NOVOSADSKO POLJE KULTUREIzveštaj istraživačkog tima

12. april 2016

Dokument pred vama predstavlja preliminarni izveštaj projekta „Terensko istraživanje stanja u sektoru kulture Novog Sada”. Istraživanje je u toku decembra 2015. godine naručio Kulturni centar Novog Sada, izvršilac posla je Fakultet za sport i turizam Tims, a ukupna opredeljena sredstva iznose 400.000 dinara. Započeto je početkom januara, a terenski rad okončan je krajem marta 2016. godine.

Istraživanje je obuhvatilo tri najvažnija aspekta kulturnog polja: stvaraoce, publiku i donosioce odluka. U prvom delu istraživanja, analizirana je kulturna politika grada u poslednjih deset godina. Dvoje istraživača analiziralo je sve raspoložive dokumente ustupljene od strane Gradske uprave za kulturu; završne račune grada; relevantni zakonski okvir; kao i podatke o kulturnim politikama većeg broja gradova u okruženju. U drugom delu su posmatrani kapaciteti, potrebe i stavovi stvaralaca u polju kulture u gradu. Elektronski upitnik popunilo je 65 organizacija civilnog društva i privrednih društava, kao i 8 javnih ustanova kulture sa teritorije grada.

U trećem segmentu istraživanja posmatrana je kulturna participacija građana i građanki Novog Sada. Ukupno 602 građana i građanki učestvovalo je u telefonskoj anketi, dok je 156 građana i građanki ispunilo elektronski anketni upitnik. U ovom delu istraživanja angažovano je sedmoro anketarki, studentkinja master studija Fakulteta za sport i turizam. Podaci iz drugog i trećeg dela obrađeni su upotrebom statističkih alata i interpretirani od strane tročlanog istraživačkog tima. Za potrebe istraživanja izrađen je specijalizovan sajt na adresi: bazakulture.rs.

Kako je istraživanje u funkciji strateškog planiranja kulturnog razvoja grada, nalazi koji su u nastavku prezentovani organizovani su u tri celine - kulturna politika, produkcija i participacija - unutar kojih su mapirani i istraženi važni problemi i izazovi. Cilj ovakvog izlaganja jeste da približi nalaze procesu strateškog planiranja i da sugeriše moguće pravce strateškog delovanja.

Krajem juna meseca tekuće godine, u planu je objavljivanje znatno obimnijeg kompletnog izveštaja koji će obuhvatiti sve prikupljene podatke, kao i rezultate zasnovane na primeni kompleksnijih analiza.

Želimo da se zahvalimo svim učesnicima istraživanja, koji su uložili trud i vreme za popunjavanje upitnika, kao i zaposlenima u Gradskoj upravi za kulturu na saradnji. Nadamo se da će tekst pred vama doprineti kvalitetnijem promišljanju i planiranju kulturnog razvoja grada Novog Sada.

Autorski tim istraživanja,

Doc. dr Goran Tomka Doc. dr Ivana Volić Doc. dr Predrag Cvetičanin

UVOD

PERCIPIRANI PROBLEMIKao polaznu osnovu za prezentaciju rezultata, preuzeli smo (uz saglasnost autora) listu percipiranih problema u sferi kulture koju su kroz višegodišnje empirijsko istraživanje sačinili istraživači Budimpeštanske opservatorije kulturnih politika. Ovaj instrument pod nazivom Kulturni barometar nudi akterima u polju kulture da odaberu pet problema koje smatraju da u najvećoj meri određuju kontekst u kojem se nalaze. Ukupno 73 aktera u Novom Sadu odabralo je probleme spram svog viđenja stanja polja kulture u gradu.

Na Prikazu br. 1 izdvaja se grupa od pet problema za koje su se predstavnici organizacija i ustanova u najvećoj meri odlučivali. Svi problemi odnose se na nadležnost gradske vlasti za stanje u kulturi (ne nužno Gradske uprave za kulturu). Drugi problemi koji se odnose na različite aspekte kulturnog života van uticaja kulturne politike u užem smislu, u znatno manjoj meri su se pojavljivali u izborima, kao što su saradnja sa drugim sektorima, ukusi publike, barijere za kulturnu participaciju i slično. Utemeljenost ovih tvrdnji ispitivaćemo u narednim odeljcima.

Fokusiranost na donosioce odluka u polju kulture primetno je u čitavom istraživanju, a razlozi za to postaće jasniji nakon što sagledamo instrumente kulturne politike i kapacitete aktera u kulturi koji ukazuju na visok nivo zavisnosti od centara političkog odlučivanja.

