nƏŞrİn orİjİnal nÜsxƏsİnİn tƏsdİqİ - trims.edu.az · fizika fənni üzrə vii sinif...

NƏŞRİN ORİJİNAL NÜSXƏSİNİN TƏSDİQİ 1. Nəşrin məzmununu və bədii tərtibatını təsdiq edirik.

Müəllif heyəti:

__________ _______________________

__________ _______________________

__________ _______________________

__________ _______________________

Elmi redaktor: ___________ ______________________ Bədii redaktor:

___________ ______________________

Ekspert:

___________ _________________________

___________ _________________________

___________ _________________________

___________ _________________________

___________ _________________________

___________ _________________________

___________ _________________________

DQŞ üzvü: ___________ _________________________

2. Nəşrdəki mətnlərin dil-üslub qaydalarına uyğunluğunu təsdiq edirik.

Redaktor:

___________ ______________________

Ekspert:

___________ _________________________

3. Nəşrin tələb olunan texniki şərtlərə və standartlara uyğunluğunu təsdiq edirik

Tex. redaktor:

___________ ______________________

Ekspert:

___________ ______________________

4. Nəşrin çapaqədərki prosedurlarına əməl edildiyini təsdiq edirik.

Baş redaktor:

___________ ______________________

TN-nin nümayəndəsi:

_______________ E.Rüstəmov

_______________ Ə.Quliyev

_______________ S.Mehdiyeva

_______________ E.Əliyev

5. Nəşri təsdiq edirik.

Nəşriyyat rəhbəri:

___________ ______________________

Tarix: __________________ __________

TN-nin rəhbərliyi:

___________ ______________________

Tarix: ___________________________

2

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

DƏRSLİK KOMPLEKTİ HAQQINDA .......................................................... 3

VII SİNİF FİZİKA FƏNN KURİKULUMU ................................................... 9

FİZİKA DƏRSLƏRİNDƏ MÜASİR TƏLİM TEXNOLOGİYALARI .......... 18

MÜASİR QİYMƏTLƏNDİRMƏ .................................................................... 19

MÖVZULAR ÜZRƏ TƏLİM MATERİALLARI İLƏ

İŞ TEXNOLOGİYASININ ŞƏRHİ

1. MEXANİKİ HƏRƏKƏT ............................................................................. 23

KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ .................................................. 38

2. QÜVVƏ ........................................................................................................ 40


3. MEXANİKİ İŞ VƏ ENERJİ ........................................................................ 62


4. TƏZYİQ ....................................................................................................... 77


5. SADƏ MEXANİZMLƏR. CİSİMLƏRİN TARAZLIĞI ............................. 101


6. MEXANİKİ RƏQSLƏR VƏ DALĞALAR................................................. 115


GÜNDƏLİK PLANLAŞDIRMAYA DAİR NÜMUNƏLƏR ......................... 133

MƏNBƏLƏR ................................................................................................... 143

3

DƏRSLİK KOMPLEKTİ HAQQINDA

VII sinif üçün “Fizika” dərslik komplekti Azərbaycan Respublikası Təhsil na-zirliyinin təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil məktəbləri üçün Fizika fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu) (VI–XI siniflər)” əsasında hazır-lanmışdır. Fizika fənni üzrə VII sinif dərsliyi təbiət-cəmiyyət münasibətləri baxımından şagirdlərdə məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürün, sadədən mürəkkəbə doğru in-kişafın, fənnin tədrisində yeni texnologiya və kommunikasiya vasitələrinin tətbiq olunması bacarıqlarının inkişafını ön plana çəkmişdir. Dərslik şagirdlərdə təd-qiqatçılıq bacarığı, fikirlərini ümumiləşdirərək təqdimatlar etmək, proqnoz vermək, referatlar hazırlamaq, təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən hadisə və prosesləri təhlil edib qiymətləndirmək bacarığı formalaşdıracaq, müasir Azərbaycan şagirdinə tolerantlıq, ekoloji mədəniyyət, iqtisadi göstəricilərdən istifadə edə bilmək, nəticə çıxarma, layihələr irəli sürmə bacarıqları verəcəkdir. Dərsliklərin komplekt şəkildə nəşr olunması təhsil prosesində müəllim-şagird fəaliyyətinin tam təsəvvür olunmasını və üzvi şəkildə əlaqələndirilməsini təmin edir, müəllimin planlaşdırmadan qiymətləndirməyə qədər bütün fəaliyyətini istiqa-mətləndirir, təlim prosesində şagirdlərin müstəqilliyinin və tətbiq bacarıqlarının genişlənməsinə imkan yaradır. Bu baxımdan şagirdlər məlumatlar əldə etmək üçün axtarışlara cəlb olunur, onlara fəal təlim şəraiti yaradılır. Şagirdlərin fərdi marağı nəzərə alınmaqla zəruri həyati bacarıqların formalaşdırılmasına, məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün inkişaf etdirilməsinə imkan yaradır, təlimə marağı artırır. Dərslik komplektində Fizika fənni üzrə təhsil proqramında (kurikulumunda) nəzərdə tutulmuş bütün məzmun standartları reallaşdırılmış, faktların dəqiqliyi, əyaniliyin, müasirliyin, qrammatik qaydaların gözlənilməsi ön plana çəkilmişdir. Təlim materiallarında sadədən mürəkkəbə, məntiqi və xronoloji ardıcıllıq nəzərə alınmışdır. Dərslikdə öz əksini tapmış təlim materiallarının yaş səviyyəsinə uyğun, sadə dildə, lakonik olmasına çalışılmışdır. Dərslikdən növbəti illərdə də istifadə ediləcəyindən verilmiş tapşırıqların şagirdlərin dəftərlərində işləməsi nəzərdə tutulur. Dərsliyin əvvəlində tədris prosesinin metodoloji mərhələlərinə uyğun olaraq təlim blokları haqqında məlumat verilmişdir.

4

DƏRSLİK KOMPLEKTİNİN STRUKTURU Dərslikdə təlim materialları 6 tədris vahidində qruplaşdırılmışdır: Tədris vahidi -1. Mexaniki hərəkət Tədris vahidi - 2. Qüvvə Tədris vahidi - 3. Mexaniki iş və enerji Tədris vahidi - 4. Təzyiq Tədris vahidi - 5. Sadə mexanizmlər. Cizimlərin tarazlığı Tədris vahidi - 6. Mexaniki rəqslər və dalğalar

HƏR BİR MÖVZU ÜZRƏ TƏLİM MATERİALLARININ XARAKTERİNƏ GÖRƏ QRUPLAŞDIRILMASI

Hər bir mövzu üzrə təlim materialları xarakterinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır:

Maraqoyatma (motivasiya). Mövzuya maraq oyatmaq üçün müxtəlif

situasiya və hadisələr təsvir edilir, motivasiya yaradılır və suallarla yekunlaşır. Verilən suallar əvvəllər qazanılmış biliklərə əsaslanır və şagirdləri aktiv fəaliyyətə cəlb etməyi nəzərdə tutur.

Araşdırma. Maraq yaradılan hadisələrin araşdırılmasına, bu hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrinin müəyyən edilməsinə yönəldilmiş təcrübə, laboratoriya işləri və müxtəlif praktik tapşırıqlar verilir. Həmin işlər fərdi və qrup şəklində yerinə yetirilə bilər. Bu tapşırıqlar mövcud biliklərlə öyrənilən yeni təlim materialı arasında əlaqə yaratmağa xidmət edir. Yerinə yetirilmiş işin nəticəsini müzakirə etmək, səhvləri araşdırmaq üçün suallar verilir.

İzahlar. Fəaliyyət zamanı müəyyən edilən faktlarla bağlı bəzi açıqlamalar verilir. Əsas anlayışlar, mövzu ilə bağlı izahlar, təriflər, qaydalar, bir sözlə, dərsin əsas məzmunu burada əks olunur.

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin. Mövzuda öyrənilənləri möhkəmləndirmək,

tətb

mətsəsiöyrə

ləndtapşmaqvə oLaydaşıÇalnəzəPraÜmöyrəqiym

“Mnikikeç“genŞagdəykət”anlaedir“Qüüçütəsvsəbəqüv“sər“Nyqanedilanladəri “Mnikiçiril

biq etmək və onlNə öyrəndiniz

t edir. Dərsdə öini şagirdlərin öənilən əsas anla Öyrəndiklərindirmək, zəif cəşırıqlar mövzudq, yaradıcılıq baonlara münasibyihə. Evdə yerinıyır, onları yerinlışma. Bir və yaərdə tutur.

aktik iş. Qazanılmumiləşdirici tənilənlərin tətbmətləndirməyə

Mexaniki hərəkəti hərəkət” anirilmişdir. Təlimneralizasiya” v

girdlər fizika fəyişmə”, “təcil”, ”, “xətti sürət”, ayışları ilə tanır, qrafik asılılıqlüvvə” tədris v

üncü mərhələsivirindən dinamiəblərini öyrəni

vvəsi”, “sürtünrbəstdüşmə təciyutonun birincinunu”na aid “uylmişdir. Təlim ayışlarının fizikindən araşdırırla

Mexaniki iş və ei iş” və “enerji”lir. Burada əvəz

lara münasibət z? Mövzuda əldöyrənilən yeni özlərinin verməayışlardır. nizi yoxlayın. hətlərini müəyyda öyrənilənləriacarıqlarını ink

bət bildirmək mənə yetirilməsi n

nə yetirmək üçüna bir neçə mövz

lan nəzəri biliklətapşırıqlar. H

biqi ilə bağlı shazırlıq üçün d

Dərsliyin təd

t” tədris vahidinlayışının formm materialları və “uyğurluq” fənnində ilk də

“düzxətli bərab“mərkəzəqaçmış olur, onlar aları qurur və ox

vahidində “mexi həyata keçik təsvirinə keçiirlər. İlk dəfənmə qüvvəsi”ili”, “qravitasiyi, ikinci və ü

yğunluq” prinsipmaterialını öy

ki mahiyyəti iar. enerji” tədris v” anlayışları ilə zləyici qüvvəni

5

bildirmək məqsdə olunan yeni maçar sözlərdən əsi tələb olunu

Hər mövzuda yən etmək üçüni tamamlamaq,

kişaf etdirməkləəqsədi daşıyır.

nəzərdə tutulur. n müxtəlif mənbəzuya aid qazanıl

ərin frontal fizikiHər tədris vah

ual və tapşırıqdə istifadə oluna

dris vahidləri ü

ində VI sinifdə

malaşdırılmasını“elmilik”, “vahkimi didaktik

əfə olaraq “mabərsürətli hərək

ma təcili”, “dövrarasındakı kinemxuyurlar. xaniki hərəkət”irilir. Burada ilir: şagirdlər hə

olaraq “qüvv”, “çəki”, “

ya sahəsinin intüçüncü qanunlapi gözlənilməklyrənməklə şagiilə tanış olur,

vahidində “Mexformalaşdırılmain təsiri ilə cism

sədilə verilən taməlumatları üm

istifadə etməkur. Açar sözlər

şagirdlərin öyrn nəzərdə tutul, araşdırma apa yanaşı, bu bili Bu layihələr ekələrdən istifadə lan biliklərin m

i təcrübədə tətbiqhidinin sonundqlardan ibarətdia bilər.

üzrə məzmunu

ə ilk mərhələsinın məqsədyönlhidlik”, “əyanilk prinsiplər əsaddi nöqtə”, “skət”, “düzxətli dretmə periodu”,matik əlaqə dü

” anlayışının fomexaniki hə

ərəkətin və ya sə”, “ağırlıq qü“çəkisizlik”, “tensivliyi” və sarı” habelə “Ülə seçilən təlim irdlər “kütlə”, “qarşılıqlı təsi

xaniki hərəkət” asının üçüncü m

min yerdəyişmə

apşırıqlardır. mumiləşdirməyə klə mövzunun x

– hər mövzu

rəndiklərini qiylur. Verilən suaarmaq, əlaqə yiklərə dəyər ver

ksperiment xaraedilə bilər. öhkəmləndirilm

qi nəzərdə tutuluda bu vahid ir. Onlar summ

nə başlanan “mlü davamı həik”, “inteqrativ

sasında seçilmisürət”, “yol”, “dəyişənsürətli h, “dövretmə tezüsturlarını müəy

formalaşdırılmasərəkətin kinemükunətin baş veüvvəsi”, “elast“cazibə qüvv

s. anlayışları veÜmumdünya ca

materialları təq“təcil” və “sü

ir” anlayışını

anlayışının “mmərhələsi həyata

prosesində gör

xid-xüla-üzrə

ymət-al və

yarat-rmək

akteri

məsini

ur. üzrə

mativ

mexa-əyata vlik”, işdir. “yer-hərə-zliyi” yyən

sının matik ermə tiklik vəsi”, erilir, azibə qdim ürət” daha

mexa-a ke-rülən

6

“mexaniki iş”, işin dəyişmə yeyinliyini xarakterizə edən “güc”, cismin işgörmə qa-biliyyəti kimi “enerji” anlayışları haqqında “əyanilik”, “müvafiqlik”, “uyğunluq”, “sistemlik” və “inteqrativlik” didaktik prinsipləri əsasında seçilən tədris materi-alları verilir. Şagirdlər ilk dəfə olaraq “iş”, “güc”, “potensial enerji”, “kinetik ener-ji”, “tam enerji” anlayışları ilə tanış edilir, onların riyazi ifadələrini öyrənir və “Enerjinin saxlanması qanunu” haqqında ilkin təsəvvürlər əldə edirlər. “Təzyiq” tədris vahidində maddələrin aqreqat halları, onların xassələri haqqında VI sinifdə verilən ilkin təsəvvürlər sistemləşdirilir, genişləndirilir və dərinləşdirilir. “Təzyiq” anlayışı haqında ilkin təsəvvürlər formalaşdırılır. Bu məqsədlə bərk ci-sim, maye və qazların təzyiqinin fiziki mexanizmi maraqlı məktəb eksperimentləri əsasında izah edilir, uyğun riyazi düsturlarla fərqləndirilir. Şagirdlər atmosfer təz-yiqini təyin edilmə üsulu ilə tanış edilir, məişət və texnikada geniş istifadə olunan “manometr”, “barometr”, “aneroid” kimi cihazların quruluş və iş prinsipi öyrədilir. Burada maye və qaza batırılan cismə təsir edən arximed qüvvəsi haqqında ətraflı məlumat verilir, cisimlərin üzmə səbəbləri elementar şəkildə izah olunur. Şagirdlər üç qanunla tanış edilir: Paskal qanunu, birləşmiş qablar qanunu və Arximed qanunu. “Sadə mexanizmlər. Cisimlərin tarazlığı”. Burada iş prinsipi “mexanikanın qızıl qaydasına” əsaslanan sadə mexanizmlərdən ling, blok, mail müstəvinin tarazlıq şərtlərini illüstrasiya etdirən sistemli tədris materialı verilir. Şagirdlər dərslikdə verilən böyük miqdar məktəb eksperimenti icra etməklə sadə mexanizmlərin ta-razlıq şərtlərini sərbəst yoxlayır, elmi nəticəni müstəqil çıxarırlar. “Cisimlərin tarazlığı” mövzusunda “dayanıqlı tarazlıq”, “fərqsiz tarazlıq”, “dayanıqsız tarazlıq” anlayışları haqqında ilkin təsəvvürlər “həyatilik” və “əyanilik”, “elmilik” və “uy-ğunluq” didaktik prinsipləri əsasında seçilən dərs materialında əks etdirilir. Mail müstəvi nümunəsində gələcəkdə mühüm fəndaxili əlaqə obyekti olacaq “mexaniz-min faydalı iş əmsalı” (FİƏ) anlayışı haqqında ilk təsəvvürlər formalaşdırılır, şa-girdlərin məsələ həll edə bilmək bacarıqları inkişaf etdirilir. “Mexaniki rəqslər və dalğalar” tədris vahidində “Mexaniki hərəkət” anlayışının formalaşdırılmasının sonuncu mərhələsi həyata keçirilir. Burada tarazlıq nöqtəsi ətrafında eyni trayektoriya üzrə təkrarlanan mexaniki hərəkət, mexaniki rəqslər haqqında sistemli məlumat verilir, onu xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər ara-sındakı əlaqə düsturları çıxarılır. Mexaniki rəqslər yaylı rəqqas və ipli rəqqaslarda öyrənilir, yeni fiziki anlayışlar olan “amplitud”, “rəqs periodu”, “rəqs tezliyi” haq-qında ilk təsəvvürlər verilir. Şagirdlər həmçinin “vahidlik”, “uyğunluq”, “əyanilik” prinsipləri əsasında seçilən tədris materiallarında mexaniki rəqslərin elastik mühit-lərdə yayılma prosesi, mexaniki dalğalar haqqında da nəzəri və praktik məlu-matlar əldə edir, dalğanı xarakterizə edən “dalğa uzunluğu” və “dalğa sürəti” kə-miyyətlərini təyin etməyi öyrənirlər. Onlar eninə və uzununa dalğaları fərqləndirir, səs və seysmik dalğalar haqqında ilkin məlumatlar əldə edirlər.

7

Dərslik komplektinin mövzular üzrə strukturu

TƏDRİS VAHİDLƏRİ MÖVZULAR

1. MEXANİKİ HƏRƏKƏT

1. Mexaniki hərəkətin təsviri 2. Düzxətli bərabərsürətli hərəkət 3. Hərəkətin nisbiliyi 4. Məsələ həlli 5. Düzxətli dəyişənsürətli hərəkət 6. Hərəkətin qrafik təsviri 7. Məsələ həlli 8. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət:

dövretmə period və tezliyi, dairəvi tezlik

9. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət və təcil

10. Məsələ həlli

3. MEXANİKİ İŞ VƏ ENERJİ

26. Mexaniki iş 27. Güc 28. Məsələ həlli 29. Enerji: potensial və kinetik enerji 30. Potensial enerji nədən asılıdır? 31. Kinetik enerji nədən asılıdır? 32. Məsələ həlli 33. Enerjinin saxlanması qanunu

12. Qüvvə. Əvəzləyici qüvvə 13. Cismin ətalətliliyi. Nyutonun I

qanunu 14. Nyutonun II qanunu 15. Məsələ həlli 16. Nyutonun III qanunu 17.Ümumdünya cazibə qanunu 18. Ağırlıq qüvvəsi 19. Məsələ həlli 20. Elastiklik qüvvəsi. Huk qanunu 21. Çəki 22. Praktik iş: Yayın dərəcələnməsi

və hazırlanmış dinamometrlə qüvvənin ölçülməsi

23. Sürtünmə qüvvəsi 24. Məsələ həlli

2. QÜVVƏ

8

36. Bərk cismin təzyiqi 37. Qazın təzyiqi. Manometr 38. Mayelərin təzyiqi 39. Maye və qazlarda təzyiqin

ötürülməsi 40. Birləşmiş qablar 41. Hidravlik maşın 42. Məsələ həlli 43. Atmosfer təzyiqi 44. Atmosfer təzyiqinin ölçülməsi 45. Arximed qanunu 46. Məsələ həlli 47. Cisimlərin üzmə şərti. Gəmilərin

üzməsi, havada uçma

4. TƏZYİQ

49. Sadə mexanizmlər. Ling 50. Bloklar 51. Məsələ həlli 52. Mail müstəvi 53. Mexanikanın qızıl qaydası. Mail

müstəvinin faydalı iş əmsalı 54. Məsələ həlli 55. Cismin tarazlığı

5. SADƏ MEXANİZMLƏR. CİSİMLƏRİN TARAZLIĞI

57. Rəqsi hərəkət. Mexaniki rəqslər 58. Rəqsi hərəkəti xarakterizə edən

fiziki kəmiyyətlər 59. Dalğa. Mexaniki dalğalar 60. Mexaniki dalğaların növləri.

Dalğanı xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər

61. Məsələ həlli 62. Səs dalğaları 63. Səsin sürəti. Əks səda 64. Məsələ həlli 65. İnsanın eşidə bilmədiyi dalğalar.

Seysmik dalğalar

6. MEXANİKİ RƏQSLƏR VƏ DALĞALAR

TƏDRİS VAHİDLƏRİ MÖVZULAR

9

VII SİNİF FİZİKA FƏNN KURİKULUMU

Məzmun xətti fənn üzrə ümumi təlim nəticələrinin reallaşmasını təmin etmək üçün müəyyənləşdirilmiş məzmunun zəruri hesab edilən tərkib hissəsidir. Məzmun xətləri şagirdlərin öyrənəcəyi məzmunu sistemləşdirmək və təsnif etmək məqsədi daşıyır. Fizika fənninin məzmun xətləri təhsilin bütün mərhələləri üçün təlimin məqsəd və vəzifələrinə uyğun olaraq aşağıdakı kimi təyin edilmişdir: Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar və qanunlar Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli sistemlər Eksperimental fizika və müasir həyat Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar və qanunlar. Bu məzmun xəttində şagirdlərə mexaniki hərəkət, maddi nöqtə, trayektoriya, yol, yerdəyişmə, sürət və hərəkətin nisbiliyi haqqında məlumatlar verilir. Şagirdlər me-xaniki hərəkətin növlərini: düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkətləri fərqləndirir, onların hərəkət tənliklərini yazır və qrafik təsvir edirlər. Şagirdlər həmçinin, əyrixətli hərəkətin ən sadə növü olan çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətlə tanış olur, bu hərəkəti xarakterizə edən kəmiyyətlər arasında əlaqələri müəyyən edirlər. Onlar periodik təkrarlanan mexaniki hərəkətlə, mexaniki rəqslərlə tanış olur, rəqsi hərəkəti xarakterizə edən kəmiyyətlər arasındakı asılılıqları müəyyən edirlər. Mexaniki rəqslərin mühitdə dalğa formasında yayılmasının elmi əsaslarını öyrənir, təbiətdə müşahidə etdikləri səs dalğalarının bəzi xassələrini izah edirlər. Seysmik dalğalar haqqında bildiklərini şərh edirlər. Mexaniki iş və güc, enerji, kinetik və potensial enerji, enerjinin saxlanma qanunu haqqında sistemli, lakin sadə məlumatlar əldə edir, uyğun nəzəri biliklərini məsələ həllinə, araşdırma və layihələrin icrasına tətbiq edirlər Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli sistemlər. Bu məzmun xəttində şagirdlər qravitasiya sahəsi, qravitasiya sahəsinin intensivliyi, kütlə, ağırlıq qüvvəsi, sərbəstdüşmə təcili, cismin çəkisi kimi anlayışlarla tanış edilir. Onlar Ümumdünya cazibə qanunu, Huk qanunu, Paskal qanunu, Arximed qanununu öyrənir və bu qanunların praktik həyatdakı tətbiqlərini şərh edir, nümunələr göstərir, araşdırmalar icra edirlər. Bərk cismin bəzi mexaniki xassələri: deformasiya və onun növləri, sərtlik, təzyiq, təzyiqin artırılıb, azaldılma üsulları, habelə maye və qazların təzyiqi, atmosfer təzyiqinə dair sistemli biliklər əldə edir və bu biliklər əsasında Torriçelli, Paskal, Arximed təcrübələrinin elmi əsaslarını və praktik əhəmiyyətini şərh edir, müxtəlif maddələrin mexaniki xassələrinə aid kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli məsələlər həll etmək bacarığına yiyələnirlər. Eksperimental fizika və müasir həyat. Bu məzmun xəttini reallaşdırılması şagirdlərdə sadə ölçü cihazları xətkeşlə məsafə-lərin, qollu tərəzi ilə cismin kütləsini, saniyəölçənlə gedilən yola sərf edilən zamanı, dinamometrlə qüvvəni, barometr-aneroid vasitəsilə atmosfer təzyiqini ölçür və hündürlüyü təyin edə bilmək bacarıqları formalaşır. Onlar mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu şərh edir.

10

VII sinif üzrə məzmun standartları VII sinfin sonunda şagird: •mexaniki hadisələrin başvermə səbəblərini şərh edir, onlara aid məsələlər qurur və həll edir; •mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə fərqləndirir, müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir; •qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir və onlara aid sadə məsələlər həll edir; •maddələrin mexaniki xassələrini izah edir, onlara dair sadə məsələlər həll edir; •təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya qüvvəsinin rolunu şərh edir, təbiət qüvvələrinə aid sadə məsələlər qurur və həll edir; •mexaniki hadisələrə aid təcrübələr aparır, fiziki kəmiyyətləri ölçür və hesablamalar aparır; •istehsalatda istifadə olunan mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.

Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar 1. Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar, qanunlar Şagird: 1.1. Fiziki hadisələrə dair bilik və bacarıqlar nümayiş etdirir. 1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 2. Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli sistemlər Şagird: 2.1. Materiyanın formalarına dair bilik və bacarıqlar nümayiş etdirir 2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir. 2.1.2. Qravitasiya sahəsinə dair məsələlər həll edir. 2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir. 2.2. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qarşılıqlı təsiri mənimsədiyini nümayiş etdirir. 2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya qarşılıqlı təsirinin rolunu izah edir. 2.2.2. Ağırlıq, çəki, elastiklik və sürtünmə qüvvələrini fərqləndirir. 2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3. Eksperimental fizika və müasir həyat Şagird: 3.1. Təcrübələr aparır, nəticələri təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2. Müasir həyatın inkişafında fizika elminin rolunu mənimsədiyini nümayiş etdirir. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.

11

FƏNN ÜZRƏ MƏZMUN STANDARTLARININ REALLAŞMA CƏDVƏLİ

Cədvəldə kurikulumda tələb olunan bacarıqlar əsasında tövsiyə olunan illik iş planı verilmişdir. İş planı həftədə 2 saat olmaqla ildə 34 həftəyə və ya 68 saata nəzərdə tutulmuşdur. Müəllim mövzulara şəxsi münasibətindən asılı olaraq tövsiyə olunan illik planlaşdırılma nümunəsinə müəyyən dəyişikliklər edə bilər.

TƏDRİS VAHİDLƏRİ VƏ MÖVZULAR

Məzmun xətti 1

Məzmun xətti 2

Məzmun

xətti 3

Saa

tlar

M.st. 1.1 M.st. 2.1 M.st. 2.2 M.st. 3.1

M.st. 3.2

1.1.

1

1.1.

2

1.1.

3

1.1.

4

2.1.

1

2.1.

2

2.1.

3

2.1.

4

2.2.

1

2.2.

2

2.2.

3

3.1.

1

3.1.

2

3.2.

1

3.2.

2

1. M

exan

iki hərəkət

1. Mexaniki hərəkətin təsviri + + + 1 2. Düzxətli bərabərsürətli hərəkət + + + 1 3. Hərəkətin nisbiliyi + + 1 4. Məsələ həlli + 1 5. Düzxətli dəyişənsürətli hərəkət + + 1

6. Hərəkətin qrafik təsviri + + 1

7. Məsələ həlli + 1 8. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət: dövretmə period və tezliyi + + + + 1

9. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət və təcil + + + + 1

10. Məsələ həlli + 1 11. Kiçik summativ qiymətləndirmə 1

2. Q

üvvə

12. Qüvvə. Əvəzləyici qüvvə + + + + 1 13. Cismin ətalətliliyi. Nyutonun I qanunu + + 1

14. Nyutonun II qanunu + + + + 1 15. Məsələ həlli + + 1

16. Nyutonun III qanunu + + + 1

17. Ümumdünya cazibə qanunu + + + 1 18. Ağırlıq qüvvəsi + + + + 1 19. Məsələ həlli + + + 1 20. Elastiklik qüvvəsi. Hük qanunu + + + + 1 21. Çəki. + + + + 1 22. Praktik iş: Yayın dərəcələnməsi + + 1 23. Sürtünmə qüvvəsi + + + 1 24. Məsələ həlli + + 1

25. Kiçik summativ qiymətləndirmə 1

3. M

exan

iki iş

və e

nerj

i 26. Mexaniki iş + + + + 1 27. Güc + + + 1 28. Məsələ həlli + 1 29. Enerji: potensial və kinetik enerji + + 1 30. Potensial enerji nədən asılıdır? + + + 1 31. Kinetik enerji nədən asılıdır? + + + 1 32. Məsələ həlli + 1 33. Enerjinin saxlanması qanunu + + + 1

34. Kiçik summativ qiymətləndirmə 1 35. Böyük summativ qiymətləndirmə

12

TƏDRİS VAHİDLƏRİ VƏ MÖVZULAR

Məzmun xətti 1

Məzmun xətti 2

Məzmun

xətti 3

Saa

tlar

M.st. 1.1

M.st. 2.1 M.st. 2.2 M.st. 3.1

M.st. 3.2

1.1.

1

1.1.

2

1.1.

3

1.1.

4

2.1.

1

2.1.

2

2.1.

3

2.1.

4

2.2.

1

2.2.

2

2.2.

3

3.1.

1

3.1.

2

3.2.

1

3.2.

2

4. Təz

yiq

36. Bərk cismin təzyiqi + + + 1 37. Qazın təzyiqi. Manometr + + 1 38. Mayelərin təzyiqi + + 1 39. Maye və qazlarda təzyiqin ölçülməsi + + 1 40. Birləşmiş qablar + + + + 1

41. Hidravlik maşın + + + 1

42. Məsələ həlli + 1 43. Atmosfer təzyiqi + + + 1 44. Atmosfer təzyiqinin ölçülməsi + + + + 1 45. Arximed qanunu + + + + 1 46. Məsələ həlli + + 1 47. Cisimlərin üzmə şərti. Gəmilərin üzməsi, havada uçma + + + + 1


5. S

adə

mex

aniz

mlə

r.

Cis

imlə

rin

tara

zlığı 49. Sadə mexanizmlər. Ling + + + 1

50. Bloklar + + + 1 51. Məsələ həlli + 1 52. Mail müstəvi + + + + 1 53. Mexanikanın qızıl qaydası. Mail müs-təvinin faydalı iş əmsalı + + + 1

54. Məsələ həlli + + 1 55. Cismin tarazlığı + + + 1


6. M

exan

iki rəq

slər

və

dalğ

alar

57. Rəqsi hərəkət. Mexaniki rəqslər + + + + 1 58. Rəqsi hərəkəti xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər + + + + 1

59. Dalğa. Mexaniki dalğalar + + + 1 60. Mexaniki dalğaların növləri. Dalğanı xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər + + + + 1

61. Məsələ həlli + 1 62. Səs dalğaları + + + + 1 63. Səsin sürəti. Əks səda + + + + + + 1 64. Məsələ həlli + 1 65. İnsanın eşidə bilmədiyi dalğalar. Seysmik dalğalar + + + + + 1

66. Ümumi təkrar 1

67. Kiçik summativ qiymətləndirmə 1 68. Böyük summativ qiymətləndirmə 1

13

İLLİK PLANLAŞDIRMA NÜMUNƏSİ

Tarix (həftələrlə) Y

anva

r 17

-ci

həftə

Yan

var

18-c

i hə

ftə

Mövzu üzrə ayrılmış vaxt

1 saat

1 saat

1 saat

1 saat

Qiy

mət

lənd

irmə

üsu

l və

vasi

tələ

ri

Müş

ahidə

(müş

ahidə

vərə

qlər

i).

Rub

rik

(nai

liyyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar).

Şif

ahi s

ual-

cava

b (ş

ifah

i nit

q ba

-ca

rıql

arı

üzrə

qey

diyy

at

vərə

qi).

R

ubri

k (n

aili

yyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar).

Şif

ahi s

ual-

cava

b (ş

ifah

i nit

q ba

carı

qları

üzrə

qey

diyy

at

vərə

qi);

R

ubri

k (n

aili

yyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar)

Tes

t (te

st ta

pşırıq

ları

)

Müş

ahidə

(müş

ahidə

vərə

qlər

i).

Şif

ahi s

ual-

cava

b (ş

ifah

i nit

q ba

-ca

rıql

arı

üzrə

qey

diyy

at vərə-

qi).

Rub

rik

(nai

liyyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar)

Res

urs

lar

Dər

slik

, mex

anik

i işə

aid

ele

ktro

n tə

qdim

atla

r, iş

vərəq

ləri

, m

üşah

idə

vərə

qələ

ri, p

laka

tlar

, d

inam

omet

r, ti

rcik

(3ədəd

),

sap,

xət

keş,

”Fiz

ikad

an m

ulti

med

ia”

disk

i , k

ompü

ter,

pr

oyek

tor,

inte

rakt

iv lö

vhə

(mim

io və

ya “

Pro

met

hean

”).

İnte

rnet

say

tları:

htt

p://

clas

s-fi

zika

.nar

od.r

u/

http

://p

orta

l.edu

.az/

inde

x.ph

p?r=

eres

ourc

e/vi

ew&

id=

2&la

ng=

az

http

://w

ww

.you

tube

.com

/wat

ch?v

=fw

uxfG

LnY

9o

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, G

ücə

aid

plak

atla

r,

yüklər

dəs

ti,

dina

mom

etr,

san

iyəö

lçən

, xət

keş,

“F

izik

adan

mul

tim

edia

” di

ski

, kom

püte

r, p

roye

ktor

, int

erak

tiv

lövhə

(mim

io və

ya

“Pro

met

hean

”). İ

nter

net s

aytl

arı:

htt

p://

clas

s-fi

zika

.nar

od.r

u/

http

://p

orta

l.edu

.az/

inde

x.ph

p?r=

eres

ourc

e/vi

ew&

id=

2&la

ng=

az

http

://w

ww

.you

tube

.com

/wat

ch?v

=d_

vIS

sMqL

WU

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, G

ücə

aid

məsələ

həll

ini ə

ks e

tdirən

pl

akat

lar,

tab

aşir

, məsələ

həll

inə

aid

təqd

imat

lar,

”F

izik

adan

m

ulti

med

ia”

disk

i , k

ompü

ter,

pro

yekt

or, i

nter

akti

v lö

vhə

(mim

io və

ya “

Pro

met

hean

”). İ

nter

net s

aytl

arı:

ht

tp:/

/ww

w.y

outu

be.c

om/w

atch

?v=

lSls

Tbb

3_C

E

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, pl

akat

lar,

üf

üqi y

aylı

sist

em, i

p, q

ayçı

, m

etal

kürəc

ik,

”Fiz

ikad

an m

ulti

med

ia”

disk

i , k

ompü

ter,

pr

oyek

tor,

inte

rakt

iv lö

vhə

(mim

io və

ya “

Pro

met

hean

”).

İnte

rnet

say

tları:

htt

p://

clas

s-fi

zika

.nar

od.r

u/

http

://p

orta

l.edu

.az/

inde

x.ph

p?r=

eres

ourc

e/vi

ew&

id=

2&la

ng=

az

ht

tp:/

/ww

w.y

outu

be.c

om/w

atch

?v=

e2gM

DA

53-M

E

http

://w

ww

.you

tube

.com

/wat

ch?v

=F

w27

Fcn

QB

Mc

İnteqrasiya

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

Tex

.-2.

2.1.

, R

iy.-

4.2.

1.

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

Riy

.-4.

2.1.

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

C.-

1.2.

1.

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

Mövzular Mexaniki iş Güc Məsələ həlli-8 Enerji: potensial və

kinetik enerji

Fəsil 3. MEXANİKİ İŞ VƏ ENERJİ

Mövzular üzrə reallaşdırılan standartlar 1.

1.3.

3.

1.1.

3.

1.2.

1.1.

3.

3.1.

2.

1.1.

2.

1.1.

3.

1.1.

3.

14

Tarix (həftələrlə) Y

anva

r 19

-cu

həftə

Yan

var

20-c

i hə

ftə

Mövzu üzrə ayrılmış vaxt

1 saat

1 saat

1 saat

1 saat

Qiy

mət

lənd

irmə

üsu

l və

va

sitə

ləri

Müş

ahidə

(müş

ahidə

vərə

q-lə

ri).

R

ubri

k (n

aili

yyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar).

Şif

ahi s

ual-

cava

b (ş

ifah

i nit

q ba

carı

qları

üzrə

qey

diyy

at

vərə

qi).

R

ubri

k (n

aili

yyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar).

M

üşah

idə

(müş

ahidə

vərə

qlər

i).

Şif

ahi s

ual-

cava

b (ş

ifah

i nit

q ba

carı

qları

üzrə

qey

diyy

at

vərə

qi);

Tapşı

rıqv

ermə

(çalış

-m

alar

)

Tes

t (te

st ta

pşırıq

ları

) R

ubri

k (n

aili

yyət

səv

iyyə

ləri

üz

rə q

iymət

lənd

irmə şk

alası)

.

Şif

ahi s

ual-

cava

b (ş

ifah

i nit

q ba

carı

qları

üzrə

qey

diyy

at

vərə

qi).

Rub

rik

(nai

liyyət

sə

viyyələr

i üzrə

qiym

ətlə

ndir

mə şk

alası)

. T

apşı

rıqv

ermə

(çalış

mal

ar)

Müş

ahidə

(müş

ahidə

vərə

qlər

i).

Res

urs

lar

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, m

üşah

idə

vərə

qələ

ri,

pote

nsia

l ene

rjiyə

aid

plak

atla

r, çək

i daş

ları

, din

amom

etr,

xət

keş,

yay

, ele

ktro

n tə

qdim

at, ”

Fiz

ikad

an m

ulti

med

iaya

” di

ski,

kom

püte

r, p

roye

ktor

, in

tera

ktiv

lövhə

(mim

io və

ya “

Pro

met

hean

”). İ

nter

net s

aytl

arı:

ht

tp:/

/cla

ss-f

izik

a.na

rod.

ru/

http

://p

orta

l.edu

.az/

inde

x.ph

p?r=

eres

ourc

e/vi

ew&

id=

2&la

ng=

az

http

://a

sanf

izik

a.bl

ogsp

ot.c

om/

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, m

üşah

idə

vərə

qələ

ri,

kine

tik

ener

jiyə

aid

pl

akat

lar,

nov

, şta

tiv,

eyn

i ölç

ülü

pola

d və

alü

min

ium

kürəc

ik,

kara

ndaş

, ele

ktro

n tə

qdim

at, ”

Fiz

ikad

an m

ulti

med

ia”

disk

i, ko

mpü

ter,

pro

yekt

or, i

nter

akti

v lö

vhə

(mim

io və

ya

“Pro

met

hean

”). İ

nter

net s

aytl

arı:

ht

tp:/

/asa

nfiz

ika.

blog

spot

.com

/ ht

tp:/

/ww

w.y

outu

be.c

om/w

atch

?v=

Fw

27F

cnQ

BM

c

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, məsələ

həll

ini ə

ks e

tdirən

pla

katl

ar, t

abaş

ir,

məsələ

həll

inə

aid

təqd

imat

lar,

”F

izik

adan

mul

tim

edia

” di

ski ,

ko

mpü

ter,

pro

yekt

or, i

nter

akti

v lö

vhə

(mim

io və

ya

“Pro

met

hean

”). İ

nter

net s

aytl

arı:

ht

tp:/

/ww

w.y

outu

be.c

om/w

atch

?v=

lSls

Tbb

3_C

E

Dər

slik

, iş

vərə

qlər

i, m

üşah

idə

vərə

qələ

ri,

plak

at, t

abaş

ir, o

xuna

sa

p bağl

anmış

dis

k, ş

tati

v, a

raba

cıq,

trib

omet

r, m

ail m

üstə

vi,

xətk

eş, s

aniyəö

lçən

, tərəz

i, çə

ki d

aşla

rı, e

lekt

ron

təqd

imat

, ”F

izik

adan

mul

tim

edia

” di

ski,

kom

püte

r, p

roye

ktor

, int

erak

tiv

lövhə

(mim

io və

ya “

Pro

met

hean

”). İ

nter

net s

aytl

arı:

ht

tp:/

/por

tal.e

du.a

z/in

dex.

php?

r=er

esou

rce/

view

&id

=2&

lang

=az

ht

tp:/

/ww

w.y

outu

be.c

om/w

atch

?v=

KX

lNV

hkfe

nY

İnteqrasiya

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

Tex

.-2.

2.1.

,

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

Tex

.-2.

2.1.

, R

iy.-

4.2.

1.

C.-

1.2.

2.,

Riy

.-1.

3.1.

, C.-

2.1.

4.,

C.-

1.2.

1.

C

.-1.

2.2.

, R

iy.-

1.3.

1., C

.-2.

1.4.

, C

.-1.

2.1.

Mövzular Potensial enerji nədən asılıdır?

Kinetik enerji nədən asılıdır?

Məsələ həlli-9 Enerjinin saxlanması

qanunu

Fəsil 3. MEXANİKİ İŞ VƏ ENERJİ

Mövzular üzrə reallaşdırılan standartlar 1.

1.3.

3.

1.1.

1.1.

3.

3.1.

1.

3.1.

2.

1.1.

2.

1.1.

3.

1.1.

2.

1.1.

3.

15

FƏNLƏRARASI İNTEQRASİYA Fənlərarası inteqrasiyanın olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Fizikanın digər fən-lərlə inteqrasiya imkanları özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. 1. Riyaziyyat. Fizika və riyaziyyat kurslarının əlaqəsini xüsusilə qeyd etmək la-zımdır, çünki elmi-metod kimi riyaziyyatın əhəmiyyəti fizikanın tədrisində geniş əks olunur. Fizikanın qanunları əsaslandırıldıqda, fizikanın bəzi müddəalarını isbat etdikdə, laboratoriya işlərində riyazi düsturlardan istifadə olunur. 2. Kimya. Fizika və kimya kurslarının əlaqəsi üçün anlayışların öyrənilmə vaxtının uyğunlaşdırılması, bu fənlər üçün anlayışların və qanunların tədricən formalaşdırıl-ması, materialın öyrənilməsində eyni işin təkrarının aradan qaldırılması çox va-cibdir. Kimyanı öyrənməyə başlayana qədər şagirdlər artıq fizika kursunda “atom”, “molekul”, “ion”, “maddə” kimi anlayışlara yiyələndiklərindən, uyğun biliklərə əsaslanmaq olar. 3. Həyat bilgisi. Fizika materiya, maddə, cisim, canlı və cansız təbiətdə baş verən bütün proseslərin müəyyən qanunauyğunluqlarını şagirdlərin həyat bilgisindən öy-rəndiyi biliklərə əsaslanaraq əlaqələndirir. 4. Coğrafiya. Fizika ilə coğrafiya kursunun əlaqələri olduqca geniş miqyaslıdır. Bir çox təbiət hadisəsi, məsələn, küləyin əsməsi, seysmik dalğalar, atmosfer və onun quruluşu, cisimlərin üzməsi, böyük su dövranı və s. biliklərin öyrənilməsində bu fənlərin qarşılıqlı əlaqəsi çox əhəmiyyətlidir. 5. Texnologiya. Fizikanın tədrisi ilə texnologiyanın özünəməxsus əlaqəsi özünü araşdırma və layihələrin hazırlanmasında və icrasında əmək təlimindən qazanılan praktik bilik və bacarıqlardan istifadə edilməsində göstərir. 6. İnformatika. İnformatikadan qazanılan bütün texniki biliklər fizikaya əsaslanır. Şagirdlər informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafında fizikanın rolunu əlaqələndirir, elektron dərs vəsaitlərindən istifadə edir, təqdimatlar hazır-layır. 7. Musiqi. Fizikanın səs bölməsini öyrəndikdə musiqi dərsindən öyrənilən səslərə əsaslanaraq əlaqə yaratmaq olar. 8. Təsviri incəsənət. Fizikadan icra olunan araşdırmaların təsvirlərini iş vərəq-lərində çəkmək, qrup təqdimatlarının hazırlanmasında təsviri incəsənətdən qaza-nılan biliklər çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Fənlərarası inteqrasiya haqqında cədvəlin göstərişləri üzərində ayrıca dayanmaq lazımdır. Onlar fizika müəlliminə şagirdlərin başqa fənlərdən qazandığı hansı bilik-lərdən hər mövzunun öyrənilməsində istifadə edə bilməsini təyin etməkdə kömək edir. Müəllim dərsə hazırlaşanda fənlərarası inteqrasiya cədvəlində göstərilmiş materialı bilməsi məqsədəuyğundur. Bu zaman müəllimin zəhmətinin əvəzi dəfə-lərlə çıxır və müəllim nüfuzu yüksəlir. Eyni zamanda bu məktəbdə işləyən müəl-limlərin arasında əlaqənin yaranmasına və güclənməsinə xidmət edir.

16

FƏNLƏRARASI İNTEQRASİYA CƏDVƏLİ

BÖLMƏ VƏ MÖVZULAR FƏNNİN ADI VƏ ALT STANDARTLARIN NÖMRƏSİ

1.

Mex

anik

i hərəkət

1. Mexaniki hərəkətin təsviri C.-1.2.1., C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.2.1.

2. Düzxətli bərabərsürətli hərəkət

C.-1.2.1., C.-2.1.3., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., İnf.-1.2.3., Tex.-2.2.1.

3. Məsələ həlli C.-1.2.2., C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., Riy.-1.2.4., Riy.-4.1.1. 4. Hərəkətin nisbiliyi C.-1.2.1., C.-2.1.3., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., İnf.-1.2.3. 5. Düzxətli dəyişənsürətli hərəkət

C.-2.1.3., İnf.-1.2.3.

6. Hərəkətin qrafik təsviri C.-1.2.1., Riy.-1.1.3., Riy.-1.3.1., Tex.-2.2.1.

7. Məsələ həlli C.-1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1. 8. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət: dövretmə period və tezliyi, dairəvi tezlik

C.-1.2.1., C.-2.1.3., C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., İnf.-1.2.3., Tex.-2.2.1.

9. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət və təcil

C.-1.2.2., C.-2.1.3., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., İnf.-1.2.3., Tex.-2.2.1.

10. Məsələ həlli C.-1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1.

2. M

exan

iki hərəkət

i doğ

uran

səbəb

12. Qüvvə. Əvəzləyici qüvvə C.-1.2.1., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.2.1., İnf.-2.1.2., H-b.-1.1.1., Tex.-2.2.1., T-i.-2.2.1.

13. Cismin ətalətliliyi. Nyutonun I qanunu

C.-1.2.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.2.1., İnf.-2.1.2., H-b.-1.1.1.

14. Nyutonun II qanunu C.-1.2.1., Riy.-5.1.1., B.-4.1.1. 15. Məsələ həlli C.-1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1. 16. Nyutonun III qanunu

C.-1.2.1., C.-1.2.2., Riy.-1.2.5., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.2.1.

17. Ümumdünya cazibə qanunu C.-1.2.1., C.-1.2.2., C.-2.1.4., Riy.-1.2.5., Riy.-5.1.1., Kim.-1.2.1., İnf.-2.1.2., H-b.-1.1.1.

