NJE PAKETE ME MODELE PROGRAMESH MESIMORE

Abstrakti

Shoqeria progresin e saj e ben duke zhvilluar dhe emancipuar te gjithe nengrupet dhe

komunitetet. Sic do te shihni objekti I ketij studimi eshte komuniteti I personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi dhe kryesisht ne fushen e edukimit dhe arsimimit te tij.

Detyrat ne fushen e edukimit dhe arsimimit te personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi erdhen duke u zgjeruar ne perputhje me ambicjet e shoqerise ne teresi dhe te ketij komuniteti ne vecanti.

Krijimi I rrethanave positive tifloteknike , lindja e nendisiplinave shkencore te tiflopedagogjise dhe tiflopsikologjise kane bere sot realitet edukimin dhe arsimimin e integruar dhe te barabarte

te personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi. Kjo nuk ka ardhur ne nje dite, ky eshte rezultat I perpjekjeve te gjithanshme te bera ne gjithe boten sidomos ne ate perendimore

per aplikimin e programeve te arsimit normal dhe per nxenesit dhe studentet qe nuk shikojne. Studimet nga tiflopsikologet kane vertetuar se mungesa e shikimit sjell pasoja te

konsiderueshme ne marrjen e informacionit dhe per pasoje dhe ne njohjen e realitetit.Megjithate jane po keta qe pranojne se bazuar ne teorine e kompensimit eshte

plotesisht e mundshme rritja e eficences se shqisave te tjera te cilat nepermjet suportit dhe edukimit, mundesojne marrjen e informacionit ne nje shkalle te tille qe nuk e pengon arsimimin e tyre. Fillimisht hartimi I programeve speciale dhe ne vazhdim perafrimi I tyre deri ne asimilim te plote ne dobi te programeve te arsimit normal perbejne evolucionin me te madh ne kete fushe dhe garancine per arsimimin e persona ve me mungese te plote a te pjesshme shikimi. Perfshirja e personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi ne arsim me te gjithe

gjeresine e programit te arsimit normal ka kaluar nepermjet veshtiresive te ndryshme. Keto veshtiresi kane qene te lidhura me gruplendet e shkencave egzakte, atyre shoqerore apo

lendet dytesore me karakter praktik dhe formues. Analiza e bere ne kete material nxjerr ne pah vecorite per secilat nga keto programe ne

evolucionin e tyre dhe ne nevojen per pershtatje. Jane analizuar gjithashtu dhe diferencat strukturore te programeve, shkalla e perfshirjes se programeve speciale ne ato normale. Po ne kete material pasi jane trajtuar ide, perpjekje dhe historia e edukimit dhe arsimit te personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi eshte trajtuar realiteti konkret ne

Shqiperi duke diskutuar dhe bere nje analize te ketij realiteti. Kritika dhe vleresimet e bera bazohen ne thenie dhe kunderthenie te shkencetareve te fushes ne kurrikulen e aplikuar ne vendin tone, ne realitetin e trajtimit kompleks te nxenesve dhe studenteve qe nuk shikojne si dhe ne rezultatet e arritura.

Me vleresimet kritikat dhe propozimet e bera pas shtrimit te objektivave ne hyrje eshte synuar qe ti kontribuohet progresit te edukimit dhe arsimimit te ketij komuniteti me modesti dhe

sinqeritet, me qellimin e vetem qe ata te permbushin endrren e tyre per tu integruar ne jeten

normale

Tabela e permbajtjes

Hyrja

Studimi I literatures se fushes dhe te ceshtjes Medtodologjia

Rezultatet e studimit

Diskutimi

Perfundime dhe propozime Bibliografia

Studimi

Hyrja

Ka ardhur koha qe te tregohet nje vemendje me e madhe per studime me serioze ne fushen e tiflopedagogjise. Standartet social-ekonomike dhe prirjet e zhvillimit te deritanishem nuk kane qene te favorshme per nje vleresim real te kesaj fushe. Edukimi dhe arsimimi I

personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi eshte nje process sa I veshtire aq dhe interesant.

Dilemave dhe sfidave te ketij procesi I pergjigjet me korrektese shkencore tiflopedagogjia. Tiflopedagogjia eshte nje nendisipline e shkences se Pedagogjise.Ajo ben

percaktime principiale dhe konkrete, jep rekomandime dhe zgjidhje problemeve kyce te edukimit dhe arsimimit te personave me mungese te plote dhe te pjesshme te shikimit.

Nje nder problemet themelore per realizimin sa me cilesor te arsimimit te personave me mungese te plote ose te pjeshme shikimi eshte dhe kurrikula. Ne kete studim do te synohet qe

te trajtohen problemet dhe problematika e kurrikules ne arsimin special per edukimin dhe arsimimin e personave me mungese te plote ose te pjeshme shikimi.

Sot nje nder dilemat kryesore te tiflopedagogjise ne fushen e kurrikules eshte aplikimi I

kurrikules normale ne funksion te asaj speciale apo e kunderta, thene me thjesht eshte integrimi total I personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi ne arsimin normal

shoqeruar me elemente speciale ndersa ne variantin klasik kane perparesi elementet speciale ne raport me ato te arsimit normal. Keto variante permenden si varianti modern apo

bashkekohor dhe varianti klasik. E verteta eshte se varianti modern ka fituar me shume terren ne vendet e zhvilluara te

Europes si ato Skandinave, Anglia etj dhe varianti klasik mbrohet me shume ne vendet e Evropes Jugore. Aplikimi I programeve te arsimit normal ka perparesi dhe problematiken e vete

qe shoqerohet jo vetem me veshtiresi por dhe me pamundesi. Procesi I tranzicionit eshte shoqeruar me nje numer te madh problemesh dhe

veshtiresish ne fushen e arsimimit si per shkak te mungeses se stabilitetit ne konceptin bazik ashtu dhe per dinamiken e zhvillimit dhe permbushjen e nevojave dhe kerkesave gjithnje ne rritje.

Thuajse e njejta gje ka ndodhur dhe me arsimimin e personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi. Ka afro 15 vjet qe ndryshimi I programeve dhe I teksteve ne arsimin e

pergjithshem se bashku me problemet qe rrjedhin prej tij jane pasqyruar me pasoja dhe me te medha ne procesin e edukimit dhe arsimimit te persona me mungese te plote ose te pjesshme

shikimi. Ne kete studim do te synojme te japim nje pergjigje se cila eshte zgjidhja qe duhet

dhene problemeve ne fushen e arsimimit dhe edukimit te personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi persa I perket programeve qe duhen aplikuar, raporti I tyre me programin e

arsimit te pergjithshem ne aspektin e permbatjes dhe te cilesise. Cili duhet te jete raporti ne aspektin strukturor te programeve? A jane te nevojshme programet apo lendet speciale qe lidhen drejtperdrejt me pasojat e

verberise?