3

4

Prikaz br. 1: Najvažniji problemi u kulturnom sektoru grada

percipirani od strane aktera

INSTRUMENTI KULTURNE POLITIKE

Jedna od najčešćih zamerki radnika u kulturi političkoj eliti širom Evrope, pa tako i kod nas, jeste da se nedovoljno javbih sredstava odvaja za kulturu. Ove zamerke visoko su kotirane i u našem istraživanju. Koliko Grad Novi Sad ulaže u kulturu? Da bismo mogli da odgovorimo, potrebno je da pogledamo izdatke za kulturu u dužem vremenskom periodu kao i da uporedimo lokalne izdatke sa izdacima drugih uporedivih gradova. Pogledajmo najpre raspoložive podatke za poslednjih devet godina od kako postoji Gradska uprava za kulturu (GUK) u današnjem obliku. Na Prikazu br. 2, vidi se ukupan realizovan budžet grada (izvor: Završni računi grada 2007-2014), sa kapitalnim investicijama i bez njih, kao i ukupni rashodi Gradske uprave za kulturu iz budžeta grada (dodatna sredstva koja obezbeđuju ustanove kulture kroz sopstvene prihode ovde nisu prikazana).

Najočiglednija je pravilnost u odvajanju sredstava. Budžet GUK je u najvećoj meri pratio budžet grada i u ovom periodu iznosio od 6,04 do 6,83%. Sa tolikim udelom u gradskom budžetu, GUK je među najvećim gradskim upravama. U 2014, u kojoj je udeo bio najniži u poređenju s drugim godinama, GUK je bila treća najveća uprava, nakon GU za komunalne poslove i uprave za obrazovanje, a ispred uprava nadležnih za mlade, zdravstvo, socijalnu zaštitu i druge (videti Prikaz br. 3). Ovakav poredak postojan je u čitavom analiziranom periodu. To ujedno znači da često navođeni problem smanjenja izdataka za kulturu iz budžeta nije zasnovan na realnim zbivanjima. Isto tako, ovaj nalaz pokazuje da izdaci za kulturu u Novom Sadu nisu doživeli sudbinu mnogih budžeta za kulturu u zemljama Zapadne Evrope.

Prikaz br. 2: Učešće izdataka za kulturu u ukupnim izdacma grada Prikaz br. 3: Struktura gradskog budžeta u 2014. godini

6

IZDACI GRADA ZA KULTURU

Prikaz br. 4: Kretanja izdataka za kulturu, 2007-2014

Međutim, stabilan udeo u budžetu grada, bio je praćen smanjenjem izdataka za kulturu u realnim iznosima (Prikaz br. 4). Kako se ukupan budžet grada smanjivao, tako su se smanjivali i izdaci za kulturu, koji su u realnim iznosima (poravnato za dinar iz 2015) u padu od 2008. do danas (ukoliko se izuzme oporavak budžeta 2011). Na isti način su se menjali i izdaci za dotacije nevladinim organizacijama, koji su sa približno 250 miliona dinara 2007. i 2009 godine pali na ispod 150 miliona 2014 (Završni račun za 2015. nije usvojen u trenutku pisanja ovog izveštaja).

Pogledajmo sada deo budžeta GU za kulturu koji je namenjen nevladinim organizacijama i drugim akterima koji ne spadaju u gradske ustanove kulture. Na Prikazu br. 5 vide se kretanja ovog iznosa (pod nazivom Dotacije NVO), kao i kretanja stavke ,,usluge po ugorovu” namenjene finansiranju projekata koji nisu mogli da se finansiraju putem konkursa. Konačno, vidi se i iznos opredeljen za konkurs. Godine 2010. svi akteri su preusmereni na konkurs (otuda spajanje zelene i plave linije), što pretpostavlja transparentnije finansiranje. To znači da su sredstva koja se opredeljuju za konkurs rasla u posmatranom periodu, iako su ukupna sredstva koja su namenjena za dotacije nevladinim organizacijama i drugim akterima u kulturi smanjena.

Prikaz br. 5: Konkurs vs. dotacije, 2007-2014

7

Prikaz br. 6: Udeo izdataka za kulturu u gradskom budžetu - komparacija sa odabranim gradovima

Prikaz br. 7: Izdaci za kulturu po glavi stanovnika - komparacija sa odabranim gradovima

Uporedimo sada ove podatke za Novi Sad sa drugim gradovima u regionu Južne, Jugoistočne i Istočne Evrope koji su na bazi visokog vrednovanja kulturnog stvaralaštva i baštine izrazili nameru da se kandiduju za titulu Evropske prestonice kulture. Vidimo da se Novi Sad nalazi u sredini opsega. U odnosu na gradove iz Bugarske i Rumunije, izdvaja se osetno više, ali treba imati u vidu da u tim gradovima nadležnost za većinu značajnih kulturnih institucija nije poverena gradovima, već se nalazi pod jurisdikcijom državnog ministarstva (kao što ćemo videti najveći udeo u budžetu grada za kulturu po pravilu su izdaci ustanova kulture). Sa druge strane, Novi Sad izdvaja manji udeo sredstava za kulturu u odnosu na gradove iz Hrvatske, Crne Gore i Slovenije (vidi Prikaz br. 6). U odnosu na gradove u Srbiji, Novi Sad izdvaja osetno više (u relativnim iznosima) nego Beograd, slično kao Pančevo i osetno manje od Zrenjanina.

U apsolutnim iznosima, poređenja su slična. Ukoliko posmatramo prosečan izdatak za kulturu po glavi stanovnika grada u toku naznačenog perioda, vidimo sličnu poziciju Novog Sada. Sa nešto preko 38 evra po stanovniku, Novi Sad se nalazi ispred Beograda, Pančeva i gradova Bugarske, Rumunije, Južne Italije i Španije, ali iza Herceg Novog, Zrenjanina i gradova Hrvatske i Slovenije (Prikaz br. 7).