18. Ağırlıq qüvvəsi C.-1.2.1., C.-1.2.2., Riy.-1.2.5., Riy.-5.1.1., B.-4.1.1., Kim.-1.2.1., İnf.-2.1.2., H-b.-1.1.1., B.-4.1.1.

19. Məsələ həlli C.-1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.2.5., Riy.-5.1.2. 20. Elastiklik qüvvəsi. Hük qanunu

İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Tex.-2.2.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1.

21. Çəki Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Tex.-2.2.1., 22. Praktik iş: Yayın dərəcələnməsi

C.-1.2.1., Riy.-5.1.1., B.-4.1.1., Kim.-1.2.1., İnf.-2.1.2., H-b.-1.1.1.

23. Sürtünmə qüvvəsi Riy.-5.1.1., B.-4.1.1., İnf.-2.1.2., H-b.-1.1.1. 24. Məsələ həlli C.-1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.2.5., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1.

3. M

exan

iki iş

və e

nerj

i

26. Mexaniki iş C.-1.2.1., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.2.1., T-i.-2.2.1. 27. Güc C.-1.2.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.1., T-i.-2.2.1.. 28. Məsələ həlli C.-1.2.1., C.-1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1. Riy.-5.1.1. 29. Enerji: potensial və kinetik enerji

C.-1.2.1., Riy.-5.1.1.

30. Potensial enerji nədən asılıdır?

C.-1.2.1., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.2.1.

31. Kinetik enerji nədən asılıdır?C.-1.2.1., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.2.1., T-i.-2.2.1.

32 Məsələ həlli C.-1.2.1., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-5.1.1., C.-1.2.2.

33. Enerjinin saxlanması qanunu C.-1.2.1., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1. Riy.-5.1.1., C.-1.2.2.

17

Riy. – Riyaziyyat, H-b. – Həyat bilgisi, Tex. – Texnologiya, T-i.–Təsviri incəsənət, İnf – İnformatika, Mus. – Musiqi, C-coğrafiya, Kim. – Kimya.

4. Təz

yiq

36. Bərk cismin təzyiqi İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., T-i.-2.2.1.

37. Qazın təzyiqi. Manometr İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.2.4., Riy.-4.1.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., C.-1.2.2.

38. Mayelərin təzyiqi İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.2.4., Riy.-4.1.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., C.-1.2.2.

39. Maye və qazlarda təzyiqin ötürülməsi

İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.2.4., Riy.-4.1.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., C.-1.2.2.

40. Birləşmiş qablar İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., C.-1.2.2., C.-2.1.4., Tex.-2.2.1.

41. Hidravlik maşın İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., Tex.-2.2.1., C.-2.1.4.

42. Məsələ həlli Riy.-1.2.4., Riy.-4.1.1., C.-1.2.2., Kim.-1.2.1.

43. Atmosfer təzyiqi İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., T-i.-2.2.1., Tex.-2.2.1.

44. Atmosfer təzyiqinin ölçülməsi

Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., T-i.-2.2.1.

45. Arximed qanunu İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1. 46. Məsələ həlli Riy.-1.2.4., Riy.-1.2.5., Riy.-4.1.1., Riy.-4.2.1., Riy.-5.1.2. T-i.-2.2.1., C.-1.2.2. 47. Cisimlərin üzmə şərti: gəmilərin üzməsi, havada uçma

İnf.-2.1.2., H.B-1.1.1., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Kim.-1.1.1., Kim.-1.2.1., Tex.-2.1.1., Tex.-2.2.1.

5. S

adə

mex

aniz

mlə

r. C

isim

ləri

n ta

razlığı

49. Sadə mexanizmlər. Ling C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.1.1. 50. Bloklar C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.1.1. 51. Məsələ həlli C.-2.1.4., Riy.-1.2.4., Riy.-1.2.5., Riy.-5.1.1., Riy.-5.1.2. 52. Mail müstəvi C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.1.1., Tex.-2.2.1. 53. Mexanikanın qızıl qaydası. Mail müstəvinin faydalı iş əmsalı

C.-2.1.4., Riy.-5.1.1.

54. Məsələ həlli C.-2.1.4., Riy.-1.2.4., Riy.-1.2.5., Riy.-5.1.1., Riy.-5.1.2.

55. Cismin tarazlığı C.-2.1.4., Riy.-1.3.1., Riy.-5.1.1., Tex.-2.1.1.

6. M

exan

iki rəq

slər

və

dalğ

alar

57. Rəqsi hərəkət. Mexaniki rəqslər

C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1.

58. Rəqsi hərəkəti xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər

C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1.

59. Dalğa. Mexaniki dalğalar C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1. 60. Mexaniki dalğaların növləri. Dalğanı xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər

C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1.

61. Məsələ həlli C.1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1. 62. Səs dalğaları C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1. 63. Səsin sürəti. Əks səda C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1. 64. Məsələ həlli C.1.2.2., Riy.-1.2.4., Riy.-1.3.1., Riy.-4.1.1. 65. İnsanın eşidə bilmədiyi dalğalar. Seysmik dalğalar

C.-1.2.1., C.-2.1.3., İnf.1.2.3., Riy.-5.1.1.

18

FİZİKA DƏRSLƏRİNDƏ MÜASİR TƏLİM TEXNOLOGİYALARI

Mətnlərlə işin təşkili Mətn tədris prosesində əsas təlim materialıdır. Ona görə də mətnlə işin düzgün təşkili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiyanın tam mənimsənilməsi üçün şagirdlər oxuduqlarını başa düşməlidirlər. Mətnlə iş üsullarının öyrənilməsi şagird-lərə mətnlə müstəqil işləmək bacarıq və vərdişlərinə yiyələnməyə imkan verir. Bununla yanaşı, verilən metodlar şagirdlərdə çox vacib vərdişlərdən biri olan ünsiyyət vərdişlərini formalaşdırır. Müəllimlərə yaxşı tanış olan Klaster, İNSERT, Ziqzaq və BİBÖ üsullarında başqa, mətnlə işin digər üsullarını təklif etmək olar: Ardıcıl suallar üsulu. Şagirdlərə mətni birgə diqqətlə oxumağa, onu düşünməyə köməklik edir. Şagirdlər növbə ilə lazım olan mətni hissə-hissə ucadan oxuyurlar. Bir abzas oxuduqdan sonra ikinci şagird oxunan hissədən sual verir, birinci şagird onun sualını cavablandırır. Sonra onlar rollarını dəyişirlər. Sual verən şagird oxumağa davam edir, ikinci isə oxunan abzasdan ona sual verir. Mətndə əsas sözlərin araşdırılması üsulu. Əsas sözlər və söz birləşmələri təlim materialını yadda saxlamağa kömək edir. Bu dəstək sözlərin köməyi ilə mətnin əsas məzmununu asanlıqla bərpa etmək olar. Şagirdlər mətndə əsas sözləri seçib onları vərəqə (dəftərə) köçürürlər. Adətən, əsas anlayışlar dərslikdə qalın şriftlə verilir. Açar sözlər məlumatın sonradan açılması üçün seçilir. Seçilmiş dəstək sözlərə əsaslanaraq şagirdlərə mətnin hissəsini danışmaq təklif oluna bilər. Mətn üzrə əsas sözlər şifahi cavabın əsası ola bilər. Açar sözlər əsasında dərsliyin mətninə suallar tərtib edilməsi. Bu metod şagirdlərdə suallar quraşdırmaq vərdişlərini inkişaf etdirir. Şagirdlər növbə ilə mətni abzasla oxuyurlar, birlikdə bu abzasdan açar sözləri seçir və onu dəftərə yazırlar. Termin sözlərdən suallar tərtib edirlər. Onları çoxda böyük olmayan vərəqlərə yazırlar. Şagirdlərdən biri bu sualı oxuyur, ikincisi ona cavab verir. Əgər cavab düzgün kimi qəbul edilirsə, vərəqin arxa tərəfinə yazılır. Bu kart – cavabı şagirdlər sonradan mövzu üzrə öz biliklərini yoxlamaq üçün istifadə edə bilərlər. Planın və köməkçi sxemlərin tərtib edilməsi. Plan və sxemlər əsas olanı əsas olmayandan ayırmağa, mətnin əsas məzmununu müəyyən etməyə, hissələrin qarşılıqlı əlaqələrini araşdırmağa kömək edir. Bunlar hamısı materialın sistemləşdirilməsinə gətirib çıxardır. Plan – mətnin struktur-məzmun təşkilini (mikro mövzuların ardıcıllığını, onların qarşılıqlı əlaqələrini) əks etdirən xüsusi bir sxemdir. Birlikdə oxuyaq. Metodik priyom bu və ya digər informasiyanın sadəcə təkrarlanmasını deyil, təlimi başa düşmə səviyyəsinə yönəltməyə imkan verir. Priyomun istifadə edilməsi şagirdlərin müxtəlif növ fəaliyyətlərinin təşkilinə imkan verir: biri mətni oxuyur və oxuduqlarını izah edir, digəri isə mətnə aid sual hazırlayır. Bu zaman tapşırıqdan asılı olmayaraq bütün şagirdlər mətni dərindən düşünməli, onu qruplaşdırmalı, suallar verməli və onlara cavab verməlidirlər. Mətnə əsasən cədvəlin doldurulması. Cədvəllər mətnin əsas ideyasını aşkar etməyə imkan verir.

19

Təlim layihələri Təlim layihəsi şagirdlərin birgə yerinə yetirdiyi öyrədici və yaradıcı fəaliyyətdir. Layihələr şagird tərəfindən sərbəst, yaxud müəllimin nəzarəti ilə yerinə yetirilir. Layihə şagirdlərin təlim fəaliyyətini praktik məsələlərin həllinə tətbiq etməyə imkan verir, onlarda əməkdaşlıq və birgə fəaliyyət bacarıqlarını formalaşdırır, təlim prosesini şagird üçün fəal və mənalı edir. Təlim layihələrinin müxtəlif növləri vardır. Dominant fəaliyyət növünə görə layihələr məlumatlandırıcı, yaxud tədqiqedici olur. Davamlılığına görə qısamüddətli ( bir və ya iki dərs) və uzunmüddətli (bir ay və daha çox) olur. İştirakçıların sayına görə layihələr fərdi, qrup, kollektiv və ya qarışıq (işin müxtəlif mərhələlərində həm qrup, həm də fərdi iş planlaşdırılır) ola bilər. Məlumatlandırıcı layihə obyekt və ya hadisə haqqında məlumatın toplanmasına, təhlilinə, ümumiləşdirilməsinə və təqdim edilməsinə yönəlmişdir. Məlumatlandırıcı layihənin əsas məqsədi məhz məlumatın axtarışı, emalı və təqdim edilməsi bacarıqlarının formalaşdırılmasıdır. Bu səbəbdən yaxşı olar ki, məlumatlandırıcı layihələrin hazırlanmasında bu və ya digər dərəcədə bütün şagirdlər iştirak etsinlər. Müəyyən şərtlər daxilində məlumatlandırıcı layihə tədqiqat layihəsinə çevrilə bilər. Tədqiqat layihəsi tədqiqatın predmetinin və tədqiqat metodlarının dəqiq müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Bu növ layihələr elmi tədqiqat işinə bənzərdir: mövzunun əsaslandırılması, tədqiqat probleminin müəyyənləşdirilməsi, fərziyyənin irəli sürül-məsi, məlumat mənbəyinin və problemin həlli üsullarının təyin edilməsi, alınan nəticələrin ümumiləşdirilməsi və müzakirəsi. Tədqiqat layihələri, adətən, uzun-müddətli olur və nəticələri böyük bir bölmənin və ya kursun sonunda təqdim edilir.

MÜASİR QİYMƏTLƏNDİRMƏ

Müasir məktəbdaxili qiymətləndirmə məqsədinə, rol və vəzifələrinə, növlərinə, xüsusiyyətlərinə, meyar və göstəricilərinə, üsul və vasitələrinə görə fərqlənir. Müasir qiymətləndirmədə məzmun standartlarının mənimsənilməsi, şagirdin qazandığı dəyərlər qiymətləndirilir. Bu qiymətləndirmə müəllimin subyektiv rəyinə əsaslanmır, təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə yönəldilir, qiymətləndirmə standartları əsasında qurulur, daha obyektiv, dəqiq, adekvat və sistemli həyata keçirilir. Müasir qiymətləndirmə diaqnostik, formativ və summativ kimi növlərə bölünür.

Diaqnostik qiymətləndirmə fənn üzrə təlimin hər hansı bir mərhələsində şagird-lərin ilkin bilik və bacarıq səviyyəsinin qiymətləndirilməsidir. Diaqnostik qiymət-ləndirmə şəraitə görə təlim məqsədləri və strategiyalarında çevik dəyişikliklər aparmağa, şagirdlərin maraq dairəsi, dünyagörüşü, yaşadığı mühit haqqında məlu-mat almağa imkan verir. Diaqnostik qiymətləndirmə rəsmi xarakter daşımır, rə-qəmdən istifadə olunmur, nəticələr müəllimin şəxsi qeyd dəftərində əks olunur.

20

Diaqnostik qiymətləndirmədə istifadə olunan üsullar, vasitələr və şagird fəaliyyə-tinin növləri:

Üsullar Vasitələr Fəaliyyətin növləri Müşahidə (Müəllim şagirdin təlim fəa-liyyətini müşahidə əsasında qiymətlən-dirir)

Müşahidə vərəqi (şagirdin təlim fəaliyyətindən gözlənilən nəticəni əks etdirən meyarlar cədvəli)

Dərsdə şagirdin müşahidə edilməsi və meyarlar cədvəlinə qeyd olunması

Müsahibə (Şifahi yoxlama)

Müəllimin qeydiyyat vərəqi (şagirdlə, müvafiq hallarda qrup, yaxud siniflə aparılan şifahi yoxlama zamanı müəllimin diaqnoz qoymaq istədiyi məsələnin yazıldığı vərəq)

Mövzu üzrə müxtəlif insanlardan müsahibə götürmək

Tapşırıqvermə Çalışmalar Praktik çalışmaların, tapşırıqların yerinə yetirilməsi

Diaqnostik qiymətləndirmənin nəticələrindən aşağıdakı məqsədlərlə istifadə olu-nur: təlim prosesində fərdi yanaşmanı təmin etmək üçün; təlim prosesində qrup və cütlərin təşkilində; tədris olunacaq fənn və ya mövzu ilə bağlı maraq və ehtiyacla-rının müəyyənləşdirilməsində.

Formativ qiymətləndirmə təlim prosesinin hər hansı bir mərhələsi üçün müəyyən olunmuş nəticələr əsasında şagirdlərin bilik və bacarıqlarının formalaşma səviyyəsinin qiymətləndirilməsidir. Bu qiymətləndirmə tədris prosesinin düzgün istiqamətləndirilməsini, səmərəliliyini, şagirdlərin təlim sahəsində irəliləyişlərinin izlənilməsini təmin edir, şagirdlərin təlim ehtiyaclarının öyrənilməsinə imkan yaradır. Formativ qiymətləndirmə dərsdə reallaşdırılması nəzərdə tutulmuş alt-standartlardan çıxarılmış təlim nəticələrinə görə müəyyən edilmiş meyarlara əsasən aparılır. Formativ qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmə deyil, nəticələr müəllimin şəxsi qeyd dəftərində və məktəbli kitabçasında şagirdin idraki və hərəki fəaliyyə-tinin səviyyələrinə uyğun sözlərlə ifadə olunur. Heç bir rəqəm və simvollardan, “mənimsəyir”, “mənimsəmir”, “bilir”, “bilmir”, “yaxşı”, “orta”, “zəif” və digər bu kimi ifadələrdən istifadə olunmur. Müəllim formativ qiymətləndirmədə şagirdin fəaliyyətini bütün dərs boyu izləyir, nəticələri yazmaq üçün dərsin sonunda 6 dəqiqəyədək vaxt ayırır. Eyni bir standart bir neçə dərsdə reallaşdığına görə forma-tiv qiymətləndirmə zamanı jurnalda şagirdin adının qarşısında hər dərsdə qeydlərin olması mütləq deyil. Şagirdlər fəaliyyətlərində potensial imkanları daxilində həmin bacarıqlara yiyələnmənin müxtəlif səviyyələrini nümayiş etdirə bilərlər. Buna görə də formativ qiymətləndirmə zamanı şagirdlər eyni bir meyarın 4 və ya daha artıq səviyyəsi ilə qiymətləndirilə bilər. Formativ qiymətləndirmənin üsul, vasitə və şagird fəaliyyətinin növləri:

Üsullar Vasitələr Fəaliyyətlər

Müşahidə Müşahidə vərəqləri Qrupda və ya cütdə iş Şifahi sual-cavab Şifahi nitq bacarıqları üzrə Təqdimatlar

21

Formativ qiymətləndirmənin nəticələrindən aşağıdakı məqsədlərdə istifadə olunur: cari və perspektiv (illik) planlaşdırmanın təkmilləşdirilməsində; təlim tapşırıqları-nın seçilməsində; ev tapşırıqlarının verilməsində; sinifdəki təlimin istiqamətlən-dirilməsində; təlim prosesində qrup və cütlüklərin təşkilində; şagirdlərin irəliləyiş və geriləmələrinin müəyyənləşdirilməsində. Summativ qiymətləndirmə təhsilin hər hansı mərhələsində (tədris vahidinin, yarım-ilin və ilin sonunda) şagirdlərin əldə etdikləri nailiyyətlərin qiymətləndirməsidir. Summativ qiymətləndirmə məzmun standartlarının mənimsəmə səviyyəsinin etibarlı göstəricisidir. Bu qiymətləndirmə kiçik summativ qiymətləndirmə (KSQ) və böyük summativ qiymətləndirmə (BSQ) olaraq iki növdən ibarətdir. KSQ tədris vahidlərinin sonunda, BSQ isə ildə iki dəfə, yarımillərin sonunda aparılır. Summativ qiymətləndirmənin üsul, vasitələr və şagird fəaliyyətinin növləri:

Üsullar Vasitələr Fəaliyyətlər

Yoxlama yazı işləri

Yoxlama yazı işləri üzrə qeydiyyat vərəqi

Tapşırığın vaxtında, düzgün, sərbəst yerinə yetirilməsi

Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəllim tərəfindən müəyyən edilmiş meyar cədvəli

Layihənin meyarlar əsasında qiymət-ləndirilməsi

Şifahi sorğu Şifahi sorğu üzrə qeydiyyat vərəqi Mövzunun şərhi

Test Test tapşırıqları Test suallarının cavablandırılması

Tapşırıqvermə

Tapşırıq, çalışma və laboratoriya işləri

Praktik tapşırıqların vaxtında, düzgün, sərbəst yerinə yetirilməsi

Yaradıcılıq və əl işləri

Fənlərə müvafiq olaraq rəsmlər, hazırlanan məmulatlar və digər əl işləri

Təsvir etmə, yapma, şerin qoşulması, essenin yazılması, məsələ qurmaq, əl işləri hazırlamaq

qeydiyyat vərəqi Tapşırıqvermə Çalışmalar Praktik çalışmaların,

tapşırıqların yerinə yetirilməsi

Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəllim tərəfindən müəyyən olunmuş meyar cədvəli

Müstəqil (yaradıcı) iş

Rubrik Nailiyyət səviyyələri üzrə qiymətləndirmə şkalası

Yoxlanılan bacarıq üzrə hər hansı fəaliyyət növü

Şifahi və yazılı təqdimat

Meyar cədvəli Qrup işi və ya fərdi tədqiqatın təqdimatı

Test Test tapşırıqları Test tapşırıqlarının həlli Özünüqiymətləndirmə Özünüqiymətləndirmə vərəqləri Özünüqiymətləndirmə

vərəqlərinin doldurulması

22

Summativ qiymətləndirmənin nəticələrindən istifadə olunur: şagirdlərin təlim prob-lemlərini müəyyənləşdirmək; şagirdlə əks əlaqə qurmaq və onu stimullaşdırmaq; planlaşdırma aparmaq və təkliflər vermək. Kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə isə rəsmidir və 1, 2, 3, 4, 5 rəqəm-lərindən istifadə olunaraq rəsmi jurnalda qeyd olunur. Qiymətləndirmə vasitəsi kimi çox variantlı testlərdən geniş istifadə edilməsi, şagirdin nə qədər çox test həll edərsə bir o qədər nailiyyət qazanar fikri tədrisin keyfiyyətini aşağı salan amillərdən biridir. Qiymətləndirmə vasitələri hazırlayarkən çox variantlı testlərlə yanaşı, qısa cavablı, çoxseçimli, doğru-yalnış, uyğunlaşdırma, bir neçə düzgün cavablı test, açıq suallardan istifadə oluna bilər. Qiymətləndirmə vasitələrindəki tapşırıqlar dərsdə keçirilənlərə uyğun olmalıdır. Şagirdə yarımillik qiymət çıxarmaq üçün

100

60

100

40...1

211

S

n

sssY n

düsturundan istifadə olunur. Burada, Y- şagirdin I və ya II yarımil üzrə qiymətini, ksq1, ksq2 ,..., ksqn şagirdin müvafiq yarımil ərzində kiçik summativ qiymət-ləndirmələrinin nəticələrini, n-müvafiq yarımildə keçirilən KSQ-nin sayını, BSQ isə I və ya II yarımildə keçirilən böyük summativ qiymətləndirmənin nəticəsini bildirir. Yarımillik qiymətlərə görə illik qiymət çıxarılır. Aşağıdakı cədvəldə şagirdin yarımilliklərdə aldığı qiymətlərə görə illik qiymətin müəyyənləşdirilməsi qaydası göstərilmişdir. Y1 Y2 İllik Y1 Y2 İllik Y1 Y2 İllik Y1 Y2 İllik 2 2 2 3 2 2 4 2 3 5 2 3 2 3 3 3 3 3 4 3 3 5 3 4 2 4 3 3 4 4 4 4 4 5 4 4 2 5 4 3 5 4 4 5 5 5 5 5

23

TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ ALT STANDARTLAR

TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 10 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 1.1.2. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir 1.1.3. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır.

MEXANİKİ HƏRƏKƏT

TƏDRİS VAHİDİ – 1

24

Dərs 1 / Mövzu: MEXANİKİ HƏRƏKƏTİN TƏSVİRİ

Şagirdlər dərsliyin quruluşu və ondan istifadə qaydaları ilə tanış edilir. Sonra, “əqli hücum” strategiyasından istifadə oluna bilər. Bu zaman “Həyat bilgisi”, “Coğrafiya” və “İnformatika” ilə fənlərarası əlaqədən istifadə etmək məqsədəuyğundur. Eyni za-manda, şagirdlərin gündəlik həyatlarında müşahidə etdikləri hərəkətlərə əsaslanmaq-la da diaqnostik qiymətləndirmə aparıla bilər.

Mexaniki hərəkət və onu təsvir edən bəzi anlayışlar, “hesablama cismi”, “mexaniki hərəkətin növləri”, “trayektoriya”, “düzxətli hərəkət”, “əyrixətli hərəkət” və s. anlayışları təkrarlamaqla maraqlı təcrübə nümayiş etdirilə bilər. Belə təcrübələrdən biri “Ölüm ilgəyində hərəkət”-dir. Nümayiş zamanı “Kürəcik hansı trayektoriya üzrə hərəkət edir? Kürəciyin hərəkətinə mexaniki hərəkət kimi baxmaq olarmı? Hesablama cismi kimi nə götürülə bilər?” və s. kimi suallarla şagirdlər düşünməyə təhrik edilə bilər. Şagirdlərin fərziyyələri dinlənir, maraq doğuranları lövhədə qeyd olunur və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları: Hansı hərəkət mexaniki hərəkət adlanır? Mexaniki hərəkət hansı kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur? Maraqoyatma dərslikdə verilən material əsasında da yaradıla bilər. Şagirdləri aktiv-ləşdirmək məqsədilə mexaniki hərəkətlərə aid slaydlardan və ya “Fizikadan multi-media” dərsliyindən istifadə olunması məqsədəuyğundur.

Dərsin “Araşdırma” hissəsi ilə maraqoyatma işi məqsədyönlü davam etdirilir. Təqdim edilən təsvirli suallar müzakirə olunur. Tapşırıqda məqsəd şagirdlərin me-xaniki hərəkətə aid 6-cı sinifdə öyrəndikləri biliklər əsasında təsvir olunan hərəkət-ləri fərqləndirməkdir. Bu zaman hərəkətləri aşağıdakı sxem üzrə qruplaşdırmaq olar:

Müəllim tapşırığa yaradıcı yanaşmağı xahiş edir. Bu zaman o xatırlada bilər ki, gündəlik həyatda buna oxşar hərəkətlərə şagirdlər harada rast gəliblər. Şagirdlər öz fikirlərini iş vərəqlərində qeyd edirlər.

Alt STANDARTLAR

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.

Təlim NƏTİCƏLƏRİ

Mexaniki hərəkəti izah edir. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirir. Mexaniki hərəkətə dair sadə təcrübələr aparır.

Topun hərəkəti

Planetlərin hərəkəti

İdmançının hərəkəti

Kürəciyin hərəkəti

Karuselin hərəkəti

Fırlanma hərəkəti

Əyrixətli hərəkət

Düzxətli hərəkət

dərsmüxolar“yovə “rəqiyektbaşlnin müəQruraktməkbiləQeyölçəşagiDifedeyakti

İlbi

bilikistif

diklEle1. h2. hQiymə,

MecidverMeaidyalvermədir

Bu hissədə məluslikdə yazılmış xtəlif ola bilər, mr?”, “Trayektoriyl”, “yerdəyişmə“yerdəyişmə” anində karandaşlatoriyadır. Sonralanğıcı ilə son nvektorial kəmiyəllim izah edir. up fəaliyyəti təşkterizə edən bəzi k məqsədlə müəər. yd: 1. “Zaman” ənlərin nümayişirdlərin riyaziyy

ferensial təlim.yildir. Təlim nətiv iştirakını təm “Öyrəndiklərinzin sürəti:

i

Mövzunun “Nəklərin müstəqilfadə etməklə ve

Şagirdlərin özlərinizi yoxlayınktron resursla

http://www.myshttps://az.wikipeymətləndirmə. ümumiləşdirmə

I səviyyə exaniki hərəkəti ddi səhvlərə yol rməklə izah edir.exaniki hərəkətəd müşahidələrini lnız müəllimin rdiyi sualların köəyi ilə ümumiləş-rə bilir.

umat mübadiləsisuallar əsasında

məsələn, “Cisminya nədir? O haə”, “zaman” və “nlayışlarının öyra əyri xətt cızdıqa sapın uzunluğunöqtəsi arasındayyət olması və

kil edilir: şagirdanlayış və kəmiəllim əvvəlcədə

anlayışını izahş etdirilməsi məyat fənnindən aDərsdə bütün a

ticələri zəif olanmin etmək üçün m

ni tətbiq et” his

san

m00,0002,0

ə öyrəndiniz” hl olaraq ümumierilmiş mətni tam

zlərini qiymətln” hissəsi yerinr. hared.ru/slide/1

edia.org/wiki/MMüəllim dərsinə, tətbiqetmə m

II səviy

Mexaniki hərmüəllimin köizah edir.

ö--

Mexaniki həraid müşahidəmüstəqil olarsəhvlərə yol ümumiləşdiri

25

i və müzakirə həa da qurula biln mexaniki hərə

ansı formada ola“sürət” anlayışlaənilməsini əyan

qdan sonra, sap u ölçülür – bu

akı məsafə ölçülüüzərində vekto

dlər nəzəri məluiyyətlər haqqındən hazırladığı sl

edərkən metroəqsədəuyğunduldıqları uyğun baraşdırmaların in və sağlamlıq müəllim bu arasəsində yaradıc

saat

km0,0

10

3602

issəsində verilmiləşdirməsinə xmamlayır.

ləndirmələri üçnə yetirilir.

1333412/ Mexaniki_h%C9

n təlim nəticələmeyarları üzrə qi

yyə Irəkəti öməyi ilə

Mexanqismənedir.

rəkətə ələrini raq az verməkləir.

Mexanaid müqismənmiləşd

əyata keçirilir. Tər. İş vərəqinəəkət etdiyini necəa bilir?” Bu zamarı araşdırılır. “Tiləşdirmək məqsxətt boyunca yegedilən yoldur.ür – bu yerdəyişor olan hərfi

umatı oxuyur, mda təqdimat hazırlayd və ya şəki

nom, mexaniki ur. 2. Sürət anlbiliklərə istinadicrasının yerinəimkanları məhdşdırmalar arasın

cı tətbiqetmə yer

saat

km0072

miş tapşırıq şagixidmət edir. Şag

çün mövzunun

9%99r%C9%99ərinə nail olmaqiymətləndirə bilIII səviyyə niki hərəkəti n doğru izah

niki hərəkətə üşahidələrini n doğru ümu-dirir.

Tapşırığın müzakdaxil edilən suə müəyyənləşdirmanı “TrayektorTrayektoriya”, “sədəuyğundur: ierləşdirilir – buXətkeşlə əyri xşmədir. Yerdəyiilə işarə edilm

mexaniki hərəkətrlayır. Şagirdlərəilləri nümayiş e

və elektron sanayışını araşdıraedilməlidir. yetirilməsi mədud olan şagirdnda seçim edə brinə yetirilir:

irdin öyrəndiyi gird açar sözlə

n sonunda “Öy

k%C9%99t q dərəcəsini izalər.

IV səviyyə Mexaniki hərəkəətraflı izah edir.

Mexaniki hərəkəaid müşahidələrdüzgün ümumilədirir.

kirəsi uallar rmək riya” “yol” iş və-u tra-xəttin şmə-

məsini

ti xa-ə kö-etdirə

niyə-arkən

əcbur dlərin bilər.

əsas ərdən

yrən-

ahet-

əti

ətə rini əş-

ŞT

rish

Dşb

kksbod

təbs

ö

AS

TN

Mexaniki hərəkədair sadə təcrübəciddi səhvlərə yoverməklə aparır.

Dərs 2 /

MaraqoyatmŞagirdlərin irəli Tədqiqat sualı:

“Trayektoriyinə yetirilir. Şəaniyəölçənin əq

hərəkət məsafələ

Diferensial təlimagirdlərin aktiv

bir qrupa daxil e Nəzəri mate

keçirilə bilər. Mkətdə “sürət” vəürətin qiymət v

bərsürətli hərəkoluna bilər. Müdolğun təsəvvür

“Sabun qovuətbiqinə yönəld

bərabər yollar quallar əsasında

Mövzunun öyrəndiyi əsas b

“Öyrəndiklə

Alt STANDARTLA


ətə ələri ol

Mexanikidair sadətez-tez səhverməklə

Mövzu: DÜZX

ma dərslikdə spsürdükləri fərziHansı hərəkətə

ya və sürətinə gəkildə idmançınqrəbinə əsasən mərin uyğun zam

1,2 ;

m. Təlim nəticv iştirakını təmiedə bilər. rialla tanışlıq fa

Müəllim izahat ə “yol” anlayışlavə istiqamətininkətə aid əvvəlcüəllim şagirdlərlər yaratmaq üçuğunun hərəkətdilmişdir. Şagirət etdiyini müəytəşkil etmək ol

“Nə öyrəndinibiliklərin müstəq

ərinizi yoxlayın”

AR

1.1.2. Mexa1.1.4. Mexaedir. 3.1.1. Mexaedir.

Mexaniki Düzxətli barasındakı ə Sadə ölçü Düzxətli b

26

hərəkətə təcrübələri hvlərə yol aparır.

Medairçoxapa

XƏTLİ BƏRAB

printerin qaçışıniyyələrdən tədriə düzxətli bərab

görə idmançı nenın qət etdiyi ymüqayisəsi təsv

man fasilələrinə n

ələri zəif olan vin etmək üçün

fasiləli oxu, yaxverərkən, əsas arının tərif və d sabit qalmasın

cədən hazırlanardə düzxətli bə

çün müxtəlif nüti” adlı araşdırmrdlər sabun qovyyən edirlər. Aar.

iz” hissəsindəqil olaraq ümum

” hissəsində ver

aniki hərəkəti əlaaniki hərəkətə dai

aniki hadisələrə

hərəkəti əlamətləbərabərsürətli hərəlaqələri şərh edir

cihazlarından istbərabərsürətli hər

exaniki hərəkətə r sadə təcrübələri

x hissəsini sərbəstarır.

BƏRSÜRƏTL

na aid verilən icən tədqiqat su

bərsürətli hərəkə

ecə hərəkət ediryollara sərf etdivir olunmuşdur.nisbətinə görə t1,2 ;

və sağlamlıq immüəllim onları

xud insert üsulladiqqəti düzxət

düsturlarının düza yönəldilir. Bu

an slaydlara vəərabərsürətli həmunələr göstərə

ma şagirdlərin əvuğunun bərabə

Araşdırmanın mü

verilmiş tapşırımiləşdirməsinə x

rilən birinci tap

amətlərinə görə şəir müşahidələrini

dair cihaz və a

ərinə görə fərqlənrəkəti xarakterizər. tifadə edir. rəkətə aid məsələ

in t

Mexaniki hərdair sadə təcrləri dəqiq apa

Lİ HƏRƏKƏT

sualla başlamaualı formalaşdırıət deyilir?

r?” adlı araşdıryi zaman fasilə Burada bərabəəyin edilir:

1,2

mkanları məhduı daha fəal şag

arından biri ilə tli bərabərsürətlzgün ifadə edilmu zaman düzxət

ya şəkillərə mərəkət haqqındə bilər. əldə etdikləri biər zaman fasiləüzakirəsini dərs

ıq dərs boyu şxidmət edir.

şırıq belə həll e

ərh edir. ümumiləşdirib tə

avadanlıqlardan i

ndirir. edən kəmiyyətlə

lər həll edir.

rəkətə rübə-arır.

aq olar. ılır:

rma ye-ələrinin ərsürətli

.

ud olan irdlərlə

həyata li hərə-məsinə, tli bəra-

müraciət da daha

liklərin ələrində slikdəki

şagirdin

edilir:

əqdim

istifadə

ər

27

Verilir Həlli Hesablanması

s=72 km=72 000 m t=30 dəq=1 800 san ?

t

s san

m

san

m40

1800

72000

Cavab: Avtomobilin sürəti 40 bərabərdir.

Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=IMX3fcYLsRw 2. http://www.sanatsalbilgi.com/DOKUMANLAR/26/6-sinif-sabit-suratli-hareket-526.html Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini fərq-ləndirmə, şərhetmə, istifadəetmə, məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə səhv fərqləndirir.

Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə az səhvlərə yol verməkləfərqləndirir.

Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə əsasən düzgün fərqləndirir.

Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə düzgün fərqləndirir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkəti xarakte-rizə edən kəmiyyətlər arasındakı əlaqələri ciddi səhvlərə yol verməklə şərh edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkəti xarakte-rizə edən kəmiyyətlər arasındakı əlaqələri müəllimin köməyi ilə şərh edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkəti xarakte-rizə edən kəmiyyətlər arasındakı əlaqələri qismən düzgün şərh edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkəti xarakte-rizə edən kəmiyyətlər arasındakı əlaqələri tam düzgün şərh edir.

Sadə ölçü cihazların-dan düzgün istifadə etmir.

Sadə ölçü cihazların-dan kişik səhvlərə yol verməklə istifadə etdir.

Sadə ölçü cihazların-dan əsasən düzgün istifadə edir.

Sadə ölçü cihazların-dan düzgün istifadə edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkətə aid mə-sələlər həll edə bilmir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkətə aid mə-sələləri çətinliklə həll edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkətə aid mə-sələləri əsasən düz-gün həll edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli hərəkətə aid mə-sələləri düzgün həll edir.

ehT

dfoAvk

mrəsü

mbbz

“la

rə

riD E12 Qe

Maraqoyatmedilə bilər. Mərhhədə yazılır. TədTədqiqat sualı.

“Trayektoriydırmanı maraqlıformalı trayektoAraşdırmanın mverilmiş suallar kətin nisbiliyi an

Dərslikdə “Mmaterial oxunurənilir. “Nisbi süürətlərin necə tə

“Öyrəndikləmüzaakirəsi” böbilin üçüncü avtbillər qarşı-qarşızərən sürəti

“Nəticəni müzaarı müzakirə ed

Mövzunun “əndiyi əsas bilik

Şagirdlərin öinizi yoxlayın”

Dərsin sonunda

Elektron resurs1. http://asanfizi2. https://www.y

Qiymətləndirmetmə, məsələhəll

Alt STANDARTLA


Dərs 3 / Möv

ma müəllimin qhələnin sonunddricən tədqiqat “Hərəkət nisbi

ya eynidirmi?” ı edən fırlanan oriya almasıdır.

müzakirəsini bütmüzakirə edilə

nlayışını tədricəMəlumat mübad, “hərəkətin nisürət necə təyin eəyin olunması öyərinizi tətbiq edölməsində verilətomobilə nəzərəıya hərəkət etd

düst

akirə edək” hissdə bilərlər.

“Nə öyrəndinizklərin müstəqil

özlərini qiymətlhissəsində verişagirdlərin iş v

slar. ika.blogspot.ru/youtube.com/wa

mə. Müəllim dərletmə meyarları

AR

1.1.2. Mexa1.1.4. Mexdim edir.

Mexaniki Mexanikhəll edir.

28

vzu: HƏRƏKƏ

qabaqcadan hazda verilən suallasualı formalaşdidir” müddəasınaraşdırması məkağız üzərində Bu nəticə şagi

tün siniflə təşkilərkən müəllim ən şagirdlərə izadiləsi və müzakbiliyi” anlayışıedilir?” yarımbayrənilir. din” bölməsindəən materialın mən sürətinin təyiiyindən, birincituru ilə təyin olu

60 8səsində şagirdlə

z” hissəsində veolaraq ümumilə

ləndirmələri üçülmiş tapşırıqlar ərəqləri yığılır v

/2013/08/fizikadatch?v=B4zYB

rsin təlim nəticəı üzrə qiymətlən

aniki hərəkəti əlaxaniki hərəkətə d

i hərəkətin nisbiliki hərəkətin nisbil

ƏTİN NİSBİLİ

zırladığı materara dair irəli sü

dırılır. nı necə izah etmərkəzəqaçma cihə karandaşın cızirdlərdə müxtəll etmək məqsədiki trayektoriy

ah edir. kirəsi” bölməsin

trayektoriya vəaşlığı altındakı t

əki tapşırıq “Mməntiqli davamıin edilməsi tapşi avtomobilin üunur:

80 140ər araşdırmanın

erilmiş tapşırıq dəşdirməsinə xid

ün mövzunun syerinə yetirilə

və portfolioya ə

dan-oyrdici-vidWttoMY

ələrinə nail olmndirə bilər.

amətlərinə görə şədair müşahidələri

iyinə dair müşahiliyinə dair müxtə

İYİ

ial əsasında daürülən fərziyyəl

mək olar? hazı ilə aparılırzdığı düz xəttinlif fərziyyələr ydəuyğundur. Dəaların fərqindən

ndə verilən nəzəə sürət baxımındtəsvirli materiald

Məlumat mübadiolub, birinci avşırılır. Həmin av

üçüncü avtomob

.

nəticələrinə da

dərs boyu şagirdmət edir.

sonunda “Öyrəbilər. əlavə olunur.

eocarxlar.html

maq dərəcəsini t

ərh edir. ini ümumiləşdiri

idələrini təqdim eəlif xarakterli məs

a təşkil lər löv-

r. Araş-n spiral yaradır. ərslikdə n hərə-

əri dərs dan öy-da nisbi

iləsi və vtomo-vtomo-bilə nə-

air sual-

din öy-

əndiklə-

təqdim-

ib təq-

edir. sələlər

29

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müşa-hidələrini təqdim edə bilmir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müşa-hidələrini az səhvlərə yol verməklə təqdim edir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müşa-hidələrini qismən doğru təqdim edir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müşa-hidələrini ətraflı təqdim edir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müx-təlif xarakterli məsə-lələr həll edə bilmir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müx-təlif xarakterli məsə-lələri müəllimin kö-məyi ilə həll edir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müx-təlif xarakterli məsə-lələri əsasən düzgün həll edir.

Mexaniki hərəkətin nisbiliyinə dair müx-təlif xarakterli məsə-lələri düzgün həll edir.

Dərs 4 / MƏSƏLƏ HƏLLİ Burada “Çalışma-1”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: Gedilən yol 18 m və yerdəyişmə 10,8 m. 2. C.: 30 ; 15 ; 1080 ∙ 18 ;

3. C.: 45 m. 4. C.: 180 km/saat.

Dərs 5 / Mövzu: DÜZXƏTLİ DƏYİŞƏNSÜRƏTLİ HƏRƏKƏT

Fəndaxili əlaqə yaradılır, müvafiq suallar əsasında şagirdlərin əvvəlki mövzularda aldıqları biliklər təkrarlana bilər. Dərsdə şagirdlərə gündəlik həyatda rastlaşdıqları hərəkətin kəmiyyət xarakteristikasına dair yaş və mənimsəmə səviyyələrinə uyğun biliklərin verilməsi nəzərdə tutulur.

Mövzuya başlamaq üçün əvvəlcədən hazırlanan təqdimatı nümayiş etdirmək olar. Sonra diqqəti dərslikdə verilən mətnə və suallara yönəltmək məqsədəuyğun-dur. Hər üç situasiya ayrılıqda müzakirə oluna bilər. Bu zaman uyğun suallarla şagirdlərin diqqəti hərəkət zamanı sürətin dəyişməsinə yönəldilir. Onların fərziyyələri dinlənilir və tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Praktikada ən çox hansı hərəkətə rast gəlinir: düzxətli dəyişən-sürətli hərəkətə, yoxsa düzxətli bərabərsürətli hərəkətə? Düzxətli dəyişənsürətli hərəkət hansı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur?

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir


Düzxətli dəyişənsürətli hərəkəti düzxətli bərabərsürətli hərəkətdən fərqləndirir. Düzxətli dəyişənsürətli hərəkətin xarakteristik kəmiyyətləri arasındakı əlaqələri təqdim edir. Düzxətli dəyişənsürətli hərəkətə aid məsələlər həll edir.

Mşe oo

y

dŞ

hMsa

Mmh

Ma

öa

nE12

Bu mərhələdMəqsəd təcilliagirdlər özləri

edirlər. Araşdırm

Fəal oxu üsolaraq “düzxətli olurlar. Orta sür

yolu getməyə sə

düsturun oxunuşŞagirdlərin təqdim

Şagirdləri vhəll olunur. Bu zMəsələ 2. Avtomoaata gedir. Avtom

Verilir: l=150 km t1= 3 saat or – ?

Məsələ 3. Azərbaymüddətinə qət etmhansı orta sürətlə

Verilir:l = 3000 m t = 7 dəq 42 or – ?

Məsələ 4. Avtovağalır. Avtobusun tə

Verilir: 0 = 0 t = 10 san; a – ?

Mövzunun öyrəndiyi əsas baçar sözlərə dair

Şagirdlərin önizi yoxlayın” hElektron resurs

. https://www.yo2. http://slideplaye

də “Arabacıq hhərəkəti müşahazırlasınlar. B

manın müzakirəsulu ilə dərslikd

dəyişənsürətli rət or =l/t düst

ərf olunan ümu

şu kimi tərif vermatları dinlənilir

verilmiş məsələnzaman müəyyənobil 300 km uzunmobilin bütün yol

Bütün yola t = t1 + t2 Avtomobili

tt

lor

ycan stayeri Hayməklə yeni Azərqaçmışdır?

: Çevirmə

san 462 san

ğzaldan hərəkətəəcilini təyin edin.

= 20 m/san

“Nə öyrəndinibiliklərin müstər əlavə suallar v

özlərini qiymətləhissəsi yerinə yeslar. outube.com/watcher.biz.tr/slide/195

30

hansı sürətlə həahidə etməkdirBu zaman onlaəsi dərslikdə verdə verilən nəzərhərəkət”, “orta turu kimi verilir

umi zaman oldu

rmək tövsiyyə or və müzakirə edinin həlli ilə tann izahatlar verilnluqlu yolun birinlda orta sürətini

Həlli: sərf olunan zama

in orta sürəti:

21 tt

l

.

yle İbrahimov 20rbaycan rekordu

ə Həlli:

t

lor

ə başlayan (0 = 0

Həlli:

ta 0

iz” hissəsindəqil olaraq ümum

verməklə də dər

əndirmələri üçüetirilir.

h?v=IMX3fcYLs56602/

ərəkət edir?” arr. Çalışmaq laar böyük həvərilən suallar əsari məlumat oxunsürət” və “təci

r, l – gedilən ü

uğu qeyd edilir

olunur. ilir. nış etdikdən solir. nci yarısını 3 saahesablayın.

Han:

or 5

30

Cavab:

11-ci ildə 3000 mmüəyyənləşdirm

Hes

or 46

30

0) avtobus 10 san

Hes

10

20a

verilmiş tapşırımiləşdirməsinə

rsi ümumiləşdirə

ün mövzunun so

sRw

aşdırması icra azımdır ki, təcs və maraqla i

asında qurula bilnur. Şagirdlər iil” anlayışları i

ümumi yol, t –

r. Təcilə isə

nra növbəti mə

ata, qalan hissəsi

Hesablanması:

saat

km

saat

km60

5

00

saat

kmor 60 .

m məsafəni 7 dəqmişdir. İdmançı t

sablanması:

san

m

san

m5,6

2

000 .

n sonra 20 /

sablanması:

22

0 san

m

sansan

m

ıq dərs boyu şxidmət edir. Mə bilər.

onunda “Öyrənd

olunur. crübəni işi icra lər. ilk dəfə lə tanış ümumi

əsələlər

ini isə 2

q 42 san təqribən

sürət

şagirdin Müəllim

dikləri-

31

Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini fərqlən-dirmə, təqdimetmə, məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkəti düzxətli bərabərsürətli hərə-kətdən ciddi səhvlərə yol verməklə fərqlən-dirir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkəti düzxətli bərabərsürətli hərə-kətdən müəllimin kö-məyi ilə fərqləndirir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkəti düzxətli bərabərsürətli hərə-kətdən qismən düz-gün fərqləndirir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkəti düzxətli bərabərsürətli hərə-kətdən düzgün fərq-ləndirir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətin xarakte-ristik kəmiyyətləri arasındakı əlaqələri təqdim edə bilmir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətin xarakte-ristik kəmiyyətləri arasındakı əlaqələri az səhvlərə yol ver-məklə təqdim edir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətin xarakte-ristik kəmiyyətləri arasındakı əlaqələri əsasən düzgün təqdim edir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətin xarakte-ristik kəmiyyətləri arasındakı əlaqələri düzgün təqdim edir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətə aid mə-sələləri həll edə bilmir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətə aid mə-sələləri müəllimin köməyi ilə həll edir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətə aid mə-sələləri əsasən düz-gün həll edir.