Eshte me mire te kemi nje program shkencor te pershtatur per te verberit me elemente

te programit arsimor te pergjithshem apo eshte me mire te aplikojme programin e arsimit te pergjithshem duke bere pershtatjet e nevojshme aty ku ai eshte I pakapshem apo I

paasimilueshem (struktura logjike e koncepteve)? Gjithashtu duhet dhene nje zgjidhje persa I perket structures se arsimit ne teresi.

Aktualisht ne vendin tone ka vetem nje shkolle tetevjecare te posacshme per personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi.

C’duhet bere ne te ardhmen? Duhet te perkrahet procesi I arsimit te integruar sic ka ndodhur deri me sot ne arsimin e

mesem dhe te larte per nxenesit me mungese te plote spo te pjesshme shikimi apo duhet te vazhdohet me ngritjen e institucioneve te posatshme qe realizojne edukimin ne teresi apo ate profesional?

Te gjitha keto perbejne bllokun e sfidave te zhvillimit dhe avancimit te metejshem te fushes se tiflopedagogjise.Perballimi I ketyre sfidave eshte kyci I suksesit ne edukimin dhe arsimimin e personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi.

Natyrisht une do ti prek objektivat e lartpermendura per te dhene mendimin tim duke

shpresuar te kontribuoj pozitivisht ecurise se ketij procesi. Per dhenien e gjykimeve une do te bazohem ne parimet kryesore te tiflopedagogjise si dhe ne eksperiencen time si mesuese e

arsimit normal si dhe si punonjese pergjegjese e departamentit te shkences dhe arsimit prane Qendres Kombetare te Rehabilimit te te Verberve.

Eshte per tu theksuar se jane vete personat me mungese te plote ose te pjesshme shikimi qe kane nje interes te jashtezakonshem dhe pergjegjesi te madhe ne permisimin rrenjesisht dhe cilesor te arsimimit te tyre sepse ata kane bindjen se cdo perpjekje per integrim ne jeten normale kalon nepermjet arsimimit. Eshte interesante te thuhet se eshte pikerisht ky qendrim ndaj arsimimit qe ka sjelle pasoja shume pozitive ne kete fushe dhe per ta. Keshtu numri I personave me mungese te plote ose te pjesshme shikimi me arsim te larte eshte shume I madh krahasuar me kategorite e tjera te personave me aftesi te kufizuar.

Ai arrin afro 4 % te numrit total te tyre. Ne kete punim do te perpiqem qe te shqyrtoj

dhe vleresoj realitetin ne kete fushe duke ndjekur nga afer situaten ne Shkollen e Nxenesve qe nuk shikojne, problemet dhe shqetesimet qe ngrihen aty si nga trupa pedagogjike, prindrit,

nxenesit dhe ne menyre te vecante nga Shoqata e te Verberve te Shqiperise e cila eshte teper active ne udheheqjen dhe zgjidhjen e problemeve.

Do te shqyrtoj gjithashtu dhe rastet e arsimimit te persona me mungese te plote ose te pjesshme shikimi ne arsimin e mesem professional dhe te pergjithshem ose atij te larte. Objekti kryesor do te jete shqyrtimi dhe vleresimi I programeve arsimore, modeleve te tyre.

Duke shqyrtuar nje per nje do te ishte e veshtire dhe voluminoze por do te perqendrohem ne programe qe perfaqesojne nje disipline te pergjithshme shkencore te cilat jane me problematike ne aplikim dhe asimilimin nga persona me mungese te plote ose te pjesshme shikimi.

Per lehtesi punimi dhe me qellim te realizimit te objektivave te lartpermendura do te perpiqem te strukturoj objektivat ne menyre te tille qe ti shqyrtoj ato hap hap hapi dhe te jap

nje vleresim ne vazhdim dhe ne progress. Shpresoj qe kjo structure te me sherbeje per tu perqendruar brenda fushes dhe objektivave te percaktuara me lart.

Keshtu ajo do te paraqitet si me poshte:

1. Objektivat dhe synimet e pergjithshme ne edukimin e nxenesve te verber.

1.1Objektivat ne programin e lendet egzakte, diferencimi I tyre ne abstrakte dhe konkrete .

1.2Objektivat dhe synimet ne programet e lendeve sociale, rendesia e formimit te koncepteve dhe te kuptuarit e botes.

2. Aplikimi I programeve te arsimit normal dhe nevoja per pershtatjen e tyre 2.1 Verberi e paster , kapacitet I plote, volum dhe programe te njejta me arsimin

normal. 2.2 Pershtatja e programeve te lendeve te shkencave egzakte ne perputhje me mungesen e shikimit dhe zevendesimi I ekuilibruar I objektivave programore vizuale me ato konceptuale. 2.3 Programet ne lendet sociale si histori, letersi dhe rendesia e tyre ne kompensimin e boshllekut dhe formimin e karaktereve. 3. Problematikat ne realizimin e programeve sipas llojit te lendes. 3.1 Aplikimi I programeve ne lendet speciale I njejte me veshtiresi te diferencuara ne

funksion te llojit te verberise.

3.2 Programi ne levizjen e pavarur I lidhur ngushte me edukimin e perfytyrimit dhe te imagjinates.

4. Nevojat per permisimin e programeve ne cilesi dhe ne sasi. 4.1 evolucioni pozitiv ne modelet e programeve ne arsimin normal shoqerohet me te

njejtat procese dhe norma si ne arsimin special.

Shqyrtimi I literatures se fushes dhe te ceshtjes

Shkenca e Pedagogjise ne procesin e saj te vazhdueshem drejt progresit ka perfshire

gjithashtu dhe fenomenet psiko-pedagogjike qe ndodhin tek njerezit me zhvillim normal intelektual por me mungese shikimi.

Tiflopedagogjia dhe tiflopsikologjia kane terhequr vemendjen e studiuesve kohe me pare. Natyrisht cdokush do ta vleresonte si interesante proceset e njohjes ne kushtet e kufizmit pamor te mungeses se kesaj shqise e cila si rregull njeriut I jep afri 90 % te informacionit.

C’ndodh ne trurin e njeriut qe lufton te integrohet me realitetin me mikro dhe makroambjentin?

Cndodh me te gjate perpjekjeve te tia per te poseduar kete realitet? Cialt jane marredheniet qe ky njeri vendos me mikro dhe makroambjentin?

Si zhvillohet procesi apo grupi I fenomeneve qe ndikojne ne ndryshimin dhe zhvillimin e tia ?

Sa nndikon ai ne ambjentin e jashtem ? Cili eshte vletesimi real per te ?

Per te gjitha keto dhe pyetje te tjera kohe me pare studiuesit kaner dhene mendime te ndryshme .

Megjithese edukimi I te verberve nuk daton me perpara vitit 1784, historianet dhe statisticienet ne pergjithesi pranojne qe shqetesimi I tyre ka te beje me te dhenat qe mund te egzistonin per kete ceshtje para kesaj date.