8

Sposobnost sprvođenja kulturne politike umnogome zavisi od strukture budžeta i mogućnosti da se sredstva usmeravaju ka prioritetima koji se odrede u strateškom planu. Vidimo da je u slučaju grada najveći deo budžeta Uprave za kulturu - od 60 do 70% - namenjen finansiranju gradskih ustanova čiji je osnivač grad Novi Sad (listu možete pronaći ovde). Usluge kulture obuhvataju stavku Dotacije nevladinim organizacijama koja osim konkursa sadrži i tzv. diskrecioni budžet uprave koji Zakonu o kulturi iznosi maksimalno 25% od budžeta opredeljenog za konkurse. Ovaj deo budžeta uprave kretao se u posmatranom periodu u rasponu od 16% 2011. do 25%

2009. Usluge informisanja obuhvataju iste stavke ali su usmereni na polje medija i javnog informisanja i iznose u proseku 13% budžeta uprave za kulturu.

Ukoliko pogledamo šta čini rashode ustanova kulture (Prikaz br. 9), vidimo da na zaposlene odlazi od 50 do 60%; na program od 30 do 40% i na održavanje infrastrukture manje od 10% ukupnog izdatka Uprave za kulturu namenjenog ustanovama kulture

Prikaz br. 8: Struktura budžeta GU za kulturu Prikaz br. 9: Struktura izdataka svih gradskih ustanova kulture

STRUKTURA IZDATAKA ZA KULTURU

9

Konkursi predstavljaju podsticajne instrumente kulturne politike. U strukturi budžeta za kulturu Novog Sada do 2010. godine postojali su paralelno sa stavkom Dotacije NVO i Usluge po ugovoru. Od iste godine, konkursi i Dotacije NVO se spajaju i postaju jedna kategorija – Javni konkurs za dodelu sredstava, putem dotacija, iz budžeta Grada Novog Sada za programe-projekte iz oblasti kulture. U ovom delu biće analizirani vrsta i broj organizacija koje su dobile sredstva na konkursima, od godine kada je ovaj instrument ustanovljen. Takođe, biće prikazan kontinuitet organizacija u dobijanju sredstava i broj i vrsta oganizacija koje prvi put dobijaju sredstva na konkursu. Vrste organizacije su definisane prema dominantnoj orijentaciji projekata sa kojima su konkurisale za sredstva kod Gradske uprave za kulturu, u periodu od 2007. do 2015. godine. Na ovaj način mogu se izdvojiti četiri kategorije: - organizacije folklornog usmerenja, - organizacije popularnog usmerenja, - organizacije umetničkog usmerenja, i - druge organizacije.

Organizacije folklornog usmerenja realizuju projekte koji afirmišu kulturno izražavanje zasnovano na nacionalnim i verskim obeležjima naroda koje žive na teritoriji grada Novog Sada. Oni se manifestuju kroz predstavljanje tradicije u muzici, plesu,drami, tradicionalnom pripovedanju, likovnoj umetnosti, arhitekturi, festivalima, tradicionalnim svetkovinama i drugim oblicima narodne kulture (primeri tema projekata: postavljanje folklornih koreografija, festivali izvornog pevanja i sviranja, zavičajne priredbe, verske proslave, sabori i slično).

Organizacije popularnog usmerenja realizuju projekte zasnovane na popularnim kulturnim formama koje “reflektuju i izražavaju estetske i druge potrebe mnogih ljudi” (Gans, 1999). Ovde su uključeni festivali, koncerti popularne muzike, kao i projekti koji se bave edukacijom, predavanjima, tribinama u vezi sa aktuelnim društvenim pitanjima, i projekti vezani za urbanu kulturu, istoriju i način življenja (primeri tema projekata: povratak valcera u grad, digitalni vremeplov, izložba fotografija Novog Sada, negovanje komunikacije među mladima i slično).

Organizacije umetničkog usmerenja realizuju projekte koji za cilj imaju produkciju ili predstavljanje umetničkog dela iz neke od dominantno priznatih umetničkih oblasti. Jedan od kriterijuma odabira jeste i postojanje jasno definisanog kustoskog/umetničkog koncepta. Pored toga, projekti organizacija ovog usmerenja uključuju i projekte teorijskih i empirijskih istraživanja vezanih za pomenute umetničke oblasti (primeri tema projekata: izložbe u likovnim galerijama, produkcija pozorišnih predstava, koncerti klasične i operske muzike, umetničke kolonije, projekti umetničkih kolektiva i slično). Organizacije koje se ne uklapaju u kriterijume za organizacije folklornog, popularnog i umetničkog usmerenja, kao i one o čijim projektima ne postoje tragovi na internetu, označene su kao druge (primeri tema projekata: tematske radionice, rekreativne radionice, edukacija o zaštiti potrošača, mladi za kulturu, izložbe maketa, urbanističko-georgafsko-kartografski projetki, socijalni projekti i slično). Ukupan broj pojedinačnih novčanih dotacija koje su bile usmerene ka organizacijama/ustanovama u kulturi u periodu od 2007. do 2015. godine iznosi 1146. Kako ukupan broj organizacija koje su dobile sredstva od Gradske uprave za kulturu iznosi 416, može se zaključiti da su neke od organizacija dobijale dotacije na više raspisanih konkursa (pogledati deo Kontinuitet u dobijanju novčanih sredstava). Broj pojedinačnih novčanih dotacija ka organizacijama/ustanovama kulture prema vrsti iznosi: 405 za folklorne organizacije, isto toliko za umetničke organizacije, 262 za organizacije sa projektima popularne kulture i 74 za ostale organizacije.