Düzxətli dəyişənsür-ətli hərəkətə aid məsələləri düzgün həll edir.

Dərs 6 / Mövzu: HƏRƏKƏTİN QRAFİK TƏSVİRİ

Dərsə başlamaq üçün müxtəlif xətti asılılıq qrafikləri çəkib kəmiyyətlərin bir-

birlərindən asılılığının əyani təsvirini izah etmək məqsədəuyğundur. 6-cı sinifdə riyaziyyat, coğrafiya fənlərindən qrafik və diaqramlara aid nümunələr yada salına bilər. Riyaziyyatdan öyrənilən xətti funksiyanın düsturunu yazıb, qrafikini çəkmək faydalı olardı. Sonra isə fizika dərsliyində verilən suallar əsasında şagirdlərin fərziyyələri dinlənə və aşağıdakı tədqiqat sualı formalaşdırıla bilər. Tədqiqat sualı. Düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkətlərin qrafikləri arasında hansı fərq vardır?

“Eskalator necə hərəkət edir” tapşırığı yerinə yetirilir. Şagirdlər məsələ mətnini oxuyur verilən cədvələ uyğun qrafiki qururlar.

Şagirdləri nəzəri məlumatla tanış edərkən müəllim lövhədə sürətin və yolun zamandan asılılıq qrafiklərini çəkməklə daha dərin izahat verə bilər. Müəllim bəra-bərsürətli və bərabərdəyişənli hərəkətlərin qrafikləri ilə bağlı aşağıdakı fikirləri şagirdlərin diqqətinə çatdırmağı məqsədəuyğundur:

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir .


Düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkələri qrafik təsvir edir. Düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkələrə dair kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli sadə qrafik məsələlər həll edir.

1zksq

ə1a2q

3ilb

ta

stab)q3mE12nQv

DəhləeDəhmxmb

1) düzxətli bərazaman oxuna pkoordinat başlanahəsi ədədi qiy

qrafikinin altınd “Öyrəndiklə

əsasən yolu hesa1. Velosipedçinarasında qalan fi2. Avtomobilinqalan fiqurun – ü

3. Hərəkətdə olalə absis oxu ara

bərabərdir: S S

“Nə öyrəndamamlayır.

Şagirdlərin onunda “Öyrəapşırıqlar yerinə

b) 20 saniyədə geqrafiki: 3. a) 6 san ərzindəm. Elektron resurs

. http://www.mu2. http://www.vine -bakarak-konumQiymətləndirmviretmə, məsələh

I səviyyə Düzxətli bərabərsətli və dəyişənsürəhərəkələri ciddi səərlə qrafik təsvir

edir. Düzxətli bərabərsətli və dəyişənsürəhərəkələrə dair kəmiyyət və keyfiyyxarakterli sadə qraməsələlər həll edəbilmir.

abərsürətli hərəkparaleldir; 2) dnğıcından keçəymətcə gedilən

dakı fiqurun sahərinizi tətbiq ediablayın” tapşırığin dağdan sərb

fiqurun – üçbucatormozlanması

üçbucağın sahə

an avtobusun dasında qalan fiqS S∆ ∙

diniz” hissəsin

özlərini qiyməəndiklərinizi yoə yetirilir: 1. a) edilən yol 60 m;

ə gedilən yol 180

slar. usabiqe.edu.az/arctaminegitim.comm-zaman-grafigi

mə. Müəllim dəhəlletmə meyarl

II səvür-ətli əhv-

Düzxətli bəətli və dəyişhərəkələri ayol verməktəsvir edir.

ür-ətli ə-yət afik ə

Düzxətli bəətli və dəyişhərəkələrə dmiyyət və kxarakterli saməsələləri mköməyi ilə h

32

kətdə sürət zamdüzxətli bərabərən düz xətdir; n yola bərabərdəsi ədədi qiyməin” hissəsində “ğı yerinə yetiri

bəst enməsi. Geağın sahəsinə bəı. Gedilən yol sinə bərabərdir

dayanacağa doğrqurların – düzbu∙

12 ∙ 4

də isə şagird a

ətləndirmələri üoxlayın” hissə5 saniyədə gedilc) sürət 3m/san

0 m; b) 12 san -da

chive/nominantlam/lise/detay/duzguini-cizme?i=TR2ərsin təlim nətiları üzrə qiymətviyyə ərabərsür-şənsürətli az səhvlərə klə qrafik

Düzxətli vhərəkgün q

ərabərsür-şənsürətli dair kə-keyfiyyət adə qrafik müəllimin həll edir.

Düzxətli vhərəkmiyyxarakməsədüzgü

mana görə sabitrsürətli hərəkət3) sürət qrafik

dir; 4) dəyişənsətcə gedilən yol“Dəyişənsürətli lir: edilən yol sürətərabərdir:

sürət qrafiki i: t

s 92

1215

2

ru hərəkəti. Geucağın və üçbu

∙ 12 ∙ 4

açar sözlərdən

üçün mövzununəsində verilmişlən yol 15 m- dir;n. 2. Sürət-zaman

a gedilən yol 360

ar_2015.php/2015un-dogrusal-hare10230CD_03E icələrinə nail otləndirə bilər. III səviyyə

xətli bərabərsür-və dəyişənsürətli kələri əsasən düz-qrafik təsvir edir.

xətli bərabərsür-və dəyişənsürətli kələrə dair kə-yət və keyfiyyət kterli sadə qrafik ələləri əsasən ün həll edir.

t qalır və sürət tdə yol-zaman

kinin altındakı fsürətli hərəkətdla bərabərdir. hərəkətin qrafi

t qrafiki ilə abs

lə absis oxu ar

m90

edilən yol sürət ucağın sahələri 4 72 .

istifadə edib f

n ş ; n

0

5/870256/?authorketin-hiz-zaman-

olmaq dərəcəsi

IV səviyy

-

Düzxətli bərabəətli və dəyişənshərəkələri düzgolaraq qrafik təedir. Düzxətli bərabəətli və dəyişənshərəkələrə dair miyyət və keyfixarakterli sadə məsələləri düzghəll edir.

qrafiki qrafiki

fiqurun də sürət

iklərinə

sis oxu

rasında

qrafiki cəminə

fikirləri

r= -grafigi-

ini təs-

yə ərsür-sürətli gün əsvir

ərsür-sürətli kə-

fiyyət qrafik

gün

33

Dərs 7: MƏSƏLƏ HƏLLİ

Burada “Çalışma-2”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər:

1. C.: I 4 km 320 m; II – 2 km 160 m. 2. C.: 5 m/san. 3. C.: :321 .

4. C.: 20 san.

Dərs 8 / Mövzu: ÇEVRƏ ÜZRƏ BƏRABƏRSÜRƏTLİ HƏRƏKƏT: DÖVRETMƏ PERİODU VƏ TEZLİYİ

Maraqoyatma mərhələsi dərslikdə verilən materiallardan əlavə, fizika multime-dia diskindən və http://www.youtube.com/watch?v=z8aBZZnv6y8 kimi internet ünvanlarından istifadə etməklə əyrixətli və çevrə üzrə hərəkətləri nümayiş etdir-məklə də təşkil oluna bilər. Sonra dərslikdəki mətn və suallar əsasında müzakirə təşkil etmək faydalı olar. Müzakirənin nəticəsi olaraq tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Tərpənməz nöqtə ətrafında fırlanan disk və ya çarx üzərindəki nöqtələr hansı trayektoriya üzrə hərəkət edir? Cismin çevrə üzrə hərəkəti hansı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur?

“Hərəkət hansı trayektoriya üzrədir?” adlı araşdırma icra olunur. Şagirdlər topun qələm ətrafında çevrə üzrə hərəkət etdiyini, daha böyük sürətlə fırlatdıqda isə topun yalnız trayektoriyasını müşahidə edirlər. Araşdırma qruplarla da yerinə yetirilə bilər. Araşdırmanın müzakirəsində şagirdlərin irəli sürdükləri çoxsaylı fərziyyələr ümumi-ləşdirilir və ən maraqlıları lövhədə qeyd edilir.

Şagirdlər müxtəlif üsullarla dərslikdə təqdim edilən nəzəri məlumatlarda “çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət”, “dövretmə periodu”, “dövretmə tezliyi” anlayışları ilə tanış olurlar.

Nəzəri məlumatlar əsasında “Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” hissəsində verilən “Dövretmə periodu və tezliyinin təyini“ araşdırması yerinə yetirilir. Şagirdlər 1,10

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır.


Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətə dair müşahidələrini təqdim edir. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkəti xarakteristik kəmiyyətlərinə görə düzxətli bərabərsürətli hərəkətdən fərqləndirir. Dövretmə periodu və tezliyini sadə təcrübələrlə təyin edir.

v

dDşMd

rə

rimMN

M

c

E12%9D Qe

Çsümstə

və 15 tam dövr

dövretmə periodDiferensial təlimagirdlərin aktiv

Məsələn, onlaradövretmə period



məsələlərin həlliMəsələ 2. ÇevrəNöqtənin dövretm

Verilir: Ç

t = 2 dəq N = 1200 T–? n–?

Məsələ 3. Çevrə ü

cismin 8 san ərzinVerilir:

4 ; t=8

N–?

Elektron resurs. https://www.yo

2. http://zrimir.ru/%C9%99_b%C9%9t.html Dərsin sonunda

Qiymətləndirmetmə, fərqləndirm

I səviyyə Çevrə üzrə bərabəürətli hərəkətə da

müşahidələrini cidəhvlərə yol verməqdim edir.

rə sərf olunan

du və tezliyini təm. Təlim nəticəv iştirakını təma tam dövrləridunu hesablama

“Nə öyrəndiniz”klərin müstəqil özlərini qiyməthissəsində veri

i çox vaxt aparmüzrə bərabər sü

mə periodu və tezlÇevirmə H

120 san N

tT

C.: N

üzrə bərabərsürə

ndə etdiyi dövrlər

8 san t

Nn ; N

C.: Cisslar. outube.com/watch/MMWdBHxCU%99rab%C9%99

iş vərəqləri yığ

mə. Müəllim dərmə, təyinetmə m

II səvər-air ddi

məklə

Çevrə üzrəsürətli hərəkmüşahidələsəhvlərə yotəqdim edir

34

zamanı təyin

əyin edirlər. ələri zəif olan v

min etmək üçünin sayını və oaq tapşırıla bilər

” hissəsində verolaraq ümumilə

tləndirmələri üçilən tapşırıqlarımır: ürətlə hərəkət edəliyini təyin edin.Həlli:

N

t ; t

Nn T

Nöqtənin dövretmə

ətli hərəkət edəm

r sayını hesablayıHəlli:

N= nt

min dövrlərinin s

h?v=AMyVi0gk6LU/Fizika_dersle

9rs%C3%BCr%C

ğılır və hər şagir

rsin təlim nəticəmeyarları üzrə qviyyə bərabər-kətə dair ərini az ol verməklər.

Çevrsürətmüşamən edir.

edib ə

və sağlamlıq imn tapşırıq bir qəona sərf edilənr.

rilmiş tapşırıq dəşdirməsinə xidçün mövzunun yerinə yetirilə

ən nöqtə 2 dəq ə

Hesab

sansan

1,01200

120

ə periodu 0,1 san

m cismin dövretmə

ın. He

81

4 sasan

N

sayı 32-dir.

62Y eri_%C3%87evr%

C9%99tli_h%C9%

rdin portfoliosun

ələrinə nail olmqiymətləndirə bi

III səviyyə rə üzrə bərabər-tli hərəkətə dair ahidələrinin qis-doğru təqdim

ifadələ

mkanları məhduədər sadələşdirən zamanı hazır

dərs boyu şagirddmət edir. sonunda “Öyrəbilər. Burada

ərzində 1200 dö

lanması:

;san

n 10120

1200

n, tezliyi isə san

110

ə tezliyi 4 ola

esablanması:

32an

%C9%99_%C3%%99r%C9%99k%

na əlavə olunur

maq dərəcəsini tilər.

IV səviyyÇevrə üzrə bərasürətli hərəkətəmüşahidələrini gün təqdim edir

ərindən

ud olan ə bilər. r verib

din öy-

əndiklə-verilən

övr edir.

san

1

n.

arsa, bu

%BCzr %C9%9

r.

təqdim-

yə abər-ə dair düz-r.

35

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkəti xarak-teristik kəmiyyətləri-nə görə düzxətli bəra-bərsürətli hərəkətdən fərqləndirə bilmir.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkəti xarak-teristik kəmiyyətləri-nə görə düzxətli bəra-bərsürətli hərəkətdən az səhvlərə yol ver-məklə fərqləndirir.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkəti xarak-teristik kəmiyyətləri-nə görə düzxətli bəra-bərsürətli hərəkətdən qismən fərqləndirir.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkəti xarak-teristik kəmiyyətləri-nə görə düzxətli bəra-bərsürətli hərəkətdən düzgün fərqləndirir.

Dövretmə periodu və tezliyini sadə təcrübə-lərlə ciddi səhvlərə yol verməklə təyin edir.

Dövretmə periodu və tezliyini sadə təcrübə-lərlə az səhvlərə yol verməklə təyin edir.

Dövretmə periodu və tezliyini sadə təcrü-bələrlə qismən düz-gün təyin edir.

Dövretmə periodu və tezliyini sadə təcrü-bələrlə düzgün təyin edir.

Dərs 9 / Mövzu: ÇEVRƏ ÜZRƏ BƏRABƏRSÜRƏTLİ HƏRƏKƏTDƏ SÜRƏT VƏ TƏCİL

Maraqoyatma dərslikdə verilən mətn və suallar əsasında yaradıla bilər. Sualların müzakirəsi prosesində irəli sürülən fərziyyələr lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən cismin sürətinin qiymət və istiqaməti haqqında hansı fərziyyə irəli sürmək olar?

Şagirdlər “Hərəkət hansı trayektoriya üzrədir?” araşdırmasında çənbər qaldı-rılan an topun olduğu nöqtədən hansı istiqamətdə sürət aldığını təyin edirlər. Araşdırmanı nümayiş formasında da yerinə yetirmək olar. Bu zaman şagirdlərdən biri ip bağlanmış topu çevrə üzrə hərəkət etdirməklə fırladır. O ipi əlindən buraxdıqda topun hansı istiqamətdə getdiyi müzakirə edilir.

Dərslikdəki mətnlə tanışlığı müəllim kiçik mühazirə şəklində də apara bilər. Bu zaman fasilə etməklə sinfə müxtəlif suallar verə bilər. Şagirdlər ilk dəfə olaraq xətti sürət və mərkəzəqaçma təcili, onların istiqaməti və asılılıqları ilə tanış olurlar. Bütün düsturlar lövhədə yazılarkən müəllim şagirdlərdən bu düsturları dəftərə köçürmələrini xahiş edir.

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət və təcilin asılı olduğu kəmiyyətləri müəyyən edir. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət vektorunun istiqaməti-nin müəyyənləşdirilməsinə dair sadə təcrübələr aparır. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət və təcilin təyininə aid məsələlər qurur və həll edir.

hMn

RT MühА M

fıА

rə

ri E12 Qelə

Çsüətdum

“Öyrəndikləhəll olunur, sonrMəsələ 1: Maddinöqtənin xətti sürə

Verilir: R= 2 sm = 15 m/san = 3 T – ? n – ?

Məsələ 2: Cisim süzrə bərabərsürəthansı vektorla üstА) 1 B)2 C

Məsələ 3: Nöqtə

fırlanır. Onun mərА)) 1,6 B) 0

Verilir: R= 10m ; 4

a – ?

Mövzunun əndiyi əsas bilik Şagirdlərin ö

inizi yoxlayın”


2. https://fizikders

Qiymətləndirmetmə, təcrübə aəndirə bilər.

I səviyyə evrə üzrə bərabər

ürətli hərəkətdə süt və təcilin asılı ouğu kəmiyyətləri

müəyyən edə bilm

ərinizi tətbiq edra isə yaradıcı tə

nöqtə radiusu 2əti 15 m/san olar

Çevirmə 0,02 m

T

saat əqrəbinin hərtli hərəkət edir. Ot-üstə düşür? C) 3 D)) 4

ə radiusu 10 m o

rkəzəqaçma təcil0,4 C) 4

Hə4

a

“Nə öyrəndiniklərin müstəqil özlərini qiyməthissəsində veri

slar. outube.com/watchsi.gen.tr/duzgun-c

mə. Müəllim dəraparma, məsələ

II səvir-ür-l-

mir.

Çevrə üzrə bsürətli hərəkət və təcilin duğu kəmiyysəhvlərə yollə müəyyən

36

din” mərhələsinətbiqetmə həyat2 sm olan çevrərsa, dövretmə pe

Həlli:

RnT

R 2

2

;2

R

.1

Tn

rəkəti istiqamətinOnun xətti sürəti M

Е) 5

olan çevrə üzrə 4li nəyə bərabərdir

D) 0,16

lli:

R

2 4

a

z” hissəsində volaraq ümumilə

tləndirmələri üçlmiş tapşırıqlar

h?v=MMWdBHxcembersel-hareke

rsin təlim nəticəəqurma və məs

iyyə Ibərabər-kətdə sür-asılı ol-yətləri az l vermək-edir.

Çevrəsürətlət və tduğu əsasənmüəyy

ndə, əvvəlcə möta keçirilir: üzrə bərabərsürriodu və tezliyini

H

T15

02,032

sn

008,0

1

ndə çevrə M nöqtəsində

4 sürəti ilə

r? Е) 40

Hesablanması

2

2

22

6,110

4

san

m

msan

m

verilən tapşırıq dəşdirməsinə xidçün mövzunun

yerinə yetirilə

xCULU et-nedir/.

ələrinə nail olmasələhəlletmə m

III səviyyə ə üzrə bərabər-i hərəkətdə sür-təcilin asılı ol-kəmiyyətləri n düzgün yən edir.

övzuda verilən

ətli hərəkət edir.i təyin edin (=3)

Hesablanması:

sansan 008,02

sansan

1125

`1

ı:

dərs boyu şagirdmət edir. sonunda “Öyrəbilər.

aq dərəcəsini mmeyarları üzrə q

IV səviyyəÇevrə üzrə bərasürətli hərəkətdəət və təcilin asılıduğu kəmiyyətlədəqiq müəyyən

4

1

5

О

məsələ

. Maddi ).

din öy-

əndiklə-

üəyyən-qiymət-

ə bər-ə sür-ı ol-əri edir.

М

3

2

37

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət vektorunun istiqa-mətinin müəyyənləş-dirilməsinə dair sadə təcrübələri yalnız müəllimin köməyi ilə aparır.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət vektorunun istiqa-mətinin müəyyənləş-dirilməsinə dair sadə təcrübələri kiçik səhvlərə yol vermək-lə aparır.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət vektorunun istiqa-mətinin müəyyənləş-dirilməsinə dair sadə təcrübələri qismən düzgün aparır.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət vektorunun istiqa-mətinin müəyyənləş-dirilməsinə dair sadə təcrübələri düzgün aparır.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət və təcilin təyininə aid məsələlər qura bilmir və müəllimin köməyi ilə həll edir.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət və təcilin təyininə aid məsələlər qurur və az səhvlərə yol verməklə həll edir.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət və təcilin təyininə aid məsələlər qurur və əsasən düzgün həll edir.

Çevrə üzrə bərabər-sürətli hərəkətdə sür-ət və təcilin təyininə aid məsələlər qurur və düzgün həll edir.

Dərs 10/ MƏSƏLƏ HƏLLİ

Burada “Çalışma-3”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: periodun 3/4 hissəsinə bərabər zaman sərf edilər.

2. C.: 0,1 san; 10 . 3. C.: 360. 4. C.: 12,5 m/san2. 5. C.: 0,048 m/san.

38

I TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ 1. Zaman keçdikcə cismin başqa cisimlərə nəzərən vəziyyətinin dəyişməsi nə adlanır? А) Trayektoriya B) Gedilən yol C)) Mexaniki hərəkət D) Yerdəyişmə Е) Hesablama sistemi Cisim M məntəqəsindən N məntəqəsinə göstərilən trayektoriya üzrə getmişdir. Onun qət etdiyi yolu və yerdəyişməsini təyin edin.

А) 44 m və 0 m B)) 44 m və 28 m C) 44 m və 44 m D) 28 m və 28 m Е) 24 m və 24 m

3. Canavarın sürəti saat

mC 65000 , pələngin sürəti

san

mP 22 , delfinin sürəti

isə saat

kmd 72 . Bu sürətlər arasında hansı münasibət var?

А) dCP B) dPC C)

CPd

D)) CdP Е) PdC

4. Şəkildə düzxətli bərabərsürətli hərəkətin yol-zaman qrafiki verilir. Hərəkət sürətini təyin edin.

А) san

m18 B)

san

m72 C)

san

m8,1

D)) san

m3,0 Е)

san

m3

5. Şəkildə üç cismin sürət-zaman qrafiki verilir. Cisimlərin eyni zamanda getdikləri yollar arasında hansı münasibət var? А) s1 = s2 = s3 B) s1 < s2 < s3 C)) s1 > s2 > s3

D) s1 > s2 = s3 Е) s1 < s2 = s3

39

6. Metro eskalatoru san

m6,1 bərabər sürətlə aşağı hərəkət edir. Eskalatordakı

sərnişin isə san

m2 bərabər sürətlə aşağı addımlayır. Sərnişinin yerə nəzərən sürəti

nə qədərdir?

А) saat

km4,0 B)

saat

km76,5 C)

saat

km44,1 D)

saat

km6,3 Е))

saat

km96,12

7. Düzxətli bərabərsürətli hərəkət edən idman avtomobillərinin sürətləri uyğun

olaraq san

m401 və

san

m502 -dir. 2 avtomobilinin 1 avtomobilinə nisbətən

sürətini təyin edin.

А) saat

km10 B)

saat

km90 C))

saat

km36 D)

saat

km25 Е)

saat

km324

8. Verilən qrafikə əsasən 24 san müddətində gedilən yolu hesablayın. А) 480 m B)) 330 m C) 240 m D) 660 m E) 300 m 9. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən cismin dövretmə periodu 20 saniyədir. Dövretmə tezliyini təyin edin. А) 20 san-1 B) 0,5 san-1 C)) 0,05 san-1 D) 2 san-1 Е) 10 san-1 10. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət saat əqrəbinin hərəkət istiqamətindədir. M nöqtəsində sürət və mərkəzəqaçma təcil vektorları uyğun olaraq hansı oxlarla üst-üstə düşür? А) 1 və 4 B)) 4 və 1 C) 2 və 4 D) 4 və 2 Е) 3 və 5

21

40


TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 14 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir 2.1.2. Qravitasiya sahəsinə dair məsələlər həll edir. 2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya qarşılıqlı təsirinin rolunu izah edir. 2.2.2. Ağırlıq, çəki, elastiklik və sürtünmə qüvvələrini fərqləndirir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir.

QÜVVƏ


41

Dərs 12 / Mövzu: QÜVVƏ. ƏVƏZLƏYİCİ QÜVVƏ

Şagirdlərdə 6-cı sinifdən məlum olan qarşılıqlı təsirlərə dair biliklərin formalaşdı-rılmasının ikinci mərhələsi həyata keçirilir. Onlar mexaniki hərəkəti dəyişən səbəbin qüvvə olduğuna dair ilk təsəvvürlər əldə edir: qüvvənin vektorial kəmiyyət kimi tətbiq nöqtəsi, istiqaməti və modulu ilə xarakterizə olunduğuna dair məlumatlara yiyələnir, əvəzləyici qüvvə və onun qrafik təsviri ilə tanış olurlar.

Dərsi “Cisimlərin hərəkət etməsi, yaxud hərəkət edən cisimlərin dayanması hansı səbəbdən baş verir?”, “Öz-özünə yaranan hərəkət müşahidə etmisinizmi?”, “Hansı əlamətlərə əsasən cisimlər arasında qarşılıqlı təsirlərin mövcud olmasını söyləmək olar?” və s. kimi suallarla başlamaq olar. Maraqlı fərziyyələr lövhədə ya-zılır. Bu fərziyyələri lazımi məcraya yönəltmək məqsədi ilə tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Cismin sürətinin dəyişməsinə səbəb nədir?

Şagirdlər tədqiqat sualına uyğun araşdırma icra edirlər. Araşdırması üç mərhələdə aparılır: masa üzərində sükunətdə olan arabacığın öz-özünə deyil, müəyyən təsir nəticəsində hərəkətə gəldiyi; hərəkətdə olan arabacığın qum dolu torba ilə qarşılıqlı təsirindən dayandığı (və ya masanın səthi ilə qarşılıqlı təsirdən öz-özünə dayandığı); elastik yayın qarşılıqlı təsiri nəticəsində iki arabacığın hərəkətə gəldiyi müşahidə olunur. Bu araşdırmada məqsəd cismə digər cisimlər təsir etmədikdə, onun sükunətdə qaldığı, cismin sürətinin yalnız ona başqa cisimlər təsir etdikdə dəyişdiyi və təsirin həmişə qarşılıqlı olduğu nəticəsini əldə etməkdir. Bundan sonra “Nə üçün cisimlər hərəkətə başlayır, yaxud hərəkət edən cisimlər dayanır?” sualına şagirdlər daha dəqiq cavablar verir. Araşdırmanın hər mərhələsi şagirdlər cəlb olunmaqla müəllim tərəfindən nümayiş etdirilə bilər.

Şagirdlər dərslikdə verilən nəzəri məlumatlarla tanış olurlar. Bu zaman qüvvə və əvəzləyici qüvvəyə aid əvvəlcədən hazırlanan slaydlar və ya şəkillər nümayiş etdirilə bilər. Şagirdlər “qüvvə”, “qüvvə vektoru”, “qüvvə vahidi”, “dinamometr”, “əvəzləyici qüvvə” anlayışları haqqında ilkin məlumatlar əldə edir. Şagirdlər adətən, “əvəzləyici qüvvə” anlayışını çətin qavrayırlar. Müəllim dərslikdəki sxemləri lövhədə çəkməklə, gündəlik həyatdan nümunələr göstərməklə əvəzləyici qüvvənin müəyyən edilməsi qaydalarını izah edə bilər. Bunu hətta, şagirdlərin öz üzərilərində də nümayiş etdirmək

Alt STANDARTLAR

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların başvermə səbəblərini şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır.


Cismin hərəkət sürətinin dəyişmə səbəbini şərh edir. Qüvvə və əvəzləyici qüvvə anlayışlarının fiziki mahiyyətini sadə şəkildə izah edir. Qüvvə və əvəzləyici qüvvəni qrafik təsvir edir. Qüvvə və əvəzləyici qüvvəyə aid məsələlər qurur və həll edir.

otudq

Mq

bis

riE123 Qmlə

Cnş

QqfiydileQqe

olar: üç oğlan şagutur. Onlar əvvə

dartırlar. Bu zamqüvvənin kiçik o

“ÖyrəndiklərMəsələ: Cismə ikiqüvvənin qiymət v

Verilir: F1 = 2 N F2 = 3,5 N F– ?

Bdb

Mövzunun “biliklərin müstəstifadə etməklə



2. https://www.y3. https://www.y

Qiymətləndirmmə, izahetmə, təəndirə bilər.

I səviyyə Cismin hərəkət sünin dəyişmə səbəbərh edə bilmir.

Qüvvə və əvəzləyqüvvə anlayışlarınfiziki mahiyyətiniyalnız müəllimin vdiyi sualların kömlə sadə şəkildə iz

edir. Qüvvə və əvəzləyqüvvəni qrafik təsedə bilmir.

gird lövhə qarşısəlcə üçüncü şagiman üçüncü şagiolmasına diqqət rinizi tətbiq edii qüvvə təsir edirvə istiqamətini təy

Bir düz xətt üzrə ədulu bu qüvvələrin

öyük qüvvə istiqa

“Nə öyrəndiniz”əqil olaraq ümu

mətni tamamlaözlərini qiyməthissəsində veri

s. outube.com/watchyoutube.com/wayoutube.com/wa

mə. Müəllim dərəsviretmə, məsə

II səvürəti-bini

Cismin hərənin dəyişməaz səhvlərəməklə şərh

yici nın i ver-

məyi ah

Qüvvə və əqüvvə anlayfiziki mahiydə şəkildə klərə yol veredir.

yici svir

Qüvvə və əqüvvəni çətqrafik təsvi

F = F2 – F1 =

42

sına çıxarılır. İkirdi müxtəlif istiirdə hər hansı xetmək lazımdır.

in” hissəsində vr: F1 = 2 N üfüqyin edin.

Məsəəks istiqamətlərən modulları fərqiamətindədir: F =

” hissəsində veumiləşdirməsinəayır. tləndirmələri üçlmiş tapşırıqlar

h?v=bnOn_kkailQatch?v=gtRc2Catch?v=5TpeTb

rsin təlim nəticələqurma və mə

viyyə əkət sürəti-ə səbəbini yol ver-edir.

Cismnin dəsasəedir.

əvəzləyici yışlarının yyətini sa-kiçik səhv-rməklə izah

Qüvvqüvvfizikidə şəgün i

əvəzləyici tinliklə ir edir.

Qüvvqüvvgün q

3,5 N – 2 N = 1,5

i şagirdin hərəsiiqamətlərdə, sonxəsarət yetirməm

verilən məsələnii sola, F2 = 3,5 N

lənin həlli: təsir edən qüvvəl

inə bərabərdir, is F2 – F1

erilən tapşırıq şaə xidmət edir.

çün mövzunun yerinə yetirilə

Q CIcbSA bOIYCA.

ələrinə nail olməsələhəlletmə m

III səviyyə min hərəkət sürəti-dəyişmə səbəbini ən düzgün şərh

və və əvəzləyici və anlayışlarının i mahiyyətini sa-əkildə əsasən düzizah edir.

və və əvəzləyici vəni əsasən düz-qrafik təsvir edir.

Miqy

5 N; istiqaməti –

i üçüncünün bir nra isə eyni istiqmək üçün tətbiq

i belə həll edilirN üfüqi sağa. Əv

lərin əvəzləyicinistiqaməti isə mod

agirdin öyrəndiŞagird açar söz

sonunda “Öyrəbilər.

maq dərəcəsini meyarları üzrə q

IV səviyy- Cismin hərəkət

nin dəyişmə səbdüzgün şərh ed

-

Qüvvə və əvəzlqüvvə anlayışlafiziki mahiyyətdə şəkildə düzgizah edir.

Qüvvə və əvəzlqüvvəni düzgünraq qrafik təsvi

yas: 1 sm – 0,5 N

sağ tərəfə üfüqi

əlindən qamətdə

olunan

r: vəzləyici

in mo-dulu

iyi əsas zlərdən

əndiklə-

şərhet-qiymət-

yə t sürəti-bəbini

dir.

ləyici arının tini sa-gün

ləyici n ola-r edir.

43

Qüvvə və əvəzləyici qüvvəyə aid məsələ-ləri müəllimin kömə-yi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Qüvvə və əvəzləyici qüvvəyə aid məsələ-ləri az səhvlərə yol verməklə qurur və həll edir.

Qüvvə və əvəzləyici qüvvəyə aid məsələ-lər sərbəst qurur və əsasən düzgün həll edir.

Qüvvə və əvəzləyici qüvvəyə aid məsələ-ləri düzgün qurur və həll edir.

Dərs 13 / Mövzu: CİSMİN ƏTALƏTLİLİYİ. NYUTONUN I QANUNU

Şagirdlərin fizikadan “kütlə” və “qüvvə” anlayışlarına dair məlum biliklərini müx-təlif suallarla təkrarlatmaq məqsədəuyğundur. Bu, şagirdlərdə “ətalət” anlayışına dair təsəvvürlərin formalaşdırılmasına yardım edər.

Maraqoyatma mərhələsinə dərslikdə verilən materialdan əlavə, həyatda rast gəlinən müxtəlif nümunələr göstərib, uy-ğun suallar verməklə başlana bilər. Məsələn, avtobus qəfil hə-rəkətə başlayan zaman ayaq üstə dayanan sərnişin hansı is-tiqamətə hərəkət edir? Hərəkət edən avtobus qəfil dayandıqda sərnişin hansı istiqamətə hərəkət edər. Nə üçün? Dəstəyi arxadan çəkiclə vurulduqda balta hansı istiqamətdə hərəkət edər Nə üçün? Şagirdlərin fərziyyələri lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. “Cismin ətalətliliyi” nə deməkdir? O, hansı şəraitdə yarana bi-lir?

“Ətalətin nə olduğunu öyrənək” araşdırması icra olunur. Məqsəd vərəqi böyük sürətlə dartdıqda qəpiyin stəkana düşdüyü, vərəqi kiçik sürətlə dartdıqda isə stə-kana düşmədiyinin səbəbini araşdırmaqdır. Şagirdlər təcrübəni icra edir, müşahidə etdikləri hadisələr haqqında iş vərəqində qeydlər aparır, yaranan problem suallar üzərində düşünməyə sövq olunurlar. Müəllim iki şagirdin iştirakı ilə təcrübəni nümayiş şəklində də icra edə bilər.

Şagirdlər fasiləli oxu üsulu ilə nəzəri məlumatı oxuyur, müəllim isə fasilələrdə müxtəlif suallar verə bilər: “Ətalətlilik nədir?”, “Cisimlərin ətalətliliyinə hansı nü-munələr göstərmək olar?”, “Ətalət qanunu necə ifadə olunur?”, “Ətalət ölçüsünün kütlə olduğunu necə əsaslandırmaq olar?” və s.

“Hansı daha ətalətlidir?“ araşdırmasında məqsəd, müxtəlif kütləli cisimlərin ətalət-lilik dərəcələrini müqayisə etməkdir. Şagirdlərin diqqəti arabacıqların işarədən uzaq-

Alt STANDARTLAR

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya qarşılıqlı təsirinin rolunu izah edir.


Mexaniki hərəkətin baş verməsində ətalətliliyin rolunu izah edir. Cismin ətalətliliyinə aid sadə təcrübələr icra edir.

44

laşma məsafələrinə yönəldilir, onlarda yaranan fərziyyələr dinlənir. Araşdırma qruplarla yerinə yetirilirsə, qrupların təqdimatı zamanı aparılan müzakirə dərslikdə verilən suallar əsasında qurula bilər. Müzakirənin sual və cavabları iş vərəqlərində qeyd edilir. Şagirdlər “Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsində verilən tapşırığı yerinə yetməklə özlərini qiymətləndirirlər. Mövzunun sonuncu hissəsi olan “Layihə” şagirdləri produktiv tətbiqetməyə sövq edir. Layihənin icrası ev tapşırığı kimi verilir. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. http://www.myvido1.com/QUY5UcZBDeVFVbShXYWtWP_fizika-dersleri-nyuton-qanunlari-umumi-m 2. http://clipground.com/image-post/23190-first-law-clipart-19.jpg.html Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini izahet-mə, təcrübə icraetmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mexaniki hərəkətin baş verməsində əta-lətliliyin rolunu ciddi səhvlərə yol verməkləizah edir.

Mexaniki hərəkətin baş verməsində əta-lətliliyin rolunu çətin-liklə izah edir.

Mexaniki hərəkətin baş verməsində əta-lətliliyin rolunu kiçik qeyri dəqiqliyə yol verməklə izah edir.

Mexaniki hərəkətin başverməsində əta-lətliliyin rolunu ətraflı izah edir.

Cismin ətalətliliyinə aid müəllimin köməyi ilə sadə təcrübələr icra edir.

Cismin ətalətliliyinə aid sadə təcrübələri az səhvlərə yol verməkləsərbəst icra edir.

Cismin ətalətliliyinə aid sadə təcrübələri əsasən qüsursuz icra edir.

Cismin ətalətliliyinə aid sadə təcrübələri qüsursuz icra edir.

Dərs 14/ Mövzu: NYUTONUN II QANUNU

Maraqoyatma verilən mətn və suallar əsasında yaradıla bilər. Müəllim dərsə həyat-dan nümunələr göstərməklə, yaxud sadə bir təcrübə nümayiş etdirməklə də başlaya bi-lər. Məsələn, o, əli ilə kibrit qutusuna və kitaba təqribən eyni qüvvə ilə təsir edir. Bu zaman cisimlərin hərəkətlərinin nədən asılı olduğu soruşula bilər. Şagirdlərin fərziyyələrindən sonra tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Cismin təcil almasına səbəb nədir?

Alt STANDARTLAR

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Nyutonun II qanununun cisimlərin mexaniki hərəkət qanunu olduğunu şərh edir. Cismin təcilinin qüvvə və kütlədən asılılığını sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Nyutonun II qanununa aid məsələlər qurur və həll edir.

Burcismmüzsual

cismmətdüstMəsdər az o

Tes1. CCism

2. T3. K

biliktifad

riniEle1. h2. h=NYwiz

“Cismin sürərada müxtəlif kmin təcil almasınzakirə edilir, fərzllar vasitəsilə yeNəzəri materia

min kütləsi ilə ttinə yönəldiyinəturun mənasınsələn, cismə nəçox olar. Yaxu

olar, yəni daha a “Öyrəndiklərin

stlərin həlli: Cismin təcilinin min kütləsini təyin

А) 45 k

Təcil vektoru əvəzKütləsi 4 kq olan cА) 40 m/san2

Veri

m=4 kq; F=a – ?

Qeyd: Təcil

Mövzunun “Nklərin müstəqil də etməklə veri

Şagirdlərin özlzi yoxlayın” hisktron resursla

https://www.youhttps://yandex.ruYUTONUN%2

zard&reqid=151

Verilir F=10 N

22,0

san

ma

m – ?

ətinin dəyişməskütləli arabacıqlnda kütlənin rol

rziyyələr dəqiqləni biliklər əldə el oxunur, cismintərs mütənasib ə dair bilik əldəı şagirdlərin də qədər böyük qud, cismin kütləsaz sürət alar. nizi tətbiq edin”

ona təsir edən ən edin.

kq B) 0,02 kq

zləyici qüvvə istiqcisim 10 N qüvvə B) 0,4 m/san2

ilir

=10 N

lin vahidinin çıxa

Nə öyrəndiniz” holaraq ümumil

ilmiş mətni tam

lərini qiymətlənssəsi yerinə yetir.

utube.com/watcu/video/search?20II%20QANUN1922023690780

Həlli

→

45

sinə səbəb nədların divarla qalunu aşkar etməəşdirilir. Şagirdləetməyə sövq olunn təcilinin ona tolduğu və təcilə edilir. Müəllimdaha yaxşı qavqüvvə ilə təsir esi nə qədər çox

” hissəsində ver

əvəzləyici qüvvən

q C) 4,5 kq

qamətindədir: 4 isənin təsiri altında

C) 2,5 m/san2

Həlli

→

arılması: m

Fa

hissəsində veriləşdirməsinə xidamlayır.

ndirmələri üçünirilir.

ch?v=G44ZgCofilmId=179539NU%207-ci%2

01-64813205034

Hesablan

kqm2,0

10

dir?” araşdırmaarşılıqlı təsirləri əkdir. Tapşırıq iər düşündürücü nur. təsir edən əvəzllin həmişə əvəzm düsturu sözlərvramalarına köetsək, onun aldıolarsa onun ald

rilən test tapşırıq

in modulundan a

D) 5 kq

stiqaməti. a hansı təcillə hər

D) 25 m/san2

Hesablanma

kq

N

4

10a

2

11

1

1

1

skqsan

mkq

kq

N

lən tapşırıq şagidmət edir. Şagir

n mövzunun son

1vow 158685947263

20sinif&noreask4383831939256

nması

kq50

ası yerinə yetiaraşdırılır. Mə

icra olunur, nətivə istiqamətlənd

ləyici qüvvə ilə zləyici qüvvə isrlə də ifadə etmömək etmiş olığı təcil də bir odığı təcil bir o q

qları həll edilir.

asılılıq qrafiki ve

Е) 50 kq

rəkət edər? Е) 4 m/san2

ası

2san

m2,5

2san

m

irdin öyrəndiyi rd açar sözlərdə

nunda “Öyrənd

1&text k=1&path= 68-sas1-5650-V

irilir. əqsəd cələr dirici

düz, tiqa-

məklə lardı. o qə-qədər

.

erilir.

əsas ən is-

diklə-

V

46

Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini şərh-etmə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Nyutonun II qanunu-nun cisimlərin mexa-niki hərəkət qanunu olduğunu şərh edə bilmir.

Nyutonun II qanunu-nun cisimlərin mexa-niki hərəkət qanunu olduğunu çətinliklə şərh edir.

Nyutonun II qanunu-nun cisimlərin mexa-niki hərəkət qanunu olduğunu əsasən düzgün şərh edir.

Nyutonun II qanunu-nun cisimlərin mexa-niki hərəkət qanunu olduğunu ətraflı və düzgün şərh edir.

Cismin təcilinin qüv-və və kütlədən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə nümayiş edə bilmir.

Cismin təcilinin qüv-və və kütlədən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə az səhvlərə yol ver-məklə nümayiş edir.

Cismin təcilinin qüv-və və kütlədən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə əsasən düzgün nüma-yiş edir.

Cismin təcilinin qüv-və və kütlədən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə tam düzgün nümayiş edir.

Nyutonun II qanunu-na aid məsələləri mü-əllimin köməyi ilə qu-rur, lakin həll edə bil-mir.

Nyutonun II qanunu-na aid məsələləri sər-bəst qurur və çətin-liklə həll edir.

Nyutonun II qanunu-na aid məsələlər qururvə əsasən düzgün həll edir.

Nyutonun II qanunu-na aid məsələlər qurur və düzgün həll edir.


Burada “Çalışma-4”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: a və c. 2. C.: 3 m/san2. 3. C.: 245 N. 4. C.: 10 N.

Dərs 16 / Mövzu: NYUTONUN III QANUNU

Mövzunun tədrisində 6-cı sinif Fizika kursu ilə fəndaxili, “Coğrafiya” və “Həyat bilgisi” ilə fənlərarası əlaqədən istifadə edilə bilər.

Şagirdlərin diqqəti dərsin əvvəlində verilən mətnə və suallara yönəldilir: 1. İki şagird qrupunun kəndirdartma yarışması təşkil edilir. Yarışmadan sonra sinfə “Komandaların kəndirin uclarına tətbiq etdikləri qüvvələrin istiqamətləri və modulları

Alt STANDARTLAR

1.1.1 Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir 2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir


Cisimlərin qarşılıqlı təsirinin qanunauyğunluğuna aid müşahidələrini təqdim edir. Cisimlərin qarşılıqlı təsirini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Cisimlərin qarşılıqlı təsirinə aid məsələlər qurur və həll edir.

haqdinl2. Bburalərinyön“ToistiqŞagTəd

momixtiyolmsürügöstyələda s

bəradəsiApaməltəcimüttəsirməqəks dəntələməq

AraArayələ

dərsimkmattipin

qqında nə deməklənir, lazım gəld

Böyük rezin topuaxılır. Topun yen diqqəti kiçik to

nəldilir. Sinfə “Topla-top və yerləqaməti haqqındgirdlərin fərziyydqiqat sualı. Ni

“Təsir və əks tmetri bir-biri iləyari iki cismin

masını müşahidəülməsinə nail otərişləri müzakər yarana bilər. salınması məqsəŞagirdlər cisimabər olması, Nyi və ondan çarılan araşdırlumatdan qarşılillərin modullatənasib olduğunr-əks təsir qüvqsədəuyğundur.təsir qüvvəsi is “Öyrəndiklərin

n təyin edilməsiəb etdiyindən qsədəuyğundur.

1-ci ara2-ci ara

abacıqların kütlaşdırmanın müzər ümumiləşdiri

Dərsin “Nə öyrslikdə verilmiş kanları olan məteriallar əsasındndə keçirilə bilə

k olar?” sualı ilədikdə cisimlərinun üzərinə kiçik erlə və üstündəkopun daha böyükəcrübədə hansı cə-top arasında y

da nə demək oyələri əsasında tiyə cisimlər ara

təsir” araşdırmaə birləşdirilir və

n qarşılıqlı təsirə etmək, hadisənolmaqdır. Müzairə olunur. LakBu zaman bölmədəuyğundur.

mlərin qarşılıqlı yutonun III qançıxan nəticə irmadan vəlıqlı təsirdə olanarının onların nu müəyyən evvələrinin tətbi. Məsələn, topasə ayağa tətbiq onizi tətbiq edin”i” araşdırmasınonu iki şagir

. Təcrübənin nəm (kq)

abacıq 0,25 abacıq 0,5 ələrin nisbətlərzakirəsini aparailir və ən maraq

rəndiniz” mərhəfikirləri açar s

ktəblərdə dərsinda Prometheanər.

47

müraciət olunun qarşılıqlı təsir

k rezin top qoyulki kiçik topla qak sürət aldığına cisimlər arasındayaranan qarşılıqlolar?” və s. kimədqiqat sualı fo

asındakı təsir qa

ası icra olunur. ə iki şagird onlar qüvvələrinin nin baş vermə

akirə üçün verilkin ikinci sual əmənin birinci m

təsir qüvvələrinnunun düsturla iilə tanış olurlaldıqları nəz

n cisimlərin aldkütlələri ilə t

edirlər. Bu zamiq nöqtəsi və

a zərbə vurduqdolunur. ” mərhələsindənı yerinə yetirirrdin iştirakı iləticəsi cədvəldə

s (sm) t (

...