Sipas te dhenave statsitikore eshte percaktuar qe verberia ka persuar nje rritje gjate 100

viteve te fundit. Nuk ka patur perpjekje ne kohet antike per te mesuar a edukuar personat me mungese

te plote apo te pjesshme shikimi, apo per te perforcuar ne nje fare menyre intel igjencen e tyre, kjo me teper per shkak te gabimeve mbizoteruese sesa te problemeve mentale.

I njejti gabim coi ne rezultate jo te favorshme dhe ne periudhen e civilizimit kristian gjer ne fund te shekullit te XVIII.Ne vitin 630 ne periudhen e mesjetes u gjet ne Jeruzalem nje strehe

per personat me mungese te plote e te pjesshme shikimi. Ndermjet te tjerave Girolamo Cardano (1501-1576), nje matematicien Italian kishte

percaktuar nje menyre per tu mesuar personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi s i te shkruanin dhe te lexonin nepemjet shqises se te prekurit.Me poshte po paraqes disa nga Institutet kryesore arsimore per te verberit qe ne periudhat me te hershme te gjetjeve te tyre

Tab 1

Instituti 1 I gjetur ne vitin

Numri I te verberve Nurmi I Instituc arsimore

Numri Shkollave profesionale Dhe azileve

France 1784 32,340 24 10

Angli 1791 26,330 24 54

Scoci 1793 4,000 5 2

Austro-Hungari 1804 41,400 11 17

Gjrmani 1806 49,570 34 48

Rusia Europiane 1807 221,208 37 6

Suedi 1808 4,100 3 5

Svicer 1809 2,500 4 5

Irlande 1810 5,120 6 7

Danimarke 1811 1,961 2 2

Spanje 1820 21,000 11 5

SH.B.A 1831 64,763 44 24

Belgjike 1836 4,935 8 4

Itali 1838 30,210 19 5

Norvegji 1861 2,816 2 1

Metodologjia

Detyrimi ligjor ne fushen e arsimimit per personat me mungese te plote a te pjesshme

shikimi eshte I njejte me qytetaret e tjere, pra vete ligji pranon se keta persona mund te edukohen dhe arsimohen ne menyre plotesisht te barabarte me qytetaret normale.

Jo vetem aq por ne ligjin “ mbi statusin e te verberit”, thuhet se “nxenesit, studentet perfitojne nje pagese suplementare si support per vazhdimesine e shkollimit te tyre, ndersa ata personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi qe marrin nje grade shkencore marrin nje

pagese te perhershme si support per thellimin e punes shkencore”. Pra ligji eshte perdorur si nje instrument I shkelqyer dhe plotesisht I arrire jo vetem ne

konceptin e suportit financiar por dhe ne konceptin e detyrimit dhe te barazise me qytetaret normale qe ne menyre te drejtperdrejte do te thote nxitje dhe motivim mbi bazen e nje morali

te gjithpranuar.Pare ne kete kendveshtrim programet mesimore te shkolles 8-vjecare te te verberve jane te njejta me ate te arsimit te pergjithshem.

Keshtu niveli I njohurive qe jepet ne lendet e matematikes, fizikes, kimise, histories, gjeografise, gjuhes, letersise dhe ne lende te tjera eshte I plote dhe I barabarte me ate qe merret ne arsimin 8-vjecar. Megjithate jane konstatuar nje seri veshtiresish te cilat mesuesit

perpiqen ti kapercejne me nje pune individuale dhe te specializuar. Ne lendet e shkencave egzakte qe nga klasa e pare deri ne klasen e tete jane perpiluar

programe te cilat I japin rendesi asimilimit te koncepteve logjike nga perdorimi me perparesi I shqises pamore. Nga analiza e programeve te viteve te shkuara verehet nje zhvillim me

evolucion persa I perket jo vetem strukturave te programeve por dhe alternimit te koncepteve dhe volumeve.

Nje shprehje konkrete gjen permbajtja e mesimit ne planet mesimore, ne programet dhe ne tekstet mesimore. Ne programet e viteve te shkuara programet dhe tekstet mesimore

ishin pothuajse te njejta si dhe ne shkollat normale. Por lidhur me vecorite specifike te veprimtarise njohese te te verberve, ne planin

mesimor te shkolles per femijet me mungese te plote a te pjesshme shikimi kishte disa dallime: ishte pak ndryshe renditja e disiplinave shkollore, ishte pak e ndryshme shperndarja e materialit mesimor sipas viteve te mesimit ne shkollen fillore ( lidhur me faktin se ka qene shtuar nje vit

mesimor), nje sasi tjeter oresh vjetore dhe javore qe qe parashikuar per cdo lende, nje structure pak e ndryshme e planit mesimor per shkak se ne shkollen e personave me mungese

te plote a te pjesshme shikimi edukimi I pergjithshem gershetohej me mesimin professional te punes.

Per personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi lendet e shkencave egzakte kane qene dhe mbeten sa te veshtira aq dhe interesante. Aplikimi I programeve te arsimit

normal ne shkollen e nxenesve qe nuk shikojne filloi diku rreth fundit te viteve 60.

Ka qene shume ineteresant programi I shkencave egzakte I vitit 1971 I cili u modifikua

ne menyre te pershtatshme per personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi. Programi I asaj kohe synonte te pajiste nxenesit me njohuri te vetedijshme dhe te qendrueshme dhe me

shprehi matematike te nevojshme per zhvillimin e tyre te pergjithshem dhe per veprimtarine praktike ne shkolle dhe ne jete.

Ata krijonin keshtu perfytyrime te drejta per sasine dhe hapesiren dhe pajisjen me aftesi dhe shprehi per te kryer matje, veprime e per te zgjidhur probleme te pershtatshme per

moshen e tyre. Per personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi forcimi I perfytyrimeve

nepermjet lendes se matematikes ka vlera te drejtperdrejta ne rritjen e reflekseve dhe aftesive te orientimit dhe te pavaresise ne levizje.

Gjithashtu ne keto programe percaktohej nevojshmeria per nje pune sistematike per zhvillimin e nje te menduari logjik te nxenesve. Ne klasat V_VI rolin kryesor e luanin metodat inductive vecanerisht ato metoda qe mbeshteteshin ne pervojen e nxenesve duke perdorur mjete konkrete ne menyre qe te shfrytezohej shqisa e te prekurit.