KONKURSI

10

I pored toga što su folklorne i umetničke organizacije dobile sredstva od uprave jednak broj puta, iznosi tih sredstava i njihovo učešće u ukupnom iznosu sredstava na konkursu značajno se razlikuju (Prikaz br. 10). Od 2011. godine zapaža se porast iznosa sredstava na konkursu namenjenih organizacijama koje neguju folklorno stvaralaštvo, da bi se taj iznos na prelazu od 2012. do 2013. godine skoro udvostručio (od 24.479.685,00 dinara u 2012. do 47.491.027,60 dinara u 2013. godini. Značajan porast iznosa sredstava, takođe skoro udvostručen, javlja se između 2014. (37.103.109,30) i 2015. godine (73.724.900,00). S druge strane, primetno je smanjenje iznosa dotacija koje se dodeljuju organizacijama koje se bave umetnošću i taj pad je najosetniji na prelazu između 2012. i 2013. godine (sa 63.229.221,00 na 37.295.944,00), kao i na prelazu između 2014. i 2015. godine (sa 45.080.965,80 na 25.437.000,00). Ukupan iznos dotacija namenjenih organizacijama koje realizuju projekte iz domena popularne kulture zabeležio je najveće ekstreme iz ugla godišnje distribucije. Najveći

skok dotacija ovih organizacija bio je 2008. godine, gde se iznos više nego utrostručio u odnosu na prethodnu godinu (sa 20.244.623,60 na 65.701.924,20). Nakon znatnog pada u 2009. godini (na 11.275.200,00) iznos dotacija za projekte popularne kulture ponovo je naglo skočio (više od šest puta) i u 2010. godini je iznosio 70.418.682,00. Od 2011. pa sve do 2015. godine iznos dotacija za organicije koje realizuju projekte popularne kulture je u konstantnom, manjem ili većem padu.

Struktura učešća svake od pomenutih vrsta organizacija u ukupnom iznosu koji je opredeljen konkursom i procentualno prikazuje porast sredstava namenjenih folklornim organizacijama, smanjenje sredstava umetničkim organizacijama, kao i turbulencije dotacija organizacijama koje realizuju projekte popularne kulture (Prikaz br. 11).

Prikaz br. 11: Udeo kategorija organizacija u sredstvima konkursaPrikaz br. 10: Iznos dotiranih sredstava prema kategoriji organizacija

11

Broj oganizacija koje su dobile sredstva na konkursima se konstantno povećava u periodu od 2007. do 2015. godine, s tim da postoje dva perioda kada se smanjuje ukupan broj organizacija koje su dobile sredstva (2008. i 2011. godina). Interesantan podatak koji čitamo sa Prikaza br. 12 je da se broj organizacija na koje se deli iznos sredstava na konkursu gotovo udvostručen. Ova pojava izražena je za 2014. i 2015. godinu, gde je u 2015. godini ukupan broj organizacija koje su dobile sredstva na konkursu iznosio 215. što je do sada i najveći zabeležen broj organizacija. Odnos između broja postojećih i organizacija koje su prvi put dobile sredstva sličan je kao i u prethodne tri godine zabeleženog rasta (31,15% organizacija koje su se prvi put javile na konkurs u ukupnom broju organizacija koje su dobile sredstva).

U periodu od 2007. do 2015. godine uočava se porast broja organizacija koje se prvi put pojavljuju na konkursu. Njihov udeo u ukupnom broju organizacija varira od 16,1% (2011. godine) do 40% (2009. godine), što vidimo na prikazu br. 13.

Iako konstantno u porastu, broj organizacija koje se prvi put pojavljuju na konkursima značajno je veći u 2009. godini, kao i u 2013. godini. Ukupan iznos novčanih sredstava za organizacije koje su se prvi put javile na konkurs u 2009. godini je 3.169.000,00 dinara, što je 7,6% od ukupnog iznosa budžeta za kulturu opredeljenog za konkurse. U 2013. godini iznos sredstava za organizacije koje su se prvi put javile na konkurs bio je 43.669.600,00 dinara, što je 23,7% od ukupnog iznosa budžeta za kulturu opredeljenog za konkurse za tu godinu. Udeo sredstava koje su dobile pomenute organizacije u ukupnom budžetu za kulturu je 1,81% (2009 godina) odnosno 4,59% (2013 godina).