... ri aldıqları sürətarkən şagirdləriqlılarından bir n

ələsində müəllimsözlərdən istifan bu mərhələsin, yaxud MİM

ur, şagirdlərin mr qanununa istiqlur və bir metr harşılıqlı təsiri nümvə daha böyük ma qarşılıqlı təsirilı təsir qüvvəsinmi suallarla m

ormalaşdırılır. arşılıqlı təsir ad

Bu araşdırmadarı əks istiqaməmodulca bərabsəbəbləri üzərinlən birinci sualdətrafında mübah

mövzusunda öyrə

nin ifa-lar. zəri dığı tərs

man istiqamətini sx

da ayağın təsir q

şagirdlər “Kütlrlər. Araşdırmalə müəllimin qeyd edilir. san) (sm/sa3 .3 …tlərin nisbəti ilin irəli sürdükl

neçəsi lövhədə q

m ümumiləşdirmadə edərək tam müəllimin əvv

MİO Studio pro

müxtəlif fərziyyqamətləndirilir. hündürlükdən səmayiş edilir. Şaməsafəyə sıçradıi müşahidə etdinnin tətbiq nöqtəs

müraciət etmək

dlanır?

a iki nümayiş dtlərə dartır. Mə

bər, istiqamətcəndə fərziyyələr da dinamometrhisə doğuran fərənilən biliklərin

xematik göstərqüvvəsi topa, to

lənin qarşılıqlı tanın icrası çox nümayiş etdirm

an) .. …ə müqayisə oluəri çoxsaylı fər

qeyd edilir.

mə aparır. Şagiramlayırlar. Tex

vəlcədən hazırlaoqramlarında o

yələri

rbəst agird-ığına

niz?”, si və olar.

dina-qsəd ə əks

irəli rlərin rziy-n ya-

rmək opun

təsir-vaxt məsi

unur. rziy-

rdlər xniki adığı oyun

48

Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndiklə-rinizi yoxlayın” hissəsində verilmiş tapşırıqlar yerinə yetirilə bilər. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=G44ZgCo1vow 2. http://www.myshared.ru/slide/1026262/ Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini təqdim-etmə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Cisimlərin qarşılıqlı təsirinin qanunauy-ğunluğuna aid müşa-hidələrini ciddi səhv-lərə yol verməklə təqdim edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinin qanunauy-ğunluğuna aid müşa-hidələrini az səhvlərə yol verməklə təqdim edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinin qanunauy-ğunluğuna aid müşa-hidələrini əsasən düzgün təqdim edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinin qanunauy-ğunluğuna aid müşa-hidələrini tam düzgün təqdim edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirini sadə təcrübə-lərlə yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirini sadə təcrübə-lərlə az səhvlərə yol verməklə sərbəst nü-mayiş edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirini sadə təcrübə-lərlə qismən düzgün nümayiş edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirini sadə təcrübə-lərlə tam düzgün nümayiş edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinə aid məsələlər müəllimin köməyi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinə aid məsələləri sərbəst qurur və kiçik dəqiqsizliklərlə həll edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinə aid məsələləri sərbəst qurur və əsa-sən düzgün həll edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirinə aid məsələləri sərbəst qurur və düz-gün həll edir.

Dərs 17 / Mövzu: ÜMUMDÜNYA CAZİBƏ QANUNU

Maraqoyatma mərhələsini verilən mətnə uyğun olaraq R.E.Raspenin povesti

əsasında çəkilmiş “Baron Münhauzen” filmindən kadr nümayiş etdirilməklə başla-maq olar (bax: http://www.youtube.com/watch?v=V0e5g13QB5U). Dərsə başqa cür də başlamaq olar. Məsələn, lövhədə Günəş və onun ətrafında müxtəlif planetlərin “orbitlərinin” sxemi çəkilir. Sinfə “Günəş sisteminin uyğun orbitlərində hansı planetlər yerləşir?” sualı ilə müraciət olunur. Şagirdlərin müəllimin köməyi ilə qeyd etdikləri planetlər uyğun “orbitlərdə” yazılır. Bundan sonra qravitasiya sahəsi,

Alt STANDARTLAR

2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir 2.1.2. Qravitasiya sahəsinə dair məsələlər həll edir. 2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya qarşılıqlı təsirinin rolunu izah edir.


Qravitasiya sahəsinin mövcudluğuna aid müşahidələrini təqdim edir. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətlər arasındakı əlaqələri şərh edir. Ümumdünya cazibə qanununa aid məsələlər qurur və həll edir.

caziməlirəliTəd

girdplanedir=3,3+5,6MGü

BeləBu arasAraümu

məltini

həll Məs

nəşi

yeti Texhazoyu

rinievə 1. Qobyexara

ibə qüvvəsi, Yelum biliklərə isti sürülən fərziyydqiqat sualı. Ka“Nə üçün plane

dlər “Günəş vənetlərin kütlələrrlər: Mplanet = 30·1023kq+4,86·168·1026kq + 8,66ünəş =1,99·1030kq.əliklə, Günəşin araşdırmada m

sında mövcud oaşdırmanın müzaumiləşdirilir və əÜmumdünya c

lumatın müəllimnəzərə alaraq d

“Öyrəndiklərinlində tətbiq edir

sələ: Günəş və pl

i və Günəşin Yeri

VerilirMG=1,99·1030 kMY=5,97·1024kqr=149,60·109m

6,67 ∙ 10

F–?

Dərsin “Nə öyirməklə dərsdə öxniki imkanlarıırladığı materia

un tipində keçiri

Şagirdlərin özlzi yoxlayın” hiicra etmək üçü

Qravitasiya sahəsektiv reallıqdır, akterlidir - intens

erin və Günəşintinad edərək uyyələr əsasında tainatda cazibə qetlər Günəş ətra

planetlərin bəzri cəmini hesabmmer + mven +1024kq+5,97·1024

6·1025kq + 1,10·. Mplanetlər =2,68kütləsi bütün pl

məqsəd Qravitasolduğunu və göyakirəsini apararkən maraqlılarındazibə qanunu, o

m tərəfindən vedərsi Fizika mül

nizi tətbiq edin”r:

lanetlərin bəzi fiz

i hansı qüvvə ilə c

r kq q

GF

yrəndiniz” məröyrəndikləri açaı olan məktəbl

allar əsasında Prilə bilər.

lərini qiymətlənissəsində verilm

ün vermək olar.sinin mənbəyi kükütləyə malikdirsivliyi qravitasiy

49

n qravitasiya qaryğun suallar vertədricən tədqiqaqüvvəsi olmasa

afında dövr edirzi fiziki göstərilayır, alınan ifa myer + mmars4kq+6,41·1023kq+1026kq = 2676,4

8·1027kq. lanetlərin ümumsiya qarşılıqlı ty cisimlərinin kükən şagirdlərin

dan bir neçəsi lövonun riyazi ifad

erilməsi məqsədltimedia diskind

” hissəsində şag

ziki göstəricilər c

cəzb etdiyini hesa

Həlli

2r

MMG YG

F

,6

rhələsində şagirar sözləri təyin lərdə dərsin buromethean, yax

ndirmələri üçünmiş tapşırıqlar

ütlədir. Qravitasir, enerjiyə malikda sahəsinin qüvv

rşılıqlı təsirlərinrilə bilər. Suallaat sualı formalaş idi nə baş verə?” adlı araşdırmicilər cədvəli”nadəni Günəşin k+ myup + msat

+1,90·1027kq+ 01·1024kq = 2,68

mi kütləsindən 1təsirinin Kainatütlələrindən asılirəli sürdükləri vhədə qeyd edilidəsi və qravitasdəuyğundur. Mödən istifadə edil

gird dərs boyu

cədvəlindən istifa

ablayın 6,6

Hesablan

30

1060,149(

9,51099,1 kq

kq

mN2

2111067

rdlər “Gizli sözedirlər.

u mərhələsi müxud MİMİO Stu

n mövzunun sonyerinə yetirilə

iya sahəsinin xadir, dəqiq fəza ö

və xarakteristikas

nə dair 6-cı siniarın müzakirəsinşdırılır. ərdi? ması icra olunurndən istifadə edkütləsi ilə müqa

+ muran + mn

8·1027kq.

1000 dəfə böyükdakı bütün cisilılığını öyrənməçoxsaylı fərziyy

ir. siya sabiti haqqövzunun əhəmilməsi məsləhətd

öyrəndiyini mə

fadə edərək Yerin

67 ∙ 10 .

nması

29

24

)0

1097

m

kq

N24102,5

z” tapşırığını ye

üəllimin əvvəlcəudio proqramlar

nunda “Öyrəndbilər. 2-ci tapş

assələri: hərəkətdölçüsü yoxdur, caıdır.

ifdən ndən

r. Şa-dərək ayisə nep =

kdür. imlər əkdir. yələr

qında iyyə-dir.

əsələ

n Gü-

erinə

ədən rında

diklə-şırığı

dədir, azibə

50

2. Ümumdünya cazibə qanununun doğruluğuna misallar: Kainat və göy cisimlərinin, ulduz-lardan ibarət qalaktikaların, Günəş sisteminin, Ayın Yer ətrafında hərəkəti, Yer kürəsinin səthində varlıqların mövcudluğu və s. 3. İnsanların kütlələri Yerin kütləsi ilə müqayisə olunmaz dərəcədə kiçik olduğundan, onlar arasındakı cazibə qüvvəsi Yerin cazibəsi qüvvəsindən çox-çox kiçikdir: insanlar Yerdə olan digər varlıqlarla birlikdə Yer kürəsinin çox güclü cazibə sahəsindədirlər. Bu səbəbdən on-ların bir-birinə cazibəsi hiss olunmaz. 4. Yer kürəsinin kütləsi düşən cismin kütləsindən çox-çox böyükdür. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=bavHmxI1j3o 2. https://www.youtube.com/watch?v=2vZWWMHl-U0 Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini təqdim-etmə, şərhetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarlar üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Qravitasiya sahəsinin mövcudluğuna aid müşahidələrini təq-dim etməkdə çətinlik çəkir.

Qravitasiya sahəsinin mövcudluğuna aid müşahidələrini təq-dim edərkən bəzən səhvlərə yol verir.

Qravitasiya sahəsinin mövcudluğuna aid müşahidələrini əsasən düzgün təqdim edir.

Qravitasiya sahəsinin mövcudluğuna aid müşahidələrini ətraflı və düzgün təqdim edir.

Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kə-miyyətlər arasındakı əlaqələri yalnız müəl-limin verdiyi sualların köməyi ilə şərh edir.

Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kə-miyyətlər arasındakı əlaqələri az qüsurlara yol verməklə şərh edir.

Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kə-miyyətlər arasındakı əlaqələri əsasən düzgün şərh edir.

Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kə-miyyətlər arasındakı əlaqələri dəqiq şərh edir.

Ümumdünya cazibə qanununa aid məsələ-ləri yalnız müəllimin köməyi ilə qurur və həll edir.

Ümumdünya cazibə qanununa aid məsələ-lər az səhvlərə yol verməklə qurur və həll edir.

Ümumdünya cazibə qanununa aid məsələ-ləri sərbəst qurur və əsasən düzgün həll edir.

Ümumdünya cazibə qanununa aid məsələ-ləri sərbəst qurur və düzgün həll edir.

Dərs 18 / Mövzu: AĞIRLIQ QÜVVƏSİ

Alt STANDARTLAR

2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir. 2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya qarşılıqlı təsirinin rolunu izah edir. 2.2.2. Ağırlıq, çəki, elastiklik və sürtünmə qüvvələrini fərqləndirir. 2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir.


Qarşılıqlı təsirdə ağırlıq qüvvəsinin rolunu şərh edir. Ağırlıq qüvvəsinin tətbiq nöqtəsi, istiqaməti və asılı olduğu kəmiyyətləri izah edir. Ağırlıq qüvvəsinə aid məsələlər qurur və həll edir.

SuasualTədhan

İşdədır. ölçüMütərəvericismoldu

cəzbkütlŞagperihaqtəciqravfərqinteİnteyaraisə mey

düzyaxhiss1. Sağırmə həmDifeşagidirə

rənd

riniməs

Maraqoyatma alların müzakirəlları formalaşdıdqiqat suallarınsı fiziki kəmiyyə

“Hansı cismi Yə məqsəd YerinŞagirdlər tək d

ürlər. Sonra ikiqayisə nəticəsinəfindən iki dəfilən suallar əsamin Yer tərəfinduğu nəticəsinə gDərslikdə veriləb olunduğu qüləsindən asılı o

girdlərin diqqətiimental olaraq

qqında məlumatilinin başlıca xvitasiya sahə qli fiziki mahiyensivliyi” və “sensivlik qravitaadan kütlədən aqravitasiya sah

ydana çıxır və a“Öyrəndiklərin

zxətli hərəkət exud bir neçə şagsəsində verilən sSu şırnağını əyrrlıq qüvvəsidir. təcili verir ki,

min nöqtələrdə tferensial təlim.irdlərin aktiv işə bilər. Məsələn

Mövzunun “Ndiyi əsas bilikləŞagirdlərin özlzi yoxlayın” hsələ belə həll ol

dərslikdə veriəsi nəticəsində irılır. ı. Hansı qüvvə ətlərdən asılıdırYer daha böyün cəzbetmə qüvdinamometrdəni dinamometrdəndə şagirdlər öyfə böyük qüvvsında qurulur. Mdən cəzb olundugəlirlər. ən nəzəri materüvvənin ağırlıq

olmayaraq eyniinə çatdırılır ki,Qaliley müəyy

t verilir). Mövzxüsusiyyətləri intensivliyinin

yyətə malik oldsərbəstdüşmə təasiya sahəsininasılıdır və sahəhəsinə hər hansağırlıq qüvvəsinnizi tətbiq edin”etmir?” araşdırgird cəlb olunmsuallar öyrənilərixətli hərəkət e

2. Şırnağın bübu təcil də həmtəcil şaquli aşağTəlim nəticələtirakını təmin e

n, “Suyun trayek

Nə öyrəndiniz” hərin müstəqil olalərini qiymətlən

hissəsində veriləlunur:

51

lən məlumat vrəli sürülən fərz

Yerə düşən cisir?

ük qüvvə ilə cəvvəsinin cismin n 1 ədəd yük asən 2 yük asıb yrənirlər ki, kütə ilə cəzb oluMüəllimin istiquğu qüvvənin b

rialla tanış olarkq qüvvəsi adl təcil – sərbəst, düşən cisimləyənləşdirmişdir zunun sonundaqeyd edilir. Bistiqamətcə ü

duqları qeyd edəcili” anlayışla mövcudluğunuənin qüvvə xarası cisim gətirdiknin həmin cismə hissəsində veri

rması icra olunmaqla icra olunən biliklər əsasınetdirən ona Yeriütün nöqtələrindmişə Yerin mərkğıdır ri zəif olan və

etmək üçün müəktoriyasını iş və

hissəsində verilmaraq ümumiləşdndirmələri üçünən tapşırıqlar y

və uyğun suallziyyələr sisteml

imlərin sürətini

zb edir?” araşdkütləsindən ası

smaqla Yerin ccəzbetmə qüvv

tləsi iki dəfə böunur. İşlərin mqamətləndirici sbu cismin kütləs

kən şagirdlər cislandığını, bu qtdüşmə təcili vrin eyni təcilə m(Piza qülləsind

a ağırlıq qüvvəBu zaman sərbüst-üstə düşməldilməlidir: “Qrrını eyniləşdirmu, onun varlığ

akteristikasıdır. kdə və ya cisim

verdiyi təcil xailən tapşırıqda “nur. Təcrübə mna bilər. “Nəticnda cavablandırin qravitasiya sdə suya ağırlıq kəzinə istiqamə

sağlamlıq imkaəllim bu tapşırığərəqlərinizə çək

miş tapşırıq dərdirməsinə xidmən mövzunun sonyerinə yetirilir.

larla yaradıla bləşdirilir və tədq

i dəyişir? Bu q

dırması icra oluılılığını araşdırməzb etmə qüvvvəsini təyin ediöyük olan cisim

müzakirəsi dərslsualları ilə şagirsi ilə düz mütən

smin Yer tərəfinqüvvənin cisimverdiyini öyrənimalik olmaları də aparılan təcsi və sərbəstdüəstdüşmə təcillərinə baxmayaravitasiya sahəsmək doğru deyiğını bildirir, sa

Sərbəstdüşmə tbu sahədə oldu

arakterizə edir. “Nə üçün su şırmüəllim tərəfinəni müzakirə erılır: sahəsində təsir eqüvvəsi sərbəsttlənir. Ona gör

anları məhdud ğı bir qədər sadəin.

rs boyu şagirdinət edir. nunda “Öyrənd

3№-li tapşırıq

bilər. qiqat

üvvə

unur. maq-əsini irlər.

m Yer likdə rdlər nasib

ndən mlərə irlər. eks-

crübə üşmə li və araq, sinin ildir.

ahəni təcili uqda

rnağı ndən, edin”

edən tdüş-rə də

olan ələş-

n öy-

diklə-qdakı

52

3. Kütləsi 4 kq olan düşən cismə təsir edən ağırlıq qüvvə vektorunu sxematik təsvir

edin və onun modulunu hesablayın g 10 .

Verilir Həlli Hesablanması m=4kq

kq

Ng 10

Fağ – ?

Fağ=mg

Fağ=4 kq10 N/kq=40 N

Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=bavHmxI1j3o 2. http://www.myvido1.com/QVU5kTXdFZ2ElaOZWVygTP_290-nomreli-mekteb-fizika-cisimlerin-dus Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini şərhet-mə, izahetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Qarşılıqlı təsirdə ağır-lıq qüvvəsinin rolunu ciddi səhvlərə yol verməklə şərh edir.

Qarşılıqlı təsirdə ağır-lıq qüvvəsinin rolunu az səhvə yol verməkləşərh edir.

Qarşılıqlı təsirdə ağırlıq qüvvəsinin rolunu əsasən doğru şərh edir.

Qarşılıqlı təsirdə ağırlıq qüvvəsinin rolunu ətraflı və düzgün şərh edir.

Ağırlıq qüvvəsinin tətbiq nöqtəsi, istiqa-məti və asılı olduğu kəmiyyətləri yalnız müəllimin köməyi ilə izah edir.

Ağırlıq qüvvəsinin tətbiq nöqtəsi, istiqa-məti və asılı olduğu kəmiyyətləri kiçik səhvlərə yol verməkləizah edir.

Ağırlıq qüvvəsinin tətbiq nöqtəsi, istiqa-məti və asılı olduğu kəmiyyətləri əsasən düzgün izah edir.

Ağırlıq qüvvəsinin tətbiq nöqtəsi, istiqa-məti və asılı olduğu kəmiyyətləri tam düzgün izah edir.

Ağırlıq qüvvəsinə aid məsələləri yalnız mü-əllimin köməyi ilə qu-rur və həll edə bilmir.

Ağırlıq qüvvəsinə aid məsələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Ağırlıq qüvvəsinə aid məsələlər qurur və əsasən düzgün həll edir.

Ağırlıq qüvvəsinə aid məsələlər qurur və tam düzgün həll edir.

Dərs 19 / MƏSƏLƏ HƏLLİ

Burada “Çalışma-5 və 6”-da verilən tapşırıqlar həll edilə bilər:

Ç.5: 1. C.: 2. 2. . :∙

. 3. C.: 4,12510 . 4. C.: 2 m/san2. 5. C.: 3

m/san2. Ç.6: 1. C.: 13500 N. 2. C.: 144 N. 3. C.: 23,5 N/kq. 4. C.: 12 N/kq. 5. C.: 977,5 N

g

53

Dərs 20 / Mövzu: ELASTİKLİK QÜVVƏSİ. HUK QANUNU

Təlim məqsədlərini reallaşdırarkən hər hansı təsirə məruz qalan cisimlərin əks tə-sirlərinin müxtəlif olduğu şagirdlərin diqqətinə çatdırılmalıdır: bəzi hallarda əks tə-sirlərin cisimdə forma dəyişikliyi ilə müşahidə olunduğu, bir çox hallarda isə əks təsirlərin müşahidə olunmadığı araşdırılır. Bu məqsədlə təsir və əks təsirlər nəticə-sində baş verən hadisələri praktik tapşırıqlardan daha geniş istifadə etməklə araş-dırmaq tövsiyə olunur.

Maraqoyatma mərhələsi dərslikdə verilən material və suallar əsasında keçirilə bilər. Şagirdlərin irəli sürdükləri fərziyyələrdən tədricən tədqiqat sualları formalaş-dırılır. Tədqiqat sualları. Xarici təsir nəticəsində cismin förmasını dəyişməsi (əyilməsi, burulması, sıxılması, dartılması və s.) nə adlanır? Əgər xarici təsir kəsilərdikdən sonra cisim öz əvvəlki formasını alarsa, onu əvvəlki vəziyyətinə qaytaran nədir?

“Cismi əvvəlki vəziyyətinə qaytaran nədir?” araşdırmasında deformasiyanın müxtəlif növləri müşahidə olunur. Tapşırığın müzakirəsi dərslikdəki suallar əsa-sında qurula bilər.

Şagirdlər “deformasiya” anlayışı, elastiklik qüvvəsi, tətbiq olunma yeri, istiqa-məti və ədədi qiyməti ilə tanış olur. Onlar elastik və plastik deformasiyanı, habelə əyilmə, burulma, sıxılma, gərilmə və sürüşmə deformasiyalarını fərqləndirirlər. Bu baxımdan Venn diaqramından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Əlavə məlumat Deformasiya nəticəsində maddə molekulları arasındakı məsafə dəyişdiyindən, onlar arasın-dakı qarşılıqlı təsirlər də dəyişir. Nəticədə molekulları öz əvvəlki tarazlıq vəziyyətlərinə mi-nimum potensial enerji halına qaytaran qüvvə yaranır. Həmin qüvvə elastiklik qüvvəsidir.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” mərhələsində verilən məsələ həll edilir: Yaydan 650 q yük asdıqda o, 2 sm uzandı. Yayın sərtliyini təyin edin (g 10 ).

Verilir BS Həlli Hesablanması m = 650q=0,65kq x = 2 sm; g=10N/kq k – ?

0,02 m

F =- kx

0,65 ∙ 100,02

325

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.2.2. Ağırlıq, çəki, elastiklik və sürtünmə qüvvələrini fərqləndirir. 2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Qarşılıqlı təsirdə elastiklik qüvvəsinin rolunu şərh edir. Cismin deformasiyasının növlərini fərqləndirir. Elastiklik qüvvəsinin yaranmasını sadə təcrübələrlə nümayiş etdirir. Elastiklik qüvvəsi və Huk qanununa aid məsələlər qurur və həll edir.

rə

riDE12 Qeq

QtiluyeCsləçEyrülinEHymrub


Şagirdlərin inizi yoxlayın”

Dərsin sonunda Elektron resurs1. http://ederslik2. https://www.y

Qiymətləndirmetmə, fərqləndirqiymətləndirə bi

I səviyyə Qarşılıqlı təsirdə eiklik qüvvəsinin runu tez-tez səhvl

yol verməklə şərhedir. Cismin deformasiının növlərini fərəndirməkdə çətinəkir.

Elastiklik qüvvəsiyaranmasını sadəübələrlə yalnız mimin köməyi ilə

nümayiş etdirir. Elastiklik qüvvəsiHuk qanununa aidyalnız müəllimin kməyi ilə məsələlərur, lakin həll edə

bilmir.

Alt STANDARTLA


“Nə öyrəndinizklərin müstəqil özlərini qiyməthissəsində verişagirdlərin iş vslar. k.edu.az/books/1youtube.com/wa

mə. Müəllim dərmə, nümayişetmilər.

II səvelas-ro-ərə h

Qarşılıqlı tətiklik qüvvəlunu az səhverməklə şə

iya-rq-nlik

Cismin defosının növlərsəhvlərə yofərqləndirir

inin təc-

müəl-

Elastiklik qyaranmasınrübələrlə azyol verməketdirir.

i və d kö-r qu-

Elastiklik qHuk qanunuməsələlər qsəhvlərə yohəll edir.

Də

AR

2.1.1. Qrav2.2.1. Təbiərolunu izah2.2.2. Ağırl2.2.3. Təbiəməsələlər q

Cisimlərin Çəki, əlav Çəkiyə ai

54

z” hissəsində veolaraq ümumilə

tləndirmələri üçlmiş tapşırıqlar ərəqləri yığılır v

15/units/unit-2/patch?v=0Da7Im

ərsin təlim nəticmə, məsələqurm

viyyə əsirdə elas-əsinin ro-vlərə yol ərh edir.

Qarşıtikliklunu şərh

formasiya-rini kiçik

ol verməklər.

Cismsınındüzg

qüvvəsinin nı sadə təc-z səhvlərə klə nümayiş

Elastyaranrübəlgün n

qüvvəsi və una aid

qurur və az ol verməklə

ElastHuk məsəəsasəedir.

ərs 21 / Mövzu

vitasiya sahəsini xətdəki əlaqəli sist

h edir. lıq, çəki, elastikliət qüvvələrinə (ağ

qurur və həll edir.

n qarşılıqlı təsirinvə yüklənmə və çid məsələlər quru

erilmiş tapşırıq dəşdirməsinə xidçün mövzunun yerinə yetirilir.

və portfolioya ə

page45.xhtml mt_MF4

cələrinə nail olma və məsələhə

III səviyyə ılıqlı təsirdə elas-

k qüvvəsinin ro-əsasən düzgün edir.

min deformasiya- növlərini əsasənün fərqləndirir.

tiklik qüvvəsinin nmasını sadə təc-lərlə qismən düz-nümayiş etdirir.

tiklik qüvvəsi vəqanununa aid ələlər qurur və ən düzgün həll

u: ÇƏKİ

xarakterizə edən ktemlərdə qravitas

ik və sürtünmə qüğırlıq, çəki, sürtü.

ndə çəkinin rolunçəkisizliyi fərqlənur və həll edir.

dərs boyu şagirdmət edir. sonunda “Öyrə. əlavə olunur.

lmaq dərəcəsinəlletmə meyarla

IV səviyy- Qarşılıqlı təsird

tiklik qüvvəsinilunu ətraflı və dşərh edir.

n Cismin deformsının növlərini düzgün fərqlən

--

Elastiklik qüvvyaranmasını sadrübələrlə sərbəsdüzgün nümayietdirir. Elastiklik qüvvHuk qanununa məsələlər qururtam düzgün həl

kəmiyyətləri izahsiya qarşılıqlı təsi

üvvələrini fərqlənünmə, elastiklik) a

nu şərh edir. ndirir.

din öy-

əndiklə-

ni şərh-arı üzrə

yə də elas-in ro-düzgün

asiya-tam dirir.

vəsinin də təc-st və iş

vəsi və aid r və ll edir.

h edir. irinin

ndirir. aid

Şagyaxaşıl

başqkosmslayğınatədrTəd

yükqüvkündə i

çoxÇəkvə y“çəkqüvvə kvə ç

fərzqaldvə ç

mən

riniDər Ele1. hFizisini1212. h Qiymə,bilə

girdlər bəzən “axud da qarışdıranır. Maraqoyatma mqa cür də başlammonavtların əla

ydlar nümayiş ea səbəb olan bericən tədqiqat sudqiqat sualları.“Çəki, yaxud k

kün hansı qüvvvələri sxematikn kütləsinin, yoxirəli sürülən fərzNəzəri məlum

x diqqət vermələki ağırlıq qüvvəya dayaq olmaki”, “əlavə yü

vvələrini fərqlənkütlə”, “Ağırlıqçəkisizlik”, “Çə

“Yükün çəkisziyyələr praktikdığı, dinamomeçox böyük qiym

Mövzunun “Nnimsədikləri əsa

Şagirdlərin özlzi yoxlayın” hisrsin sonunda şag

ktron resurslahttps://yandex.ruika%20d%C9%if&noreask=1&563775174390

https://www.you

ymətləndirmə. fərqləndirmə, ər.

ağırlıq qüvvəsi”rırlar. Dərsdə

mərhələsində dmaq olar. Məsəavə yüklənməyetdirib, uyğun elə yanaşma onlualları formalaş. Çəki nədir? Ckütlə?” araşdırmvvələrin qarşılık təsvir etməklxsa çəkisinin təziyyələr bir qəd

mat oxunur. Müərinə sövq edir:sindən nə ilə fə

azsa çəki nəyəüklənmə” və “çndirirlər. Müəlliq qüvvəsi və çəkəki və çəkisizliksi nə qədərdir?kada yoxlanır. Betrlə cismin çəkmətlərə qədər art

Nə öyrəndiniz” as biliklərin mü

lərini qiymətlənssəsində veriləngirdlərin iş vərə

r. u/video/search?

%99rsl%C9%99&path=wizard&r07705837924-sautube.com/watc

Müəllim dərsinməsələqurma

55

”, “kütlə” və “çbu anlayışların

dərslikdə verilənlən, kosmik gəm

yə, orbitdə isəsuallarla müraclarda çoxlu fərzşdırılır.

Cismin çəkisi dəyması icra olunuıqlı təsiri nətilə müəyyənləşdəyin edildiyi aradər dəqiqləşdirilüəllim istiqamət

“Cismin asqıyaərqlənir? Kütlə ibərabər olar? Əçəkisizlik” anlaimin göstərişi ilki”, “Kütlə və a

k” anlayışlarını a?” araşdırması Beləliklə, şagir

kisinin təyin edita bildiyini öyrə

hissəsində verüstəqil olaraq üm

ndirmələri üçünn tapşırıqlar yerəqləri yığılır və

p=1&filmId=16ri.%20%C3%8reqid=15196370as1-1832-V ch?v=LswFihaE

n təlim nəticələvə məsələhəlle

çəki” anlayışlarn dəqiq fərqlə

n materialdan iminin orbitə çıxçəkisizlik halınciət oluna bilərziyyələr yaradır

yişə bilərmi? ur. Şagirdlər dinicəsində tarazlıdirirlər. Dinamoaşdırılır. Maraqolir. tləndirici suallaa və dayağa etdilə çəki anlayışlƏlavə yüklənmayışlarını, habelə qruplar Vennağırlıq qüvvəsi”araşdıra bilərlər

ilə nəzəri bilrdlər kütlənin bildiyi, çəkinin sənirlər.

rilən tapşırıq dmumiləşdirməsi

n mövzunun soninə yetirilə bilərportfolioya əlav

63542469442117%C9%99ki.%056963889-

E_q0

ərinə nail olmaqtmə meyarları

rını ya eyniləşdəndirmə bacarı

stifadə edilir. Dxarılması prosesnda olmalarına r. Şagirdlərin mr. Bu fərziyyələ

namometrdən aıqda olduğunuometr vasitəsiləoyatma mərhələ

arla şagirdlərə ndiyi təsir nə adlaları eynidirmi? A

mə nədir?” Şagirelə çəki ilə ağn diaqramında “”, “Əlavə yüklər. liklər, irəli sürbütün hallarda sıfıra qədər aza

dərs boyu şagiinə xidmət edir.

nunda “Öyrəndr. və olunur.

1300258&text=%207-ci%20

q dərəcəsini şərüzrə qiymətlən

dirir, qları

Dərsi sində

dair mara-ərdən

sılan u bu ə yü-əsin-

nəyə anır? Asqı rdlər ğırlıq Çəki ənmə

rülən sabit

aldığı

irdin

diklə-

=

rhet-ndirə

56

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Cisimlərin qarşılıqlı təsirində çəkinin rolu-nu səhv şərh edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində çəkinin ro-lunu kiçik səhvlərə yol verməklə şərh edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində çəkinin rolu-nu qismən düzgün şərh edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində çəkinin rolu-nu ətraflı və düzgün şərh edir.

Çəki, əlavə yüklənmə və çəkisizliyi fərqlən-dirməkdə ciddi səhv-lərə yol verir.

Çəki, əlavə yüklənmə və çəkisizliyi çətinlik-lə fərqləndirir.

Çəki, əlavə yüklənmə və çəkisizliyi əsasən düzgün fərqləndirir.

Çəki, əlavə yüklənmə və çəkisizliyi düzgün fərqləndirir.

Çəkiyə aid məsələlər qura bilmir və müəlli-min köməyi ilə həll edir.

Çəkiyə aid məsələləri az səhvlərə yol ver-məklə qurur və çətin-liklə həll edir.

Çəkiyə aid məsələləri sərbəst qurur və əsa-sən düzgün həll edir.

Çəkiyə aid məsələlər sərbəst qurur və düz-gün həll edir.

Dərs 22 / PRAKTİK İŞ. YAYIN DƏRƏCƏLƏNMƏSİ VƏ HAZIRLANMIŞ DİNAMOMETRLƏ QÜVVƏNİN ÖLÇÜLMƏSİ

Dərs praktik dərsdir. Müəllim işi qruplarda və ya cütlüklərlə təşkil edə bilər. Tapşırığın təyinatı şagirdlərə izah olunur, onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı müəyyən edilir. Təqdim olunan dərs nümunəsi cütlüklərlə iş üçün nəzərdə tutul-muşdur. İşin məqsədi: Dinamometri dərəcələməyi öyrən-mək və dərəcələnmiş dinamometrlə qüvvəni ölç-mək. Təchizat: dərslik, 102 qr-lıq yüklər dəsti, şkalası ağ kağızla örtülmüş dinamomert, muftalı tutacağı olan ştativ, xətkeş.

Fəaliyyət Şagirdlərdə formalaşacaq bacarıqlar

Şagirlər praktik işin adını iş vərəqinə yazır və aşağıdakı göstərişləri yerinə yetirir.

Tapşırıq 1. Dərslikdə praktik işin 1-ci tapşırığının yerinəyetirilməsi. Şkalası ağ kağızla örtülmüş dinamometri ştativin tutacağından şaquli vəziyyətdə asın. Göstəricinin başlanğıc vəziyyətini kağız üzərində sıfır rəqəmi ilə qeyd edin.

Laboratoriya avadanlıqların-dan istifadə etmə və tanıma bacarıqları.

STANDARTLAR

3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır

TƏLİM NƏTİCƏLƏRİ

Sadə dinamometrin hazırlanması və qüvvənin ölçülməsinə dair bacarığını nümayiş etdirir.

57

Tapşırıq 2. Dinamometrdən yüklərdən birini asın və gös-təricinin yeni vəziyyətini 1 rəqəmi ilə qeyd edin.

Ağırlıq və elastiklik qüvvələ-rinin əvəzləyicisinin praktik təyinetmə bacarığı.

Tapşırıq 3. Dinamometrin qarmağından ikinci, üçüncü yük-ləri asın. Hər yükə müvafiq gələn göstəricinin vəziyyətini 2, 3 rəqəmi ilə qeyd edin. Bu rəqəmlər uyğun olaraq 1N, 2N və3N qüvvəni göstərir.

Sadə dinamometrin şkalasının dərəcələndirmə bacarığı.

Tapşırıq 4. Xətkeş vasitəsilə qeyd etdiyiniz vəziyyətlər arasındakı məsafəni ölçün. Məsafələrin bərabər olduğuna əmin olun. Əks halda ölçmələri yenidən təkrarlayın.

Ölçü cihazlarından istifadə-etmə bacarığı.

Tapşırıq 5. Şkalanın yuxarısında N (nyuton) hərfini yazın. Dinamometr hazırdır.

Sadə dinamometr hazırlamaq bacarığı.

Tapşırıq 6. Hazırladığınız dinamometrdən müxtəlif yüklər asın və onların çəkilərini təyin edin.

Dinamometrlə yüklərin çəki-sini ölçə bilmək bacarığı.

Şagidlərə yığdıqları balların ümumi sayını hesablamağı vənəticəni dəftərlərinə yazmağı tapşırın.

Qiymətləndirmə meyarı: nümayişetmə

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Sadə dinamometrin hazırlanması və qüv-vənin ölçülməsinə da-ir bacarığını yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş etdirir.

Sadə dinamometrin hazırlanması və qüv-vənin ölçülməsinə da-ir bacarığını az səhv-lərə yol verməklə nümayiş etdirir.

Sadə dinamometrin hazırlanması və qüv-vənin ölçülməsinə da-ir bacarığını qismən düzgün nümayiş etdirir.

Sadə dinamometrin hazırlanması və qüv-vənin ölçülməsinə da-ir bacarığını tam düz-gün nümayiş etdirir.

Dərs 23 / Mövzu: SÜRTÜNMƏ QÜVVƏSİ

Dərs sürtünmə qüvvəsinin təbiətini və yaranma səbəbini aydınlaşdırılmasına, qarşı-lıqlı təsirlərdə sürtünmə qüvvəsinin rolunun müəyyənləşdirilməsinə həsr edilir.

Alt STANDARTLAR

2.2.2. Ağırlıq, çəki, elastiklik və sürtünmə qüvvələrini fərqləndirir. 2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır


Cisimlərin qarşılıqlı təsirində sürtünmə qüvvəsinin rolunu şərh edir. Sürtünmə qüvvəsinin növlərini fərqləndirir. Sürüşmə sürtünmə qüvvəsinin qiymətini sadə təcrübələrlə ölçür. Sürtünmə qüvvəsinə aid kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

dlaSdTm

mqqv

vd

“e

m

riDE1233 Qmq

Maraqoyatmda rast gəlinən vamaq olar: Niyə xizəyi to Niyə buzlu yo Niyə atlet ştan Niyə ağır əşyaSuallara irəli südırılır. Tədqiqat sualı.maq isə çətin və

“Cisim nə ümada bərabərsüqüvvənin sürtünqüvvələr bərabəvəsinə bərabərdi

Nəzəri məluverilə bilər: Sürtünmə qüvv Sürtünmə qüvv Sürtünmə qüvv Sürtünmənin h Sürtünmə qüvv Təbiətdə sürtü

dair hansı misall Vaxta qənaə

“Sürüşmə sürtünetdirilməsi məqs

Mövzunun mənimsədikləri

Şagirdlərin inizi yoxlayın”

Dərsin sonunda Elektron resurs1. https://www.y2. http://ederslik3. http://www.sa303.html

Qiymətləndirmmə, fərqləndirmqiymətləndirə bi

ma mərhələsini dvə ya müşahidə

orpaq yolda dartolda tez-tez sürünqı qaldırmazdaaları diyircəklərürülən fərzillər

Niyə asfalt yolnarahatdır?

üçün bərabərsürürətli hərəkət enmə qüvvəsi oldrdir və dinamomir. umat fasilələrlə

vəsinin fiziki təvəsinin yaranmvəsi nədən asılıhansı növləri vavəsinin artırıb, aünmə qüvvəsinlar göstərmək oət etmək baxımınmə əmsalını ösədəuyğundur. L

“Nə öyrəndinəsas biliklərin m

özlərini qiyməthissəsində verişagirdlərin iş vslar. youtube.com/wak.edu.az/books/1anatsalbilgi.com

mə. Müəllim dərmə, ölçəbilmə, ilər.

58

dərslikdəki mateə edilən hadisəl

tmaq çətindir, laüşürsünüz, lakinan əvvəl əllərinər üzərində daha

qruplaşdırılır

lda addımlamaq

ətli hərəkət edidən cismə təsiduğu müəyyənlmetrlə ölçülən d

oxu üsulu ilə

əbiətini necə izama səbəbini müəyıdır və hansı düsar? azaltmaq üçün h

nin mövcudluğuolar? ından “Öyrəndiölçək” araşdırmLakin hesablam

niz” hissəsindəmüstəqil olaraq

tləndirmələri üçlən tapşırıqlar yərəqləri yığılır v

atch?v=0Da7Im15/units/unit-2/p

m/DOKUMANL

rsin təlim nəticməsələqurma

erialdan fərqli olər üzərində qur

akin qarlı yoldan torpaq yolda rə xüsusi toz sürtasan hərəkət etdvə tədricən təd

q asan və rahat,

ir?” araşdırmasıir edən dartı qüləşdirilir. Bərabdartı qüvvəsi m

oxunur. Bu zam

ah etmək olar? yyən edin. sturla ifadə olun

hansı üsullardanuna və texnika

iklərinizi tətbiqmasının müəllim

manı şagirdlər ap

verilən tapşırıümumiləşdirm

çün mövzunun yerinə yetirilir. və portfolioya ə

mt_MF4 page52.xhtml LAR/13/surtunm

ələrinə nail olmvə məsələhəll

olaraq gündəlikrulan suallarla d

a asan? rahat addımlayıtür? dirmək olur? vədqiqat sualı for

, buzlu yolda ad

ı icra olunur. Aüvvəsini tarazl

bərsürətli hərəkəmodulca sürtünm

man aşağıdakı

nur?

n istifadə edilir?ada nəzərə alın

q edin” mərhələm tərəfindən nüparır.

q dərs boyu şəsinə xidmət ed

sonunda “Öyrə

əlavə olunur.

me-kuvveti-soru

maq dərəcəsini letmə meyarlar

k həyat-da baş-

ırsınız?

ə s. rmalaş-

ddımla-

Araşdır-aşdıran ətdə bu

mə qüv-

suallar

? nmasına

sindəki ümayiş

şagirdin dir.

əndiklə-

ular-

şərhet-rı üzrə

59

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində sürtünmə qüvvəsinin rolunu düzgün şərh etmir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində sürtünmə qüvvəsinin rolunu kiçik səhvlərə yol verməklə şərh edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində sürtünmə qüvvəsinin rolunu qismən doğru şərh edir.

Cisimlərin qarşılıqlı təsirində sürtünmə qüvvəsinin rolunu tam düzgün şərh edir.

Sürtünmə qüvvəsinin növlərini tez-tez səhvlərə yol verməkləfərqləndirir.

Sürtünmə qüvvəsinin növlərini çətinliklə fərqləndirir.

Sürtünmə qüvvəsinin növlərini qismən düzgün fərqləndirir.

Sürtünmə qüvvəsinin növlərini tam düzgün fərqləndirir.

Sürüşmə sürtünmə qüvvəsinin qiymətini yalnız müəllimin kö-məyi ilə sadə təcrü-bələrlə ölçür.

Sürüşmə sürtünmə qüvvəsinin qiymətini sadə təcrübələrlə az səhvlərə yol verməkləsərbəst ölçür.

Sürüşmə sürtünmə qüvvəsinin qiymətini sadə təcrübələrlə qis-mən düzgün sərbəst ölçür.

Sürüşmə sürtünmə qüvvəsinin qiymətini sadə təcrübələrlə tam düzgün ölçür.

Sürtünmə qüvvəsinə aid kəmiyyət və key-fiyyət xarakterli mə-sələləri müəllimin kö-məyi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Sürtünmə qüvvəsinə aid kəmiyyət və key-fiyyət xarakterli mə-sələləri sərbəst qurur və az səhvlərə yol verməklə həll edir.

Sürtünmə qüvvəsinə aid kəmiyyət və key-fiyyət xarakterli mə-sələlər qurur və əsa-sən düzgün həll edir.

Sürtünmə qüvvəsinə aid kəmiyyət və key-fiyyət xarakterli mə-sələlər qurur və düz-gün həll edir.


Burada “Çalışma-7”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: 1000 N/m. 2. C.: 55 mm. 3. C.: 5 və 1. 4. C.: a, b və c. 5. C.: 1N.

60

II TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ 1. M nöqtəsinə üç qüvvə tətbiq edilir. Əvəzləyici qüvvənin modulunu təyin edin.

А) 10 N B) 4 N C) 0 N D) 12 N Е)) 8 N 2. Sürətlə qaçan maral canavarın ona yetişdiyini hiss edib, qəfil sağa atılaraq xilas olur. Canavar isə özünü saxlaya bilmədiyindən irəli yuvarlanır. Canavarın maralı tuta bilmədiyinə səbəb nədir? A) Düzxətli hərəkət B) Dəyişən sürətli hərəkət C)) Ətalətlilik D) Bərabərsürətli hərəkət E) Əyrixətli hərəkət 3. Dinamometrin göstərişini və mütləq xətasını təyin edin А) 4,6 N; 0,2 N B) 5,2 N; 0, 4 N C) 4,3 N; 0,4 N D) 4,3 N; 0,25 N Е)) 5,2 N; 0,2 N 4. Mexaniki hərəkətdə hansı vektorial fiziki kəmiyyətlər istiqamətcə həmişə üst-üstə düşür? А) Sürət və əvəzləyici qüvvə B) Sürət və təcil C) Yerdəyişmə və əvəzləyici qüvvə D) Təcil və yerdəyişmə Е)) Təcil və əvəzləyici qüvvə 5. Günəşin kütləsi Yer kütləsindən 333000 dəfə böyükdür. Günəş Yeri F qüvvəsi ilə cəzb edir. Yer Günəşi hansı qüvvə ilə cəzb edir?

А)) F B) 333000

F C) 333000 F D)

F

333000

Е) Yer Günəşi cəzb etmir 6. Divara bağlanan qaytanın sərbəst ucuna 220 N qüvvə tətbiq olunur. Qaytan bağlandığı qarmağa hansı qüvvə ilə təsir edir?

А) 330 N B) 110 N C) 0 N D)) 220 N Е) 440 N

Ф=220Н

2N4N6N

М

61

7. Ağ və qara qoç kəllə-kəlləyə gəlirlər. Kütləsi 36 kq qara qoç ağ qoça 360 N qüvvə ilə zərbə endirdikdə, o 2 m/san2 ağ qoç isə 3 m/san2 təcil alır. Ağ qoçun kütləsini və qara qoça təsir etdiyi qüvvəni təyin edin. А) 24 kq, 0 N B)) 24 kq, 360 N C) 24 kq, 120 N D) 36 kq, 120 N Е) 36 kq, 360 N 8. Yupiterin səthində olan kosmonavta təsir edən ağırlıq qüvvəsi 1739 N. Kosmo-

navtın kütləsini təyin edin (kq

N5,32g Yypiter )

А) 84 kq B)) 74 kq C) 64 kq D) 94 kq Е) 78 kq 9. Sürtünmə qüvvəsi 4N, sürtünmə əmsalı 0,2 olarsa, cismin kütləsini təyin edin (g=10 N/san). А) 0,2 kq B)) 2 kq C) 20 kq D) 4 kq Е) 0,4 kq 10. Şəkildəki təsvirə əsasən M nöqtə-sində qravitasiya sahə intensivliyinin istiqamətini təyin edin. A) 1 B) 2 C)) 3 D) 4 E) 5

4

2

5

1 3 M YER

62



1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır.

MEXANİKİ İŞ VƏ ENERJİ


63

Dərs 26 / Mövzu: MEXANİKİ İŞ

Bu mövzuya başlamaq üçün müəllim şagirdlərin gündəlik həyatda rast gəldikləri müxtəlif işlərə əsaslanaraq diaqnostik qiymətləndirmə apara bilər. O, qiymətlən-dirməni sual-cavab şəklində, yaxud didaktik vərəqlər vasitəsilə də keçirə bilər.

Şagirdlərin diqqəti dərsin əvvəlində verilən mətnə və suallara yönəldilir. Müəl-

lim işə aid digər nümunələr də göstərə bilər. “İşləyirəm”, “İş görürəm” sözlərinin nə məna verdiyini soruşmaq və işin nəticəsini necə müəyyən edildiyi barədə müza-kirə təşkil etmək məqsədəuyğundur. Suallarda şagirdlərin müxtəlif fikirləri “iş” anlayışına istiqamətləndirilir. Texniki imkanları olan sinifdə “Promethean”, “Mi-mio Studio” proqramından və “Fizikadan multimedia” dərsliyindən də istifadə edi-lə bilər. Beləliklə, sualların müzakirəsindən irəli sürülən fərziyyələr sistemləşdirilərək tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Mexaniki hadisələrdə iş görmək nə deməkdir?