Metoda inductive ne etapen e pare siguronte nje pervetesim me te thelle dhe te

qendrueshem te njohurive sesa metoda deductive. Te mesuarit permendesh te pohimeve te dhena ne menyre deductive jo vetem qe nuk ndihmonte zhvillimin logjik te tyre por e pengonte

ate ne menyre artificiale. Programi I matematikes I lejonte mesuesit qe te zgjidhnin menyrat dhe rruget metodike

me te dobishme per paraqitjen e lendes. Perdorimi I metodave qe ngjallnin interesin e nxenesve per mesimin e matematikes, qe ndihmonin ne pervetesimin e vetedijshem te njohurive matematike, qe aktivizonin nxenesit dhe u jepnin atyre shpresa per nje pune te pavarur dhe aftesi per veprimet racionale ishin prioritare ne programet e kesaj lende.

Nga puna e pavarur nxenesi me mungese te plote a te pjesshme shikimi arrinte te krijonte shprehi praktike te cilat e ndihmonin ate ne zoterimin e makroambjenitit e mikroambjentit.

Ne prag te viteve 80,83,87, u be nje perpjekje per tu orientuar drejt stilit perendimor, ku

te mesuarit logjik realizohej nepermjet veprimtarive politike te thjeshta dhe te asimilueshme. Me ndryshimin e sistemit perpjekjet e para per pershtatjen e programeve u bene ne vitet 93.96.

Natyrisht keto programe ishin te pakonsoliduara, thuajse eksperimentale. Kjo ishte e lidhur ngushte me gjendjen e programeve ne arsimin normal pasi dhe keto ishin ne hapat e para te

ndryshimeve. Permbysja e sistemit politik shoqeror u shoqerua me nje transfomimim te thelle dhe ne arsim.

Perpjekjet per te ndertuar nje system te ri arsimor dhe te ndryshem nga ai qe kishim filloi pikerisht me ndryshimin e programeve, por konsolidimi I tyre nuk mund te ishte aq I shpejte dhe I thjeshte per ate kohe aq te shkurter.

Aktualisht progamet e shkencave egzakte jane shume te konsoliduar ne krahasim me vitet me pare, por ende nuk jane zgjidhur si duhet shume probleme te rendesishme.

Persa I perket programeve te shkencave shoqerore ne vitit 70 ato shquheshin per volumin e informacioneve dhe te koncepteve si dhe per njeanshmerine filozofike te trajtimit te

tyre. Parimi se cdo program apo tekst duhej te udhehiqej e te pershkohej nga filli I kuq marksist Leninist I bente ato teper te njeanshme duke I ngarkuar me koncepte jo eficente.

Programet arsimore ne fushen sociale ishin te njeanshme dhe persa I perket structures

se tyre. Psh ne histori zhvillimi I kapitujve te tere zhvillohej rreth Partise se Punes apo Edukimit Moral Politik, qe zinin volume te konsiderueshme ne kohen dhe angazhimin e procesist

mesimor te nxenesit. Trajtimi historik I fenomeneve sociale kishte goxha njeanshmeri ne objektivitet.

Ndoshta nje gje e tille nuk mund te thuhej per programin e gjeografise fizike dhe te gjuhes shqipe, pavaresisht se ne kete te fundit shembujt kishin gjithnje nje karakter politik. Ne

menyre strikte dhe brenda kornizave ka qene dhe struktura e programit te letersise ndaj te cilit kishte nje vemendje dhe ndjeshmeri te larte qe ti sherbente plotesisht dhe pa ekuivoke qellimeve politike mbi bazen e filozofise se pushtetit.

Ne fushen e programeve sociale ndryshe nga ato te shkencave ekzakte nuk u reflektuan ndryshime dhe gjate viteve 80. Kjo per faktin se lidheshin ngushte me rezistencen e sistemit dogmatic ndaj cdo ndryshimi programesh. Me permbysjen e sistemit politik –shopqeror socialist u permbysen te gjithe programet sociale.

Ne programet e reja qe filluan te hartoheshin u mohuan apo neglizhuan shume fakte,

prova , koncepte, ide qe lidheshin me ish sistemin politik. Ndryshimet ne programet sociale

ishin te thella dhe ende vazhdojne te pershkohen nga mungesa e stabilitetit dhe e qendrueshmerise. Ne histori, letersi, gjeografi ekonomike e disa lende shoqerore per personat

me mungese te plote a te pjesshme shikimi u be dhe nje rivleresim dhe rikonceptim I fenomeneve dhe ngjarjeve me karakter historic, letrar, ekonomik etj pra u bene perpjekjet e para qe nxenesve ti jepeshin informacione dhe gjykime sa me te pavarura dhe objective, krej ndryshe nga c’jepeshin nga programet e meparshme.

Sigurisht ndryshimet dhe transformimet ne kete fushe vazhdojne ende per sa kohe konsiderohemi si nje vend ne tranzicion.

Nje grup tjeter programesh mund te konsiderohen ato te lendeve dytesore si vizatim, punedore, muzike, fiskulture. Natyrisht gjate sistemit socialist keto programe ishin te indoktrinuara po ne nje fare mase te kufizuar pasi dhe hapesirat dhe mundesite ishin te kufizuara, por kjo nuk do te thote qe dhe ne keto programe nuk reflektohej mentaliteti

shoqeror qe ishte plotesisht I percaktuar standarti ekonomik dhe ai kulturor, progresi I artit etj. Dhe gjate viteve 90 keto programe pesuan ndryshime por nuk paten te njejtin fat me

ato te fushes sociale per faktin se nuk I perkisnin fushave ku nderthurja ideologjike nuk kishte te njejten hapesire.

Keshtu psh koncepti I bashkesive qe ne programet e dikurshme jepej ne menyre abstrakte dhe ne klasat e larta tani jepet qysh ne klasen e pare duke hartuar tekste te cilat I pergjigjen programit por qe ne essence I japin konceptet nepermjet figures. Natyrisht koncepti I bashkesise eshte nje koncept I rendesishem dhe domosdoshmerisht duhet te merret nga personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi.

Rezultatet e studimit

Ne shkollen e personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi studiohen te gjitha

deget e njohurive shkencore te cilat jane te domosdoshme per formimin dhe zhvillimin e gjithanshem te njeriut. Ne procesin e mesimit ne shkolle nxenesit pervetesojne njohurite qe

karakterizojne ligjet e zhvillimit te natyres e te shoqerise. Jane pikerisht keto njohuri qe

zgjerojne horizontin e te verberve dhe aftesite e tyre njohese. Ato I lejojne atyre te orientohen drejt ne boten qe na rrethon, te pervetesojne nje arritje

profesionale te punes. Plani mesimor ne shkollen e personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi

parashikonte ore mesimi individuale dhe grupale per percaktimin dhe korrektimin e defekteve ne nxenesit e klasave 1-4 (si ore per zhvillimin e te folurit, per orentimin hapesinor, per

permisimin e punes se dores. Femijet, personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi ne krahasim me femijet

normale kane mundesi te kufizuara per perceptimin e drejtperdrejte te botes qe na rrethon. Lidhur me kete atij I varferohej te menduarit figurativ.