Prikaz br. 12: Broj dotiranih organizacija na konkursu - 2007-2015 Prikaz br. 13: Organizacije koje su prvi put ditirane na konkursima

12

Prikaz br. 14: Prosečan iznos po dotaciji na konkursu - 2007-2015 Prikaz br. 15: Broj organizacija prema kontinuitet u dobijanju sredstava

Iz ugla iznosa novčanih sredstava namenjenih za konkurs zapaža se njegov godišnji porast (videti Prikaz br. 5, strana 7). Međutim, kada pogledamo prosečan iznos po dotaciji po godini, vidimo da je on u konstantnom padu od 2011. godine (Prikaz br. 14). Iz toga možemo zaključiti da, iako je broj organizacija koje dobijaju sredstva u porastu, prosečan iznos po organizaciji po konkursu je manji. Od najveće zabeleženog prosečnog iznosa po konkursnoj godini (1.479.657,53 u 2011. godini) prosečan iznos po organizaciji po konkursu pao je na 718.139,53 dinara u 2015 godini.

Iz ugla kontinuiteta u dobijanju novčanih sredstava na konkursima u pomenutom periodu možemo videti da je mali broj organizacija dobijao dotacije na konkursima više od 11 puta (svega 18 organizacija od ukupno 416). S druge strane, povećava se broj organizacija koje su dobile dotaciju samo jednom i iznosi 178 organizacija (Prikaz br. 15). Razlozi za ovako turbulentno stanje mogu biti različiti: - otvorenost Gradske uprave za nove organizacije i projekte, - veliki broj organizacija koje se jednom prijave na konkurs i, usled nedostatka kapaciteta i dodatnih sredstava, prestanu sa delovanjem,

- česte smene partijske strukture zadužene za resor kulture koje uzrokuju postavljanje novih članova Komisije za sprovođenje postupka javnog konkursa za izbor projekata, čime se menjaju kriterijumi za dodelu sredstava organizacijama.

Analizu finansijskih instrumenata kulturne politike zaključićemo napomenom da je osim kvantitativne analize koju smo prezentovali, od velikog značaja za procenu konkursa kao instrumenta i kvalitativna analiza - odnosno procena u kojoj meri i na koji način podržani projekti zaista doprinose ciljevima zbog kojih se (su)finansiraju. Međutim, ovu analizu nemoguće je sistematski i sveobuhvatno izvesti pre svega iz dva razloga. Kao prvo, kriterijumi koje konkurs postavlja i koje pretpostavljamo da komisije za izbor prate, previše su neodređeni poput „podrške stvaralaštvu”. Kao drugo, dostupnost podataka kako o samim projektnim aktivnostima koje su podržane, tako i o samoevaluaciji tih aktivnosti je veoma niska (većina dotiranih organizacija ne poštuje odredbe nadležnog zakona o javnosti u radu, a veliki broj podržanih projekata ostaje van vidokruga javnosti). U tom smislu, postavljanje preciznih kriterijuma dodele i evaluacija projekata predstavljaju preduslov za odgovornu kulturnu politiku.

13

Iako je konkurs instrument koji se najviše koristi, i neretko u javnosti analizira kao jedini raspoloživi instrument, svaki donosilac odluke, pa tako i Uprava za kulturu raspolaže i drugim instrumentima. Prema Zakonu o kulturi i u praksi gradskih uprava za kulturu, važan instrument je i podrška individualnom stvaralaštvu u polju kulture u vidu isplate doprinosa za penziono, socijalno i invalidsko osiguranje stvaralaca i drugih delatnika u kulturi. Prema trenutno raspoloživim informacijama, doprinose za penziono, zdravstveno i invalidsko osiguranje primaju jedino samostalni radnici u kulturi u Novom Sadu, dok Grad Beograd uplaćuje samo doprinose za obavezno penziono i invalidsko osiguranje. U toku protekle 2015. godine, grad Beograd uplaćivao je doprinose za 1910 samostalnih delatnika i umetnika u kulturi. U toku 2014, grad Novi Sad uplaćivao je doprinose za 59 lica po ovom osnovu, a u toku 2015. godine za 57 lica. Razlika u broju je iznenađujuća, a prema informacijama iz reprezentativnih strukovnih udruženja broj delatnika sa statusom je znatno veći, ali se radi o administrativno-birokratskim preprekama za veliki broj delatnika. Kako je ovo jedan od retkih instrumenata na raspolaganju samostalnim stvaraocima, njegovo dobro fukcionisanje je važno.

Osim finansijskih instrumenata koje smo mahom analizirali važno je ukazati na druge instrumente koji su nedovoljno razvijeni i korišćeni, a koji u nekim slučajevima mogu biti istovremeno veoma korisni i dostupni. Kao što će naknadna analiza pokazati, prostorni resursi su isto toliko važni, a raspoloživost prostora je potvrdivana brojnim istraživanjima. Prostori koji se trenutno opredeljuju za korišćenje kulturnim stvaraocima, poput onih na Petrovaradinskoj tvrđavi ili u Kineskoj četvrti, na nejasan način se dodeljuju i njihov doprinos razvoju kulture grada je neretko sporniji od doprinosa dotacija koje su tema čestih kritika. Mapiranje ovih resursa i iznalaženje mehanizama za njihovo ustupanje treba da se nađu na listi prioriteta strateškog planiranja.