Şagirdlərin diqqəti dərslikdəki şəkillərə yönəldilir. Qüvvənin təsiri altında top, divan, at, ştanqa hərəkət edir, yerini dəyişir. Əvəzləyici qüvvənin təsiri altında ci-sim yerini dəyişirsə, o, iş görür. Yerdəyişmənin istiqaməti əvəzləyici qüvvə istiqa-mətindədirsə, bu halda deyilir ki, qüvvə müsbət iş görür: A = Fs. Əksinə, yerdəyiş-mə istiqaməti əvəzləyici qüvvə istiqamətinin əksinədirsə, görülən iş mənfidir: A = – Fs. Mənfi işi adətən sürtünmə və müqavimət qüvvələri görür. Cisim qüvvənin təsiri ilə hərəkət etmirsə (s = 0), iş də sıfıra bərabərdir. Qeyd edilir ki, iş skalyar kəmiyyətdir və BS-də vahidi couldur (1C).

“Mexaniki iş hansı kəmiyyətlərdən asılıdır?” araşdırmasında şagirdlər görülən işin ədədi qiymətinin qüvvə və yerdəyişmənin modulundan asılılığını müəyyənləş-dirir və qrafiklərini qururlar:

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesab-lamalar aparır.


“Mexaniki iş” anlayışını izah edir. Mexaniki işin görülməsini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Mexaniki işə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

Dşdta

eunvy

dtıiş

lə

1

23DE123 Qmb

“ş

Diferensial təlimagirdlərin aktiv

dirə bilər. Beləapşırıla bilər.

“Öyrəndikləedir. Araşdırmaustanın təsir etmniki iş görülmürvəsi iş görür, lakyerdəyişmə icra

“Nə öyrənddıcıllıqla düzür:ında müəyyən yş görülmür. Me

Şagirdlərin ərinizi yoxlayın

1. A = F·s =mgs

2. F=A/s = 50003. Ağırlıq qüvvəsDərsin sonunda Elektron resurs1. https://www.y2. http://ederslik3. https://www.y

Qiymətləndirmmə, nümayişetmbilər.

I səviyyə “Mexaniki iş” anlını səhv izah edir

m. Təlim nəticəv iştirakını təminşagirdlərə araşd

ərinizi tətbiq edada qüvvə tətbiməsinə baxmayr. Fəhlə yükü ykin sonrakı haldolunmursa mex

diniz” hissəsində Qüvvə o zamayol getsin. Cism

exaniki işin BC özlərini qiymə

n” hissəsi yerinə

s= 35 kq ·10kq

N

00 C/2m=25000si istiqamətindəiş vərəqləri yığslar. youtube.com/wak.edu.az/books/1youtube.com/wa

mə. Müəllim dərmə, məsələqurm

II səvlayı-r.

“Mexaniki şını az səhvverməklə iz

64

ələri zəif olan vn etmək üçün mdırmanın gedişi

din” hissəsindəq edilməsinə b

yaraq divarın yeyerdən qaldırdığda yük çiyindəxaniki iş görülm

ə isə şagird açaan mexaniki iş gmə qüvvə təsir –də vahidi coulətləndirmələri üə yetirilir:

·3,5m = 1225(

0 N = 25 kN ə hərəkət olmadğılır və hər şagir

atch?v=jCRn7O15/units/unit-3/patch?v=TXvZ0

rsin təlim nəticma və məsələhə

viyyə iş” anlayı-

vlərə yol zah edir.

“Mexşını əizah

və sağlamlıq immüəllim bu tapşıi zamanı müşa

müəllim yaradbaxmayaraq şkaerindən tərpənmğı zaman yükə tsaxlanır və heç

mür.

ar sözləri verilmgörür ki, cisim etdikdə o yerinldur. üçün mövzunun

(C).

dığından A=0.rdin portfoliosun

OsG2Vk page56.xhtml fYDWgc

cələrinə nail olməlletmə meyarla

III səviyyə xaniki iş” anlayı-əsasən düzgün edir.

mkanları məhduırığı bir qədər s

ahidələrini qeyd

dıcı tətbiqetmənafın hərəkət etmmədiyi hallarda təsir edən ağırlı

ç bir hərəkət yox

miş mətndə düzgbu qüvvənin tə

ni dəyişmirsə m

n sonunda “Öyr

na əlavə olunur

maq dərəcəsini arı üzrə qiymət

IV səviyy- “Mexaniki iş” aşını düzgün iza

ud olan sadələş-d etmək

ni təşkil mədiyi,

mexa-ıq qüv-xdursa,

gün ar-əsiri al-exaniki

rəndik-

r.

izahet-tləndirə

yə anlayı-

ah edir.

65

Mexaniki işin görül-məsini sadə təcrübə-lərlə yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Mexaniki işin görül-məsini sadə təcrübə-lərlə kiçik səhvlərə yol verməklə sərbəst nümayiş edir.

Mexaniki işin görül-məsini sadə təcrübə-lərlə əsasən düzgün nümayiş edir.

Mexaniki işin görül-məsini sadə təcrübə-lərlə tam düzgün nü-mayiş edir.

Mexaniki işə aid mü-əllimin köməyi ilə keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər qurur, lakin həll edə bilmir.

Mexaniki işə aid az səhvlərə yol verməkləkeyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər qurur və həll edir.

Mexaniki işə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və əsasən düz-gün həll edir.

Mexaniki işə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər sərbəst qurur və düz-gün həll edir.

Dərs 27 / Mövzu: GÜC

Fizika fənninin tədrisi boyu “mexaniki iş”, “Güc” və “Enerji” anlayışları müntəzəm işlədildiyindən, şagirdlər bu anlayışları fərqləndirməyi bacarmalıdırlar. Bu baxımdan mövzu çox aktualdır.

Dərsə başlayarkən nəzərə alınmalıdır ki, şagirdlər aşağı siniflərdən idmançının gücü, traktorun gücü, küləyin gücü, zəlzələnin gücü, robotun gücü kimi anlayışlarla tanışdırlar. 2-3 dəqiqə ərzində bir neçə oğlan şagirdlər arasında “Kim güclüdür?” adı ilə “Armreslinq”, yaxud “qol güləşi” oyununu keçirmək olar. Şagirdlərə izah etmək olar ki, onlar fizikada “güc” anlayışının elmi əsaslarını öyrənəcəklər. Bu baxımdan maraqoyatma mərhələsini dərslikdə verilən material və suallar müzakirə oluna bilər. İlkin fərziyyələr lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. İşin görülmə yeyinliyi nəyi müəyyən edir?

Aparılan araşdırmada şagirdlər müəyyən edirlər ki, eyni vaxtda üç yükün qaldırılması zamanı daha çox iş görüldü. Üç yükün hər birini ayrı-ayrılıqda eyni hündürlüyə qaldırmaq üçün görülən işlərin cəmi onları birlikdə həmin hündürlüyə qaldırılması üçün görülən işə bərabərdir. Fərq işlərin görülməsi üçün sərf olunan zamandadır. Yüklərin hər birini ayrı-ayrılıqda qaldırmaq üçün çox vaxt, yükləri birlikdə qaldırdıqda isə az vaxt sərf olunur. Deməli, eyni zamanda müxtəlif işlər görülür.

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesab-lamalar aparır.


Mexaniki gücün fiziki mahiyyətini izah edir. Mexaniki gücün mexaniki işin yeyinliyini ifadə etdiyini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Mexaniki gücə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

Dşnsə

təvil2Çb

Drı

Mg

MT

n

T1TBDE12Qmb

Diferensial təlimagirdlər üçün i

neçə nyutondur?. kimi suallara əsasında müzaki

Dərslikdə veərəfindən sinifd

verə bilər: eyni blə xarakterizə o

200 C iş görülürÇox vaxt məsələbərabər sürətlə h

Deməli, güc ədəılışını şagirdlərə

“ÖyrəndiklərMəsələ 1: İdmançgücünü hesablayın

Verilir A = 3800C t = 4 san N – ?

Göolu

gü

Məsələ 2: TayavuTraktorun tayavur

Verilir m = 120 kq h = 5 m t = 6 san g = 10 N/kq N – ?

Gsn

Mövzunun nimsədikləri əsa

ÖyrəndikləriTapşırıq 2. Verilə15 MVt=15 000 0Tapşırıq 3. QrafikBu halda A=8000Dərsin sonunda Elektron resurs1. http://asanfizi2. http://gercektuQiymətləndirmmə, nümayişetmbilər.

m. Təlim nəticəiş vərəqindəki t? Dinamometr ncavab vermək tirə oluna bilər. erilən nəzəri mədə oxunması dabir işi müxtəlif lunur. Güc vahi

rsə, 1 saniyədə 4ə həlli zamanı ghərəkət etdikdə:

ədi qiymətcə süə müstəqil iş kimrinizi tətbiq edinçı ştanqı başı üzən.

Həllörülən işin bu işunan zaman mü

üc adlanır: .

uran traktor 120 ran mexanizminin

HəlliGörülən işin bu işsərf olunan zamannə nisbəti güc adl

t

mg

t

AN

“Nə öyrəndinizas biliklərin müs

inizi yoxlayın” nləri vatla ifadə

000Vt; 75 a.q.=75kə əsasən:N = 800·600 C=4 800 00iş vərəqləri yığslar. ika.blogspot.ru/ube.com/video-


66

ələri zəif olan vtapşırıq sadələşnədir? Dinamomtapşırıla bilər. A

əlumatın qısa olaha səmərəlidirzamanlarda görid zamanda gör40C iş görülər.

gücün digər ifad:

t

Fs

t

AN

ürətin qüvvəyə hmi tapşırmaq oln” hissəsində şaərinə 4 san müddə

li şi görməyə sərf üddətinə nisbəti

.

kq ot qalağını 5 n gücünü hesabla

şi görməyə n müddəti-lanır:

t

gh .

N

Cav

z” hissəsində vestəqil olaraq üm

hissəsində veriedin: 0,245 kVt=5×736Vt=55200

000 Vt, t = 10x60 00 C. ğılır və hər şagir

/2015/07/interak-11-is-guc-enerjrsin təlim nətic

ma və məsələhə

və sağlamlıq imşdirilə bilər. Mmetr neçə nyutoAraşdırmanın nə

lduğunu nəzərər. Müəllim bu zrmək olur. İşin rülən işi göstərir

dəsindən də istif

.F

hasilinə bərabərlar. agirdlər iki məsətinə qaldırarkən

He

san

CN 9

4

3800

Cavab: İdmanç

m hündürlüyə 6 ayın.

Hesab

Vtt

mgh

t

A1000

vab: Mexanizmin

erilən tapşırıq dmumiləşdirməsin

lmiş tapşırıqlar = 245 Vt; Vt; 300 a.q.·736Vsan = 600 san.

rdin portfoliosun

ktiv-tapsrq-isguji-yakup-atbinic


mkanları məhduMəsələn, onlara on qüvvə göstərəticələri uyğun

alaraq, onun şazaman əlavə mgörülmə yeyinlr. Məsələn, 5 sa

fadə edilir. Cisim

rdir. Bu ifadəni

sələni həll edir. n 3800 C iş gördü

esablanması

Vt50

çının gücü 950 Vt

san müddətinə q

lanması

kVt1

n gücü 1 kVt-dır.

dərs boyu şagirdnə xidmət edir.

yerinə yetirilir.

Vt=220800Vt.

na əlavə olunur

uc-enerji-7-ci.htci maq dərəcəsini arı üzrə qiymət

ud olan “102 q

rdi?” və suallar

agirdlər məlumat liyi güc aniyədə

mlər

in çıxa-

ü. Onun

t-dır.

qaldırdı.

din mə-

.

r.

tml

izahet-tləndirə

67

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mexaniki gücün fiziki mahiyyətini izah edə bilmir.

Mexaniki gücün fiziki mahiyyətini az səhvlərəyol verməklə izah edir.

Mexaniki gücün fiziki mahiyyətini əsasən düzgün izah edir.

Mexaniki gücün fiziki mahiyyətini tam düzgün izah edir.

Mexaniki gücün me-xaniki işin yeyinliyini ifadə etdiyini sadə təcrübələrlə yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Mexaniki gücün me-xaniki işin yeyinliyini ifadə etdiyini sadə təcrübələrlə kiçik səhvlərə yol verməkləsərbəst nümayiş edir.

Mexaniki gücün me-xaniki işin yeyinliyini ifadə etdiyini sadə təcrübələrlə qismə düzgün və sərbəst nümayiş edir.

Mexaniki gücün me-xaniki işin yeyinliyini ifadə etdiyini sadə təcrübələrlə sərbəst və düzgün nümayiş edir.

Mexaniki gücə aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər yalnız müəllimin köməyi ilə qurur və həll edə bilmir.

Mexaniki gücə aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər sərbəst qurur və az səhvlərə yol verməkləhəll edir.

Mexaniki gücə aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər sərbəst qurur və əsasən düzgün həll edir.

Mexaniki gücə aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər sərbəst qurur və düzgün həll edir.


Burada “Çalışma-8”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: 3 və 5 istiqamətinə yönələn qüvvələrin işi mənfi; 2 – sıfır; 1 və 4 – müsbətdir. 2. C.: 4,5 C. 3. C.: 20 C. 4. C.: 4000Vt. 5. C.: gücün.

Dərs 29 / Mövzu: ENERJİ. POTENSİAL VƏ KİNETİK ENERJİ

Maraqoyatmanı mövzuda verilmən şəkillər və suallar əsasında yerinə yetirmək

olar. Texniki imkanları olan siniflərdə slaydlardan istifadə etmək məqsədəuyğundur. Beləliklə, suallara verilən ilkin fərziyyələr lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Cismin iş görəbilmək qabiliyyəti nəyi ifadə edir?

“Cismin işgörmə qabiliyyəti” araşdırmasında şagirdlər müəyyən edir ki, kürəcik sa-ğa və ya sola nə qədər çox sıxılırsa, yay bir o qədər çox deformasiya edir – elastiklik qüvvəsi yaranır. Kürəcik sərbəst buraxıldıqda yay elastiklik qüvvəsinin təsiri altında

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir.


Enerjinin işgörmə qabiliyyəti olduğunu izah edir. Potensial və kinetik enerjini fərqləndirir. Cismin potensial və kinetik enerjisinin təyininə aid məsələlər qurur və həll edir .

aBdytakMbqady

QnişişeişCinMqe“

ydy

cyz

nşE1e2 Qmb

açılır və kürəcik Belə ki, yayın sıdən ixtiyari x yeyay sərbəst buraxarazlıq vəziyyəti

kət proseslərinin Məsələn, yayın sbaxmayaraq mexqırıldıqda bu eneartıraraq tarazlıq də əlavə enerji ayayı sıxır və pros

Nəzəri məluQeyd edilir ki, nisbətən vəziyyəş görməsi “enerşgörmə qabiliy

enerjisi, hidrotuşləyir. Zavod v

Canlı orqanizmlnsanlar və heyv

Mexaniki enerji qarşılıqlı təsir eenerjidir. Bu ener“Fizikadan mult

“Öyrəndikləryerinə yetirilir. Bduqları haqqındayetirə bilərlər. Şə

“Nə öyrəndicıllıqla düzür: Cya cismin hissələzamanı malik old

Şagirdlərin önizi yoxlayın” hagirdin dərsdə e

Elektron resurs1. https://yandeenerji. 2. https://www.y

Qiymətləndirmmə, fərqləndirmbilər.

sürət alır. Beləlxılma prosesi

erdəyişməsidir, bxıldıqda onun açinə doğru yerdəybaş vermədiyi h

sıxılıb sapla bağlxaniki iş görülmerjinin hesabına

q halına doğru yalır və o bu enerjses əks tərəfə təkumatı araşdırma

cisim ya yerəətinin dəyişməsrji” adlanan yenyyətidir. Avtomurbinlər müəyyvə fabriklərdələr də öz həyat vanlar qəbul etd

iki növdə olur:enerjisi və kinerjilərə aid müxtətimediya” dərslirinizi tətbiq edinBu araşdırma əa mülahizələrinəkilləri slaydlarlniz” hissəsində

Cismin işgörmə qərinin qarşılıqlı duğu enerji kinetözlərini qiymətlhissəsində verilmenerji barədə öyslar. ex.ru/video/sear

youtube.com/wa


68

liklə, yayın sıxılkürəciyə təsir e

bu zaman kürəcçılma prosesi eyişməsidir, bu zhalda mexaniki landığı vəziyyətmür. Lakin sıxıa yay açılır və oyerdəyişmə icra jinin hesabına takrarlanır. aya əsaslanmaqə nisbətən, ya si zamanı iş görüni fiziki kəmiyymobil, təyyarə,yən hündürlükd

dəzgahlar elekfəaliyyətləri üç

dikləri qida enerj potensial enerj

etik enerji ciəlif misallar göstiyində uyğun mn” hissəsində “Həsasında şagirdləi irəli sürürlər. la müəllim əvvəisə şagird açar

qabiliyyəti enerjtəsiri zamanı m

tik enerji adlanırəndirmələri üçümiş tapşırıqlar yyrəndiklərini yo

rch?filmId fizik

atch?v=bXmqjF

rsin təlim nəticma və məsələhə

ldığı və açıldığı edən qüvvənin ociyə təsir edən qelastiklik qüvvəszaman elastiklik

iş görülmür, o etində elastiklik qılan yayda böyüona bağlanan küedir. Kürəcik barazlıq vəziyyəti

qla təqdim etmda cismin his

ülür. Bir cisminyətlə xarakterizə teploxod və

dən tökülən suyktrik enerjisi səçün enerjidən: brjisindən istifadəji cismin və yismin hərəkəti tərilir.

mövzunun elektrHansı enerjiyəər cisimlərin haŞəkil üzrə şagəlcədən hazırlaysözləri verilmi

ji adlanır. Potensmalik olduğu ener. Enerjinin BC-dün mövzunun soyerinə yetirir. Boxlamaq üçün v

ka dərsi. enerj

Fbk7Rk


proseslərdə iş gonu tarazlıq vəziqüvvə iş görür. sinin təsiri ilə küqüvvəsi iş görürenerji şəklində toqüvvəsinin yaranük enerji toplanürəcik getdikcə elə hərəkəti proini böyük sürətl

ək məqsədəuyğsəciklərinin birn başqa cisim üzə olunur. Enerji

s. yanacağın yun enerjisi heərf etməklə işlbitkilər günəş eə edirlər. ya onun hissəcikzamanı malik

ron modeli verilmalikdir?” araş

ansı enerjiyə magirdlər təqdimatyıb verə bilər. ş mətndə düzgüsial enerji cisimerjidir. Cismin hdə vahidi coulduonunda “ÖyrəndBurda verilmiş terilmişdir.

ji.potensial və

maq dərəcəsini arı üzrə qiymət

görülür. iyyətin-Sıxılan

ürəciyin r. Hərə-oplanır.

nmasına nır. Sap sürətini

osesində lə keçir,

ğundur. r-birinə zərində cismin yanma

esabına əyirlər.

enerjisi,

klərinin olduğu

lmişdir. dırması alik ol-t yerinə

ün ardı-lərin və hərəkəti ur. dikləri-tapşırıq

kinetik

izahet-tləndirə

69

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Enerjinin işgörmə qabiliyyəti olduğunu izah edə bilmir.

Enerjinin işgörmə qa-biliyyəti olduğunu az səhvlərə yol verməkləizah edir.

Enerjinin işgörmə qa-biliyyəti olduğunu əsasən izah edir.

Enerjinin işgörmə qabiliyyəti olduğunu ətraflı və düzgün izah edir.

Potensial və kinetik enerjini yalnız müəlli-min verdiyi sualların köməyi ilə fərqləndi-rir.

Potensial və kinetik enerjini çətinliklə sərbəst fərqləndirir.

Potensial və kinetik enerjini əsasən düz-gün verməklə fərqlən-dirir.

Potensial və kinetik enerjini dəqiq fərq-ləndirir.

Cismin potensial və kinetik enerjisinin tə-yininə aid məsələlər yalnız müəllimin kö-məyi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Cismin potensial və kinetik enerjisinin təyininə aid məsələlər çətinliklə qurur və həll edir.

Cismin potensial və kinetik enerjisinin təyininə aid məsələlər sərbəst qurur və əsa-sən düzgün həll edir.

Cismin potensial və kinetik enerjisinin təyininə aid məsələlər sərbəst qurur və tam düzgün həll edir.

Dərs 30 / Mövzu: POTENSİAL ENERJİ NƏDƏN ASILIDIR?

Dərs şagirdlərin enerji haqqında təsəvvürlərinə əsaslanır.

Qeyd edilir ki, potensial enerji bir cismin deyil, cisimlər sistemi-nin xarakteristikasıdır. Kinetik enerjidən fərqli olaraq potensial enerji mənfi də ola bilər. Potensial enerjini hesablamaq üçün sıfırıncı səviyyə seçilməlidir. Bu mərhələdə yayın potensial ener-jisi haqqında dərslikdə verilən suallar ətrafında müzakirələr təşkil etmək olar. Şagirdlərin suallar ətrafında irəli sürdükləri fərziyyələr dairəvi diaq-ramda yazıla bilər. İlkin fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Potensial enerji ədədi qiymətcə hansı fiziki kəmiyyətlərdən asılıdır?

“Yer səthindən müəyyən hündürlüyə qaldırılan cismin enerjisi nədən asılıdır?” araşdırmasında şagirdlər potensial enerjinin cismin kütləsindən və sıfırıncı səviyyə-dən olan məsafəsindən asılı olduğunu müəyyənləşdirirlər. Çəki daşını döşəmədən

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Potensial enerjinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu şərh edir. Potensial enerjinin hündürlükdən asılılığını sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Potensial enerjinin təyininə aid məsələlər qurur və həll edir.

qə EjiseiftaikbdiloT

Dma

Msyo

mhh gE

rə

riTnEDE12h

qaldırıb masanınəldə edir. Cisim Eyni hündürlükiyə malikdir. Yıfırdır. Masa üz

enerjidən mgh qfadəsini verib, apşırığı kimi veki taxta tircik, s

bağlanır və hərdüzələrək taxta tlə əvəz olunur,

olmasını müəyyTapşırığın müza

Nəzəri məluDərslikdə veriləmin kütləsindənasılı olduğunu ö

“ÖyrəndiklərMəsələ. 90 kq onra, daha 180

yüksəklikdəki ponun potensial e

Verilirm = 90 kq h1 = 1800 m h2 = 3000 m + 18

= 4800 m g = 10 m / san2 Ep1 – ? Ep2 – ?

Mövzunun “əndiyi əsas bilikŞagirdlərin ö

inizi yoxlayın” Tapşırıq 1. Şəkildnöqtəsindən düşənEA – EK = mg(hA –Dərsin sonunda Elektron resurs1. https://www.y2. https://rucliph%C9%99lli-en

n üzərinə qoyarkmasada döşəm

kdə olsalar da kerin səthi sıfırın

zərində cismin Yqədər böyük oluonun sərtlik vəermək olar. Busap, kibrit, ölçür iki tərəfinə tatircikləri itələyi, təcrübə təkrarən edirlər.

akirəsi dərslikdəumatın oxunmasən mətn şagirdlən, Yer səthindənöyrənirlər. rinizi tətbiq edinkütləli alpinist00 m yüksəkli

potensial enerjilenerjisi daha böy

Həll

800 m =

Ep2=mg

“Nə öyrəndiniz”klərin müstəqil

özlərini qiymətlhissəsində veri

də Anxel və Katen 1 kq kütləli suyu– hK) = 10(979 –iş vərəqləri yığslar. youtube.com/wap.com/video/0zXnerji-kinetik-v%

70

kən ağırlıq qüvvəyə nəzərən dah

kütləsi böyük olncı səviyyə olarYerə nəzərən pour. Deformasiya yayın uzanmas

unun üçün sərtliü xətkeşi lazım oaxta tircik qoyuir. Bu məsafə qerlanır. Şagirdlə

ə yazılan suallarsı “fəal oxu” mər tərəfindən oxn olan hündürl

n” hissəsində y, Yer səthindəniyə qalxdı. Alplərini təyin edinyükdür?

li gh kqE p 901

kqE p 902

Cavab: 480böyükdür.

” hissəsində verolaraq ümumilə

ləndirmələri üçülmiş tapşırıqlar

ex şəlalələrinin foun potensial ener25)C = 9540 C.


atch?v=0K7DVXNc2xfVVc/fiz

%C9%99-potens

vəsi iş görür vəha çox potensialan cisim daha rsa, cismin buraotensial enerjisia olunmuş yayınsından asılılığınikləri müxtəlif olacaq. Xətkeşlulur. Sapı yandeyd olunur. Sonər potensial ene

r əsasında qurumetodu əsasındaxunur. Onlar polüyündən və sə

aradıcı tətbiqetmn 3000 m yükpinistin Yer sən (g=10 m/san

Hesablan

msan

m180010

2

msan

m480010 2

00 m yüksəklikd

rilmiş tapşırıq dəşdirməsinə xidün mövzunun syerinə yetirilə

otoları təsvir olurjilərinin fərqini

rdin portfoliosun

VmCuRSQ zika-m%C9%99ial-enerji.html

ə cisim potensiaal enerjiyə malik

böyük potensiaadakı potensial ei döşəmədəki pon potensial enenı müəyyən etmolan iki metal lərdən biri əyilidırdıqda metal nra metal xətkeşerjinin sərtlikdə

ula bilər. a həyata keçirilotensial enerjinrbəstdüşmə təc

mə yerinə yetirisəklikdə dincələthinə nəzərən n2). Hansı yüksə

nması

kC1620

kCm 4320 , 1pE

də potensial ene

dərs boyu şagirddmət edir. sonunda “Öyrəbilər: nur. Şələlərin əntəyin edin.

na əlavə olunur

9s%C9%99l%C

al enerji k olur. al ener-enerjisi otensial erjisinin məyi ev xətkeş,

ib sapla xətkeş ş digəri ən asılı

ə bilər. in cis-

cilindən

ilir: ldikdən bu iki əklikdə

2pE

erji daha

din öy-

əndiklə-

n yüksək

r.

C9%99-

71

Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini şərhet-mə, nümayiş, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Potensial enerjinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu ciddi səhvlərə yol verməkləşərh edir.

Potensial enerjinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu az səhvlərə yol verməkləşərh edir.

Potensial enerjinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu əsasən düzgün şərh edir.

Potensial enerjinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu tam düzgün şərh edir.

Potensial enerjinin hündürlükdən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə yalnız müəllimin kö-məyi ilə nümayiş edir.

Potensial enerjinin hündürlükdən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə kiçik səhvlərə yol verməklə sərbəst nü-mayiş edir.

Potensial enerjinin hündürlükdən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə qismən düzgün nüma-yiş edir.

Potensial enerjinin hündürlükdən asılılı-ğını sadə təcrübələrlə tam düzgün nümayiş edir.

Potensial enerjinin təyininə aid məsələ-ləri müəllimin kömə-yi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Potensial enerjinin təyininə aid məsələ-ləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Potensial enerjinin təyininə aid məsələlər sərbəst qurur və əsa-sən düzgün həll edir.

Potensial enerjinin təyininə aid məsələlər sərbəst qurur və tam düzgün həll edir.

Dərs 31 / Mövzu: KİNETİK ENERJİ NƏDƏN ASILIDIR?

Mövzuya maraq oyatmaq məqsədi ilə dərslikdə verilən mətn və uyğun sualın müzakirəsini təşkil etmək əhəmiyyətli olardı. Müəllim şagirdlərin gündəlik həyatda rastlaşdıqları nümunələrə dair suallar verə bilər. Məsələn, məktəbin həyətində eyni sürətlə qaçan müxtəlif kütləli iki şagird müxtəlif vaxtda üçüncü şagirdlə toqquşur. Bu zaman üçüncü şagird hansı şagirdin təsirindən daha çox zədələnə bilər: kiçik kütləli, yoxsa böyük kütləli? Niyə? Əgər qaçan şagirdlərin sürətləri müxtəlif olarsa, onlar sükunətdə duran şagirdlə toqquşduqda hansı halda onlar daha çox zədələnə bilər? Niyə? İlkin fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Kinetik enerji ədədi qiymətcə hansı fiziki kəmiyyətlərdən asılıdır?

“Hərəkətdə olan cismin enerjisi nədən asılıdır?” araşdırmasında məqsəd müx-təlif kütləli kürəciklərin kinetik enerjilərini müqayisə etməkdir. Araşdırmadan məlum olur ki, eyni ölçülü polad və alüminium kürəciklərinin sürəti artdıqca onlar tirciyi daha çox yerdəyişməyə məcbur edir, lakin bu yerdəyişmə kürəciklərin

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Kinetik enerjinin sürət və kütlədən asılılığını şərh edir. Kinetik enerjinin sürət və kütlədən asılılığını sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Kinetik enerjinin təyininə aid məsələlər qurur və həll edir.

kg

riəənm

M9eEE

öab

neDE1e2 Qmb

Kəğ

KəğmnKnmqb

kütlələrindən asgəlirlərlər ki, cis

Şagirdlərin bilməsi məqsədəəvvəlcədən hazıəsasında yazıla bnetik enerjiyə aimateriallar nüma

“ÖyrəndiklərMəsələ: Kütləsi 900 m yüksəklikenerjisini və YerEk = 100000·2502

Ep = 100000·10·9

Mövzunun “öyrəndiyi əsas baçar sözlərdən birlikdə yerinə y

Şagirdlərin önizi yoxlayın” henerjinin kütlədəDərsin sonunda Elektron resurs1. https://yandexenerji.%207-ci%2. https://yandex

Qiymətləndirmmə, nümayişetmbilər.

I səviyyə Kinetik enerjinin ət və kütlədən asılğını şərh edə bilm

Kinetik enerjinin ət və kütlədən asılğını sadə təcrübəlmüəllimin köməynümayiş edir. Kinetik enerjinin tninə aid məsələlərmüəllimin köməyqurur, lakin həll ebilmir.

sılı olaraq fərqsmin kinetik enebu nəticəsinə istəuyğundur. Bu ırlanan müxtəlibilər. Belə ki, “d internet resurayiş etdirilə bilərini tətbiq edin”100 t olan sərn

kdə uçur. Verilər səthinə nəzərə2/2 C = 100000·6900 = 900 ·106 C

“Nə öyrəndinizbiliklərin müstəistifadə etməkl

yetirmək də mümözlərini qiymətlhissəsində veriən asılılıq qrafikiş vərəqləri yığslar. x.ru/images/sear

%20sinif&stype=x.ru izik dersi. k

mə. Müəllim dərə, məsələqurma

II səvsür-lılı-

mir.

Kinetik eneət və kütlədğını çətinlikedir.

sür-lılı-ərlə

yi ilə

Kinetik eneət və kütlədğını sadə təsərbəst, lakliklə nümay

təyi-r

yi ilə edə

Kinetik eneninə aid məsərbəst quruliklə həll ed

72

qli dəyişir. Beerjisi onun kütlətinad edərək yezaman kinetik

if fiziki hadisə“Mimio studio” rslarından istifadər. ” hissəsində vernişin təyyarəsi sənləri uyğun xan potensial ene

62500/2 C = 3125C.

” hissəsində vəqil olaraq ümulə verilmiş məmkündür. əndirmələri üçüilmiş tapşırıqlarki qurulur. ğılır və hər şagir

rch?text=fizika%=image&lr=102kinetik enerji. 7

sin təlim nəticəa və məsələhəlle

viyyə erjinin sür-dən asılılı-klə şərh

Kineət vəğını əşərh

erjinin sür-dən asılılı-əcrübələrlə kin çətin-yiş edir.

Kineət vəğını səsasəyiş ed

erjinin təyi-əsələlər ur və çətin-dir

Kineninəsərbəmən

eləliklə, şagirdləsindən və sürəeni məlumatın mk enerjinin sürələr haqqında slvə ya “Prometh

də etməklə mar

rilmiş məsələ yesabit 250 m/sananalarda yazmaerjisini təyin edi5·106 C,

verilmiş tapşırıqumiləşdirməsinətni tamamlayır

ün mövzunun sor yerinə yetiril

rdin portfoliosun

%20d%C9%99253&source=wi. sınıf

ələrinə nail olmaetmə meyarları ü

III səviyyə tik enerjinin sür-kütlədən asılılı-əsasən düzgün edir. tik enerjinin sür-kütlədən asılılı-

sadə təcrübələrləən düzgün nüma-dir. tik enerjinin təyi-aid məsələlər əst qurur və qis-düzgün həll

lər belə bir ntindən asılıdır.

müəllim tərəfindət və kütlədən alaydlar və ya şhean” proqramıraqlı slaydlar və

erinə yetirilir. n sürətlə Yer sətaqla təyyarənin in (g=10 m/san2

q dərs boyu şnə xidmət edir. r. Bu tapşırığı

onunda “Öyrəndlir. Tapşırıqda

na əlavə olunur

9rsi.%20kinetik%iz

aq dərəcəsini şəüzrə qiymətlənd

IV səviyyKinetik enerjinət və kütlədən ağını düzgün şər

-

Kinetik enerjinət və kütlədən ağını sadə təcrübtam düzgün nümedir.

- Kinetik enerjinninə aid məsələsərbəst qurur vədüzgün həll

nəticəyə

dən ve-asılılığı şəkillər ında ki-ə video-

thindən kinetik

2).

şagirdin Şagird siniflə

dikləri-kinetik

r.

%20

ərhet-dirə

yə in sür-asılılı-rh edir.

in sür-asılılı-bələrlə mayiş

in təyi-ələr ə

73


Burada “Çalışma-9”-da verilən tapşırıqlar həll edilə bilər:

1. C.: 231 EEE . 2. C.: 5 kN/m. 3. C.: 1,5 kq. 4. C.: 123 EEE .

Dərs 33 / Mövzu: ENERJİNİN SAXLANMASI QANUNU

Maraqoyatma dərslikdə verilən materialdan əlavə nümayiş təcrübəsi ilə də yara-dıla bilər. Məsələn, kürəciyin mail novda hərəkətinə aid təcrübəni nümayiş etdir-məklə müsahibə aparmaq olar: Kürəcik mail novda hansı vəziyyətdə olduqda yalnız potensial enerjiyə malik olur? Kürəcik hansı halda yalnız kinetik enerjiyə malik olur? Hansı halda kürəcik həm potensial, həm də kinetik enerjiyə malikdir? Hansı halda kürəciyin potensial enerjisi kinetik enerjiyə və əksinə, kinetik enerjisi potensial enerjiyə çevrilir? Şagirdlərin fərziyyələri lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Əgər cisim eyni anda həm potensial, həm də klinetik enerjiyə malikdirsə, həmin halda onun tam mexaniki enerjisi nəyə bərabər olar? Əgər sür-tünmə nəzərə alınmazsa, cismin kinetik enerjisinin potensial enerjiyə və ya əksinə çevrildiyi anda onun tam enerjisi necə dəyişər?

“Mexaniki enerji dəyişirmi?” araşdırması “Maksvel rəqqası” ilə aparılır: burada disk yuxarıda dayananda ona potensial enerji (enerji ehtiyatı) verilir. Disk sərbəst buraxıldıqda potensial enerji azalır, kinetik enerji artır. Proses sönənə qədər enerji çevrilməsi baş verir. Sürtünmə qüvvəsi olmazsa hərəkət və enerji çevrilməsi uzun müddət davam edər. Təcrübə texniki təchizatı imkan verən siniflərdə qruplarda icra oluna bilər. Nəticə liderlərin təqdimatı ilə başa çatır. Təqdimatlar zamanı dərslikdəki suallar ətrafında müzakirələr aparıla bilər. Araşdırmanın mexaniki hadisəyə əsaslandığı nəticəsinə gəlmələri üçün müəllim şagirdlərə istiqamətləndirici suallar verə bilər.

Yeni mövzunun izahı müsahibə şəklində, topun hərəkətində enerji çevrilməsi-nin necə baş verməsinin təhlili üzərində qurulur. Topun Yer səthindən sürəti ilə atıldığı an yalnız kinetik, h hündürlüyündə dayandığı an isə yalnız potensial ener-jiyə malik olur. Həmin anlardakı enerjilər bir-birinə bərabər olub, topun tam ener-jisi adlandığı qeyd olunur. Havanın müqaviməti nəzərə alınmadıqda topun həm

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Enerjinin saxlanması qanununa aid müşahidələrini təqdim edir. Enerjinin saxlanması qanununa aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Enerjinin saxlanması qanununa aid məsələlər qurur və həll edir.

yjiŞmyemqtoks

ta

“rı

ö

riMm

E12 Qeb

yuxarı, həm də ainin cəminə bərŞagirdlərin diqqmə ilə baş verənyerdən sıçrayaraenerjisi azalır. Lması ilə əvəz oqarşılıqlı təsir eormozlanarkən

kin qatarın enerjinə) çevrilir: tək

“Öyrəndikləapşırığı yerinə y

Verilir m = 200q = 0,H = 16m h=1m g = 10 m/san2

E – ? Ek – ?Ep –

“Nəticəni müzakı müzakirə edə

Mövzunun “öyrəndiyi əsas b


Məsələ: Kütləsi 1mexaniki enerjisin

Verilir m = 100q = 0,1k=10 m/san h = 6m g = 10 m/san2 Et = Ek+Ep – ?

Elektron resurs1. https://www.y2. https://www.y

Qiymətləndirmetmə, nümayişetbilər.

aşağı hərəkəti zrabər olduğunu qətini ideal olmn hərəkətlərə yöaq get-gedə öz

Lakin enerji yoxlunur – onu tə

enerjilərinə çevronun kinetik en

rjisi yox olmur, kərlərin və relsiərinizi tətbiq yetirilir.

2kq

– ?

Enerjinin görə:

kirə edin” hissəbilərlər.

“Nə öyrəndinizbiliklərin müstəqözlərini qiymətl

hissəsində veri00 q olan cisim ni təyin edin.

kq Tam enerjpotensial minə bəraEt = Ek+E= m·2/2+

slar. youtube.com/wayoutube.com/wa

mə. Müəllim dərtmə, məsələqurm

74

amanı tam enerizah olunur.

mayan hərəkətlərnəltmək lazımdhündürlüyünü

x olmur: mexanəşkil edən molerilir. Başqa misnerjisi azalır, dao mexaniki en

in qızması baş vedin” hissəsin

Həlli . .

saxlanması qanu, burada

sində şagirdlər

” hissəsində vqil olaraq ümumləndirmələri üçülmiş tapşırıqlar 6 m yüksəklikdə

Həlli rji kinetik və enerjilərin cə-

abərdir. Ep = +mgh.

atch?v=2R7R80atch?v=MsCsbZ

rsin təlim nəticəma və məsələhə

rjinin potensial

r –müqavimətlidır. Müəyyən hü

azaldır. Deməkniki enerji topunekulların, topdasal da söyləməkayandıqda isə s

nerjidən daxili everir.

ndə şagirdlər “

H

ununa an:

0032

araşdırmanın n

verilmiş tapşırıqmiləşdirməsinə xün mövzunun syerinə yetirilir.10 m/san sürətlə

HeEt = Ek+Ep =(0+0,1·10·6C=11Cavab: Et=11C

0UuaQg Zqv9f0

ələrinə nail olməlletmə meyarla

enerji ilə kineti

i hərəkətlər və ündürlükdən dük, onun tam men daxili enerjisinakı qaz molekuk olar, məsələnsıfıra bərabər olenerjiyə (istilik

“Məsələni həll

Hesablanması ,2 ∙ 10 ∙ 160,2 ∙ 10 ∙ 1 22 2 30 .

nəticələrinə dair

q dərs boyu şxidmət edir. sonunda “Öyrə. ə hərəkət edir. On

sablanması 0,1·100)/2 C+ 1 C

C.

maq dərəcəsini tarı üzrə qiymət

ik ener-

sürtün-üşən top exaniki nin art-llarının

n, qatar lur. La-enerji-

l edin”

32 2

sualla-

şagirdin

əndiklə-

nun tam

təqdim-tləndirə

75

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Enerjinin saxlanması qanununa aid müşahi-dələrini yalnız müəlli-min köməyi ilə təq-dim edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid müşahi-dələrini çətinliklə təqdim edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid müşahi-dələrini əsasən düz-gün təqdim edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid müşahi-dələrini ətraflı və düz-gün təqdim edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid sadə təcrübələri yalnız mü-əllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid sadə təcrübələri sərbəst, la-kin çətinliklə nümayişedir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid sadə təcrübələri sərbəst və əsasən düzgün nüma-yiş edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid sadə təcrübələri düzgün nümayiş edir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid məsələ-lər müəllimin köməyi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Enerjinin saxlanması qanununa aid məsələ-lər sərbəst qurur və çətinliklə həll edir

Enerjinin saxlanması qanununa aid məsələ-lər sərbəst qurur və qismən düzgün həll

Enerjinin saxlanması qanununa aid məsələ-lər sərbəst qurur və düzgün həll

76

III TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ

1. Hansı fiziki kəmiyyət həmişə müsbətdir? I – Güc II – İş III – Kinetik enerji IV – Tam enerji А)) I, III və IV B) II, III və IV C) Yalnız IV D) Yalnız II Е) II və IV 2. Şəkildə göstərilən cisimlərin potensial enerjilərini müqayisə edin. A) E1=E2 >E3 B)) E1 >E2 >E3 C) E1=E2 <E3 D) E1=E2 =E3 E) E1<E2 <E3 3. 20N qüvvənin təsiri altında cisim 4 sm yerini dəyişir. Bu qüvvənin gördüyü işi təyin edin. А) 5 C B) 50 C C) 8 C D) 80 C Е)) 0,8 C 4. Uyğunluğu müəyyən edin: 1– Kinetik enerji 2 – Potensial enerji 3 – Güc 4 – İş

a. mgh b. kx2/2 c. Fs d. 2

2m e. A/t

А) 1– a,b; 2–d; 3–e; 4–c B)) 1– d; 2 – a,b; 3 – e; 4 – c C) 1– b,d; 2 – a; 3–e; 4 – c D) 1– b,d; 2–a; 3–c; 4–e Е) 1– d; 2 – a; 3 – e; 4 – c 5. Mingəçevir su elektrik stansiyasında 80 m yüksəklikdən düşən hər ton su hansı

potensial enerjiyə malikdir

2san

m10g ?

А) 80 kC B) 100 kC C) 8 kC D)) 800 kC Е) 0,8 kC 6. 20 san-da 180 kC iş görən mexanizmin gücü nə qədərdir? А) 0,9 kV B) 900 kV C) 90 kV D)) 9 kVt Е) 9000 kV 7. 2 dəq 180 kC iş görən mexanizmin gücü nə qədərdir? А) 0,9 kV B) 900 kV C) 90 kV D) 15 kVt Е)) 1,5 kV 8. Avtomobil 36 km/saat bərabərsürətlə üfüqi yolda hərəkət edir. Hərəkətə müqavimət qüvvəsi 400N-dur. Avtomobil mühərrikinin 1 saat ərzində gördüyü işi təyin edin. А) 90 MC B) 900 MC C)) 14,4 MC D) 144 MC Е) 0,9 MC 9. Kütləsi 2 kq olan cisim 5 m yüksəklikdən sərbəst düşür. Onun Yer səthinə çatdığı an kinetik enerjisini hesablayın ( g =10m/san2). А) 0 C B) 10 C C) 250 C D)) 100 C Е) 2,5 C 10. 36 km/saat sürətlə hərəkət edən cisim 50-kC kinetik enerjiyə malikdir. Cismin kütləsini təyin edin. А)) 1000 kq B) 10 kq C) 180 kq D) 1800 kq Е) 100 kq

77



2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir. 2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir

TƏZYİQ


78

Dərs 36/ Mövzu: BƏRK CİSMİN TƏZYİQİ

Mövzu həyatda rast gəlinən, müşahidə olunan və tətbiq edilən bir çox hadisələrin elmi əsasını izah etdiyindən böyük nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb edir.

Şagirdlərin diqqətini mövzunun geniş praktik əhəmiyyətə malik olduğuna cəlb etmək üçün maraqoyatma mərhələsini multimedia diskindəki uyğun animasiyalardan fraqmentlər nümayiş etməklə başlanması məqsədəuyğun olar. Şagirdlərə müxtəlif nümunələr göstərib, uyğun suallar ətrafında müzakirələr təşkil etmək olar. Nə üçün torpağı şumlayarkən beli itiləyirlər? Nə üçün küt bıçaq çörəyi pis kəsir? Mismarın ucu niyə itidir? Qalın qarın səthi ilə xizəksiz addımlamaq çətindir, yoxsa xizəklə? Şagirdlərin fərziyyələri lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Üfüqi səthdə yerləşən bərk cismin bu səthə perpendikulyar istiqa-mətdə təsir etdiyi qüvvənin cismin səthinin sahəsinə nisbətinə bərabər fiziki kəmiyyət nəyi xarakterizə edir?

“Təzyiq cismin toxunduğu səthin sahəsindən necə asılıdır?” araşdırmasında şa-girdlər təzyiqin səthin sahəsindən asılılığını müəyyənləşdirir. Təcrübə bir kərpiclə aparılır, lakin vaxt imkan verərsə iki kərpicdən istifadə etməklə süngərin səthinə edilən təsir qüvvəsinin qiyməti də dəyişdirilə bilər. Müşahidələrdən çətinlik çəkmə-dən iki nəticə çıxarılır: 1. Bərk cismin kütləsini dəyişmədən (təcrübə bir kərpiclə aparılır), onun süngərə batma dərinliyi bu cismin dayaq səthinin sahəsindən asılı-dır. Kərpici süngərin üzərinə dik yerləşdirdikdə (kiçik dayaq sahəsi üzrə) onun batma dərinliyi çox, əksinə, kərpici süngərin üzərinə yastı səthi üzrə yerləşdirdikdə (böyük dayaq sahəsi üzrə) isə batma dərinliyi kiçik olur. 2. Dayaq sahəsini dəyiş-mədən cismin səthə göstərdiyi təsir qüvvəsi (təzyiq qüvvəsi) artdıqda, onun süngə-rə batma dərinliyi də artır. Araşdırmanın gedişi zamanı şagirdlər iş vərəqində qeydlər aparır. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdləri müəllim elə yerləşdirməlidir ki, təlim nəticələri yüksək olan şagirdlər on-lara kömək etsinlər. Dərsin bu hissəsi qruplarla icra oluna bilər. Bu zaman şagirdlər əldə etdikləri məlumatlar haqqında təqdimatlar edir. Təqdimatlar zamanı dərslikdə verilən suallar ətrafında müzakirələr təşkil edilir.