Duke permendur shume sende, femija nganjehere nuk kishte per keta sende perfytyrime konkrete, prandaj ishte detyre e mesuesit ti mesonte ata te kuptonin drejt te folurin, ta persosnin ate gjate studimit te lendeve mesimore dhe gjate kontaktit me njerezit qe I rethonin .Ne periudhen e te mesuarit ne shkolle femija I verber e pasuron perberjen e te folurit,

fiton shprehite e leximit dhe te shkrimit, aftesimin per te perdorur gjuhen e shkruar e te foulur,

aftesine per te kuptuar rendesine e fjale ve dhe per ti perdorur ato lirisht gjate bisedave te ndryshme.

Ti mesosh femijet te perdorin drejt dhe sakte gjuhen do te thote te mesosh ata te mendojne drejt e te zhvillojne te menduarin.

Gjuha gjate perdorimit te saj forcon ne fjale dhe ne fjali punen e te menduarit dhe vepritarine njeohese te njeriut. Gjuha ne shkollen e te verberve eshte nje mjet I fuqishem I te mesuarit, I edukimit dhe zhvillimit te nxenesve ne procesin e veprimtarise njohese dhe ne jeten e perditshme ne procesin e kontaktit te tyre me njerezit.

Nepermjet ketij kontakti femijet me mungese te plote a te pjesshme shikimipasurojne njohurite e tyre. Ne shkolle sot nxenesit personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi ndeshen me veshtiresi dhe mangesi te medha per shkak te kufizimeve te informacionit per shkak te mungeses se librave ne brail apo atyre foles.

Natyrisht keto pengesa kane thjesht karakter ekonomik dhe mbetet thjesht faktori kohe per ti zgjidhur. Gjate mesimit te gjuhes rendesi I jepet zhvillimit te te folurit dhe formimit te

perfytyrimeve konkrete tek nxenesitNe menyre qe te formohen lidhje ndermjet fjales dhe figures konkrete te nje sendi mesuesi duhet te lidhe shpjegimin e materialit mesimor me te

treguarin e sendit. Letersia ka gjithashtu nje rendesi te madhe njohese pasi ajo e pasuron gjuhen. Veprat

letrare duke pasqyruar jeten dhe veprimtarine e njerezve, raportet shoqerore ndermjet njerezve kane nje rendesi per formimin e botekuptimit te njerezve.

Letersia ka dhe nje rol te rendesishem ne freskimin e perforcimit te perfytyrimeve dhe te imagjinates.

Matematika u jep nxenesve njohurite e domosdoshme mbi marredheniet

bashkevepruese, cilesore, format hapesinore te botes qe na rrethon. Fitimi i shprehive baze te lendes se matematikes ndihmon ne nje shkalle te konsiderueshme te arsyetuerit logjik dhe

formimit te perfytyrimeve hapesinore tek nxenesit.

Femijet me mungese te plote a te pjesshme shikimi arrijne keshtu te vertetojne

vertetesine e bindjeve te tyre, tek ata fillohet aftesia per te analizuar proceset e komplikuara, per te krijuar koncepte abstrakte.

Gjeometria I ndihmon nxenesit personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi te zhvillojne perfytyrimet hapesinore dhe te arsyetimit hapesinor ne baze te perceptimit te

drejtperdrejte te sendeve dhe te perfytyrimeve te tyre ne reliev. Matematika ka lidhje te drejtperdrejte dhe me veprimtarine praktike te nxenesve, me percaktimin e formave,

dimensioneve, distancave, shtrirjen etj. Me keto gjera nxenesit ndeshen ne mesimet e tyre praktike, ne jeten e perditshme. Nuk

ka asnje lloj mesimi praktik ne shkolle ku te mos ndeshen matjet, llogarite etj. Gjate mungeses se shqises se te parit, tek nxenesit me mungese te plote a te pjesshme

shikimi pervetesim I njohurive matematike eshte shume I komplikuar dhe kerkon sforcime te medha prej tyre. Ata duhet te mesojne llogari te komplikuara me goje, me shkrim , metoda te ndryshme matjeje, duhet te mesohen te perceptojne forma te komplikuara hapesinore.

Historia ka rendesi ne edukimin e nxenesve. Nxenesit marin njohurite ne baze te nje

vjueshmerie kronologjike, ata mesojne lidhjen dhe zhvillimin e procesit historic, I cil ju paraqitet

me fakte konkrete. Ne menyre qe nxenesit te pervetesojne sa me mire konceptet historike, gjate dhenies

se materialit mesimor duhet te perdoren gjeresisht mjete figurative, hartat ne reliev. Gjithashtu po per kete qellim duhet te zhvillohen gjeresisht ekskursione neper vende te njohura, frekuentim I muzeumeve. Ne shkollen e personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi gjate mesimit te histories nje rendesi e madhe I jepet aftesive te nxenesve per te shfrytezuar ne menyre praktike hartat historike ne reliev. Ne raste mungesash kjo zhvillohet dhe nepermjet plastelines.

Persa I perket marrjes se njohurive gjeografike nxenesit nepermjet marrjes se ketyre njohurive formojne konceptembi lidhjet dhe veprimet e fenomeneve te ndryshme, si ndikon njeriu ne transformimin e ketyre fenomeneve. Ne pervetesimin e njohurive gjeografike nxenesit formojne perfytyrime hapesinore dhe fitojne shprehi praktike dhe aftesi ne orientim, aftesine

per te lexuar harta gjeografike ne reliev, ti riprodhojne ato ne menyre te pavarur ne reline apo me anene e plastelines, te vizatojne harta etj.

Aftesine per te percaktuar drejtimet, per tu orientuar ne levizje, per te bere punime te ndryshme matje ne territor, duke shfrytezuar menyra te ndryshme orientimi si psh dallimet me

ane te te prekurit te llojeve te ndryshme te matrialeve te ndertimit (rere, argjil, granit, etj), aftesine per te dalluar pasurite e nentokes.

Per te pervetesuar njohurite gjeografike gjate mungeses se shqises se te parit eshte nje gje jashtezakonisht e veshtire, vecanerisht per te marre idete mbi fenomenet gjeografike, proceset. Por me perpjekje dhe durim eshte plotesisht e mundur qe nxenesit me mungese te plote dhe te pjesshme te shikimit ti afrohen realitetit gjeografik ne 1 5te konsiderohet duke perdorur metoda te posacme e duke shfrytezuar te gjitha kapacitet e resurset qe disponon

nxenesi. Piktura ne reliev dhe vizatimi. Detyrat kryesore qe sunohen te arrihen nga nxenesit

gjate zhvillimit te vizatimit dhe pictures ne reliev eshte qe nxenesit te mesohen te perceptojne pikturat ne reliev me ane te te prekurit, qe atyre tu jepen shprehite e domosdoshme dhe

aftesite per te kryer ne menyre te pavaruar piktura jo te komplikuara ne reliev, ne natyre, me

ane te kujteses, imagjinates, te zhvilloje tek ata aftesine per vezhgimin e sendeve dhe

fenomeneve qe I rrethojne, ti mesojne si te japin nje forme te rrafshet apo nje forme voluminoze.