DRUGI INSTRUMENTI KULTURNE POLITIKE

10

KULTURNA PRODUKCIJA

FINANSIJSKI KAPACITETI

Anketirane organizacije dostavile su podatke o broju projekata koji im je odobren, o ukupnim prihodima i o udelu različitih izvora prihoda za period od 2012. do 2015. godine. godine. Kao što se vidi na Prikazu br. 16, najveći je broj organizacija koje imaju budžet manji od 10.000 evra - gotovo dve trećine (broj se povećava jer su mnoge organizacije osnovane nakon 2012.). Budžetom od preko 50.000 evra raspolaže veoma mali broj organizacija - jedna na početku posmatranog perioda i četiri organizacije 2015. godine.

Vidljivo je da je ovom periodu značajan broj organizacija unapredio svoje finansijske kapacitete. Deset organizacija prešlo je iz niže kategorije u višu, dok su dve prešle u nižu.

Većina posmatranih organizacija finansira se putem projekata. Čak više od polovine organizacija ne poseduje izvore prihoda van projektnog finansiranja. Među drugim izvorima (Prikaz br. 17) navođene su radionice, prodaja karata, članarine, konsultantske usluge i drugo, sve u skladu sa tipom organizacije. Među ovim izvorima najzastupljenije su radionice, članarine i prodaja slika i knjiga.

Prikaz br. 16: Kontinuitet u dobijanju sredstava Prikaz br. 17: Sopstveni izvori prihoda po vrsti

15

Prikaz br. 18: Izvori projektnog finansiranja aktera

Kako je projektno finansiranje dominantan oblik finansiranja, izvori dotacija u mnogome određuju poziciju aktera u polju. Na Prikazu br. 18 vidimo sve projekte koji su odobreni anketiranim organizacijama, razvrstane spram izvora. Najveći broj projekata, od ukupno 615, finansiran je od strane lokalne i pokrajinske uprave (ukupno 62% projekata svih organizacija). Ovo ukazuje veliku zavisnost svih aktera od lokalnih vlasti što može da objasni i visoko kotiranje lokalne kulturne politike na listi problema. Drugi domaći izvori, biznis sektor i fondacije, pokrivali su znatno manji broj projekata (17%).

Svi strani izvori (strane kompanije, fondacije, vlade, međunarodna tela i drugo) podržali su samo 13% projekata. Ovi podaci bi mogli da ukažu na nizak nivo pristupačnosti međunarodnih izvora finansiranja, kao i na nizak nivo veština potrebnih za prikupljanje sredstava.

Ukoliko posmatramo sve anketirane organizacije spram diverziteta njihovog projektnog finansiranja (Prikaz br. 19), možemo da ih razvrstamo u nekoliko kategorija - od onih koji ne dobijaju sredstva na ovaj način, preko onih koji sredstva za projekte obezbeđuju iz samo jednog ili nekoliko izvora, do onih koji se finansiraju iz izvora i u zemlji i u inostranstvu, za koje pretpostavljamo da imaju najviše kapaciteta za fandrejzing. Analiza pokazuje da oko trećine organizacije nema projekte ili dobija samo iz jednog izvora, da većina pronalazi sredstva iz nekoliko domaćih izvora, te da diverzifikovane izvore poseduje samo oko petine organizacija.

Prikaz br. 19: Akteri prema projektnim kapacitetima

16

PROSTORNI KAPACITETI

Prostorni kapaciteti nezavisnih aktera u kulturi važni su iz mnogo razloga. Oni ukazuju: na zavisnost od drugih organizacija u čijim prostorima sprovode programe; na mogućnosti generisanja nezavisnih izvora finansiranja (kroz naplatu ulaza i izdavanje); na vidljivost organizacije; na mogućnost izgradnje lojalne publike koja se vezuje za prostor; na mogućnost realizacije programa nezavisno od vremenskih uslova, i drugo.

Prostorne kapacitete smo istraživali putem upitnika u okviru kojeg smo odvojili kancelarijske od programskih prostora i posmatrali veličinu prostora, visinu zakupa i zakupodavce.

55% anketiranih organizacija poseduje svoj kancelarijski prostor, koji mahom iznajmljuju, dok svaka deseta organizacija poseduje kancelarijski prostor u kojem radi.

Što se tiče programskih prostora, prostor u svom vlasništvu poseduje samo 6% anketiranih organizacija. Sopstveni prostor koji iznajmljuju od trećih lica poseduje 28% organizacija, od čega značajan broj najmi od grada. Velika većina organizacija nema svoj programski prostor. Najveći broj organizacija programski prostor zakupljuje po potrebi ili koristi bez zakupa (ukupno 36%). Na javnim površinama programe izvodi 13% organizacija.