Bu mərhələ əvvəlki araşdırmanın nəticələrinə istinad edilərək aparılır: “təzyiq” anlayışı, səthə perpendikulyar istiqamətdə təsir edən qüvvənin bu səthin sahəsinə olan nisbəti kimi formalaşdırılır. Düstur yazılır: p=F/s, bərk cismin təzyiqinin hansı kəmiyyətlərdən və necə asılı olduğu soruşulur. Yaxşı olar ki, şagirdlər “Nə üçün dayaq sahəsi böyük olan bərk cismin təzyiqi kiçikdir?” sualına məntiqlə

Alt STANDARTLAR

2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən kəmiyyətləri izah edir. 2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir.


Bərk cismin təzyiqinə aid müşahidələrini ümumiləşdirərək təqdim edir. Bərk cismin təzyiqini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Bərk cismin təzyiqinə aid məsələlər qurur və həll edir.

cavonlabərbadla

araşyar qalmbatm“Nəları nüm

Möyrə

rinilanmMəsp2 gös

Məs

DərEle1. h2. hQiyetmbilə

Bərkaid myalnməydirəBərksadənız məsasedirBərkaid məllimqurubilm

ab versinlər. Bar dayaq səthinbər paylandığıandırıldığı bildi“Öyrəndiklərinşdırması ilə həytəsir edən qüv

maqla süngər pma dərinliyi – təəticəni müzakir

müzakirə edəmunələr soruşulMövzunun “Nəəndiyi əsas bilikŞagirdlərin özlzi yoxlayın” himasına və qiymsələ1. p1 = F/s == 20N /(0,00tərdiyi təzyiq, k

sələ 2.; 1 S

mgp

rsin sonunda şagktron resursla

https://www.youhttps://fizikdersiymətləndirmə. ə, nümayişetməər.

I səviyyə k cismin təzyiqinmüşahidələrini

nız müəllimin kö-yi ilə ümumiləş-rək təqdim edir. k cismin təzyiqinə təcrübələrlə yalmüəllimin suallarsında nümayiş r. k cismin təzyiqinməsələlər mü-min köməyi ilə ur, lakin həll edə

mir.

Bunu üçün şagə perpendikulyaını qeyd etsirilir və təzyiqin

nizi tətbiq edin” yata keçirilir. Buvvədən, təzyiq qarçasının üzərinəzyiqi artır. ə edək” hissəsibilərlər. Bu za

a bilər. ə öyrəndiniz” hklərin müstəqil ərini qiymətlənissəsində verilə

mətləndirilməsin= 20N /(0,0001001m2)= 2000

küt ucuna edilən

5

5000

005,0

502 mm

N

girdlərin iş vərər.

utube.com/watci.gen.tr/basinc-bMüəllim dərsinə, məsələqurma

II səviyynə

-

Bərk cismin təaid müşahidələyalnız çətinlikmiləşdirərək təedir.

ni -rı

Bərk cismin təsadə təcrübələsəhvlərə yol vnümayiş edir.

nə Bərk cismin təaid məsələlər squrur və çətinlhəll edir

79

girdləri suallarlaar təsir edən təzinlər. Daha sn digər vahidlərl

mərhələsi “Təzurada təzyiqin cqüvvəsindən asnə qoyulan yük

ində şagirdlər aaman şagirdlər

hissəsində veriolaraq ümumilə

ndirmələri üçünən tapşırıqlar binə xidmət edir:

m2)=200000Pa0000Pa = 2Mpn təzyiqdən 10 d

;100000

2Pa

m

N

əqləri yığılır və

ch?v=4kKxo-ygbasinc-kuvveti-nn təlim nəticələa və məsələhəlle

yə IIIəzyiqinə ərini

klə ümu-əqdim

Bərk cisaid müşəsasən dmiləşdiredir.

əzyiqini ərlə az erməklə

Bərk cissadə təcsən düzgedir.

əzyiqinə sərbəst liklə

Bərk cisaid məsqurur vədüzgün

a istiqamətləndzyiq qüvvəsininsonra təzyiqinlə ifadəsi yazılırzyiqin təzyiq qücisim tərəfindənılılığı yoxlanır:

kün miqdarı artd

araşdırmanın nədən oxşar təbiə

ilmiş tapşırıq dəşdirməsinə xid

n mövzunun soniliyin möhkəml

a = 200kPa; Mpa, yəni mism

dəfə böyükdür.

1

500

01,0

5022 m

Np

portfolioya əlav

gwy0 nedir-kati-basinrinə nail olmaqetmə meyarları

I səviyyə smin təzyiqinə şahidələrini düzgün ümu-rərək təqdim

Baitaləed

smin təzyiqini crübələrlə əsa-gün nümayiş

Bsadü

smin təzyiqinə ələlər sərbəst ə qismən həll

Baiqu

dirmək lazımdırn bu səthin sahən BC-də “pasr.

üvvəsindən asılın səthə perpendi: dayaq sahəsi dıqca, onun sün

əticələrinə dair sət hadisələrinə

dərs boyu şagidmət edir. nunda “Öyrəndəndirilməsinə,

marın sivri ucu

.500000

2Pa

m

N

və olunur.

nci-nelere-bagliq dərəcəsini təq

üzrə qiymətlən

IV səviyyə Bərk cismin təzyiqid müşahidələriniam düzgün ümuməşdirərək təqdim dir.

Bərk cismin təzyiqadə təcrübələrlə tüzgün nümayiş e

Bərk cismin təzyiqid məsələlər sərburur və düzgün h

r ki, əsinə skal”

ılığı” ikul-sabit

ngərə

sual-dair

irdin

diklə-yox-

unun

dir/ dim-ndirə

qinə i

mi-

qini tam edir.

qinə bəst həll

80

Dərs 37 / Mövzu: QAZIN TƏZYİQİ. MANOMETR

6-cı sinifdə 2.1.1. “Maddələri quruluşuna (aqreqat hallarına) görə fərqləndirir” alt standartının reallaşdırılması 7-ci sinif şagirdləri üçün müəyyən bilik bazası yarat-mışdır. Şagirdlərin öyrəndiyi “Maddənin aqreqat halları” mövzusuna və molekul-yar-kinetik nəzəriyyə elementlərinə əsaslanaraq qazların təzyiqini izah etmək olar.

Maraqoyatma mərhələsində dərslikdə verilən nümunə və ya həyatda rast gəli-nən müxtəlif hadisələri nümunə göstərmək olar. Üfürülüb doldurulmuş rezin şar, avtomobil təkəri, güclü küləyin təsir etdiyi pəncərə şüşəsi və digər nümunələr qaz-ların təzyiqinə aid nümunələrdir. Təqdim edilən suallar ətrafında irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Qazın təzyiqi dedikdə nə nəzərdə tutulur? O, nədən asılıdır?

Bu mərhələdə şagird irəli sürdüyü fərziyyənin düzgünlüyünü “Qazın təzyiqi ağırlıq qüvvəsindən asılıdırmı?” adlı kəmiyyət xarakterli məsələ həlli ilə araşdırır. Verilənlər təsvirin üzərində yazıldığından araşdırma fərdi iş formasında icra olunur. Aparılan hesablamalardan aşkar edilir ki, havanın kamerdə yaratdığı təzyiq qüvvəsi kamerin tərəzidə müəyyənləşdirilən çəkisindən, ona təsir edən ağırlıq

qüvvəsindən 2 dəfə böyükdür: Nmm

NpSFt 200001,0102 2

25

Ağırlıq qüvvəsi isə Fa=100 N-dur. Deməli ağırlıq qüvvəsi qazlarda təzyiqin yaran-masında mühüm rol oynamır. Şagirdləri məntiqi düşünməyə sövq etmək məqsədilə “ipucu” suallar verilməsi yaxşı olar: “Bəs qazın təzyiq qüvvəsi nədən asılıdır? Qazı təşkil edən molekullar necə hərəkət edir? Bu molekulların qazın yerləşdiyi qabın divarları ilə qarşılıqlı təsiri nə deməkdir?” və s. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlər üçün müəllim bir qədər fərqli tapşırıqlar verə bilər. Məsələn, onlara bu su-allara cavab vermək tapşırıla bilər: “Qazlar molekulyar quruluşuna görə bərk ci-simlərdən necə fərqlənir? Qaz nə üçün asan sıxılır, bərk cismi isə sıxmaq olmur” və s.

Bu hissədə praktik iş ümumiləşdirilir və nəticələr çıxarılır. Nəzəri məlumatla tanışlıq zamanı şagirdlərə xatırladılır ki, qaz molekulları qarmaqarışıq hərəkətləri zamanı bir-biri ilə, həm də olduqları qabın divarları ilə toqquşur. Qazda olan mole-kulların sayı çox olduğundan zərbələrin sayı da çox olur. Bütün qaz molekullarının qabın divarlarına göstərdikləri təsir qazın təzyiqini yaradır. İzahat “Sabit tempe-raturda verilən qazın təzyiqi onun həcmindən necə asılıdır?” sualı ilə davam etdirilə bilər. Qeyd edilir ki, qazın həcmi azaldıqca ifadəsinə görə onun

sıxlığı artır. Bu, qaz molekullarının yerləşdiyi qabın divarlarına zərbələrin sayının çoxalması təzyiqin artması deməkdir. Daşımaq və ya saxlamaq üçün qazı şiddətlə sıxırlar. Nəticədə qazın təzyiqi artır. Bu səbəbdən sıxılmış qazı çox möhkəm polad

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir.


Qazları xassələrinə görə bərk cisimlərdən fərqləndirir. Qazların təzyiqini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Qazların təzyiqinə aid məsələlər qurur və həll edir.

baloüçülarınşagihavmat

asılhəcmsıxdviyydəkazal

MməkŞ

“Öy4-cünaretmCavdaxdaxəvvəEle1. h2. hQiydirmbilə

QazgörəciddvermQazdə təmüənümQazməskömqüsu

onlara doldururün istifadə olunan təzyiqini ölçəirdlərin tanış ed

va doldurulan ztın izahının slay“Öyrəndiklərinıdır?” araşdırmmindən asılılığdıqda oradakı hyələr fərqi artır

ki havanın həcmlır. Şagirdlər buMövzunun “Nəklə yerinə yetiriŞagirdlərin özləyrəndiklərinizi yü tapşırıq “Bir

r?” Bu tapşırıqmək məqsədəuyğvab: tennis şarıxilindəki qaz moxili divarı ilə qaəlki formasını aktron resursla

https://www.youhttps://fizikdersiymətləndirmə. mə, nümayişetmər.

I səviyyə zları xassələrinə ə bərk cisimlərdədi qüsurlara yol məklə fərqləndirizların təzyiqini saəcrübələrlə yalnızəllimin köməyi il

mayiş edir. zların təzyiqinə aisələləri müəlliminməyi ilə qurur və urlu həll edir.

rlar. Sualtı qayan oksigen baloən metal və maydilməsi ilə tam

zaman onun təzydların nümayişnizi tətbiq edin”ması icra edilir. ğını müəyyən ehavanın həcmi təzyiq artır. Ə

mi artır, manomu nəticəyə çətinlöyrəndiniz” his

ilir. rini qiymətləndyoxlayın” hissəqədər əzilmiş t

q keyfiyyət xarğundur ını isti suya batolekullarının istarşılıqlı təsirləralır. r.

utube.com/watci.gen.tr/gaz-basiMüəllim dərsin

mə, məsələqurma

II səviyy

n

r.

Qazları xassəlgörə bərk cisimçətinliklə fərql

a-z ə

Qazların təzyidə təcrübələrləliklə, lakin sərnümayiş edir.

id n

Qazların təzyiməsələləri sərbrur və çətinlikedir.

81

yıqlarda sıxılmıonlarını misal çyeli manometrlə

mamlamaq olar. zyiqinin ölçülmşi ilə müşayiət o” hissəsində “Q

Bu araşdırmadedirlər. Manomei azalır, manomƏksinə, sıxılan

metrin qollarındalik çəkmədən gssəsində verilən

dirmələri üçün msində verilmiş ttennis şarını israkterli eksperi

tırmaq lazımdırilik hərəkətini ari artır və şarın

ch?v=qy7oiP7Iltinci-nedir-nelern təlim nəticələra və məsələhəll

yə IIIərinə mlərdən ləndirir.

Qazları görə bərəsasən dləndirir.

qini sa-ə çətin-rbəst

Qazlarındə təcrübəst oladüzgün

qinə aid bəst qu-lə həll

Qazlarınməsələləsasən dedir.

ş havanı, metaçəkmək olar. Nəri nümayişi, onBu zaman avt

məsi xatırladıla olunması məqsəazın təzyiqi on

da şagirdlər qazetrə birləşdiriləmetrin qollarınporşeni geriyə

akı səviyyələr fəlirlər.

n tapşırıq açar sö

mövzunun sonuntapşırıqlar yerinti suya saldıqdamental məsələd

r, bu zaman yükartırır. Nəticədən əzilən hissəsi

t0. re-baglidir/ rinə nail olmaqletmə meyarları

I səviyyə xassələrinə rk cisimlərdən düzgün fərq-.

Qgtad

n təzyiqini sa-übələrlə sər-araq əsasən

nümayiş edir.

Qsadü

n təzyiqinə aid ər qurur və düzgün həll

Qmdü

alları qaynaq etNəzəri məlumat

nların iş prinsiptomobil təkərlərbilər. Nəzəri mədəuyğundur. nun həcmindən zın təzyiqinin oən şprisin porşedakı mayelərinqaytarmaqla, ş

fərqi azalır tə

özlərdən istifad

nda nə yetirilə bilər. a nə müşahidə dir. Onu evdə

ksək temperaturə molekulların şyenidən qabara

q dərəcəsini fərqı üzrə qiymətlən

IV səviyyə Qazları xassələrin

örə bərk cisimləram düzgün fərqləirir.

Qazların təzyiqiniadə təcrübələrlə tüzgün nümayiş e

Qazların təzyiqinəməsələlər qurur və

üzgün həll edir.

tmək qaz-

pi ilə rinin

məlu-

necə onun enini n sə-pris-əzyiq

də et-

olu-icra

r şar şarın araq

qlən-ndirə

nə rdən ən-

tam edir.

ə aid ə

82

Dərs 38 / Mövzu: MAYELƏRİN TƏZYİQİ

Maraqoyatma dərslikdəki materialdan fərqli də qurula bilər. Məsələn,

okeanların dərinliklərində yaşayan balıqlar yastı formaları ilə dayaz yerdə yaşayan balıqlardan fərqlənir. Okeanların dibində yaşayan balıqlar niyə yastı olur? – Sualtı gəmilərin gövdəsi çox möhkəm və qalın metaldan hazırlanır. Müasir sualtı gəmilər okeanda 1 km dərinlikdə üzə bilir. Nə üçün sualtı gəmilər qalın metaldan hazırla-nır? Bu gəmilər nə üçün daha dərinlikdə üzə bilmir? Texniki imkanları olan sinifdə “Mimio Studio” proqramından və “Fizikadan multimedia” dərsliyindən də istifadə edilə bilər. Şagirdlərdə mövzuya marağı artırmaq üçün “Kustonun dəniz altına səyahəti” filminə http://www.youtube.com/watch?v=Fo6t1w-gSfw ünvanından baxmaq olar. Şagirdlərin suallar ətrafında irəli sürüdükləri fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Mayenin təzyiqi nədən asılıdır?O, bərk cismin təzyiqindən nə ilə fərqlənir?

“Mayenin təzyiqi nədən asılıdır” araşdırmasının ilk mərhələlərində şagirdlər mayenin təzyiqinin maye sütununun hündürlüyündən asılı olmasını müəyyən edirlər. Eksperimentdən məlum olur ki, maye daxilində təzyiq mövcuddur və o eyni səviyyədə bütün istiqamətlərdə eynidir. Dərinlik artdıqca təzyiq də artır. Araşdırmanın sonrakı mərhələsində hidrostatik təzyiqin mayenin sıxlığından asılı olması təyin edilir. Mayenin sıxlığı artdıqca təzyiq də artır. Tapşırığın müzakirəsi dərslikdə verilən suallar əsasında qurula bilər. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlərin aktiv iştirakını təmin etmək üçün müəllim bu tapşırığı bir qədər sadələş-dirə bilər. Məsələn, belə şagirdlər üçün araşdırmanın gedişi zamanı müşahidələrini qeyd etmək kifayətdir.

Şagirdlər mayenin təzyiqi, onun bəzi xassələri haqqında məlumatlar alırlar. Onlar mayenin daxilindəki təzyiqin bütün istiqamətlərdə eyni olduğunu, mayenin təzyiqinin maye sütununun hündürlüyündən və mayenin sıxlığından asılılığını öyrənirlər.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” hissəsində aparılan araşdırma zamanı şagirdlər belə nəticəyə gəlirlər: 1. Müxtəlif sıxlıqlı mayelərin təzyiqləri eyni səviyyədə müxtəlif olur. 2. Eyni mayenin təzyiqi dərinlik artdıqca artır. Qeyd etmək lazımdır ki, təzyiqin mayenin dərinliyindən asılı olmasını sualtı üzgü-çülər hökmən nəzərə alırlar. Xüsusi məşq etmədən suyun dərinliyinə girmək olmaz. Çünki təzyiqin artması nəticəsində insanın qanı azot ilə doyur. Sürətlə suyun

Alt STANDARTLAR



Mayeləri xassələrinə görə bərk cisim və qazlardan fərqləndirir. Mayenin təzyiqini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Mayelərin təzyiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

üzərdamağıryüksonr

MməkŞ

lərinriya2. İknin (ρsu=

ρsu=ρqlis=h=6 g= pqli3. X

dəni

g=1h=1p – ? 4. Şhans

DərliosEle1. h2. hQiydirmbilə

Maygörəqazllənd

h=2=1P –

rinə çıxmaq omarlarını tutar vr nəticələrə səbksəldilmiş barokra təzyiqi tədricMövzunun “Nəklə yerinə yetiriŞagirdlərin özlənizi yoxlayın” hanın tərifini və nki stəkandan birihündürlüyü 6 sm=1000kq/m3, ρqlis

Verilir =1000kq/m3, =1260kq/m3, 6sm=0,06m, 10 m/san2.

psu –? Xəzər dənizinin 1

Verilir

iz=1030кг/м3

10 N/кq 1km= 1000m ?

p

Şəkildə içməli ssı təzyiqlə axar (g

rsin sonunda iş suna əlavə olunuktron resursla

http://ederslik.edhttps://www.youymətləndirmə.mə, nümayişetmər.

I səviyyə yeləri xassələrinəə bərk cisim və lardan səhv fərq-dirir.

Verilir H2,5m 1000kq/m3 ?

p =

olmaz, təzyiqinvə damarlarda tıbəb ola bilər. Ökamerada yerləcən normallaşdıöyrəndiniz” his

ilir. ərini qiymətlənhissəsi yerinə ynövlərini təyin endə su, digərində

m -dir. Mayelərin serin=1260kq/m3, g

Həlli Hesap =gh pqlis=

psu=pqli

km dərinliyində tHəlli Hesa

p =gh

u çəni təsvir ed(g=10 N/кq)?

vərəqləri yığılur. r. du.az/books/15/utube.com/watcMüəllim dərsin

mə, məsələqurma

II səviyyə Mayeləri xassə

görə bərk cisimqazlardan kiçilərə yol verməfərqləndirir.

Həlli gh p=(100

=25000

83

n azalması nəıxac əmələ gətirÖzünü pis hiss əşdirirlər və müırılar. ssəsində verilən

ndirmələri üçünetirilir. Burda ikedirlər.Bəzi məə isə qliserin var stəkanın dibinəg= 10 m/san2). ablanması =(1260kq/m3)·(10(1000kq/m3)·(10N

psu=756Pa 600

təzyiq nə qədərdiablanması

1030 ∙ 10

dilmişdir. Kranı

lır və hər şagird

/units/unit-4/pagch?v=qy7oiP7Iltn təlim nəticələra və məsələhəll

yə IIIələrinə m və k səhv-əklə

Mayelərgörə bərqazlardagün fər

Hesablanması00kq/m3)·10N/kq)0Pa=25kPa

əticəsində azotrər. Bu da insanedən üzgüçünü

üəyyən müddə


n mövzunun soki tapşırıq əsasısələlərin həlli:

rdır. Stəkanlardakgöstərdiyi təzyiq

0N/kq)·0,06m=75N/kq)·0,06m=6000Pa=156Pa

ir (dəniz=1030кг/

∙ 1000 103

açdıqda su

din portfo-

ge80.xhtml. t0. rinə nail olmaqletmə meyarları

I səviyyə ri xassələrinə rk cisim və an əsasən düz-rqləndirir.

Mgqfə

ı ·2,5m=

t qabarcıqları nın həyatı üçünü havasının təzt orada saxlayı

özlərdən istifad

onunda “Öyrənında şagirdlər m

kı mayelərin hər qlər fərqini hesab

56N/m2=756Pa 0N/m2=600Pa

/м3, g=10 N/кq)?

300

q dərəcəsini fərqı üzrə qiymətlən

IV səviyyə Mayeləri xassələri

örə bərk cisim vəazlardan tam düzərqləndirir.

h=2,5m

qan n çox zyiqi ırlar,

də et-

ndik-mate-

biri-blayın

qlən-ndirə

inə ə zgün

84

Mayenin təzyiqini sa-də təcrübələrlə yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Mayenin təzyiqini sa-də təcrübələrlə az səhvlərə yol verməkləsərbəst nümayiş edir.

Mayenin təzyiqini sa-də təcrübələrlə qis-mən düzgün nümayiş edir.

Mayenin təzyiqini sa-də təcrübələrlə tam düzgün nümayiş edir.

Mayelərin təzyiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələləri müəllimin kö-məyi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Mayelərin təzyiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Mayelərin təzyiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələlər sərbəst qurur və əsasən düzgün həll edir.

Mayelərin təzyiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələlər sərbəst qurur və tam düzgün həll edir.

Dərs 39 / Mövzu: MAYE VƏ QAZLARDA TƏZYİQİN ÖTÜRÜLMƏSİ

Maraqoyatma mərhələsini dərslikdə verilən materialdan əlavə bərk cisim, qaz

və mayelərin xassələrini Venn diaqramı ilə müqayisə etməklə başlamaq məqsə-dəuyğundur. Qeyd: Maye və qazlarda təzyiqin bütün istiqamətlərdə bərabər ötürülməsi molekul-ların mütəhərrikliyi ilə izah olunur. Mərhələnin sonunda sinfə “Maye və qazlarda təzyiqin ötürülmə qanunauyğunluğu-nun nədən ibarətdir?” suallı ilə müraciət etmək olar. Bu zaman irəli sürülən fərziy-yələr əsasında tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Maye və qazlarda təzyiqin ötürülməsində hansı qanunauyğunluq mövcuddur?

“Mayedə təzyiq hansı istiqamətə ötürülür?” araşdırmasının icrası prosesində mayelərə xaricdən edilən təzyiqin hər tərəfə bərabər paylanması nümayiş etdirilir. Nəticəni müzakirə edərkən şagirdlər fərziyyələrini söyləyirlər. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlər üçün tapşırıq sadələşdirilə bilər. Məsələn, dəlikləri olan butulkanı yoldaş-ları hazırlayır, mayeni azca sıxıb dəliklərdən su şırnağının çıxmasını nümayiş etdir-mək isə belə şagirdlərə tapşırıla bilər. Araşdırmanın nəticələri uyğun suallar əsasında müzakirə oluna bilər. Müəllim əlavə suallarla şagirdləri belə cavablara istiqamətləndirə bilər: “Kənd təsərrüfatında sahələrin suvarılması mayelərin hansı xassəsinə əsaslanır? Buna oxşar hadisələrə siz harada rast gəlmisiniz? Mayenin bu xassəsini qazlara da aid etmək olarmı?”.

Alt STANDARTLAR



Maye və qazlarda təzyiqin bütün istiqamətlərə bərabər paylanmasına aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Maye və qazlarda təzyiqin bütün istiqamətlərə bərabər paylanmasının səbəbini izah edir. Maye və qazlarda təzyiqin ötürülməsinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

raq,şəkimolqazdair

araşsəthliklə“Öybəz3. Cqamcanl4. CDərEle1. h2. h Qiyyişebilə

Mayyiqilərə masbələminyiş eMayyiqilərə masdi səizahMayyiqiaid kmiysələvə h

Dərslikdəki nəz, mayelərdə (vildə verilir. Təlekulyar qurulular xaricdən edir nəticə mövzun“Öyrəndiklərinşdırması icra olhində onu partlaərdən hava şırnyrəndiklərinizi ilərinin cavabı aCavab: sualtı bo

mətlərə ötürülərəklılara öldürücü tə

Cavab: bütün istiqrsin sonunda iş vktron resursla

http://wikibit.mehttp://www.ders

ymətləndirmə. etmə, izahetmə,ər.

I səviyyə ye və qazlarda təzn bütün istiqaməbərabər paylan-

sına aid sadə təcrüəri yalnız müəlli-n köməyi ilə nümaedir. ye və qazlarda təzn bütün istiqaməbərabər paylan-

sının səbəbini cidəhvə yol verməkl

h edir. ye və qazlarda təzn ötürülməsinə keyfiyyət və kə-

yyət xarakterli mələri sərbəst qurub

həll edə bilmir.

zəri məlumatdavə qazlarda) təəzyiqin müxtəlşundakı fərq qailən təzyiqi dəynun öyrənilməsinizi tətbiq edin” lunur. Şagirdləratmadan dəlikləaqlarının eyni tyoxlayın” hissaşağıda verilir.omba partlayan k ətrafda çox böyəsir göstərir. qamətlərdə. vərəqləri yığılırr. e/v/7-ci-sinif-fizteknik.com/201

Müəllim dərsin məsələqurma

II səviyyz-t-

ü-

a-

Maye və qazlayiqin bütün istlərə bərabər pamasına aid sadbələri sərbəst, çətinliklə nümedir.

z-t-

d-lə

Maye və qazlayiqin bütün istlərə bərabər pamasının səbəbsəhvlərə yol vizah edir.

z-

ə-b

Maye və qazlayiqin ötürülməaid keyfiyyət vmiyyət xaraktesələləri sərbəsvə çətinliklə h

85

a şagirdlərin yaşəzyiqin paylanlif cür paylan

abardılır. Paskalişmədən bütün inin başlıca məqhissəsində “Qar təcrübə zamaərin açılma texnəzyiqlə çıxması

səsində verilən

zaman yarananyük zərbə təsiri ya

r və hər şagirdin

zika-paskal-qan11/10/pascal-pre


yə IIIarda təz-tiqamət-aylan-də təcrü-lakin

mayiş

Maye vəyiqin bülərə bəramasına bələri səsən düzgedir.

arda təz-tiqamət-aylan-

bini az erməklə

Maye vəyiqin bülərə bəramasınınsən düzg

arda təz-əsinə və kə-erli mə-t qurur

həll edir.

Maye vətəzyiqinaid keyfmiyyət xsələlər svə qismhəll edir

ş və bilik səviynması bərk cisnmasının səbəbl qanunu – qapaistiqamətlərə bəqsədi olur. azlarda Paskal qanı hava ilə dolnologiyası ilə taını müşahidə ed

tapşırıq yerin

n təzyiq maye taradır. Bu güclü

n portfoliosuna

nunu. ensibi-ile-calsan

ərinə nail olmaetmə meyarları

I səviyyə ə qazlarda təz-ütün istiqamət-abər paylan-aid sadə təcrü-ərbəst və əsa-gün nümayiş

Myləmby

ə qazlarda təz-ütün istiqamət-abər paylan-

n səbəbini əsa-gün izah edir.

Myləmgü

ə qazlarda n ötürülməsinə fiyyət və kə-xarakterli mə-sərbəst qurur

mən düzgün r.

Myaimsəv

yyələrinə uyğun simlərlə müqaybi kimi maddəalı qabdakı mayərabər ötürülmə

qanununu yoxlayldurulan rezin şanış olur, bütündirlər. nə yetirilir. On

ərəfindən bütün təsir ətrafda yaş

əlavə olunur.

n-araclar.html.

aq dərəcəsini nüüzrə qiymətlən

IV səviyyə Maye və qazlarda iqin bütün istiqamərə bərabər paylan

masına aid sadə təələri düzgün nümiş edir.

Maye və qazlarda iqin bütün istiqamərə bərabər paylan

masının səbəbini dün izah edir.

Maye və qazlarda iqin ötürülməsinəid keyfiyyət və k

miyyət xarakterli mələlər sərbəst qurə düzgün həll edi

ola-yisəli lərin

ye və əsinə

yaq” şarın n də-

nların

isti-şayan

üma-ndirə

təz-mət-n-əcrü-ma-

təz-mət-n-düz-

təz-ə

kə-mə-rur ir.

çdərilaTh

blantəm

q

s

BvqŞsqBvx “

Maraqoyatmçaydan, suçiləyədəki suyun səviəydikdə də sulaində düşünməyaşdırılır.

Tədqiqat suallahansı qanunauyğ

Araşdırmadaborunun istəniləarın hər ikisind

nununa əsasən iəzyiqlər bərabə

müzakirəsi dərsl Bu hissədə b

qablarda mayen

ıdır: p1=p2. Bur

Burada h1 və 1

və 2 – ikinci qqablardakı bircinŞagirdlər suallaütunlarının hün

qablar qanunu dBeləliklə birləşmviyyəsi yüksək xətdən hesablam“Fizikadan mul

“Öyrəndiklər

Alt STANDARTLA


Dərs 40 / M

ma mərhələsindən və s. masa üiyyəsinin eyni arın səviyyələri ə yönəldilir, fər

arı. Hansı qabğunluq ödənilir

a şagirdlər müəən vəziyyətindədə suyun səviyyizah edirlər: boər paylanaraq likdə verilən subirləşmiş qablarin tarazlıqda qa

radan 11 gh

– birləşmiş qabqabdakı maye s

ns maye sütunlararla belə nəticndürlükləri, onldeyilir. miş qablarda müolur. Nəzərə al

maq lazımdır. timedia” dərsliyrinizi tətbiq edin

AR

2.1.3. Madd2.1.4. Madd3.1.1. Mexedir. 3.2.1. Texnqurğuların

Birləşmiş Birləşmişarasındakı a Birləşmişqurur və hə

86

Mövzu: BİRLƏ

də müxtəlif qabüzərində yerləşdolduğunu nümayenə bərabər o

rziyyələr dinlən

blar birləşmiş qr? Niyə?

əyyən edirlər ksuyun səviyyə

yəsi eyni olaraqorular əlaqəli vəmaye sütunlarıallar əsasında qr haqqında məlualmasının səbəb

22 gh və ya 2

h

h

bların birindəki msütunun hündürrının hündürlükləcəyə istiqamətlların sıxlıqları i

üxtəlif mayelər lmaq lazımdır k

yində uyğun mön” hissəsində v

dələri mexaniki xdələrin mexaniki

xaniki hadisələrə

nika və istehsaprinsiplərini izah

ş qabların məişət ş qablarda təzyiqlasılılığı sadə təcrş qablara aid keyfəll edir.

ƏŞMİŞ QABLA

blar, məsələn, sdirib, bu qablarayiş etdirməkləolur. Şagirdlər

nir və tədricən tə

qablar adlanır

ki, rezin şlanqlasi eyni olur. Su

q qalır. Şagirdləə onlardakı mayının səviyyələr

qurulur. umat verilir. Qebi onlardakı təzy

2

1

1

2

.

maye sütunun hürlüyü və sıxlığıəri eyni olur. əndirilir: Birləilə tərs mütənas

olarsa, sıxlığı kki, səviyyəni ik

övzunun elektroerilmiş tapşırıql

xassələrinə görə fxassələrinə dair dair cihaz və av

alatda istifadə oh edir.

və istehsalatda tələr nisbətinin mayrübələrlə nümayişfiyyət və kəmiyyə

AR

su doldurulmuşrda və onların lə başlamaq olarhadisənin səbəədqiqat sualları

r? Birləşmiş qa

a birləşdirilən iku əlavə edilsə dər təcrübəni Pasye bircins olduğri bərabərləşir.

eyd edilir ki, biryiqlərin bərabər

ündürlüyü və sıxdır. Odur ki, bi

əşmiş qablardasibdir. Buna bi

kiçik olan mayeki mayenin toxu

on modeli verilmlar yerinə yetiri

fərqləndirir. məsələlər həll edvadanlıqlardan is

olunan sadə me

ətbiqini şərh edir.yelərin sıxlıqlar nş edir. ət xarakterli məsə

ş şəffaf lüləyin-r. Qabı bi üzə-forma-

ablarda

ki şüşə ə boru-

skal qa-ğundan İşlərin

rləşmiş r olma-

xlığı, h2 irləşmiş

a maye rləşmiş

enin sə-unduğu

mişdir. ilir:

dir. stifadə

exaniki

. nisbəti

ələlər

87

1. Hansı şəkildə içərisində spirt olan müxtəlif formalı birləşmiş qablarda səviyyələr düzgün təsvir edilmişdir?

Cavab: b. 2. Şəkildə oturacaqlarının sahələri bərabər, lüləyləri eyni hündürlükdə olan üç çaydan təsvir edilir. Çaydanların su tutumları arasında hansı münasibət var?

A) V1 > V2 > V3 B) V1 > V2 = V3 C) V1 = V2 = V3 D)) V1 = V2 > V3 E) V1 = V3 > V2 Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsində verilən tapşırıqlar yerinə yetirir. Dərsin sonunda şagirdlərə müstəqil olaraq məişətdə və texnikada birləşmiş qablar qanununun tətbiq olunduğu sahələr haqqında evdə esse yazmaq təklif etmək olar. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. http://ederslik.edu.az/books/15/units/unit-4/page83.xhtml. 2. http://www.fenokulu.net/yeni/Fen-Konulari/Konu/Bilesik-Kaplar-ve-Ozellikleri_606.html Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini şərhet-mə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Birləşmiş qabların məişət və istehsalatda tətbiqini səhv şərh edir.

Birləşmiş qabların məişət və istehsalatda tətbiqini az səhvlərə yol verməklə şərh edir.

Birləşmiş qabların məişət və istehsalatda tətbiqini əsasən düz-gün şərh edir.

Birləşmiş qabların məişət və istehsalatda tətbiqini ətraflı və düzgün şərh edir.

Birləşmiş qablarda təzyiqlər nisbətinin mayelərin sıxlıqlar nisbəti arasındakı ası-lılığı sadə təcrübələrlə yalnız müəllimin kö-məyi ilə nümayiş edir.

Birləşmiş qablarda təzyiqlər nisbətinin mayelərin sıxlıqlar nisbəti arasındakı ası-lılığı sadə təcrübələrləsərbəst, lakin çətinlik-lə nümayiş edir.

Birləşmiş qablarda təzyiqlər nisbətinin mayelərin sıxlıqlar nisbəti arasındakı ası-lılığı sadə təcrübələrləqismən düzgün nüma-yiş edir.

Birləşmiş qablarda təzyiqlər nisbətinin mayelərin sıxlıqlar nisbəti arasındakı ası-lılığı sadə təcrübələrlə düzgün nümayiş edir.

Birləşmiş qablara aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər müəllimin köməyi ilə qurur və həll edir.

Birləşmiş qablara aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər sərbəst qurur və az səhvlərə yol verməkləhəll edir.

Birləşmiş qablara aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər qurur və əsasən düzgün həll edir.

Birləşmiş qablara aid keyfiyyət və kəmiy-yət xarakterli məsələ-lər qurur və tam düz-gün həll edir.

88

Dərs 41 / Mövzu: HİDRAVLİK MAŞIN

Mövzunun tədrisində Paskal qanununun praktiki tətbiqinə dair biliklərin sadə me-xanizm olan hidravlik maşının quruluş və iş prinsipinin elmi əsaslarını izah öyrən-məklə genişləndirilməsi nəzərdə tutulur.

Maraqoyatma dərslikdəki mətn və sual əsasında yaradıla bilər. Bu zaman sinif-dəki hidravlik maşının modeli nümayiş etdirilə bilər. Sinifdə bu cihaz yoxdursa, elektron dərs vəsaitindəki animasiyalar nümayiş etdirilir və onun iş prinsipi izah olunur. Beləliklə, verilən sual ətrafında şagirdlərin irəli sürdüyü fərziyyələr dinlənir və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Hansı qurğu hidravlik maşın adlanır? Hidravlik maşının iş prinsipi hansı fiziki qanuna əsaslanır? Qeyd edilir ki, hidravlik maşın diametrləri müxtəlif olan birləşmiş silindrik qablar-dan ibarətdir. Qablar maye ilə (yağla) doldurulur və porşenlərlə təchiz edilir. Paskal qanuna görə hidravlik maşının porşenləri altındakı mayeyə göstərilən təzyiqlər bərabərdir: p1=p2. Təzyiqlərin bərabərliyindən alınır:

2

2

1

1

S

F

S

F və ya

1

2

1

2

S

S

F

F

Burada S1 – kiçik porşenin sahəsi, S2 –böyük porşenin sahəsi, F1 – kiçik porşenə təsir edən qüvvənin modulu, F2 – böyük porşenə təsir edən qüvvənin moduludur. İfadədən görünür ki, ikinci porşenin sahəsi birinci porşenin sahəsindən neçə dəfə böyük-dürsə, ikinci porşenə təsir edin qüvvə birinci porşenə təsir edən qüvvədən bir o qə-dər dəfə böyükdür:

1

212 S

SFF

.

Nəticə: hidravlik maşında 1

2

S

S dəfə qüvvədə qazanc əldə edilir.

“Qüvvədə qazanc nə qədərdir?” adlanan araşdırmada məqsəd hidravlik maşında qüvvədə qazancını əldə etmək mümkün olduğunu yoxlamaq, nəzəri bilikləri dərin-

ləşdirməkdir. Verilənlərə əsasən hesablamalar aparılır: NNS

SFF 400

1

212

Sonda şagirdlərə belə sual verilir: “Bu maşınla qüvvədə neçə dəfə qazanc əldə edil-di? – Bu maşınla qüvvədə 4 dəfə qazanc əldə edildi: 4

1,0

4,0

1

2

1

2 S

S

F

F

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qur-ğuların prinsiplərini izah edir.


Paskal qanununun tətbiqinə dair müşahidələrini izah edir. Hidravlik maşının iş prinsipini şərh edir. Hidravlik maşına aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

böyqüv

Mmək

riniQeymatDərEle1. h2. hQiymə,

Paskbiqilərinməy

Hidrprinlərə edirHidrkeyfyət xlər milə q

Bur

1. C

2. C4. Ceyn

“Öyrəndiklərinyük porşenin savvəni tarazlaşdır

2S

Mövzunun “Nəklə yerinə yetiriŞagirdlərin özlzi yoxlayın” hisyd: Ayrı-ayrı şatlar hazırlamağrsin sonunda iş vktron resursla

http://ederslik.edhttps://www.youymətləndirmə. şərhetmə, məsə

I səviyyə kal qanununun tənə dair müşahidəni müəllimin kö-yi ilə izah edir.

ravlik maşının iş nsipini ciddi səhv

yol verməklə şərr. ravlik maşına aidfiyyət və kəmiy-xarakterli məsələmüəllimin köməyqurur və həll edir

rada “Çalışma-1

C.:

2sanm

kq

. H

C.: hsu=4,4m; hk

C.: 1 qabında dnidir. 5. C.: 7,5

nizi tətbiq edin” ahəsini hesablarmaq mümkün o

11

2

gm

gmS

F

F

d

E

öyrəndiniz” hisilir. ərini qiymətlənssəsində verilmagirdlərə bəzi tğı təklif etmək olvərəqləri yığılırr. du.az/books/15/utube.com/watcMüəllim dərsinələqurma və mə

II səviyyət-ə-

Paskal qanunubiqinə dair mülərini kiçik səhyol verməklə iedir.

-rh

Hidravlik maşprinsipini çətinşərh edir.

d

ə-yi .

Hidravlik maşkeyfiyyət və kyət xarakterli mlər sərbəst qursəhvlərə yol vhəll edir.

Dərs 4

10”-da verilən t

Həlli:

k=5,5m. 3. C.: pduzlu su, 2 qabkq.

89

hissəsində şagimaqla hidravlikolduğunu bir da

1 5

10000000

kq

kS

ssəsində verilən

ndirmələri üçünmiş tapşırıqlar ye

exniki qurğularlar. r və hər şagirdin

/units/unit-4/pagch?v=CGdJ5LJFn təlim nəticələəsələhəlletmə myə III

unun tət-üşahidə-hvlərə izah

Paskal qbiqinə dlərini qiizah edi

şının iş nliklə

Hidravlprinsipindüzgün

şına aid kəmiy-məsələ-rur və az erməklə

Hidravlkeyfiyyyət xaralər qurudüzgün

2/ MƏSƏLƏ H

apşırıqlar həll e

∙

p1 = p2 = p3. bında isə keros

irdlər əyləncəli k maşında kiçiaha müəyyən ed

2

2000001mkq


n mövzunun sonerinə yetirilə bilrın quruluşu və

n portfoliosuna

ge86.xhtml FUHk ərinə nail olmaq

meyarları üzrə qiI səviyyə qanununun tət-dair müşahidə-ismən düzgün ir.

Pbləgü

ik maşının iş ni əsasən şərh edir.

Hprdü

ik maşına aid ət və kəmiy-

akterli məsələ-ur və əsasən

həll edir.

Hkyləgü

HƏLLİ

edilə bilər:

∙∙

∙

sindir; MN səv

xarakterli məsəik qüvvə ilə bödirlər:

200 m

özlərdən istifad

nunda “Öyrəndlər. işi haqqında tə

əlavə olunur.

q dərəcəsini izaiymətləndirə bil

IV səviyyə Paskal qanununun

iqinə dair müşahərini ətraflı və düün izah edir.

Hidravlik maşınınrinsipini ətraflı vüzgün şərh edir.

Hidravlik maşına eyfiyyət və kəmiət xarakterli məsər qurur və tam düün həll edir.

.

viyyəsində təzy

ələdə öyük

də et-

diklə-

əqdi-

ahet-lər.

n tət-idə-

üz-

n iş və

aid iy-ələ-üz-

yiqlər

90

Dərs 43/ Mövzu: ATMOSFER TƏZYİQİ

Maraqoyatma dərslikdə verilən təcrübə və suallarla yaradıla bilər. Bu zaman

“Fizika multimedia” diskindən uyğun mövzunun animasiyaları nümayiş etdirilə bilər. Müşahidə olunan hadisələrin baş vermə səbəbləri üzərində qurulan müzakirələr prosesində yaranan fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Hansı hadisələr Yeri əhatə edən hava qatının təzyiqinin – atmosfer təzyiqinin mövcud olduğunu təsdiq edir?

“Stəkandakı kağız islandımı?” araşdırması da əyləncəli xarakterli olduğundan şagirdlər onu böyük maraq və həvəslə icra edirlər. “Nəticəni müzakirə edin” hissəsində şagirdlərin irəli sürdükləri fərziyyələrin müzakirəsi verilən suallar əsasında yoxlanır: M: Stəkanı ağzı aşağı çevirib, suya dik batırdıqda içərisinə su doldumu, nə üçün? Ş: Bu vəziyyətdə stəkana su dolmur, çünki stəkanın içərisindəki hava ora suyun dolmasına mane olur. M: Stəkanı ağzı aşağı çevirib suya yanı üzrə batırdıqda nə üçün ondan qabarcıqlar çıxır? Ş: Bu stəkandakı havadır, o qabarcıqlar şəklində stəkandan çıxır. M: Qabarcıqlar çıxmasaydı, stəkana su dolardımı? Nə üçün? Ş: Qabarcıqların çıxması stəkandan havanın çıxmasıdır. Hava çıxmasa idi ora su dolmaz.

Dərslikdə verilən mətn qısa və tanış olduğundan, onun şagirdlər tərəfindən oxunması məqsədəuyğundur. Onlar atmosfer təzyiqi ilə tanış olur, gündəlik həyatda rast gəldikləri damcıladıcının, şpirisin iş prinsipini öyrənirlər. Nəzəri materialda: “araşdırmada yoxladığınız stəkanın dibinə yapışdırılan kağızın islanıb-islanmadığı da atmosfer təzyiqinin varlığına əsaslanaraq izah olunur. Bu barədə özünüz düşünün” tapşırığında müəllim şagirdlərə istiqamət göstərməlidir. O, dərsin bu hissəsində əlavə olaraq belə məlumat verə bilər: “Qaz molekulları çox böyük sürətlə nizamsız hərəkət edir. Atmosferin əsas kütləsi Yerin səthindən 10 km yüksəkliyə qədər məsafədə yerləşir. Buna görə də qaz molekulları Yerin cazibəsi nəticəsində Yerin səthini tərk edib uzaqlaşa bilmirlər. Aydın məsələdir ki, yüksəkliyə getdikcə havanın konsentrasiyası, buna uyğun olaraq isə sıxlığı azalır. Havanın ən böyük sıxlığı Yerin səthindədir. Təcrübi yolla müəyyən edilmişdir ki,

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır.


Atmosfer təzyiqinin mövcudluğunu əsaslandıran müxtəlif təcrübələr nümayiş edir. Atmosfer təzyiqinin mövcudluğuna aid keyfiyyət xarakterli eksperimental məsələlər həll edir.

t=0malbun

tulkraqltökü“Nəsual

Möyrəaçarbirl

niziMövev suqDər Ele1. h2. h Qiyyişe

Atmmövlandrübəminyiş eAtmmövkeyfeksplələrköm

0oC-də dəniz səlik olmasını sübnu öyrənmiş və l“Öyrəndiklərin

kada nə var?!” alıdır. Onlar suülmədiyini müşəticəni müzakirlları müzakirə eMövzunun “Nəəndiyi əsas bilir sözlərdən istikdə yerinə yetiŞagirdlərin özləi yoxlayın” hissvzunun “ Layihquşları üçün aabı”-nın iş prinrsin sonunda iş v

ktron resurslahttps://www.youhttps://vimore.or

ymətləndirmə. etmə, məsələhəl

I səviyyə mosfer təzyiqinin vcudluğunu əsas-dıran müxtəlif təcələr yalnız müəlli

n köməyi ilə nümaedir.

mosfer təzyiqinin vcudluğuna aid fiyyət xarakterli perimental məsə-r yalnız müəllimi

məyi ilə həll edir.