Te arrijne qe me ane te te prekurit te percaktojne tiparet qe e karakterizojne nje send si forma, madhesia, raportet proporcionale te pjeseve si lidhen ato me njera tjetren.Te mesohen

te paraqesin ne vizatim sende ne pozicione te ndryshme, te formojne ide konkrete mbi sendet dhe fenomenet e jetes , te mesojne te vene re dallimet ne madhesi, format e sendeve ,

pozicionin e tyre ne hapesire. Piktura ne reliev ka qene dhe eshte nje mjet I fuqishem I njohjes dhe nje kusht I

domosdoshem I proceseve te kompensimit te verberise. Kjo I ndihmon ata per te plotesuar boshlleqet ne perceptimin e drejtperdrejte dhe u jep mundesine per te formuar nje ide te sakte mbi sendet dhe fenomenet e jetes gjate mungeses se shqises se te parit.

Piktura ne reliev ka dhe rendesi educative dhe mesimore duke qene nje nga mjetet e zhvillimit te gjithanshem te nxenesve ne pregatitjen e tyre te pergjithshme per veprimtari praktike. Kjo u lehteson atyre pervetesimin e njohurive, u sherben si mjet konkretizimiper

materialet e ndryshme mesimore.

Ajo I ndihmon kurptimimit me te drejte dhe me real te botes. Ne procesin e te mesuarit sipas shkalles se pervetesimit te njohurive dhe aftesive praktike,

nxennesit pervetesojne dhe perfeksionojne veprimtarine njohese. Ne procesin e mesimit zhvillohet dhe perfeksionohet te arsyetuarit e nxenesve Arritja e

zberthimit apo thjeshtimit te proceseve te ndryshme nga etapat me te nderlikuara tek ato me te thjeshtat bejne te mundur qe nxensit te arrijne kuptimimin e fenomeneve.

Nje rendesi te vecante kane shkencat e natyres ku gjate mungeses se perceptimit me ane te shqises se te parit u krijojne kushte atyre qe te veprojne me me siguri, te zhvillojne aftesite krijuese Diskutimi

Analizuam me lart problemet e verberise dhe pasojat e saj, pikepamje te ndryshme ne kete fushe, pame gjithashtu synimet e programeve arsimore ne kohe te ndryshme. Analizuam

gjithashtu rolin dhe rendesine qe ka cdo lende per pervetesimin e njohurive ne fusha te ndryshme nga nxenesi me mungese shikimi.

Qe ne hyrje jane parashtruar detyra te qarta per te cilat duhet shprehur me shpresen qe te kontribuojme ne zgjidhjen e problemeve egzistuese. Menjehere duhet te pranojme se arsimimi I personave me mungese te plote a te pjesshme shikimi eshte plotesisht I mundur. Pavaresisht nga rendesia qe ka shqisa e te parit ne marrjen e informacion egzistojne te gjithe mundesite teorike dhe praktike qe nga venia ne eficene e shqisave te tjera eshte e mundur marrja e plote e informacionit prej tyre.

Natyrisht mund qe informacione teper specifike, teper periferike qe lidhen ekskluzivisht

me te parin mund te mbeten te paqarta por kjo vetem per ata qe jane lindur plotesisht pa shikim.Pervoja shqiptare ka vertetuar se nxenes dhe studente me mungese te plote te shikimit

ne kushte tejet te veshtira kane arritur te debutojne me dinjitet ne fushat e studimit dhe te shkences. Arsimimi I tyre ka ardhur si rezultat I asimilimit te plote te programeve mesimore te

aplikuara ne te gjithe nivelin tone arsimor.

Megjithate duhet te pranojme se praktika jone e perfshirjes se nxenesve dhe

studenteve me mungese shikimi ne arsmimin normal ka rezultuar te jete e suksesshme. Pretendimi yne eshte permisimi gjithnje e me tej I cilesise se arsimimit e cila nuk lidhet

domosdoshmerisht me qendrimin ndaj programeve te aplikuara. Persa I perket programeve te arsmimit 8-vjecar qe zbatohen ne shkollen e personave me

mungese te plote a te pjesshme shikimi mendoj se eshte positive zbatimi I progrmave te arsimit normal por duhet te pranojme se ka dhe probleme te cilat duhet konsideruar seriozisht.

Ne momente te caktuara tema te caktuara mund te pershtatshen ose te zevendesohen me tema te tjera te te njejtin nivel per arritjen dhe asimilimin e te njejtave koncepte. Veshtiresite dalin ne zbatimin e progremeve dhe ne tekstet qe ata kane ne dispozicion.

Keshtu psh ne shume raste nxenesit me mungese shikimi I duhet te punoje ne abstraksion pra te mbingarkoje imagjinaten pa patur mundesi qe ti marre njohurite ne menyre me te thjeshte dhe me konkrete.

Psh ne librin e Abetares ka mjaft figura te cilat nuk mund te te transkriptohen plotesisht ne reliev dhe ku rendesia e ngjyres eshte e padiskutueshme, por c’mund te behet?

Mund te behet nje nderhyrje e pjesshme ku ngjyra te kompensohet nepermjet formes e

shoqeruar gjithashtu me nje pershkrim I cili e perafron ne imagjinaten e nxenesit, realitetin qe femija normal ka parasysh ne librin e Abetares.

Qendrimi strict ndaj programeve te arsmit normal ne aplikimin ne shkollen e nxenesve personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi nuk duhet te ndryshoje asnjehere por kjo duhet te lidhet ne radhe te pare me cilesine dhe volumin e njohurive dhe jo me anen formale disiplinore.Pra pedagoget e fushes duhet te mbajne ne kosiderate marredheniet reale te xensit me mungese shikimi me kurrikulen e arsmit normal, veshtiresite ne te cilat ata ndodhen.

Sa me mire te mbahen parasysh diferencat ne komunikimim dhe asimilimim ne kete program mes nxenesve qe shikojne dhe atyre qe nuk shikojne aq me shume do te ndihmohen. Shembujt mbi veshtiresite ka shume, por kapacitete intelektuale te nxenesve personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi jane te ndryshme pra nuk duhet te konfondohen pamundesite reale te kontajkktit me kurrikulen me diferencat ne potenciale t intelektuale ne

mes nxnesve qe nuk shikojne. Nese do te ndodhe nje gje e tille atehere do te cenohet thelbi I problemit pasi eshte krejt gje tjeter pamundesia e kontaktit apo asimilimit te programit qe

lidhet me pamjaftueshmetrine e informacionit viziv me pamundesine e asimilimit qe lidhet me nivelin e intelektit.