Prikaz br. 20: Programski prostori organizacija

17

MREŽNI KAPACITETI

Prikaz br. 21: Ukupan broj partnerstava prema lokaciji

Saradnja može da nadomesti oskudnost resursa i ukazuje na organizacione kapacitete. Zbog toga mnogi donosioci odluka u polju kulturne politike u svetu podržavaju saradnju i povezivanje aktera (donacije za putovanja, boravke na rezidencijama i festivalima, članarine u asocijacijama i slično). Kako bismo analizirali mreže u kojima se nalaze, pitali smo organizacije da navedu partnere sa kojima su sarađivali na projektima u poslednje četiri godine razvrstane prema lokaciji partnera. Od ukupnog broja partnera (Prikaz br. 21), većina se očekivano nalazi na lokalu, a njihov broj pada kako se lokacija udaljava.

Na Prikazu br. 22 kategorisane su anketirane organizacije spram rasprostranjenosti njihovih mreža partnerstava. 19% organizacija nije uspostavljalo partnerstva u poslednje četiri godine; 45% organizacija sarađuje sa partnerima iz lokala i države; 23% sarađuje osim sa lokalnim i nacionalnim i sa regionalnim; 13% organizacija ima partnere i iz šireg Evropskog prostora. Ovo pokazuje da postoji puno prostora za jačanje međunarodnih partnerstava, naročito ukoliko imamo u vidu da su međunarodni izvori finansiranja bez ovakvih partnerstava nedostupni.

Prikaz br. 22: Rasprostranjenost partnerstava po organizaciji

18

KULTURNA PARTICIPACIJATelefonsko anketiranje na teritoriji grada Novog Sada izvršeno je u periodu januar – mart 2016. godine. Korišćen je standardizovani upitnik sa 17 pitanja. Uzorak je stratifikovan i neproporcionalan, a stratumi su određeni spram gradskih zona u zavisnosti od udaljenosti od centra grada (odnosno pristupačnosti postojeće kulturne infrastrukture: 1) centar grada (Centar, stari grad, Grbavica, Limani, Sajmište, Železnička stanica) u kojem boravi 133.233 stanovnika, 2) rezidencijalna oblast (Telep, Detelinara, Novo naselje, Bistrica, Salajka, S. Kamenica, Petrovaradin), 133.781 stanovnik; 3) prigradska naselja (Futog, Veternik, Kać, Budisava, Kisač, Ledinci, Šangaj, Čenej, Bukovac, Pejićevi salaši, Kovilj, Rumenka, Klisa, Stepanovićevo, Begeč, Vidovdansko naselje, Adice), 121.152 stanovnika. Anketirano je ukupno 602 ispitanika (243 u centru grada, 220 u rezidencijalnom delu i 137 u prigradskim naseljima u kojima je stopa odbitka bila značajno veća). Pored toga 167 građana je popunilo upitnik na web stranici http://www.bazakulture.rs (oni su tretirani kao kontrolna grupa). Socio-demografski podaci ispitanka iz telefonske ankete pokazuju da je u uzorku zastupljeno više pripadnica ženskog pola i mnogo više visokoobrazovnih, nego što ih ima u populaciji Novog Sada, što treba uzeti u obzir prilikom tumačenja rezultata. I jedno i drugo je najvećim delom posledica specifičnosti telefonskog anketiranja, koje isključuje one koji nemaju telefonske aparate; uglavnom kod kuće zatiče radno neaktivno stanovništvo; i značajni je uključuje visokoobrazovane koji češće pristaju na anketiranje (naročito po pitanjima kulturne participacije).

Prikaz br. 24: Broj ocena „Odlična manifestacija”Prikaz br. 23: Ocena ukupne kulturne ponude grada

Ispitanici koji su učestvovali u istraživanju, veoma visoko su ocenjivali postojeće sadržaje u gradu. Na Prikazu br. 23 vidimo da veliki broj ispitanika ocenjuje ukupnu ponudu kao veoma dobru ili odličnu (preko 60%). Ovo je slučaj i za segmente unutar uzorka telefonskog anketiranja, te aktivna publika (grupacija unutar uzorka koja posećuje veći broj dešavanja) na isti način ocenjuje ukupnu ponudu. Međutim, odgovore ispitanika dobijene telefonskim anketom moramo uzeti sa oprezom. Kao što se vidi na istom prikazu, uzorak građana koji su samostalno popunili elektronski anketni upitnik, osetno su slabije ocenili ponudu. Ovo možemo tumačiti tako da, iako takođe visoko obrazovani i aktivni, prilikom popunjavanja nisu osetili pritisak da daju poželjne odgovore (web anketa je potpuno anonimna i dobrovoljna).

Slične nalaze vidimo i u oceni manifestacija. Sve manifestacije u gradu ocenjene su veoma dobro. Kao što se vidi na Prikazu br. 24, svi najveći festivali imaju preko 30% ocene „odličan”, međutim ispitanici koji su popunjavali elektronski upitnik, znatno su slabije i drugačije ocenili manifestacije.

21

Prikaz br. 25: Prepreke za kulturnu participaciju

Za strateško planiranje kulture od velikoj su značaja i barijere za kulturnu participaciju. Među najznačajnij im razlozima za neposećivanje kulturnih manifestacija i organizacija ispitanici su navodili nedostatak finansijskih sredstava (skupe ulaznice) i nedostatak vremena. Neadekvatna ponuda takođe se visoko kotira što je donekle u sukobu sa visokim ocenama koje su davali raspoloživim sadržajima. Odgovori na Prikazu br. 25 koji ukazuju na subjektivni osećaj nepripadanja ređe su zastupljeni.