əviyyəsində havbut edən təcrübəlayihə hazırlam

nizi tətbiq edin” araşdırmasını yuyun butulkayşahidə edir, yenirə edək” hissə

edə bilərlər. ə öyrəndiniz” iklərin müstəqitifadə etməkləirmək də mümkərini qiymətləndsəsində verilmişhə” hissəsindəkiavtomat suqabı sipi haqqında qvərəqləri yığılır

r. utube.com/watcrg/watch/gL-jW

Müəllim dərsinlletmə meyarları

II səviyy

-c-i-a-

Atmosfer təzymövcudluğunulandıran müxtərübələr az səhvyol verməklə nedir.

-in

Atmosfer təzymövcudluğunakeyfiyyət xaraeksperimental lələri kiçik səhyol verməklə shəll edir.

91

vanın sıxlığı =əni şagirdlərdən

mışlar. hissəsində müə

yerinə yetirməlidya hansı haldi biliklərinə əsaəsində şagirdlə

hissəsində veril olaraq ümumverilmiş mətni

kündür. dirmələri üçün mş tapşırıqlar yerii tapşırığın evə

hazırlaya biləqısa esse yazmağr və hər şagirdin

ch?v=gL-jWL7fWL7fG_g/atmos

n təlim nəticələı üzrə qiymətlənyə III

yiqinin u əsas-əlif təc-vlərə nümayiş

Atmosfemövcudlandıranrübələrigün və syiş edir.

yiqinin a aid akterli

məsə-hvlərə sərbəst

Atmosfemövcudkeyfiyyeksperimlələri əsvə sərbə

=1,29 kq/m3-dun soruşmaq olar

əllim yaradıcı tədir. Bu araşdırm

da töküldüyünüaslanaraq hadisəər araşdırmanın

rilən tapşırıq dmiləşdirməsinə xi tamamlayır. B

mövzunun sonuinə yetirilir. verilməsi tövsiyər. Müəllim şağı da tapşıra biln portfoliosuna

fG_g sfer-tezyiqi-7-si

ərinə nail olmandirə bilər. I səviyyə

fer təzyiqinin dluğunu əsas-n müxtəlif təc-i qismən düz-sərbəst nüma-.

Amlarütaed

fer təzyiqinin dluğuna aid ət xarakterli mental məsə-sasən düzgün əst həll edir.

Amkekləh

ur. Havanın kütr. Onlar 6-cı sin

ətbiqetmə, “Boşma şagird üçün ü və hansı həni izah edirlər. n nəticələrinə

dərs boyu şagixidmət edir. ŞaBu tapşırığı si

unda “Öyrəndik

yə olunur. Şagiragirdlərə “Avtolər. əlavə olunur.

inif-fizika/

aq dərəcəsini nü

IV səviyyə Atmosfer təzyiqinmövcudluğunu əsaandıran müxtəlif tübələri düzgün vəam sərbəst nümaydir.

Atmosfer təzyiqinmövcudluğuna aid

eyfiyyət xarakterksperimental məsələri tam düzgün əll edir.

tləyə nifdə

ş bu-ma-

halda

dair

irdin agird niflə

kləri-

rdlər omat

üma-

nin as-təc-ə yiş

nin d rli sə-

92

Dərs 44 / Mövzu: ATMOSFER TƏZYİQİNİN ÖLÇÜLMƏSİ

Şagirdlərin diqqəti atmosfer haqqında verilən məlumata istiqamətləndirilir. Bu

zaman şagirdlərin uyğun mövzuya aid “Coğrafiya” və “Həyat bilgisi” fənlərindən aldıqları biliklərə istinad etmək olar. Dərslikdəki suallarla bağlı aparılan müzakirə-lər nəticəsində irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşır. Tədqiqat sualları. Atmosfer təzyiqini ölçmək olarmı? Bunu necə etmək olar?

Bu mərhələdə ümumiləşdirmə və nəticə xarakterli iş aparılması nəzərdə tutulur. Qeyd olunur ki, havanın təzyiqini ölçmək üçün ifadəsini tətbiq etmək ol-mur, çünki hündürlük dəyişdikcə həm havanın sıxlığı, həm də sərbəstdüşmə tə-cilinin qiyməti dəyişir. Bu məqsədlə E.Torriçellinin civə ilə apardığı təcrübə izah edilir: uzunluğu 1 m olan şüşə boru civə ilə doldurulur. Sonra açıq ucu tutularaq içərisində civə olan geniş qaba daxil edilib borunun ağzı açılır. Məlum olur ki, borudakı civənin kiçik bir hissəsi içərisində civə olan geniş qaba axır, boruda isə təxminən 760 mm hündürlüyündə civə sütunu qalır. Daha sonra “Bəs nəyə görə borudakı civənin hamısı boşalmadı?” sualı ilə izahat davam etdirilir: Borudakı ci-vəyə təsir edən ağırlıq qüvvəsi onu boşaltmağa “çalışır”, lakin borudakı civəyə aşağıdan Paskal qanununa görə atmosfer təzyiqi əks təsir göstərərək onu boruda saxlamağa “çalışır”. Belə təsir və əks təsir bir-birini tarazlaşdırdıqda, yəni borudakı civənin təzyiqi atmosfer təzyiqinə bərabər olduqda, civənin boşalması dayanır. Beləliklə, boruda atmosfer təzyiqinə bərabər hündürlükdə civə sütunu qalır: 760 mm civə sütunu. Civə sütununun səviyyəsi temperatur və yüksəkliyin dəyişməsi ilə dəyişə bilir. Bu müddəanın yoxlanması dərhal yerinə yetirilən araşdırma ilə həyata keçirilir.

“Atmosfer təzyiqinin hündürlükdən asılılığı” adlanan araşdırmada şagirdlər verilən təzyiq-hündürlük diaqramından istifadə edərək hündürlüyü hesablayırlar: h1- hündürlüyündə təzyiq normal atmosfer təzyiqindən aşağıdır, barometr hündürlüyü qeydə alır: mh

sütmmc

msütmmc540

..1

12..)715–760(1

h3- hündürlüyündə təzyiq normal atmosfer təzyiqindən yüksəkdir, barometr dərin-liyi qeydə almışdır: mh

sütmmc

msütmmc120

..1

12..)760–770(2

Alt STANDARTLAR

2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2.1. İş prinsipi fiziki hadisələrə əsaslanan qurğulardan istifadə edir. 3.2.2. Fizika elminin inkişafında dünya alimlərinin roluna dair sadə məlumatı təqdim edir.


Atmosfer təzyiqinin ölçülməsi sahəsində alimlərin apardıqları eksperimentləri şərh edir. Atmosfer təzyiqini barometr-aneroidlə ölçür. Atmosfer təzyiqinin ölçülməsinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər həll edir.

Tap

yeti1. HА) 7D) 7

(760

Cavolur2. Qc.sü

Təzy

Möyrəbu məhat0°Cadlatəzy

riniyanDərEle1. onu2. hQiymə,

AtmölçüalimekspşərhAtmbaroyalnköm

pşırığın müzakir“Öyrəndiklərin

irirlər. Hündürlüyü 4800 760 mm c.süt. 730 mm c. süt.

0 – px)= 12

4800mm

vab: Hündürlüyü r. Qəbələ rayonundüt., dibində isə 75

А) 120yiqlər fərqi 10 mm

Mövzunun “Nəəndiyi əsas bilimövzuda maliktə edir. Şagird a

C temperaturda anır. Atmosfer yiqini ölçmək üŞagirdlərin özlzi yoxlayın” hi

nın tərifini və nörsin sonunda iş vktron resursla

http://kayzun-ölçülməsi.htmhttp://atmosfer1ymətləndirmə. ölçmə, məsələh

I səviyyə mosfer təzyiqinin ülməsi sahəsindəmlərin apardıqları perimentləri səhvh edir. mosfer təzyiqini ometr-aneroidlə nız müəllimin məyi ilə ölçür.

rəsi dərslikdəki nizi tətbiq edin

m olan dağ zirvə B)) 360 mm Е) 280 mm c

m c.süt = 400 mm

4800 m olan da

dakı “Yeddi gözə58 mm c.süt. göstə0 m B) 100 m m c.süt. olduğund

ə öyrəndiniz” hklərin müstəqil

k olduğu biliyinaçar sözlərdən i760 mm c. süttəzyiqini ölçənçün istifadə ediərini qiymətlənssəsi yerinə yet

övlərini təyin edvərəqləri yığılırr.

zen.az/blog/atmml 14.blogspot.ru/2Müəllim dərsin

həlletmə meyarl

II səviyy

v

Atmosfer təzyölçülməsi sahəalimlərin apardeksperimentlərliklə şərh edirAtmosfer təzybarometr-anersəhvlərə yol völçür.

93

suallar əsasındn” hissəsində şa

əsində atmosfer təc.süt. C) 1060

c.süt.

c.süt; px= (760 –

ağ zirvəsində atm

l” şəlaləsinin düərir. Şəlalənin hü C) 150,6 m Ddan şəlalənin düş

hissəsində veril olaraq ümumin və anlayışın istifadə etməklətununun yaratdın mayeli cihaz ilən metal baromndirmələri üçüntirilir. Burda üçdirlər. r və hər şagirdin

mosfer/10293/atm

2016/04/atmosfn təlim nəticələları üzrə qiymət

yə IIIyiqinin əsində dıqları ri çətin-r.

Atmosfeölçülməalimlərieksperimmən şər

yiqini roidlə az erməklə

Atmosfebarometəsasən d

a qurula bilər.agirdlər verilən

əzyiqi nə qədərdi0 mm c.süt.

– 400)mm c.süt =

mosfer təzyiqi 36

üşdüyü yüksəklikdündürlüyü nə qədD) 74,8 m Е)şdüyü hündürlük

ilmiş tapşırıq dləşdirməsinə xitərkib hissələriə verilmiş mətniığı təzyiq normcivəli barometr

metr aneroid adn mövzunun son tapşırıq əsasın

n portfoliosuna

mosfer-t%C9%9

fer-tzyiqi-v-onuərinə nail olmaqtləndirə bilər.

I səviyyə fer təzyiqinin əsi sahəsində in apardıqları mentləri qis-rh edir.

Aöalekgü

fer təzyiqini tr aneroidlə düzgün ölçür.

Abta

n tapşırıqları ye

ir?

=360 mm c.süt.

60 mm c.süt. bər

də barometr 748dərdir? ) 75,8 m 120 m-dir.

dərs boyu şagiidmət edir. Şaginin dərk edilməi tamamlayır.

mal atmosfer təzr adlanır. Atmo

dlanır. nunda “Öyrəndda şagirdlər ma

əlavə olunur.

99zyiqi-v%C9%

un-olculms.htmlq dərəcəsini şər

IV səviyyə Atmosfer təzyiqin

lçülməsi sahəsindlimlərin apardıqlaksperimentləri düün şərh edir.

Atmosfer təzyiqinarometr-aneroidlam dəqiq ölçür.

erinə

rabər

8 mm

irdin irdin əsini

zyiqi osfer

diklə-ateri-

%99-

l rhet-

nin də arı üz-

ni lə

94

Atmosfer təzyiqinin ölçülməsinə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri yalnız müəllimin köməyi ilə həll edir.

Atmosfer təzyiqinin ölçülməsinə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri çətinliklə həll edir.

Atmosfer təzyiqinin ölçülməsinə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri əsasən düzgün həll edir.

Atmosfer təzyiqinin ölçülməsinə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri tam dəqiq həll edir.

Dərs 45 / Mövzu: ARXİMED QANUNU

Şagirdlər bilirlər ki, havada çətin qaldırıla bilən və yaxud qaldırılması mümkün olmayan kifayət qədər ağır cisimləri su altında nisbətən asan qaldırmaq olur. Müəl-lim bu hadisələrə əsaslanan sadə təcrübələr aparmaqla maraqoyatma mərhələsini təşkil edə bilər. Məsələn, suya batırılan ağac parçası buraxılarsa o, üzüb suyun sət-hinə çıxar, topu suya batırıb buraxsaq o da dərhal sudan itələnərək səthə qalxar. Şa-girdlərin bu hadisələrin səbəbi haqqındakı fərziyyələri lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Cismin çəkisi mayedə, məsələn suda böyükdür, yoxsa havada? Niyə?

“Mayedə cismin çəkisi necə dəyişir?” araşdırmasında məqsəd cismin havada və mayedəki çəkisini müqayisə etməkdir. Şagirdlər araşdırma aparan zaman müəyyən edirlər ki, plastilini suya batırdıqda çəkisi azalır. Bu azalmanı təyin etmək üçün plastilinin havadakı çəkisindən sudakı çəkisini çıxmaq lazımdır. Daha sonra plastilinə kürə forması verilir və təcrübə təkrarlanır. Şagirdlər müəyyən edirlər ki, plastilinin formasının dəyişməsinə baxmayaraq onun həcmi dəyişmirsə nə sudakı, nə də havadakı çəkisi də dəyişmir. Hadisənin baş vermə səbəblərinə dair müsahibə dərslikdəki suallar əsasında aparıla bilər. Araşdırma qruplarla icra olunmuşsa, qrup liderlərinin təqdimatları dinlənilir. Hər qrupun fərziyyəsi müzakirə olunur.

Yeni mövzu nun şəkillərin nümayişi ilə izah olunması daha məqsədəuyğundur. İzah zamanı aşağıdakılara diqqət edilir: cisim mayeyə batırıldıqda ona hər tərəfdən hidrostatik təzyiq göstərilir. Yan tərəflərdə eyni səviyyədəki təzyiq qüvvələri

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir. 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir. 3.2.1. İş prinsipi fiziki hadisələrə əsaslanan qurğulardan istifadə edir. 3.2.2. Fizika elminin inkişafında dünya alimlərinin roluna dair sadə məlumatı təqdim edir.


Mayeyə batırılan cismə itələyici qüvvənin – Arximed qüvvəsi-nin təsir etdiyini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Arximed qüvvəsinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu şərh edir. Arximed qüvvəsinin təyininə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər həll edir.

95

bərabər olduğundan, bu qüvvələrin əvəzləyici qüvvəsi sıfıra bərabərdir. Lakin ma-yedəki cismin alt hissəsinə edilən təzyiq üst hissəsinə edilən təzyiqdən böyükdür Belə ki, alt hissədən maye sütunun hündürlüyü üst hissədəki maye sütununu hündürlüyündən böyük olduğuna görə: halt > hs. Ona görə də əvəzləyici təzyiq qüvvəsi yuxarı yönəlir. Bu qüvvə itələyici qüvvə, yaxud Arximed qüvvəsi adlanır. Daha sonra qeyd edilir ki, Arximed qüvvəsi cismin formasından asılı deyil – təc-rübədə plastilin parçasını kürə formasına salmaqla əmin olurlar. Arximed qüvvəsi cismin sıxlığından asılı deyil. Eyni həcmli alüminium və qurğuşun silindrlər suya batırılsa eyni həcmdə su sıxışdırıb çıxaracaqlar. Arximed qüvvəsi mayenin sıx-lığından və cismin mayeyə batan hissəsinin həcmindən asılıdır. Düsturlar yazılır və ora daxil olan kəmiyyətlər qeyd edilir.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” mərhələsində “Arximed qanununu yoxlayaq” araşdırması yerinə yetirilir. Bu araşdırmada şagirdlər Arximed qanununu yoxlayar-kən bir daha əmin olurlar ki, cismin sıxışdırıb çıxardığı suyun çəkisi Arximed qüvvəsinin qiymətinə bərabərdir. Deməli maye (qaz) ona batırılmış cismə şaquli istiqamətdə yuxarıya yönəlmiş və həmin cismin həcmi qədər mayenin (qazın) çəki-sinə bərabər qüvvə ilə təsir edir. Mövzunun “Nə öyrəndiniz” hissəsində verilmiş tapşırıq dərs boyu şagirdin öyrəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə xidmət edir. Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsi yerinə yetirilir. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. http://www.edu.mimio.az/catalog/view/119 2. http://wikibit.me/v/fizika-dersleri-7-ci-sinif-arximed-quvvesi 3. https://www.youtube.com/watch?v=LWH_6phj_j4 4. https://www.youtube.com/watch?v=J6Z3kzieV8s Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini nüma-yişetmə, şərhetmə, məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mayeyə batırılan cis-mə itələyici qüvvənin – Arximed qüvvəsi-nin təsir etdiyini yal-nız müəllimin köməyi ilə sadə təcrübələrlə nümayiş edir.

Mayeyə batırılan cis-mə itələyici qüvvənin – Arximed qüvvəsi-nin təsir etdiyini sər-bəst, lakin kiçik səhv-lərə yol verməklə sa-də təcrübələrlə nüma-yiş edir.

Mayeyə batırılan cis-mə itələyici qüvvənin – Arximed qüvvəsi-nin təsir etdiyini sadə təcrübələrlə əsasən düzgün nümayiş edir.

Mayeyə batırılan cis-mə itələyici qüvvənin – Arximed qüvvəsi-nin təsir etdiyini sadə təcrübələrlə tam dəqiq nümayiş edir.

Arximed qüvvəsinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu şərh edə edə bilmir.

Arximed qüvvəsinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu çox çətinliklə şərh edir.

Arximed qüvvəsinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu qismən düzgün şərh edir.

Arximed qüvvəsinin hansı kəmiyyətlərdən asılı olduğunu tam düzgün şərh edir.

96

Arximed qüvvəsinin tətyininə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələləri müəllimin köməyi ilə həll edir.

Arximed qüvvəsinin tətyininə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələləri az səhvlərə yol verməkləhəll edir.

Arximed qüvvəsinin tətyininə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələləri əsasən düzgün həll edir.

Arximed qüvvəsinin tətyininə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələləri tam düzgün həll edir.


Burada “Çalışma-11”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: a) IV məntəqədə ən yüksəkdə olmuşdur – 480 m; b) II məntəqədə ən aşağıda olmuşdur – 120 m; 2. C.: qazın təzyiqi atmosfer təzyiqindən 250 mm.c.süt azdır.

3. C.: a) suda – 0,5N; digər mayedə – 1,5N; b) ; . , .

4. C.: 2. 5. C.: dəyişməz.

Dərs 47 / Mövzu: CİSİMLƏRİN ÜZMƏ ŞƏRTİ: GƏMİLƏRİN ÜZMƏSİ, HAVADA UÇMA

Bu mərhələni müxtəlif üsullarla başlamaq olar.

1. Ağırlıq qüvvəsi ilə itələmə qüvvəsinin nisbətindən asılı olaraq cismin bata biləcəyini, maye daxilində üzə bilməsi, yaxud maye səthində üzə biləcəyi nümayiş eksperimenti ilə göstərilə bilər. Məsələn, kartof (və ya çiy yumurta) əvvəlcə, təmiz suya daxil edilir. Bu zaman o, suyun dibinə batır. Sonra suya çoxlu duz qatılır və qarışdırılır. Bu halda isə o, batmır. Kartofun mayedə ixtiyari dərinlikdə üzməsini müşahidə etmək üçün əvvəlcə, boş qaba duz tökülür. Sonra qaba yavaş-yavaş su əlavə olunur. Bu zaman qabdakı kartof maye daxilində üzməyə başlayır. 2. Gəmi modelindən istifadə etmək olar. Bunun üçün akvarium su ilə doldurulur, sonra gəmi modeli suyun üzərinə qoyulur. Gəmiyə boru ilə birləşdirilmiş nasosu sıxmaqla onun suyun səthində üzməsini, batmasını və maye daxilində üzməsini nü-

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir.. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir


Cisimlərin üzmə şərtinə aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Cisimlərin üzmə şərtini izah edir. Cisimlərin üzmə şərtinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər həll edir.

maymüz3. DaşkasulahavdigəslaysualTəd

kürəüzdfərz

izah Mbaş Mcisim Mbaş HərşagiCism

əvəzmayqalxbəraBeləsəthcismmaysəth

layasualdin anla

Ddərs

yiş etdirmək olazakirə edilir. Dərslikdəki matar etmək üçün arında üzür, bavaya qaldıran nərləri yox?” suydlardan və “Fllar ətrafında apdqiqat sualları.

“Mayedə cisməciyin suda ba

düyünü müşahidziyyələr irəli sürBu hissədə mə

hını müsahibə əMayedəki cismə

verər? Mayedəki cismə

m özünü necə aMayedəki cismə

verər? r bir sual uyğunirdlər cisimlərinmə təsir edən

zləyici qüvvə yyenin səthinə qxmasında itələyabər olduqda isəliklə, mayedənhində üzür. Cismmə təsir edən ağyenin sıxlığındahində üzmə şərti

“Öyrəndiklərinaq” araşdırmaslları ilə şagirdləköməyi ilə nüm

aşıqlı izah edilibDərsin “Nə öyrəslikdə verilmiş t

ar. Uyğun sualla

terial əsasında m“Nə üçün pola

atmır?”, “Nə üədir?”, “Nə üç

ualları verilə biFizika multimedparılan müzakir. Cisimin mayed

min çəkisi necətdığını, ondan də edirlər. Onlarürlər. lumat mübadiləəsasında da təşk

təsir edən ağırl

ə təsir edən ağıraparar? ə təsir edən ağır

n sxem üzərindən üzəbilmə şərtiağırlıq qüvvəsi

yuxarı yönəlir vqalxana qədər əyici qüvvə azsə cismin qalxmn qalxan bütöv min batan hissəğırlıq qüvvəsinəan kiçik olarsa idir. nizi tətbiq edinı yerinə yetirilər doğru nəticəymayiş şəklindəbsə, nəticənin məndiniz” mərhətapşırıqları açar

97

arla şagirdlər ak

müsahibə təşkiladdan hazırlanaüçün aysberqlərçün bəzi cisimləilər. Bu zamandia” dərsliyindəələrdən tədqiqadə üzə bilməsi ü

dəyişir?” adlanhazırlanan “gə

ar dərslikdə ve

əsi və müzakirəil etmək olar. lıq qüvvəsi arxi

rlıq qüvvəsi arx

rlıq qüvvəsi arx

ə araşdırılır. Beini öyrənirlər: i arximed qüvv

və cisim mayenitələyici qüvvə

zalmağa başlayması dayanır və

cismin həcminiənin həcmi qədəə bərabər olur:(cm), mVb =

n” mərhələsindəlir. Təcrübə yeyə istiqamətlənddə yerinə yetiri

müzakirəsində şələsində müəllimr sözlərdən istif

ktivləşdirilir və

l etmək olar. Şaan nəhəng gəmir okean sularınər suda üzə və

n texniki imkanən istifadə etm

at sualları formaüçün hansı şərt

nan araşdırmadəminin” isə baterilən suallar ət

si həyata keçiri

imed qüvvəsind

ximed qüvvəsin

ximed qüvvəsin

eləliklə, sualları

vəsindən kiçik o

nin səthinə qalxə dəyişmir. Layır. Bu qüvvəo, maye səthind

in müəyyən hissər sıxışdırdığı m: mgVb = mg. B= cV olur. Bu

ə “Cisimlərin üerinə yetirilir, mdirilir. Təcrübəilə bilər. Nəzəriagirdlər çətinlik

m ümumiləşdirmfadə edərək tam

onların fərziyy

agirdlərin biliklilər dəniz və ok

nda batmır?”, “ə havada süzə bnları olan siniflmək olar. Beləlalaşdırılır. ödənilməlidir?

a şagirdlər plastmayıb, su səthtrafında düşünü

ilir. Yeni mövzu

dən böyük olars

nə bərabər olars

ndən kiçik olars

n araşdırılmasın

olduqda (

xmağa başlayırkin cismin son

ağırlıq qüvvədə üzməyə başlsəsi batmaqla mmayenin çəkisi Bütöv cismin sıbütöv cismin m

üzmə şərtlərini müəllimin müvhər hansı bir şa

i məlumat ətrafk çəkməyəcəkləmə aparır. Şagir

mamlayırlar.

yələri

lərini kean “Şarı bilir, lərdə liklə,

stilin hində ür və

unun

sa nə

sa bu

sa nə

ndan

),

r. O, nrakı əsinə layır. maye üzən ıxlığı maye

yox-vafiq agir-

flı və ər. rdlər

98

Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndikləri-nizi yoxlayın” hissəsi yerinə yetirilir. Burda dörd tapşırıq əsasında şagirdlər cisim-lərin üzmə şərtlərini yada salmalıdırlar. Ev tapşırığı kimi hər şagirdə gəmilərin və hava şarlarının üzməsi haqqında müxtəlif mənbələrdən məlumat toplayaraq esse yazmaq tapşırıla bilər. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. https://zenfizika.wordpress.com/2015/11/06/cisiml%C9%99rin-uzm%C9%99si/ 2. http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?baslikid=145&DigID=122&Git= Konu Kategorileri&Sayfa=KonuDigerListesi Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini nüma-yişetmə, izahetmə, məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri çətinliklə, lakin sərbəst nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri əsasən düzgün nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri dəqiq nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini səhv izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini az səhvlərə yol verməklə izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini qismən düzgün izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini ətraflı və dəqiq izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri yalnız mü-əllimin köməyi ilə həll edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri kiçik səhv-lərə yol verməklə həll edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri əsasən düzgün həll edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri düzgün həll edir.

99

IV TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ 1. Üfüqi səthdə üç eyni kütləli cisim yerləşir. Cisimlərin səthə təzyiqləri arasında hansı münasibət var? A) B) C)) D) E) 2. Çəkisi 78 kN olan tırtıllı traktor yer səthinə 3,9 ∙ 10 təzyiq edir. Tırtılların ümumi dayaq sahəsini təyin edin. А)) 2 B) 0,2 C) 0,5 D) 5 Е) 3,9 3. Şəkildə bir tərəfi rezin pərdə ilə qapanmış və içərisində hava olan porşenli şüşə boru üç müxtəlif halda təsvir edilir. Bu hallarda borudakı havanın sıxlığı arasında hansı münasibət var? A) 1= 2= 3 B) 1 > 2 > 3 C)) 3 > 1 > 2 D) 2 > 3 > 1 E) 2 > 1 > 3

4. Futbol topunun üzərində oturduqda onun daxilində sıxılan havanın təzyiqi hansı istiqamətə ötürülər? А) Yalnız aşağı B)) Bütün istiqamətə C) Yalnız yanlara D) Yalnız yuxarı Е) Təzyiq ötürülməz 5. Şəkidəki qablarda eyni səviyyədə spirt vardır. Qablardakı spirtin dibə göstərdiyi təzyiqlər arasında hansı münasibət var? A) B)) C) D) E) 6. Şəkildə üç müxtəlif formalı birləşmiş qab təsvir edilir. Qablarda su, kerosin və spirt vardır. Mayelər qabda hansı ardıcıllıqla yerləşir (

3spirt3sinoker3su m

kq710,

m

kq800,

m

kq1000 )?

А) 1 qabında su; 2 qabında kerosin; 3 qabında spirt B) 1 qabında su; 2 qabında spirt; 3 qabında su C) 1 qabında kerosin; 2 qabında su; 3 qabında spirt D) 1 qabında kerosin; 2 qabında spirt; 3 qabında su Е)) 1 qabında spirt; 2 qabında su; 3 qabında kerosin

100

7. Çəkisi 55000 N olan avtobusu hidravlik maşında 10 N çəkisi olan dovşan tarazlıqda saxlayır. Kiçik porşenin sahəsi 10 dır. Böyük porşenin sahəsini hesablayın.

А) 0,55 B) 55 C)) 5,5 D) 5500 Е) 550

8. İlisu şəlaləsinin düşdüyü nöqtədə barometr 780 mm c.süt., dibində isə 775 mm c.süt göstərir. Şəlalənin hündürlüyü nə qədərdir? А) 25 m B) 50 m C) 77,5 m D)) 60 m Е) 78 m 9. Şəkildə təsvir edilən eyni həcmli üç müxtəlif cismə təsir edən arximed qüvvəsi arasında hansı münasibət var? A) F1 > F2 > F3 B)) F1 = F2 = F3 C) F1 = F2 > F3

D) F1 = F2< F3 E) F1 < F2 < F3 10. Çəkisi 80 N olan akvalanqistin suda çəkisi 70 N dur. Ona

təsir edən arximed qüvvəsini təyin edin ( 1000 ).

А) 70 N B)) 10 N C) 15 N D) 150 N Е) 80 N

1

2

3

101



2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.

SADƏ MEXANİZMLƏR. CİSİMLƏRİN TARAZLIĞI


102

Dərs 49 / Mövzu: SADƏ MEXANİZMLƏR. LİNG

Sadə mexanizmlər gündəlik həyatda şagirdlərin ən çox rast gəldikləri məişət əş-yaları olduğundan, bu mövzu nəzərdə tutulan alt standartların reallaşdırılmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Mövzunun tədrisi prosesində şagirdlər insanların hə-mişə ağır məişət işlərini yüngülləşdirmək məqsədi ilə hazırladıqları mexanizmlərin iş prinsipi ilə tanış olur, kiçik qüvvə tətbiq etməklə böyük qüvvə təsirinin necə yaradılmasını praktik təcrübələrlə yoxlayırlar.

Maraqoyatma mərhələsi dərslikdəki mətn və suallar əsasında qurula bilər. Bu zaman gündəlik həyatda işlədilən sadə mexanizmlərə aid nümunələri, ling, dola-maçarx, blok, mail müstəvi , arximed vinti, qayçı, qozqıran, hidravlik maşın və s. nümayiş edilə bilər. Şagirdlərin suallara verdikləri cavabların maraq doğuranları lövhədə yazılır. Müzakirə zamanı sinfin səviyyəsi barədə ilkin təsəvvürlər yarat-maqla müəllim öz fəaliyyətində müəyyən dəyişikliklər edə bilər. Digər tərəfdən, müzakirələr nəticəsində irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı. Sadə mexanizm nədir və onlardan hansı məqsədlər üçün istifadə olunur?

Bu mərhələdə “Nə üçün linglə cismi daha asan qaldırmaq olur?” araşdırması icra olunur. Məqsəd lingin hansı nöqtəsinə təsir etməklə cismi daha kiçik qüvvə ilə qaldırmağın mümkün olduğunu öyrənməkdir. Şagirdlər, əvvəlcə, dinamometrlə cis-min, konkret olaraq kitabın çəkisini təyin edir, sonra isə hazırladıqları lingin dayaqdan müxtəlif məsafələrdəki nöqtələrinə təsir etməklə araşdırmanı davam etdirirlər. Bununla onlar daha kiçik qüvvənin tətbiq olunduğu nöqtəni təyin edir və qüvvə qolunun lingin tarazlığa gətirilməsində nə dərəcədə mühüm rol oynadığını müəyyən edirlər. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagird-lərin aktiv iştirakını təmin etmək məqsədilə bu tapşırıq bir qədər sadələşdirilə bilər. Məsələn, belə şagirdlərə araşdırmanın gedişi zamanı müşahidələrini söyləmək tapşırıla bilər.

Şagirdlər dərslikdə verilən yeni məlumatları oxuyur. Bu zaman onlar “sadə mexanizm”, “ling”, “qüvvə qolu” anlayışları ilə tanış olur, lingin tarazlıq şərti

Alt STANDARTLAR

2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir


Texnika, məişət və istehsalatda tətbiq olunan sadə mexanizm-ləri təsnif edir. Sadə mexanizmlərin yaradılması və təkmilləşdirilməsində fizikanın rolunu şərh edir. Sadə mexanizmlərin tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

qüvəsas

ölçüəldələr: kiçi

Möyrəaçar

lərinMəsqolu

l2

F

Məstəsir

FFl2

l1

DərEle1. h2. h3. h4. h Qiyetmbilə

Texisteholunnizmbilm

vvə momenti (Msında 2-ci araşd“Lingin tarazlıqür və lingi tarazə olunduğunu tə“Qüvvə qolların

ik qoldan neçə d

Mövzunun “Nəndiyi əsas bilir sözlərdən istifŞagirdlərin özlnizi yoxlayın” hsələ 2. Qapaqaçundan ( ) 6 dəfə

Verilir 2=6l1

F2/F1–? Lingşərtin

sələ 3. Çəkisi 1N r etdiyi qüvvə qol

Verilir F1=1N F2=25000N 2=10m 1 – ? rsin sonunda iş vktron resursla

https://www.youhttps://www.youhttps://www.youhttp://asanfizika

ymətləndirmə. ə, şərhetmə, mər.

I səviyyə xnika, məişət və hsalatda tətbiq nan sadə mexa-mləri təsnif edə mir.

1

2

F

F

M = Fl) haqqınddırma icra olunuq şərtini yoxlayazlığa gətirən F2 əyin edirlər. Şagnın hansı nisbət

dəfə böyükdürsə,

ə öyrəndiniz” iklərin müstəqifadə etməklə mələrini qiymətlənhissəsi yerinə yeçanın dəstəyinə tə uzundur. Bu sad

Həlli gin tarazlıq nə görə: F2/F1= l

N olan kəsəyən vəlu 10 m -dir. Kəsə

HəlLingin tarazlıq şəF2/F1= l1/ l2 l1= F2l2/ F1

vərəqləri yığılırr.

utube.com/watcutube.com/watcutube.com/watc.blogspot.ru/20

Müəllim dərsinməsələqurma v

II səviyyTexnika, məişistehsalatda təolunan sadə mnizmləri az səhyol verməklə tedir.

103

112

1 FlFl

l

da ilkin məlumatur. aq” araşdırmasınqüvvəsini hesab

girdlərə belə bir ti qüvvədə daha , qüvvədə də bi

hissəsində veril olaraq ümumətni tamamlayırndirmələri üçünetirilir. təsir edən qüvvədə mexanizm qüv

l1/ l2 F2/F1=F2= FCavab

ə çəkisi 25 000 Nəyənin təsir etdiylli ərtinə görə: l1

C

r və hər şagirdin

ch?v=5OWfxDAch?v=u3XsHvS4ch?v=cateycwFu13/06/cihazlar-

n təlim nəticələvə məsələhəlletm

yə IIIət və tbiq

mexa-hvlərə təsnif

Texnikaistehsalaolunan snizmlərdüzgün

22lF

tlar əldə edirlər

nda şagirdlər uyblayır və qüvvədsuala cavab hazböyük qazanc v

ir o qədər dəfə q

rilən tapşırıq dmiləşdirməsinə xr. n mövzunun so

ə qolu ( ) qapavvədə neçə dəfə q

Hesablan= l1/ l2= l1/ (6l1)=

F1/6 b: Qüvvədə 6 dəf

N olan fil lingdə tyi qüvvə qolu nə q

Hesabl

1= 25000N m /Cavab: 250000m=

n portfoliosuna

AbPXY 4O7s uQg onlayn-test.htm

ərinə nail olmamə meyarları

I səviyyə a, məişət və atda tətbiq sadə mexa-i əsasən təsnif edir.

Tisoned

r. Oxunan mater

yğun qüvvə qolldə nə qədər qazırlamaq tapşırılverdi?” “Böyükqazanc əldə edild

dərs boyu şagixidmət edir. Şa

onunda “Öyrən

ağa təsir edən qazanc verir?

nması = 1/6

fə qazanc var tarazlıqdadırlar. qədərdir? lanması / 1N=250000m

=250 km

əlavə olunur.

ml

aq dərəcəsini təüzrə qiymətlən

IV səviyyə Texnika, məişət vstehsalatda tətbiqlunan sadə mexaizmləri dəqiq təsndir.

rial

larını azanc la bi-k qol di.”

irdin agird

ndik-

qüvvə

Filin

əsnif-ndirə

ə q -nif

104

Sadə mexanizmlərin yaradılması və tək-milləşdirilməsində fizikanın rolunu yal-nız müəllimin köməyi ilə şərh edir.

Sadə mexanizmlərin yaradılması və tək-milləşdirilməsində fizikanın rolunu çətinliklə şərh edir.

Sadə mexanizmlərin yaradılması və tək-milləşdirilməsində fizikanın rolunu qis-mən düzgün şərh edir.

Sadə mexanizmlərin yaradılması və tək-milləşdirilməsində fizikanın rolunu ət-raflı və düzgün şərh edir.

Sadə mexanizmlərin tətbiqinə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələlər qu-ra bilmir və müəlli-min köməyi ilə həll edir.

Sadə mexanizmlərin tətbiqinə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Sadə mexanizmlərin tətbiqinə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələlər sər-bəst qurur və əsasən düzgün həll edir.

Sadə mexanizmlərin tətbiqinə aid keyfiy-yət və kəmiyyət xa-rakterli məsələlər sərbəst qurur və düzgün həll edir.

Dərs 50 / Mövzu: BLOKLAR

Sadə mexanizmlərdən biri olan blokun iş prinsipi lingə oxşayır. Şagirdlər lingin tarazlıq şərtini yaxşı mənimsəyiblərsə, bu mövzunu öyrənməkdə çətinlikləri olmur.

Maraqoyatma dərsin əvvəlində verilən mətn və suallar əsasında yaradıla bilər. Mü-əllim şagirdlərin gündəlik həyatda tez-tez qarşılaşdıqları qaldırıcı kranın (fizika labora-toriyada olan model) modelini qurur, orada bloklara (tərpənən və tərpənməz) aid nü-munələr göstərir. Model yoxdursa, slaydlar nümayiş etdirmək olar. Müəllim onların iş prinsipindəki fərqlər haqqında suallar verir: “Blok nədir? Nə üçün qaldırıcı mexanizm-lərdə blokdan istifadə olunur. Bloklar sistemi vasitəsilə qüvvədə əldə edilən qazancı neçə dəfə artırmaq olar?” Şagirdlərdə yaranan fərziyyələr lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Blokun hansı növülərini görmüsünüz? Onlar bir-birindən hansı xüsusiyyətinə görə fərqlənir?

“Blok qüvvədə qazanc verdimi?” araşdırması icra olunur. Şagirdlər tərpənməz blokun qüvvədə qazanc vermədiyini və yalnız qüvvənin təsir istiqamətini dəyişdi-yini aşkarlayır, hadisənin baş vermə səbəbi üzərində düşünür və fərziyyələr irəli sürürlər. Araşdırmanın müzakirəsi dərslikdəki suallar əsasında qurula bilər.

Alt STANDARTLAR

2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların iş prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.


Blokların quruluş və iş prinsipini şərh edir. Blokların tətbiqinə aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Blokların tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

Difeşagiyold

zamməqonlanifdöyrəaşağblokistifnənmis

öyrə“Tədigəqaz

Möyrəaçar

diklbəz1. Tməs4. TDər Ele1. h2. h3. h Qiymə,bilə

Blokiş prsəhvşərh

ferensial təlim.irdlər üçün tapdaşı icra edir, öNəzəri materia

man “Fəal oxu”,qsədəuyğundur.arın iş prinsipi də varsa polispaənən zaman yaxğıdakı tip suallak tərpənən, hanfadə olunur? 4.

n və tərpənməz sallar göstərin. Bu mərhələdə əndikləri nəzərərpənən blokda ər sadə mexananılırsa, məsafəMövzunun “Nəndiyi əsas bilir sözlərdən istif

Şagirdlərin özlərinizi yoxlayıilərinin cavabı b

Tərpənən bloklasi 10 m-dir. Tərpənməz bloklrsin sonunda iş v

ktron resurslahttps://www.youhttps://www.youhttp://ederslik.ed

ymətləndirmə. nümayişetmə, ər.

I səviyyə kların quruluş vərinsipini ciddi vlərə yol verməklh edir.

Təlim nəticələpşırığı bir qədərzü isə müşahidəalla tanışlığı qr, “Fasilələrlə ox. Şagirdlərə tərlingin tarazlıq ş

ast özü, yoxdursxşı olar ki, təqdardan ibarət didnsı tərpənməz a

Tərpənən blokbloklara ling

“Tərpənən blokri biliklərini hənə qazanıldı və

nizmlərdə olduədə bir o qədər də öyrəndiniz” iklərin müstəqifadə etməklə mə

zlərini qiymətlın” hissəsindəbelədir: a qaldırılan cism

la qaldırılan cisvərəqləri yığılır

r. utube.com/watcutube.com/watcdu.az/books/15/

Müəllim dərsinməsələqurma

II səviyyə

lə

Blokların quruiş prinsipini çəşərh edir.

105

ri zəif olan vər sadələşdirməkə aparıb müzakiruplar, yaxud

xu”, yaxud “İNSrpənməz və təşərtinə əsasən msa onun təsviri

dimatın hazırlandaktik vərəqlər adlanır? 3. Tərpk hansı məqsədlkimi baxmaq o

ku öyrənək” araəm yoxlayır, hə nədə itirildi?” uğu kimi, tərpədəfə itirilir. hissəsində ver

il olaraq ümumətni tamamlayır

ləndirmələri üçverilən tapşırıq

min çəkisi 1280

smin çəkisi 640 r və hər şagirdin

ch?v=3hjXlj1Epch?v=o6QAx2le/units/unit-5/pag


yə IIIuluş və ətinliklə

Bloklarıiş prinsidüzgün

sağlamlıq imkak olar. Məsələnirədə iştirak etscütlərlə də təşkSERT” üsullarıərpənən bloklarmüqayisəli şəkinümayiş edilir.

nmasına yardım paylansın: 1. B

pənməz blok halər üçün istifadolarmı? 6. Blok

aşdırması yerinəhəm də praktiksualını araşdırırənən blokda q

rilən tapşırıq dmiləşdirməsinə xr.

çün mövzununqlar yerinə yet

0 N, ipin sərbəs

N-dir. n portfoliosuna

pk0 e-yA ge108.xhtml

ərinə nail olmaqetmə meyarları

I səviyyə ın quruluş və ipini əsasən şərh edir.

Bişşə

anları məhdud n, araşdırmanı in. kil etmək olarndan istifadə etr nümayiş etdiildə izah olunur Materialı qrupməqsədilə qrup

Blok nədir? 2. Hansı məqsədlər üə olunur? 5. Təkdan istifadəyə

ə yetirilir. Şagirkaya tətbiq etmrlar. Məlum oluqüvvədə neçə

dərs boyu şagixidmət edir. Şa

n sonunda “Öytirilə bilər. On

st ucunun yerdə

əlavə olunur.

q dərəcəsini şərüzrə qiymətlən

IV səviyyə Blokların quruluş ş prinsipini dəqiqərh edir.

olan sinif

. Bu tmək irilir, r. Si-plarla plara

Hansı üçün ərpə-ə aid

rdlər məklə ur ki, dəfə

irdin agird

yrən-nların

dəyiş-

rhet-ndirə

və q

106

Blokların tətbiqinə aid sadə təcrübələri yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Blokların tətbiqinə aid sadə təcrübələri sər-bəst, lakin kiçik səhv-lərə yol verməklə nümayiş edir.

Blokların tətbiqinə aid sadə təcrübələri əsasən düzgün nümayiş edir.

Blokların tətbiqinə aid sadə təcrübələri tam dəqiq nümayiş edir.

Blokların tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri yalnız mü-əllimin köməyi ilə qu-rur və həll edə bilmir.

Blokların tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Blokların tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri sərbəst qu-rur və əsasən düzgün həll edir.

Blokların tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər düzgün qurur və həll edir.


Burada “Çalışma-12”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: qazanc vermir 2. C.: 3. 3. C.: 10 m; 600 N. 4. C.: 22 m.

Dərs 52 / Mövzu: MAİL MÜSTƏVİ

İstənilən sadə mexanizmi öyrətmək üçün, şagirdlərə əvvəlcə onun iş prinsipi və harada rast gəlmələri haqqında məlumat verilir. Mail müstəvini gündəlik həyatda rast gəlinən nümunələr əsasında izah olunması məqsədəuyğundur.

Dərsdə əvvəlki iki dərsin materialları ilə fəndaxili inteqrasiya təmin edilməlidir.

Şagirdlərin “Riyaziyyat” fənnindən öyrəndikləri üçbucağın xassələri və onun tətbiqi haqqında əldə etdikləri məlumatlar əsasında fənlərarası əlaqə də yaradıla bi-lər. Dərslikdə verilən mətn və suallar vasitəsilə, yaxud gündəlik həyatda mail müs-təvilərə aid nümunələr göstərməklə maraqoyatma mərhələsi həyata keçirilir.

Alt STANDARTLAR

2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir.


Mail müstəvidən istifadənin fiziki əsasını şərh edir. Mail müstəvinin tətbiqinə aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Mail müstəvinin tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

ŞagformTədistif

madolmdarthünrəsi

əlaqlar cismqaz

sələMəsbər olung=1

m=l=5g=1F–? Məsbər uzu

m=F=6l–?

dərsDərdairöyrəveri

girdlərdə yaranamalaşdırılır. dqiqat suallarıfadənin fiziki əs

“Nə üçün cismda məqsəd mai

masını müşahidətı qüvvəsi ilə c

ndürlük azaldıqdi dərslikdəki sua

Bu mərhələ nqəsini nəzərə alətrafında hazırl

min tarazlıq şəanc nədən asılıd“Öyrəndiklərinə həlli ilə bilikləsələ 1. Kütləsi 8sürətlə diyirlət

nar? Qüvvədə10N/kq)?

Verilir 80kq,

5m; h=1m, 10N/kq. ? Fa/F–?

FF

sələ 2. Kütləsi 1sürətlə qaldır

nluğunu təyin e

Verilir 120kq; h=4m,600 N; g=10N/

Dərsin “Nə öyrslikdə verilmiş rsin bu mərhələrəvi lövhə asıəndikləri məlumilir. Şagirdlər h

an fərziyyələr

ı. Mail müstəvidsası nədir?

mi mail müstəviil müstəvi üzərə etməkdir. Şagismə təsir edənda isə bu nisbətallar əsasında qunəzəri məlumamaqla qrup fəalanması tövsiyəərti necə ifadədır? nizi tətbiq edin”ərini yoxlayırlar80 kq olan boytdirilərək 1 m h

nə qədər qa

HəllFa/F=l/h,

F=Fa·h/l=mg·h/

120 kq olan cisrmaq üçün onaedin (sürtünmə n

Həl

N/kq. Fa/F=

l=Fah/F=

rəndiniz” mərhəfikirləri açar söəsi oyun - tapmılır, onun arxmatlar əsasındahəmin xüsusiyy

107

lövhədə yazılı

dən hansı məqs

i boyunca qaldırin ilə cismi qagirdlər mail mün ağırlıq qüvvəstin artdığını aşkurula bilər. atın lakonikliyialiyyəti şəklindəə edilir: 1. Mail

edilir? 3. Mai

” mərhələsindər və möhkəmlənaq çəlləyi 5 m

hündürlüyə qaldazanc əldə olu

li

/l. F=

Ca

smi hündürlüyüa 600 N qüvvənəzərə alınmır,g

lli =l/h =mgh/F

l=(120kCavab:

ələsində müəllimözlərdən istifadəaca formasındaasında dərsəa lövhədə gizləyətlərə uyğun o

ır və tədricən

sədlər üçün istif

ırmaq daha asaaldıranda daha üstəvinin hündüsinin nisbətlərinkar edirlər. Ara

ini və əvvəlki ə aparıla bilər. T

müstəvi nədir?il müstəvidə qü

şagirdlər mail ndirirlər. uzunluqlu mail

dırmaq üçün nəundu (sürtünm

Hesab=(80kq)·(10N/k

Fa/F=avab: Qüvvə 16

ü 4 m olan mailə tətbiq olunurg=10N/kq).