Eshte e rendesishme qe nxenesit qe nuk shikojne te vihen ne kushte te barabarta perballe kurrikules dhe gjithckaje qe ajo perfaqeson. Nga praktika ka rezultuar plotesisht e provuar se nxenesit personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi me zhvillim normal intelekti arrijne te pervetesojne programin mesimor me te njejtin nivel dhe cilesi me nxenesit qe shikojne, mjafton qe ky I pari te suportohet dhe mkompensohet ne masen e duhur.

Ne shkencat egzakte eshte plotesisht e mundur qe eksperimente te ndryshme te cilat

perceptohen vizualisht te zevendesohen me eksperimente te tilla qe te vihet ne funksionim shqisa e te prekurit e te degjuarit , te nuhaturit, vec e vec ose te kombinuara .

Eshte e pamundur te mos arrihet nje zgjidhje praktike e cila ti mundesoje nxenesve me mungese te plote a te pjesshme shikimi pervetesimin e plote te njohurise. Pamje te ndryshme

te perdorura ne shkenca te tjera sociale si histori apo gjeografi, si vizatime, harta , tashme jane

lehtesisht te zevendesueshme dhe te lexueshme nga nxenesi me mungese shikimi.Pregatitja e

tyre ne reliev dhe ne perputhje me kerkesat eshte kthyer tashme ne nje rutine. Keshtu nxenesi qe nuk shikon njelloj si dhe ai qe shikon eshte ne gjendje qe te perceptoje apo perfytyroje

vendndodhjen ne harte te krahinave apo shteteve te ndryshme. Perfytyrimi dhe imagjinata tek nxenesi qe nuk shikon mund te veje dhe me larg

nepermjet abstraksionit. Ne diskutimin me nje mesues te verber te matematikes konstatova se gjeometria konsiderohet si lenda me e lehte per nxenesit qe nuk shikojne.

Dhe cili I shte qendrimi I tij? Ne fund te fundit gjeometria euklidiane ka 3 elemente, piken , vijen dhe planin.Nese nxenesi qe nuk shikon arrin ti konceptoje keto 3 elemente atehete perpunimi dhe abstraksioni mund te jete I shkelqyer dhe I pafund pa patur nevojen e shikimit.

Veshtiresi mund te kene ata qe jane lindur te verber sidomos per gjeometrine e hapesires tredimensionale.

Perfundimisht nuk duhet te kemi me asnje dyshim mbi perparesine e programeve te arsimit normal ne disiplina te ndryshme te shkencave egzakte dhe shoqerore por nuk mund te evitohet nevoja e nje pune te diferencuar e cila duhet realizuar me nderhyrjen ne tekst ose me

akesesin qe nxenesit personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi duhet ti jepet gjate

ores se mesimit.na variantin e arsimit te integruar ky akses I jepet nga prania ne oren e mesimit te ndihmes mesuesit apo asistentit I cili eshte I angazhuar ne klase me nxenesin qe nuk shikon

per ti kompensuar atij pamundesine qe sjell mungesa e shikimit nepermjet punes suplementare.

Nxenesi ne klase mund te perdore te gjitha mjetet e tia didaktike qe e ndihmojne ate ne procesin e te mesuarit por ai realizon ne menyre te plote programin e arsimit normal. Eshte interesante qe ne vendin tone ky process integrimi eshte realizuuar plotesisht por kryesisht ne qarsmimin e mesem dhe te larte. Nxenesit qe nuk shikojne per arsye ekonomike dhe standartesh nuk e kane mundesine qe te asistohen nga nje mesues I specializuar por eksperienca ka vertetuar se ne mjaft raste ata kane qene nxenes deri dhe te shkelqyer duke asimiluar programe ne menyre te kenaqshme.

Kjo do te na coje ne konkluzionin se nuk eshte verberia ajo qe I pengon nxenesit qe nuk

shikojne te pervetesojne programet dhe te bejne progress por probleme te tjera komplekse te zhvilllimit bne te cilat nderthuret dhe verberia.

Kjo po te marrim parasysh dhe realitetin shqiptar ku nxenesit me mungese shikimi I mungojne dha baza materiale me e thjeshte sic eshte libri foles apo ai ne brail.

Per pasoje nxenesit me mungese shikimi jane te detyruar te kene nje angazhim maksimal per te marre shenime ne brail ne ore te mesimit apo per te rregjistruar ne kasetofon. Suporti financiar qe u jepet si nxenesve dhe studenteve me mungese shikimi u mundeson atyre blerjen e sherbiomeve nga koleget e tyre qe mun tu ofrojne ate.

Persa I perket structures programore ketu problemi eshte I diskutueshem. Se pari duhet te mbahet parasysh koha kur pasojat e verberise jane me te dukshme ose me pak te riparueshme. Se dyti duhet pare ne raport me ambicjet ne nivelin e arsimimit. Se treti duhet

patur parasysh pretendimet lidhur me cilesine dhe standartet sociale te arsimimit. Se katerti duhet mbajtur parasysh vendi ku behet gjykimi duke kuptuar me vend kryuesisht standartet

sociale ekonomike. Menjehere duhet thene se pasojat e verberise jane komplekse dhe te dukshme ne

moshat e hershme. Pikerisht per kete lind nevoja qe tek femijet me mungese shikimi edukimi te

filloje sa me heret qe te jete e mundur pra para atyre me shikimim normal. Nga eksperienca ne

vendin tone megjithse eshte krejt e ndryshme dhe ne pershtatje me vecorite e zhvillimit teresor te cilin kemi kaluar dhe po kalojme mund te arrijme ne konkluzionin se struktura programore

duhet te jete jo e ndryshme nga ajo e arsmimit normal por me shtesa, duke kuptuar ketu lendet speciale. Struktura mund te konceptohet ne perfshirjen ne program te disiplinave te posacme

qe lidhen me edukimin tiflopedagogjik, tiflopsikologji, dhe tifloteknik te nxenesve me mugese shikimi ose me shtesa temash te plota apo te pjesshme ne programin normal te prog rameve

speciale. Natyrisht duhet te pranojme se varianti I dyte jo gjithnje mund te realizohet por psh

lenda qe lidhet me orientimin ne hapesire per zoterimin e mikro e makroambjentit mund te shperndahet ne programe te ndryshme pjese pjese, sido qe kjo eshte mjaft e veshtire ose te mesuarit e shkrimit te rrafshet ( normal) mund te jete pjese e progrmaimit te gjuhes dhe te leximit sidoqe kjo nuk eshte e thjeshte.