Međutim, ovde vidimo očekivanu razliku između proseka čitavog uzorka i onog dela uzorka koji ređe učestvuje u kulturnom životu - tzv. nepublika značajnije rangira odgovore ovog tipa, iako je i u ovoj grupi nedostatak finansijskih sredstava i vremena najčešće navođen razlog (mnogi istraživači ukazuju na to da ova dva odgovora istovremeno predstavljaju najlakši odgovor koji može da skriva prave razloge). Ovaj nalaz može biti relevantan za programere kulturnih sadržaja. Za razliku od nedostatka vremena i snižavanja cena ulaznica (koje su već na minimumu), prijatnost na kulturnim dešavanjima i osećaj pripadanja pripadaju vrsti barijera za participaciju na čijem se uklanjanju može uspešno raditi kroz programe kulturne medijacije i animacije.

22

Prikaz br. 26: Kulturna participacija i obrazovanje ispitanika Prikaz br. 27: Kulturna participacija i mesto stanovanja ispitanika

Na Prikazu br. 26 vidimo uobičajenu zakonitost da je kulturna paricipacija u velikoj meri zavisna od obrazovanja. Ispitanici koji su završili najviše osnovnu školu drastično ređe posećuju muzeje ili galerije, pozorišta i koncerte klasične muzike - deo kulturne ponude koja se smatra najelitnijom. U proteklih 12 meseci, gotovo 69,4% ovog segmenta uzorka nije nijednom posetila pozorišta, 94,4% koncerte klasične muzike i 72,2% galerije ili muzeje. Spram njih, unutar grupe ispitanika sa završenim doktoratom ili magistraturom, 4,3%, 41,3% i 12,8% nije posećivalo ove sadržaje. Širenje pristupa kulturi kao strateški cilj podrazumevalo bi povećanje učešća građana sa nižim nivoom obrazovanja.

Slični, iako manje drastični, nalazi dobijeni su i u slučaju mesta boravka ispitanika. Na Prikazu br. 27 takođe vidimo da se kulturna participacija osetno smanjuje kako se mesto boravka udaljava od centra grada. Na narednim sranicama ćemo pogledati rasprostranjenost kulturnih sadržaja po zonama.

Međutim, iako se fizička dostupnost sadržaja u zonama van centra nameće kao moguće rešenje, ovi nalazi ipak ne ukazuju nužno na to da bi veća dostupnost sadržaja u drugim zonama za posledicu imala drugačije nivoe participacije (moguće je da kulturne potrebe nisu razvijene ili da postojeći ne odgovaraju njihovim ukusima te dodatni sadržaji istog tipa ne bi bili od pomoći). Ipak, bez obzira gde se sadržaji odigravaju (bolja konekcija bi mogla da ostvari iste rezultate), uključivanje građana iz svih zona grada treba da bude jedan od prioriteta inkluzivne kulturne politike. 23

Na Prikazu br. 28, može se videti raspored zona o kojima smo govorili. Potsetimo, trećina građana Novog sada živi u prigradskoj zoni. Na Prikazu br. 29 vidi se rasprostranjenost stalnih zatvorenih prostora za kulturna dešavanja kojima raspolažu i upravljaju javne ustanove kulture na teritoriji Novog Sada (uključene su i Pokrajinske i Republičke ustanove).

Kako uspostavljanje novih ustanova zahteva velika sredstva za izgradnju i održavanje, decentralizacija može da se sprovede podržavanjem postojećih samostalnih organizacija koje deluju van centra grada. Međutim, kao što vidimo na Prikazu br. 30, ovi prostori, iako rasprostranjeniji, takođe su u velikoj meri centralizovani. Imajući to na umu, adaptacija i ustupanje postojećih napuštenih prostora van centra grada treba da bude predmet strateškog planiranja u cilju decentralizacije.

Prikaz br. 28: Raspored zona Prikaz br. 29: Raspored programskih prostora - javne ustanove

Prikaz br. 30: Raspored programskih prostora - samostalne organizacije24

Prikaz br. 32: Raspored programskih prostora - sviPrikaz br. 31: Raspored programskih prostora - veliki festivali

Nedostatak stalnih prostora može da se delimično nadomesti i privremenim sadržajima (poput festivala, radionica u školama, kampovima i slično), međutim, kao što se vidi na Prikazu br. 31, najveći gradski festivali takođe su u neposrednoj blizini postojeće infrastrukture.

Skorašnje izmeštanje festivala Cinema city u Kinesku četvrt, predstojeće preseljenje Festivala uličnih svirača u Podgrađe, sadržaji na Brod Teatru Studentskog kulturnog centra, kao i pokretanje nekoliko festivala na Novom naselju predstavljaju kretanje u dobrom pravcu u pogledu decentralizacije sadržaja. Ono što međutim zabrinjava je da veoma mali broj aktera prema ovom istraživanju percipira centralizaciju sadržaja kao problem.

25