f r ancusk i ch dys t ryk tach , gdzie wypracowano owe poprawk i regionalizacyjne (Gärdenfors i i n . 2001), które przyjęli redaktorzy opolskiej księgi.

G a t u n k i takie j a k : Ąjuga chamaepitys, Pediculańs sylvatica, Ade-nophora liliifolia, Mecebrum verticillatum, Ińs sibińca, Lythrum hyssopi-folia, Radiola linoides, Adonis flammea, Drosera intermedia, Pulsatilla patens, Orchis cońophora, Muscari comosum, Goodyera repens, Salix myrtilloides czy Caucalis platycarpos należałoby uznać raczej za k r y ­tycznie zagrożone niż wymarłe w województwie opo lsk im, gdyż były one stwierdzone t a m po 1950 r. Dobrym przykładem jes t kosaciec syberyj­sk i , który nie powin ien być już n a tej liście, ponieważ m a j u 2003 r. znalazłem na łąkach pod Kor fantowem (pow. Nysa) jego stanowisko.

Dużą zaletą tej pionierskie j księgi j es t jej szata i lus t racy jna . D la większości prezentowanych gatunków zamieszczono barwne fotogra­fie okazów ze Śląska Opolskiego. Fotografie te, choć dobre jakościo­wo, zyskałyby niewątpliwie dużo n a wartości dokumentacy jne j , gdyby ukazano rośliny wyraźniej n a tle i ch opolskiego środowiska, t ak j a k to zrobiono w p r z ypadku Veratrum lobelianum, Allium montanum, Cam-panula bononiensis, Dianthus gratianopolitanus, Butomus umbellatus, Trollius europaeus, Equisetum telmateia czy Orchis mascula.

Bardzo s tarannie została opracowana szata graficzna księgi, która j es t wydana n a k redowym papierze w formacie A4, w twardej szytej oprawie, ale zapewne w n i ew ie lk im nakładzie. To wszystko usprawie­d l iw ia raczej wysoką je j cenę.

Księga ta to kolejne imponujące osiągnięcie reg ionu n a p o l u flo­r y s t yk i i ochrony opolskiej przyrody. Będzie ona też zapewne s i l nym bodźcem do dalszych proekologicznych działań t ak n a Śląsku Opol­s k i m , j a k i w i n n y c h regionach naszego k r a j u .

Grzegorz Ko p i j

PIŚMIENNICTWO

G a r d e n f o r s U . , H i l t o n - T a y l o r C , Mace G . M . , Rodriguez J.P. 2 0 0 1 . The application oflUCN red list cńteńa at regional level. Conse­rva t i on Biology 15: 1206-1212.

K o n d r a c k i J . 2000 . Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

107

I n s t i tu t e of Nature Conservat ion of the Polish Academy of Sciences

Chrońmy Przyrodę Ojczystą

(Let's protect Our Indigenous Nature) , B i -mon th l y pub l i ca t i on , Organ of the State Counc i l for the Conservat ion of Nature i n Poland

Vol. LXI (61) 2005 No. 3

CONTENTS

SCIENTIFIC ARTICLES

Joanna Bloch-Orłowska, Włodzimierz P i s a r e k : Rare and endangered vascular p lants and mosses of the „Zocie" t r ans i t i on mire i n the Ełckie Lake D is t r i c t

Grzegorz B o b r o w i c z , Krzysztof K o n i e c z n y , Z y g m u n t Da j d o k , Z y g m u n t Kącki : Epipactis purpurata i n Lower Silesia

A n n a M a t w i e j u k : Lichens of the genus Bryońa and Usnea i n the c i ty of Białystok

POPULAR SCIENTIFIC ARTICLES

M a r i a n C i a c i u r a , Mar c in W i l h e l m : Carex limosa on the Kusowskie Bagno raised bog

Magdalena Z i a r n e k , Krzysztof Z i a r n e k : The Krąpiel River valley - a va luable site of the Western Pomerania na ture

Dar iusz S z y r a , Romua ld S z y r a : Water fowl of the Bestwińskie and Komorowick ie ponds i n the years 1995-1999

Bartosz S k o w r o n : The report of the Nutcracker Nucifraga caryocatactes i n the Częstochowa Up l and

108

Andrzej Lech R u p r e c h t , Robert Kośc iów, Grzegorz Kłys: Degu, Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae (Rodentia) - a species new to the fauna of mamma l s i n Poland

Jerzy Kurzyński , Barbara M i e l n i c k a : Tour i sm as a source of confl icts i n landscape parks

H O M E AND FOREIGN NEWS

Protect ion of Plants

Arkad iusz N o w a k , Sylwia N o w a k : A new s ta t ion of Botrychium lunańa (L.) Sw. i n Opole Silesia

Grzegorz K o p i j : Ms sibińca i n Opole Silesia is no t a n ext inct species Krzysztof S t a w o w c z y k : A new s ta t ion of Ms sibmca L. i n the Pol ish

Carpath ians

Protect ion of An imals

Piotr Z ie l iński , Sławomir M i t r u s , Włodzimierz Stan is ławski : Emys orbiculańs (L.) f r om the environs of the t own of Wadowice

Reviews

Z y g m u n t D e n i s i u k : The a l b u m promot i on of flowery meadows w i t h Trollius europaeus i n the Western Pomerania

Grzegorz K o p i j : A rkad iusz N o w a k , Krzysztof Spałek (eds). 2002. Red Book of Plants of the Opole Province. Opole Scientif ic Society, Opole. ISBN 83 -915371-3-7 ; pp. 158; price 55 zł.

109

Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWI­SKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w r a m a c h swoich s t r u k t u r Ośrodek In formac j i o Edukac j i Ekologicznej, by swo im działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektyw­ności in ic ja tyw pode jmowanych w r a m a c h realizacji zasad

ekorozwoju i wdrażania Agendy 21 oraz współuczestniczył w realizacji zadań wynikających z Narodowej Strategi i Edukac j i Ekologicznej.

Celem Ośrodka jes t prowadzenie profesjonalnej działalności infor-macyjno-promocyjnej w zakresie edukac j i ekologicznej: pozyskiwanie, przetwarzanie i upowszechnianie in formac j i o edukac j i ekologicznej.

Kontakt : Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodark i Wodnej Ośrodek In formac j i o Edukac j i Ekologicznej 02-673 Warszawa, u l . K o n s t r u k t o r s k a 3A Tel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: oiee@nfosigw.gov.pl

Objaśnienia rycin na okładce Explanations of figures on front and back cover

Str. 1. Pełnik europejski Trollius europaeus n a wilgotnej łące w Bobol icach (woj. zachodniopomorskie) - Trollius europaeus on a wet meadow i n Bobolice village (zachodniopomorskie province). Photo Róża

Kochanowska.

Str. 2. Rozchodnik ostry Sedum acre n a wap iennych skałkach w Ojcowskim Pa rku Narodowym - Sedum acre growing on calcareous

rocks i n the Ojców Nat ional Park. Photo Andrzej Palaczyk.

Str. 3. Ciemiężyca biała Veratrum album n a wilgotnej łące śródleśnej w dol inie Wołosatki (Bieszczadzki Park Narodowy) - Veratrum album on a wet meadow i n forest of the Wołosatka river valley. Photo Z. Denis iuk .

Str. 4. Mniszek pospol i ty Taraxacum officinale po okresie kw i tn i en i a równie efektownie zdobi pastwiska i parkowe t r a w n i k i - Taraxacum officinale after f lowering also impressively decorates pastures and

greens of parks . Photo Zygmunt D e n i s i u k .

110