Korrektimi ne levizje dhe ne qendrim mund te perfshihet thjeshtesiht si pjese e lendes se gjimnastikes, pra perfundimisht mund te themi se programet e arsimit normal jo vetem

kaneperparesi por jane dhe te domosdodhem. Njekohesisht po aq I domosdoshem eshte dhe

nderhyrja dhe pershtatja ne menyre te tille nuk u cenon atyre cilesine dhe volumin e tyre. Se dyti duhet thene se kjo nderhyrje eshte e domosdoshme deri ne nje nivel te caktuar te

arsimimit pasi kur femija kalon moshen e adoleshences dhe fiton tipare te qendrueshme te formimit pershtatjet jane me pak te nevojshme.

Persa I perket variantit modern dhe klasik te shkollimit vendi yne ndodhet ne udhekryq pasi sot per sot kemi dy praktika secila me pjekurine e vet, nderkohe qe arsimi 8-vjecar eshte teresisht brenda arsimit klasik, arsimi I mesem dhe I larte eshte teresisht brenda variantit modern me integrim total dhe te pakontrolluar dhe me problemet e veta.eshte nevoja dhe praktika qe do te diktojne zgjidhjet ne te ardhmen, zgjidhje te cilat asnjehere nuk mund te jene fondamentale dhe te qendrueshme nese nuk do te mbahen parasysh orientimet tiflopedagogjike.

Perfundime dhe propozime.

Sic u pa gjate ketij trajtimi komuniteti persona me mungese te plote a te pjesshme shikimi perben nje object interesant studimi nku fusha me e rendesishme mund te konsiderohet edukimi dhe arsimimi I tyre. Interesimi per kete komunitet ka filluar shekuj me pare, kryesisht nga institucionet fetare apo individe te shquar.Kujdesi per ta se pari ka qene ekonomik dhe human.Me pas ky kujdes u shtri ne fushen e informimit dhe te edukimit, objektiv I cili me kalimin e kohes I ridimensionua.

Natyrisht fenomenet dhe procesi I arsimimit te persona me mungese te plote a te

pjesshme shikimi ka evoluar krahs te gjithe komponenteve te tjere te arsimimit dhe te progresit shoqeror ne teresi.

Si I tille ai filloi te realizohej ne menyre te organizuar dhe institucionale ne vendet perendimore, por kraas me to shquhet dhe Rusia. Procesi I arsimimit evoluoi nga nje edukim

prane kishave apo institucioneve te pergjithshme bamirese ne ngritjen e shkolave speciale. Nje

hop I rendesisehm ka qene krijimi I shkrimit brail nga Lui Brail I cili vete ishte I verber. Me

permisimin e teknikes dhe venien ne eficence duke I prodhuar librat ne brail formalisht personat me mungese te plote a te pjesshme shikimi u barazuan me nxenesit me shikim

normal.Pretendimet erdhen duke u rritur dhe sot synohet nje barazi e plote ne edukimin dhe formimin mes persona me mungese te plote a te pjesshme shikimi dhe atyre me shikim normal.

Pra konluzioni I pare eshte se edukimi dhe arsimimi I persona me mungese te plote a te pjesshme shikimi jo vetem eshte plotesisht I mundur por ai mund te jete ne te njejten sasi dhe

cilesi me ata me shikim normal. Kjo mund te thuhet sepse persona me mungese te plote a te pjesshme shikimi duke patur suportin teknik, pedagogjik dhe tiflopedagogjik, ekonomik dhe social jane plotesisht ne gjendje te asimilojne programin e arsimit normal. Nese programet e arsimit normal nevojitet ti shtohet ne structure ose ne permbajtje lende apo pjese nga prog special kjo ne asnje menyre nuk ka perse te behet ne kurriz te sasise dhe cilesise te programeve normal. Ka ardhur koha qe shkenca shqiptare dhe institucionet pergjegjese publike te tregojne vemendje me te madhe per edukimin dhe arsimimin e ketij komuniteti duke e konsideruar ate si pjese te pandare te perpjekjeve per emancipimin e shoqerise sone.

Keshtu do te propozonim qe programet e arsimit parashkollor dhe 8-vjecar te

shqyrtoheshin me kujdes nga specialiste te perzgjedhur ne menyre te tille qe te behen gjithnje e me te pershtatshem dhe me te asimilueshem per nxenesit me mungese shikimi duke mbajtur

ne considerate diferencimin e ketyre progrmave ne perputhje dhe me diferencat qe egzistojne per shkaqe te ndryshme brenda vete ketij komuniteti.

Se dyti do te propozoja qe pervec pershtatjes se programve brenda ketij komuniteti duhet te ndertohen dhe programe te diferencuara te tilla qe te japin mundesine per nje arsimimim eficent dhe femijeve me mungese shikimi te cilet medefektin e tyre nuk jane plotesisht te paster por shoqerohen me veshtiresi fizike apo me zhvillime te vona.

Se treti do te propozoja qe procesi I edukimit dhe arsimimit te persona me mungese te plote a te pjesshme shikimi te udhehi qej ne menyre te pergjegjshme dhe eficente duke ia lene ne dore kryesisht kete rol vete ketij komuniteti per te respektuar parimin e perbotshem qe aplikohet per ta “ asgje per ne pa ne”.

Gjithashtu do te ishte me interes qe te krijohej nje support programor dhe tifloteknik per edukimin dhe arsimimin e nxenesve dhe studenteve me mungese shikimi ne arsmimin e

mesem dhe te larte ne menyre te tille qe te rritet cilasia e arsimimit te tyre. Krijimi I institucioneve te posatshme me karakter mbeshtetes duke alternuar variantin modern me ate

klasik, duke I dhene perparesi ketij te parit por me ritme relae dhe te perballues hme nga standartet formuese te vete ketij komuniteti si dhe brenda mundesive dhe standarteve social ekonomike te shoqerise. Bibliografia Revista Pedagogjike nr 1, viti 1995 Standartet ne lendet shkollore, Instituti I Studimeve Pedagogjike 1996

Programi I matematikes per shkollen 8 vjecare (klasa V-VIII). Tirane 1971. Reforma Arsimore ne vendet e Evropes Qendrore dhe Lindore. Instituti I Studimeve Pedagogjike

Tirane 1995. Programet e shkolles 8-vjecare (klasa V-VIII). Lendet shoqerore. Instituti I studimeve

Pedagogjike.Tirane 2000.

Programet e shkolles 8-vjecare (klasa V-VIII). Lendet shkencore. Instituti I studimeve

Pedagogjike.Tirane 2000. Strategjia Kombetare e personave me aftesi te kufizuar.

Programet e matematikes dhe fizikes te ciklit 8-vjecar te Institutit te nxenesve qe nuk shikojne. (klasa 5-8).

Analiza vjetore te punes se trupes pedagogjike te Shkolles se nxenesve me mungese te plote a te pjeeshme shikimi te viteve 93-94, 94-95, 95-96, 96-97.

The Catholic Encyclopedia, Volume V, Online Edition Copyright © 2003 by K. Knight Punoi Departamenti I Edukimit, Arsimit dhe Tiflologjise QKRV