Hesablankq)·(10N/kq)·4mMail müstəvin

m ümumiləşdirmə edərək tamamla da keçirilə bilaid açar sözlədilmiş açar sö

olaraq gizlədilm

n tədqiqat sua

ifadə edilir? On

andır?” adlı arakiçik qüvvə tə

ürlüyünü artırdnin azaldığı, əkşdırmanın müz

araşdırma iləTəqdimatın bu s? 2. Mail müstəüvvədə əldə ed

müstəviyə aid

l müstəvi üzrə bə qədər qüvvə təmə nəzərə alın

blanması kq)·(1m/5m)=16=5/1=5 60 N, qazanc 5 d

l müstəvi üzrə br. Mail müstəv

nması m/600N=8m in uzunluğu 8 m

mə aparır. Şagirlayırlar. ər: yazı taxtasınər yazılır. Dəözlərinə aid su

miş anlayışları t

alları

ndan

aşdır-ətbiq dıqda ksinə zaki-

ə sıx sual-əvidə dilən

mə-

bəra-ətbiq nmır,

60N,

dəfə.

bəra-vinin

m.

rdlər

ndan ərsdə uallar təyin

108

edirlər. Anlayışların müəyyən edilməsində şagirdlər çətinlik çəkərlərsə, müəllim bu anlayışa dair əlavə xüsusiyyətlər sadalaya bilər. Şagirdlər öz fərziyyələrini söylədikdən sonra lövhə açılır, gizlədilən anlayış nümayiş etdirilir.

Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndikləri-nizi yoxlayın” hissəsində verilən tapşırıqlar yerinə yetirilə bilər: 2. Üçüncü mail müstəvi qüvvədə daha böyük qazanc verir:Fa/F=3l/h. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=5OWfxDAbPXY 2. https://www.youtube.com/watch?v=zZs5lCYuHT8 3. http://www.fenokulu.net/yeni/Fen-Konulari/Konu/_0_128.html Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini şərhet-mə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mail müstəvidən isti-fadənin fiziki əsasını şərh edir.

Mail müstəvidən isti-fadənin fiziki əsasını şərh edir.



Mail müstəvinin tətbi-qinə aid sadə təcrübə-ləri yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid sadə təcrübə-ləri sərbəst, lakin kiçik səhvlərə yol verməklə nümayiş edir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid sadə təcrübə-ləri əsasən düzgün nümayiş edir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid sadə təcrübə-ləri tam dəqiq nümayiş edir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri yalnız mü-əllimin köməyi ilə qu-rur və həll edə bilmir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri sərbəst qu-rur və əsasən düzgün həll edir.

Mail müstəvinin tətbi-qinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər düzgün qurur və həll edir.

Dərs 53 / Mövzu: MEXANİKANIN QIZIL QAYDASI. MAİL MÜSTƏVİNİN FAYDALI İŞ ƏMSALI (FİƏ)

Alt STANDARTLAR

2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesab-lamalar aparır. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qur-ğuların prinsiplərini izah edir.


Mexanikanın “qızıl qaydası”nın mahiyyətini şərh edir. Mail müstəvidə mexanikanın “qızıl qaydası”nın “pozulmasına” aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Mail müstəvinin FİƏ-nin təyininə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

“Mezulararlsadədəqbax

olarformTəd

perihəmnin vələçıxaDifeşagiolarqüv

başlŞagpoziş” a

ni təil m

dərs

nizihaqbilə 3. Kmetmüs

exanikanın qızıarının tədrisindanır: məsafədəə mexanizmlərd

qiqliklə ödənmirxımından mövzu

Mövzuya başlar. Müzakirə promalaşdırılır. dqiqat sualı. Sa

“Sadə mexanizimental məsələ

min tərəfin yerdtəsiri altında 1ərin gördüyü arırlar: sadə mexferensial təlim.irdlərin aktiv işr. Məsələn, mevvə ilə yerdəyişm

Nəzəri məlumalamaq məqsəd

girdlər əmin edizulur. Mexanizmanlayışları aydı“Mail müstəvinətbiq edir, mail

müstəvinin FİƏ n

Dərsin “Nə öyrslikdə verilmiş tŞagirdlərin özləi yoxlayın” hiss

qqında nə öyrənər.

Kütləsi 15kq olatr 40N göstərir. stəvinin FİƏ –n

ıl qaydası” anlaə (ling, blok vəneçə dəfə itirilidə mexaniki işdr. Bu reallığı həuya “Faydalı iş

amaq üçün dərsosesində irəli sü

adə müstəvilər i

zm işdə qazanckimi həll olun

dəyişməsi isə 0,3,5 m yerini dəyişlər eynidir: xanizmdə işdə qTəlim nəticələştirakını təmin exaniki işin tərmənin hasilininata “Mexanikan

dəuyğundur. Dilir ki, sürtünm

min faydalı iş əınlaşdırılır. nin FİƏ-nı təyinmüstəvinin FİƏ

neçə faiz oldu?

rəndiniz” mərhətapşırıqları açarərini qiymətləndsəsi yerinə yetirndiklərini yoxla

an yükü mail müMail müstəviniı hesablayın (g=

109

ayışının adı çəkiə mail müstəviirsə, qüvvədə odə qazanc olmuəm müşahidə etəmsalı” kimi ye

slikdə verilmiş ürülən fərziyyəl

işdə qazanc veri

c verirmi?” aranur. Lingin bir 3 m-dir. Bu zam

yişir. Təbii ki, liA1=A2. Araşd

qazanc yoxdur. əri zəif olan vəetmək üçün bu

rif və düsturu sn mexaniki işə bnın qızıl qaydaərslikdə bu b

mə olan yerdə “əmsalını müəyy

n edək” araşdırmƏ-nı düstura əsBu nə deməkdi

ələsində müəllimr sözlərdən istifdirmələri üçün rilir. Burda iki tayırlar. 3№-li

üstəvi üzrə bərain uzunluğu 1,8=10 N/kq).

ilməsə də o, bönin tarazlıq şər

o qədər dəfə qazur. Lakin bu qatmək, həm də nəeni anlayış daxi

sual üzrə disklər əsasında təd

irmi? Niyə?

aşdırması kəmiytərəfinə təsir ed

man lingin digəingin hər iki uc

dırmada nəticən sağlamlıq imk

u tapşırığı bir qsoruşula, lingin

bərabər olduğu xası hər zaman öarədə müfəssə

“qızıl qayda”, ənləşdirən “üm

masında isə şagsasən hesablayırir?” sualları ətra

m ümumiləşdirmfadə edərək tammövzunun sonutapşırıq və bir mtapşırıq aşağıd

abər sürətlə qal m, hündürlüyü

ölmənin bütün mrtləri) dəfələrlə zanılır. Ona görayda heç də həməzəri əsaslandıril edilmişdir.

kussiya təşkil etdricən tədqiqat

yyət xarakterli dən qüvvə 100r ucu 200 N qü

cuna təsir edən ni şagirdlər ö

anları məhdud qədər sadələşdirn qoluna təsir exatırladıla bilər.ödənirmi?” sualəl məlumat ve işlərin bərabə

mumi iş” və “fay

girdlər öyrəndikrlar. Müzakirə “afında qurula bi

mə aparır. Şagirmamlayırlar.

unda “Öyrəndikməsələ əsasında dakı kimi həll e

ldırarkən dinamü 30 sm –dir. Ma

möv-tək-

rə də mişə rmaq

tmək sualı

eks-0 N,

üvvə-qüv-

özləri

olan rmək edən . lı ilə erilir. ərliyi ydalı

kləri-“Ma-ilər.

rdlər

kləri-FİƏ

edilə

mo-ail

110

Verilir Çevirmə Həlli Hesablanması

m=15kq F=40N l=1,8m h=30sm g=10 N/kq

0,3 m

∙ 100% 15 ∙ 10 ∙ 0,340 ∙ 1,8

∙ 100% 62,5%

Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=jYcIzWuls3g 2. http://ederslik.edu.az/books/15/units/unit-5/page112.xhtml 3. https://vimore.org/watch/jYcIzWuls3g/mexanikanin-qizil-qaydasi/ Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini şərhet-mə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mexanikanın “qızıl qaydası”nın mahiyyə-tini yalnız müəllimin köməyi ilə şərh edir.

Mexanikanın “qızıl qaydası”nın mahiyyə-tini çətinliklə şərh edir.

Mexanikanın “qızıl qaydası”nın mahiyyə-tini əsasən düzgün şərh edir.

Mexanikanın “qızıl qaydası”nın mahiyyə-tini ətraflı və dəqiq şərh edir.

Mail müstəvidə me-xanikanın “qızıl qay-dası”nın “pozulması-na” aid sadə təcrübə-lər tez-tez səhvlərə yol verməklə nümayiş edir.

Mail müstəvidə me-xanikanın “qızıl qay-dası”nın “pozulması-na” aid sadə təcrübə-lər az səhvlərə yol verməklə nümayiş edir.

Mail müstəvidə me-xanikanın “qızıl qay-dası”nın “pozulması-na” aid sadə təcrübə-lər qismən düzgün nümayiş edir.

Mail müstəvidə me-xanikanın “qızıl qay-dası”nın “pozulması-na” aid sadə təcrübə-lər tam düzgün nüma-yiş edir.

Mail müstəvinin FİƏ-nin təyininə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər yalnız müəllimin kö-məyi ilə qurur və cid-di səhvlərə yol ver-məklə həll edir.

Mail müstəvinin FİƏ-nin təyininə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Mail müstəvinin FİƏ-nin təyininə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər sərbəst qurur və əsa-sən düzgün həll edir.

Mail müstəvinin FİƏ-nin təyininə aid key-fiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər düzgün qurur və həll edir.


Burada “Çalışma-13”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər:

1. C.: 1,8 m. 2. C.: 1 m. 3. C.: 231 AAA 4. C.: 400 C. 5. C.: 1000N.

111

Dərs 55 / Mövzu: CİSMİN TARAZLIĞI

Şagirdlərin gündəlik həyatda rast gəldikləri hadisələrdən biri tarazlıq hadisəsidir. Bu baxımdan hündür qüllələrin, yamaclarda tikilən çoxmərtəbəli binaların tarazlıq-da qalma qanunauyğunluqlarını öyrətmək mühüm elmi-praktik əhəmiyyət kəsb edir.

Maraqoyatma dərslikdə verilən mətn və suallar vasitəsilə yaradılması məqsədə-uyğundur. Müəllim “Formula-1” yarışlarında iştirak edən avtomobillərin nə üçün enli və yerə maksimum yaxın olması barədə fikir mübadiləsi apara bilər. Müzakirə prosesində irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Hündür tikililərin dayanıqlığı hansı şərtlərin yerinə yetirilməsi ilə təmin olunur? Cismin tarazlıq vəziyyətində olması nə deməkdir?

Şagirdlər “Piza qülləsi hazırlayaq” araşdırmasında karton və skotçdan istifadə etməklə silindrik forma hazırlayırlar. Tribometrin mailliyini artırmaqla “qüllənin” aşdığı anı müşahidə edirlər. “Hansı halda qüllə daha dayanıqlı halda olur?” və “Müəyyən maillikdə qüllənin aşmasına səbəb nədir?” suallarına şagirdlərin fərziyyələri dinlənir, maraq doğuranları lövhədə yazılır. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlər üçün müəllim bir qədər fərqli tapşırıqlar verə bilər. Belə şagirdlərə qrup-da, yaxud hər hansı bir şagirdlə birgə işləmək məsləhət görülə bilər. Təcrübənin gedişində asan işləri və qeydlər aparılmasını belə şagirdlərə tapşırmaq olar.

Tarazlığın növləri haqqında yeni biliklər şagirdlərlə müsahibə ilə verilməsi məqsədəuyğundur. Bu zaman suallar elə qoyulur ki, həmin sualda nə soruşulduğuna dair şagirdlər üçün “ipucu” olsun: 1. Hansı cisim daha dayanıqlıdır: dayaq sahəsi böyük, yoxsa kiçik olan cisim? 2. Hansı cisim daha dayanıqlıdır: cismin ağırlıq mərkəzi (ağırlıq qüvvəsinin tətbiq olunduğu nöqtə) Yerə yaxın, yoxsa Yerdən uzaq olan cisim? 3. Hansı halda cisim aşar: ağırlıq qüvvəsinin təsir uzantısı dayaq sahəsindən çıxdığı yoxsa çıxmadığı halda? Bu suallar nümayiş təcrübələri ilə müşayiət edilir.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” mərhələsində, yaradıcı tətbiqetmə məqsədilə “Cismin ağırlıq mərkəzini təyin edək” araşdırması yerinə yetirilir. Şagird təcrübəni

Alt STANDARTLAR

2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.


Cismin dayanıqlıq şərtlərini şərh edir. Tarazlığı növlərinə görə fərqləndirir. Tarazlığın növlərini və tətbiqlərini sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Tarazlığın növləri və tətbiqlərinə aid kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli sadə məsələlər qurur və həll edir.

yfr

rəAaTşd

bMMeDE12 Qmq

CşeTgkTvtəmnTtəmxləkh

yerinə yetirdikdfrontal, yaxud da


Ağırlıq mərkəzi ağırlıq qüvvəsinTarazlığın növlagirdlərin əvəz

dair lazımi riyaz

“Öyrəndikləboyu məsələ həlMəsələ 1. 1 və 2Məsələ 2. Ağırlevləri aşır. Dərsin sonunda Elektron resurs1. https://www.y2. http://ederslik

Qiymətləndirmmə, fərqləndirmqiymətləndirə bi

I səviyyə Cismin dayanıqlıqərtlərini səhv şərh

edir. Tarazlığı növlərinəgörə yalnız müəllimköməyi ilə fərqləndTarazlığın növlərivə tətbiqlərini sadəcrübələrlə yalnız

müəllimin köməynümayiş edir. Tarazlığın növləriətbiqlərinə aid kə

miyyət və keyfiyyxarakterli sadə məələr yalnız müəlli

köməyi ilə qurur vhəll edir.

dən sonra düzga qruplarla icra

“Nə öyrəndinizklərin müstəqil ağırlıq qüvvəsi

nin təsir uzantısıərinin energetiləyici qüvvə ve

zi məlumatları y

ərinizi yoxlayınll etmə bacarığın

2 cisimləri fərqslıq qüvvəsinin u

iş vərəqləri yığslar. youtube.com/wak.edu.az/books/1

mə. Müəllim dərmə, nümayişetmilər.

II səvq h

Cismin dayşərtlərini çəşərh edir.

ə min dirir.

Tarazlığı nögörə az səhvverməklə fə

ini də z

yi ilə

Tarazlığın nvə tətbiqlərtəcrübələrləlakin çətinlinümayiş ed

i və ə-yət əsə-imin və

Tarazlığın ntətbiqlərinəmiyyət və kxarakterli slələri sərbəsçətinliklə h

112

gün nəticəni çətoluna bilər.

z” hissəsində veolaraq ümumilənin tətbiq olundı onun dayaq sak baxımdan öy

ektorunun paralyoxdur.

n” mərhələsindənı inkişaf etdiriiz, 3 cismi isə duzantısının day


atch?v=IV9RiJo15/units/unit-5/p

rsin təlim nəticmə, məsələqurm

viyyə yanıqlıq ətinliklə

Cismşərtlədüzg

övlərinə vlərə yol ərqləndirir.

Tarazgörə fərqlə

növlərini rini sadə ə sərbəst, iklə

dir.

Tarazvə təttəcrüvə qinüma

növləri və ə aid kə-keyfiyyət adə məsə-st qurur və əll edir.

Taraztətbiqmiyyxaraklələr əsasəedir.

tinlik çəkmədə

erilən tapşırıq dəşdirməsinə xidduğu nöqtədir. Cahəsindən çıxsınyrənilməsi məqleloqram qayda

ə verilən tapşırr:

dayanıqlı tarazlıyaq sahəsindən

rdin portfoliosun

oLnck page116.xhtml

ələrinə nail olma və məsələhə

III səviyyə min dayanıqlıq ərini əsasən ün şərh edir. zlığı növlərinə əsasən düzgün əndirir. zlığın növlərini tbiqlərini sadə

übələrlə sərbəst ismən düzgün ayiş edir. zlığın növləri vəqlərinə aid kə-yət və keyfiyyət kterli sadə məsə-sərbəst qurur vəən düzgün həll

n çıxarır. Təcr

dərs boyu şagirddmət edir. MəsəCisim o zaman n. qsədəuyğundur,sı ilə təyin edil

rıqlar şagirdlərd

ıqdadır. kənara çıxan

na əlavə olunur

maq dərəcəsini lletmə meyarla

IV səviyyCismin dayanıqşərtlərini ətraflıdüzgün şərh edTarazlığı növlərgörə tam dəqiq fərqləndirir. Tarazlığın növlvə tətbiqlərini stəcrübələrlə tamdüzgün nümayi

Tarazlığın növltətbiqlərinə aid miyyət və keyfixarakterli sadə lələr qurur və dhəll edir.

rübə ya

din öy-ələn: aşır ki,

, çünki lməsinə

də dərs

a və b

r.

şərhet-arı üzrə

yə qlıq ı və

dir. rinə

lərini sadə m iş edir.

ləri və kə-

fiyyət məsə-

düzgün

V

1. TedilА) C)) Е) Y

3. ŞqüvА) 0D)) 4. Kqald(g=А) 3D) 5. KolanqüvА)

F

F

V TƏDRİS VA

Tərpənməz bloklmişdir? 1, 4 və 5 B) 2 və 3 D) Yaln

Yalnız 3

Şəkildə tarazlıqvvə qolunu təyin0,6 sm B) 6 sm2 sm Е) 1,2 s

Kütləsi 3t olan adırmaq üçün 10N/kq)? 3 kN B1,5 kN Е

Kütləsi 150 q olan mail müstəvi üvvə tətbiq olunma15 N B)) 0,5 N

F

F

AHİDİ ÜZRƏ K

k hansı rəqəmlə

Yalnız 2 nız 1

2. ŞəçəkisDinaməsaА)) 1

qda olan çəkisizn edin.

m C) 12 sm sm

avtobus bloklar qüvvəsinin m

B)) 15 kN Е) 150 kN

an cisim hündürüzrə bərabər sürəalıdır (sürtünmə nN C) 3 N

P

P

113

KİÇİK SUMM

işarə

əkildə təsvir olunsi 8N olan iki yükamometrin göstərafələr eynidr). 12 N B) 48 N

z ling təsvir ed

r sistemində bərmodulu nə qədə

C) 30 kN

rlüyü 20 sm, uzuətlə qaldırmaq üçnəzərə alınmır, gD) 1,5 N Е)

MATİV QİYMƏ

nan lingin sağ qok asılmışdır. Linrişini təyin edin (

C) 16 N D) 8 N

dilir. l2

rabər sürətlə ər olmalıdır

unluğu 60 sm çün nə qədər g=10N/kq)? 1 N

l1=24

4 N

ƏTLƏNDİRMƏ

olundan hər birinng tarazlıqdadır. (lingdə bölgüləra

N Е) 24 N l2=? 4 sm

48

O

Ə

nin

arası

8 N

114

6. Şəkildə çay gəmisinin ön kəsiyinin müxtəlif vəziyyəti təsvir edilir. Gəmi hansı vəziyyətdə olduqda aşmaz?

А)) 1 və 3 B) Yalnız 2 C) Yalnız 3 D) Yalnız 1 Е) 2 və 3 7. Kütləsi 25kq olan yük tərpənməz blokla bərabərsürətlə qaldırıldıqda 1000C iş görülür. Yük hansı hündürlüyə qaldırılmışdır (sürtünmə nəzərə alınmır, g=10N/kq)?

A) 40 m B) 2 m C)) 4 m D) 20 m E) 7,5 m 8. Lingin uzun qoluna 50N qüvvə tətbiq et-məklə 20 kq kütləli yük bərabər sürətlə qaldı-rılır. Lingin uzun qolu 1m olarsa, kiçik qolun uzunluğunu təyin edin (g=10N/kq). A) 4sm B) 40sm C) 50sm D)) 25sm E) 20sm

9. Eyni kütləli iki cisim hündürlükləri müxtəlif olan mail müstəvilərdə 1F

və 2F

qüvvələrinin təsiri ilə bərabər sürətlə qaldırılır. Qüvvələrin modulları arasında hansı münasibət doğrudur (sürtünmə nəzərə alınmır)?

A) 21 2FF B)) 12 2FF C) 21 FF D) 21 4FF E) 12 4FF 10. Hansı mail müstəvi qüvvədə daha çox qazanc verər?

А) 2 və 3 B) Yalnız 2 C)) Yalnız 3 D) Yalnız 1 Е) 1 və 2

4l 1

2 3 l l

h 2h

h

F1

F2 l1=4 m

FArximed

mg

FArximed

mg

2 3

FArximed

mg

1

h1=1m h2=2m

l2=4 m

115


TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 10 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların iş prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.

MEXANİKİ RƏQSLƏR VƏ DALĞALAR


116

Dərs 57 / Mövzu: RƏQSİ HƏRƏKƏT. MEXANİKİ RƏQSLƏR

Rəqsi hərəkət təbiət və texnikada ən çox rast gəlinən hərəkətlərdən biridir. Belə hə-rəkəti öyrənmək, təsvir etmək və onu xarakterizə edən kəmiyyətlər arasındakı asılı-lıqları müəyyənləşdirmək mühüm elmi-metodik əhəmiyyət kəsb edir.

Maraqoyatma dərslikdəki materialdan əlavə belə bir müsahibə ilə də yaradıla bilər:

düzxətli bərabərsürətli hərəkəti çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdən nə ilə fərqlənir? Bu hərəkətlər hansı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə edilir? Bir nöqtə ətrafında fasiləsiz olaraq sağa-sola, yuxarı-aşağı baş verən hərəkət rəqsi hərəkət öyrəndiyiniz mexaniki hərəkətlərdən nə ilə fərqlənir, onlar hansı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur? və s. Müzakirə prosesində irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Hansı hərəkətlər rəqsi hərəkət adlanır? Mexaniki rəqsləri hansı cihazlarla tədqiq etmək olar?

Mövzu tamamilə yeni olduğundan müəllim tərəfindən izah edilməsi məqsədə-uyğundur. Sinfin hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq dərslikdə verilən materialdan əlavə rəqsi hərəkət enerji baxımından da izah edilə bilər. Bu halda izahat aşağıdakı istiqamətdə verilə bilər: rəqqasın dayanıqlı tarazlıq vəziyyətində minimal potensial enerji səviyyəsində ol-ması; rəqqas tarazlıq vəziyyətindən çıxarıldıqda, onun əlavə potensial enerji alması; tarazlıqdan çıxarılan rəqqas sərbəst buraxıldıqda onun minimal enerji səviyyəsi-nə, tarazlıq vəziyyətinə doğru hərəkətə gəlməsi; rəqqasın hərəkəti zamanı potensial enerjinin kinetik enerjiyə çevrilməsi və bu enerjinin hesabına tarazlıq vəziyyətindən keçib hərəkəti davam etməsi; sürtünmə qüvvəsi olmadıqda rəqqasda enerji çevrilməsinin təkrarlanması. Başqa sözlə, rəqsi hərəkət enerji dəyişikliyinin təkrarlanması kimi də ifadə edilə bilər.

“Yaylı rəqqasla tanış olaq” adlı araşdırma yerinə yetirilir. Şagirdlərin diqqəti yaylı rəqqasa yönəldilir, onlarda yaranan fərziyyələr dinlənir. Araşdırma zamanı cismin ətaləti, trayektoriya, yerdəyişmə, sürət, təcil, ağırlıq qüvvəsi, elastiklik qüv-vəsi, sürtünmə qüvvəsi, gərilmə qüvvəsi haqqında məlum biliklər xatırlanır, uyğun standartların reallaşdırılma prosesi davam etdirilir. Müəllim araşdırma zamanı ipli rəqqasın uzunluğunun düzgün ölçülməsinə (ipin asıldığı nöqtədən kürəciyin mərkəzinə

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir


Rəqsi həırəkəti digər hərəkət növlərindən fərqləndirir. Mexaniki rəqslərə dair müşahidələrini təqdim edir. Mexaniki rəqslərə dair sadə təcrübələr nümayiş edir.

qədaltınsonrzakiMövland

“lərinbaxdey

Möyrəhanmexprosrəqq

şırıqEv gəsiDərEle1. h2. href=3. h Qiydirm

Rəqhərətez-tməkMexdairyalnməyMexdairyalnməyedir

dər olan məsafə)nda uzaqlaşdırıbrakı dərslərdə rəirə dərslikdəki suvzunun “Bilirsid alimi Hüygen“Rəqsi hərəkətini ipli rəqqasın

xımından araşdıyildir.

Mövzunun “Nəəndiyi əsas bil

nsı prosesin zamxaniki rəqs deyses isə rəqs adlqas istifadə oluŞagirdlər dərsinqlar əsasında rətapşırığı kimi iinin hərəkətini irsin sonunda iş vktron resursla

http://ederslik.edhttp://www.feno=bulabul.com http://www.ders

ymətləndirmə. mə, təqdimetmə,

I səviyyə qsi həırəkəti digərəkət növlərindəntez səhvə yol ver

klə fərqləndirir. xaniki rəqslərə r müşahidələrini nız müəllimin kö-yi ilə təqdim edir.xaniki rəqslərə r sadə təcrübələri nız müəllimin kö-yi ilə nümayiş r.

, rəqqası hərəkəb-buraxmaq lazəqqasın periodu uallar əsasında qinizmi” hissəsins tərəfindən hazi öyrənməkdə dn öyrənilməsinərırlar. Bu sinifd

ə öyrəndiniz” liklərin müstəqman keçdikcə eilir. Mexaniki hlanır. Bu rəqslənur. n “Öyrəndikləriəqsi hərəkətlər hipə bağlanmış izləməyi və nətvərəqləri yığılırr. du.az/books/15/odevi.com/3sini

teknik.com/201

Müəllim dərsin, nümayişetmə m

II səviyyr

r-

Rəqsi həırəkəthərəkət növlərçətinliklə fərql

-.

Mexaniki rəqsdair müşahidəsəhvə yol vermsərbəst təqdim

-

Mexaniki rəqsdair sadə təcrüaz səhvə yol vnümayiş edir.

117

ətə gətirərkən onzım olduğunu şau təyin edilərkənqurula bilər. ndə şagirdlər ilzırlandığı haqqı

davam edək” araə tətbiq edir, rədə riyazi rəqqas

hissəsində veriqil olaraq ümueyni ilə (yaxudhərəkətin zamanəri müşahidə et

inizi yoxlayın” haqqında nə öyrkürəciyi üfüqi

ticə çıxarmağı tar və hər şagirdin

/units/unit-6/pagf-fen-konulari/v

15/10/sallanma-

n təlim nəticələrmeyarları üzrə qyə IIIti digər rindən ləndirir.

Rəqsi həhərəkət əsasən dləndirir.

slərə lərini az

məklə m edir.

Mexanikdair müəsasən dedir.

slərə übələr verməklə

Mexanikdair sadqismən yiş edir.

nu tarazlıq vəziyagirdlərin diqqə

n bu mütləq nəz

lk kəfkirli saatıında məlumat əlaşdırmasında şaəqslərin baş versın tədqiq edilm

ilmiş tapşırıq dumiləşdirməsinəd təqribən eynin keçdikcə təkrartmək üçün yayl

mərhələsində vrəndiklərini müəmüstəvidə fırla

apşırmaq olar.n portfoliosuna

ge120.xhtml. varliklarin-hare

-hareketine-orne

rinə nail olmaqqiymətləndirə bI səviyyə əırəkəti digər növlərindən

düzgün fərq-.

Rhtari

ki rəqslərə üşahidələrini düzgün təqdim

Mdtaed

ki rəqslərə də təcrübələr düzgün nüma-.

Mdd

yyətindən 3-60 bətinə çatdırır. Çərə alınmalıdır.

ın 1656-cı ildə ldə edirlər.

agirdlər nəzəri brmə səbəbini qüməsi məqsədəuy

dərs boyu şagiə xidmət edir: i ilə) təkrarlanmrlanmasından iblı rəqqas və ya

verilmiş sual vəəyyən edirlər. adaraq divarda

əlavə olunur.

ket-ozellikleri?

ekler-afisi-3.htm

q dərəcəsini fərqbilər.

IV səviyyə Rəqsi həırəkəti digərəkət növlərindəam dəqiq fərqləndir.

Mexaniki rəqslərəair müşahidələrinam düzgün təqdimdir.

Mexaniki rəqslərəair sadə təcrübələəqiq nümayiş edi

bucaq Çünki

Mü-

hol-

bilik-üvvə yğun

irdin Hər

ması barət a ipli

tap-

köl-

ml.

qlən-

gər ən di-

ə ni m

ə ər ir.

118

Dərs 58 / Mövzu: RƏQSİ HƏRƏKƏTİ XARAKTERİZƏ EDƏN FİZİKİ KƏMİYYƏTLƏR

Maraqoyatma mərhələsində tarazlıq nöqtəsi ətrafında yeyin və ləng rəqsi hərə-

kət edən rəqqaslar nümayiş etdirilib, dərslikdə verilən suallarla müsahibə aparıla bilər: Rəqqasın yeyin, yaxud ləng rəqs etməsi nə deməkdir? Mexaniki rəqsi hərə-kətləri hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirmək olar? Müzakirə prosesində irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Mexaniki rəqsləri hansı fiziki kəmiyyətlər xarakterizə edir? Bu kəmiyyətləri necə təyin etmək olar?

Şagirdlər “period” və “tezlik” anlayışları ilə “Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət” mövzusunda tanış olmuşlar. Bu mövzuda isə uyğun anlayışlar daha da dərinləşdirilə-cəkdir. Şagirdlər əvvəlki biliklərinə əsaslanaraq dərslikdəki nəzəri məlumatla tanış olurlar. Rəqsi hərəkətdə ölçülə bilən kəmiyyətlər – rəqs sisteminin yerdəyişməsi, amplitudu, period və tezliyi ipli rəqqas üzərində öyrənilir. Məlum olur ki, rəqqası taraz-lıq vəziyyətindən kiçik bucaq altında h hündürlüyünə meyl etdirilib buraxıldıqda, o ağırlıq qüvvəsinin qövsə (rəqqasın hərəkət trayektoriyasına) toxunan istiqamətində yö-nələn toplananın (ağırlıq qüvvəsi ilə ipin gərilmə qüvvəsinin əvəzləyicisi) təsiri altında tarazlıq vəziyyətinə doğru hərəkətə gəlir. Müəllim əlavə olaraq qeyd edə bilər ki, bu qüvvənin qiyməti dəyişdiyindən, rəqqasın təcili də dəyişəndir. Şagirdlərin diqqətinə çatdırılır ki, rəqqasın ən böyük meyl nöqtəsində – yerdəyişmənin ən böyük qiymətində sürət sıfırdır, təcil isə ən böyük qiymətə malik olur. Sonra təcil azalır, sürət artır. Tarazlıq vəziyyətində təcil sıfır olur, sürət isə özünün ən böyük qiymətinə çatır. Lakin cisim tarazlıq vəziyyətində dayana bilmir, ətalətinə görə tarazlıq vəziyyətindən keçir.

Şagirdlər “Rəqs periodunun təyin edək” adlı araşdırmada ipli rəqqas və saniyəöl-

çəndən istifadə etməklə, N rəqsə sərf olunan zamanı ölçür və N

tT ifadəsindən rəqs

periodunu təyin edirlər. Məlum olur ki, amplitud və tam rəqslərin sayı dəyişsə də rəqs periodu dəyişmir. Beləliklə, şagirdlər rəqqasın rəqs periodunun amplitud və rəqslərin sayından asılı olmadığını aşkar edirlər. Vaxt imkan verərsə, ipin uzunluğunu dəyiş-məklə təcrübəni təkrarlayıb rəqs periodunun ipin uzunluğundan asılı olduğu da nü-

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təq-dim edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, he-sablamalar aparır.


Rəqsi hərəkəti xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlərin ədədi qiymətinin təyininə aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Rəqsi hərəkətin xarakteristikaları arasındakı əlaqələri şərh edir. Rəqsi hərəkəti xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasındakı əlaqələrin təyininə aid məsələlər qurur və həll edir.

maytəyirəqs

“yeti

lərin

yırlaedilyini

ardıoracismbaş sərf

yoxkildnətiTap

N=T=t –

Tap

t=1N=v –

DərEle1. h2. href=3. h Qiyyişebilə

yiş etdirilə bilər.in olunmasına ds tezliyi haqqınd“Öyrəndiklərinizirilir. Bu araşdırm

ndə N rəqsə sər

ar. Hesablamadalir. Vaxt imkan vin də ipin uzunlu

“Nəyi öyrəndiıcıllıqla düzür:dan da əksinə,

min tarazlıq vəzverən rəqslərin

f olun zaman rəŞagirdlərin özlə

xlayın” hissəsinddə şagirdin öz baicələrin nümayişşırıq 2. Rəqs per

Verilir =4 =2san – ?

T

şırıq 3. Rəqqas 1

Verilir 10 san =6 – ?

rsin sonunda iş vktron resursla


ymətləndirmə. etmə, şərhetmə,ər.

. Araşdırmadandair qısamüddəda məlumat verzi tətbiq edin” hmada da şagirdl

rf olunan zaman

an verilən rəqqaverərsə ipin uzunuğundan asılı old

iniz” hissəsindəRəqqasın bir əvvəlki kənar v

ziyyətindən ən çn sayı rəqs tezlqs periodudur. ərini qiymətləndidə verilmiş tapşıacarıq, vərdiş vəş etdirilməsi formiodu 2 san olan r

Həlli

NTt,N

t

10 san -da 6 tam r

Həlli

t

Nv v

Cavvərəqləri yığılırr. du.az/books/15/odevi.com/3sini

teknik.com/201

Müəllim dərsin məsələqurma

119

n sonra “tezlik” ətli müsahibə arilir. issəsində “Rəqs ər amplitudun v

nı ölçüb, t

Nv

asın rəqs tezliyinnluğunu dəyişmduğu nümayiş et

ə isə şagird açakənar vəziyyət

vəziyyətinə qayçox uzaqlaşdığı liyidir. Onun BS irmələri üçün mırıqlar yerinə yeə idraki nailiyyətmasını və ya təqdrəqqas 4 tam rəqs

t =4.2=8san Cavab: 8san va

rəqs edir. Onun r

Hs6,010

6

vab: Rəqqasın rər və hər şagirdin


15/10/sallanma-


anlayışı, dövreaparmaqla fənda

tezliyinin təyinivə rəqslərin sayın

ifadəsindən rə

nin də period kimməklə təcrübəni ttdirilə bilər.

ar sözləri verilmtindən digər kəyıtması tam rəqs

məsafədir. RəqS-də vahidi her

mövzunun sonuntirilə bilər. Tapştlərini nümayiş edimat formasını sə nə qədər vaxt s

Hesablanması

axt sərf edir.

rəqs tezliyi nə qə

Hesablanması

əqs tezliyi 0,6Hs-n portfoliosuna

ge120.xhtml. varliklarin-hare

-hareketine-orne

ərinə nail olmaetmə meyarları

etmə tezliyinin axili əlaqə əsas

i” araşdırması yenın müxtəlif qiy

əqs tezliyini hesa

mi sabit olduğu təkrarlayıb rəqs t

miş mətndə düzənar vəziyyətins adlanır. Ampqqasda bir saniyrsdir. Bir tam r

da “Öyrəndiklərşırıqlar birmənaletdirir. Yəni, tapnəzərdə tutur. sərf edər?

ədərdir?

dir. əlavə olunur.

ket-ozellikleri?

ekler-afisi-3.htm

aq dərəcəsini nüüzrə qiymətlən

necə sında

erinə ymət-

abla-

təyin tezli-

zgün ə və litud

iyədə rəqsə

rinizi lı şə-pşırıq

ml.

üma-ndirə

120

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlərin ədədi qiy-mətinin təyininə aid sadə təcrübələr yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlərin ədədi qiy-mətinin təyininə aid sadə təcrübələri az səhvlərə yol verməkləsərbəst nümayiş edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlərin ədədi qiy-mətinin təyininə aid sadə təcrübələri əsa-sən düzgün nümayiş edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlərin ədədi qiy-mətinin təyininə aid sadə təcrübələr dəqiq nümayiş edir.

Rəqsi hərəkətin xa-rakteristikaları arasın-dakı əlaqələri səhv şərh edir.

Rəqsi hərəkətin xa-rakteristikaları arasın-dakı əlaqələri çətin-liklə şərh edir.

Rəqsi hərəkətin xa-rakteristikaları arasın-dakı əlaqələri qismən düzgün şərh edir.

Rəqsi hərəkətin xa-rakteristikaları arasın-dakı əlaqələri ətraflı və düzgün şərh edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlər arasındakı əlaqələrin təyininə aidyalnız müəllimin köməyi ilə məsələlər qurur və həll edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlər arasındakı əlaqələrin təyininə aidsərbəst olaraq məsə-lələr qurur və çətin-liklə həll edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlər arasındakı əlaqələrin təyininə aid sərbəst olaraq məsə-lələr qurur və qismən düzgün həll edir.

Rəqsi hərəkəti xarak-terizə edən fiziki kə-miyyətlər arasındakı əlaqələrin təyininə aid sərbəst olaraq məsə-lələr qurur və düzgün həll edir.

Dərs 59 / Mövzu: DALĞA. MEXANİKİ DALĞALAR

Bu mövzuda elastik mühitdə rəqslərin yayılması –“mexaniki dalğa” anlayışı haq-qında ilkin təsəvvürlər yaradılır.

Maraqoyatma mərhələsini dərslikdə verilən mətn və sualdan fərqli də təşkil etmək olar, məsələn, bir ucu tərpənməz nöqtəyə bağlanan qaytanın sərbəst ucunu yuxarı-aşağı hərəkət etdirməklə qaytan boyunca qabarıq və çökəklərin bir-birini əvəz edərək təkrar-lanması, yaxud küvetdəki suyun səthində dalğaların yaranma mənzərəsinin nümayişi. Bu zaman qaytan və su səthində dalğaların yaranma səbəbi, onların formalarında müşahidə olunan oxşar və fərqli xüsusiyyətlərə dair aparılan müsahibə. Maraqlı fərziyyələr lövhədə qeyd edilir və onlar əsasında tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır.

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.


Dalğanın mühitdə yayılmasını şərh edir. Mexaniki dalğalara aid müşahidələrini təqdim edir. Mexaniki dalğaların yayılmasını sadə təcrübələrlə nümayiş edir. Mexaniki dalğalara aid keyfiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

Tədəlam

dənna yyuldbir-bdəcərəqssual

yasılərədəybir mexelaski, o

nır?sferşınm

Mrənd

riniDərEle1. h2. href=3. h Qiymə,mət

DalğyılmkömMexaid mqüsu

dqiqat sualları.mətinə görə mü“Mexaniki dalğ

nin deyil, enerjiniyaranan dalğalanduğu yerdə yuxabirini əvəz etməə rəqsi hərəkət esi hərəkət etmələllarının köməyi iŞagirdlərin diqqı həmin yerdəkiə ötürülərək cisyişmir, onun ene

hissəsini növbxaniki dalğa yastik mühitdə yarorada deformas“Öyrəndiklərin

?” araşdırması yrik və müstəvi masını müəyyən

Mövzunun “Nədiyi əsas bilikləŞagirdlərin özlzi yoxlayın” mərsin sonunda iş vktron resursla


ymətləndirmə. təqdimetmə, nütləndirə bilər.

I səviyyə ğanın mühitdə ya

masını müəllimin məyi ilə şərh edir.xaniki dalğalara müşahidələrini urlu təqdim edir.

. Hansı hərəkət əyyən olunur?ğaları öyrənək” in daşınma hadisnma mənzərəsinarı-aşağı rəqs etdəsinə baxmayaraetməklə, su hissəərinə əmin olurlilə çıxarılır. qətinə çatdırılır i hissəciklərin rsim boyunca yerjisi isə ətrafda

bəti hissəciyə varanır. Deməli, ranır. Bu səbəbiya edən heç bi

nizi tətbiq edin”yerinə yetirilir. şəklində yayılmnləşdirirlər.

ə öyrəndiniz” hərin müstəqil olalərini qiymətlənərhələsində verivərəqləri yığılırr. du.az/books/15/odevi.com/3sini

teknik.com/201

Müəllim dərsinümayişetmə, mə

II səviyya-

Dalğanın mühyılmasını çətinşərh edir. Mexaniki dalğaid müşahidələsəhvlərə yol vtəqdim edir.

121

prosesi dalğa a

adlı araşdırmadsəsinin nümayiş

ni izləyərkən tendiyini müşahidəaq, su hissəciyinəciklərinin də dalar. Əlbəttə, belə

ki, elastik cismrəqsi ilə məhdudyayılır. Beləliklakı hissəciklərəverir. Beləliklə,

mexaniki dalğdən vakuumda r mühit yoxdur” mərhələsindəBurada aparıla

masını müşahid

hissəsində verilmaraq ümumiləşdndirmələri üçünilmiş tapşırıqlarr və hər şagirdin


15/10/sallanma-

n təlim nəticələəsələqurma və m

yə IIIhitdə ya-nliklə

Dalğanıyılmasıngün şərh

ğalara ərini az erməklə

Mexanikaid müşqismən dim edir

adlandırılır? M

da əsas məqsəd şidir. Şagirdlər dnnis şarının dalğaə edirlər. Sudakı nin rəqsini modaşınmadığı, bir yə nəticə müəllim

min hər hansı birdlaşmır, bu rəqlə, rəqs edən hə keçir, onlar da, cisimdə (bərkğa deformasiyamexaniki dalğa. ”Mexaniki dal

an araşdırmada də edərək dalğa

miş tapşırıq dərdirməsinə xidmən mövzunun sonr yerinə yetirilən portfoliosuna

ge126.xhtml varliklarin-hare

-hareketine-orne

ərinə nail olmaqməsələhəlletmə

I səviyyə ın mühitdə ya-nı əsasən düz-h edir.

Dyed

ki dalğalara şahidələrini düzgün təq-r.

Maiəttə

Mexaniki dalğa h

yaranan dalğa mdaşın düşməsi hea boyunca deyilqabarıq və çökə

delləşdirən şar yyerdəcə yuxarı-a

min istiqamətlənd

r yerinin deformslər qonşu hissəhissəcik özü ya aldıqları enerjk, maye və qa

edən cisimlərda yayıla bilmir,

lğada daha nə dşagirdlər dalğada formanın da

rs boyu şagirdinət edir. nunda “Öyrəndbilər. əlavə olunur.

ket-ozellikleri?

ekler-afisi-3.htm

q dərəcəsini şərmeyarları üzrə

IV səviyyə Dalğanın mühitdəılmasını dəqiq şədir.

Mexaniki dalğalarid müşahidələrinitraflı və düzgün əqdim edir.

hansı

mad-sabı-l, qo-əklər

yerin-aşağı dirici

masi-əcik-

yerini rjinin azda) də belə

daşı-aların a da-

n öy-

diklə-

ml.

rhet-qiy-

ya-ərh

ra i

122

Mexaniki dalğaların yayılmasını sadə təc-rübələrlə yalnız müəl-limin köməyi ilə nümayiş edir.

Mexaniki dalğaların yayılmasını sadə təc-rübələrlə kiçik səhv-lərə yol verməklə nümayiş edir.

Mexaniki dalğaların yayılmasını sadə təc-rübələrlə sərbəst və əsasən düzgün nüma-yiş edir.

Mexaniki dalğaların yayılmasını sadə təc-rübələrlə sərbəst və düzgün nümayiş edir.

Mexaniki dalğalara aid yalnız müəllimin köməyi ilə keyfiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir

Mexaniki dalğalara aid sərbəst olaraq keyfiyyət xarakterli məsələlər qurur və çətinliklə həll edir

Mexaniki dalğalara aid keyfiyyət xarak-terli məsələlər qurur və əsasən düzgün həll edir

Mexaniki dalğalara aid keyfiyyət xarak-terli məsələlər qurur və düzgün həll edir

Dərs 60 / Mövzu: MEXANİKİ DALĞALARIN NÖVLƏRİ. DALĞANI XARAKTERİZƏ EDƏN FİZİKİ KƏMİYYƏTLƏR

Dərsə dalğa maşınından istifadə etməklə də maraqoyatma yaradıla bilər. Çünki,

bu maşında həm eninə, həm də uzununa dalğaları nümayiş etdirmək imkanı vardır.

Dalğa maşınında əlaqəli kürəciklər sisteminə, əvvəlcə, qabarıq və çökəklər, sonra isə sıxlaşma və seyrəkləşmə formaları verib bu dalğalardakı fərqi müəyyənləşdir-məyi şagirdlərin öhdəsinə buraxılır. Maraq doğuran fərziyyələr lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. Mexaniki dalğalar neçə növdə olur? Onlar hansı mühitdə yayıla bilir?Mexaniki dalğalar hansı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur?

Sinfin hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq nəzəri materialla tanışlıq müəllimin şərhi,

yaxud da fəal oxu üsullarından biri ilə həyata keçirilə bilər. Dalğa maşınında kürəciklə-rin rəqsinin dalğanın yayılma istiqamətinə perpendikulyar olduğu vəziyyət – eninə dal-

Alt STANDARTLAR



Mexaniki dalğaları növlərinə görə fərqləndirir. Mexaniki dalğaların növlərini sadə cihazlarla təcrübədə nümayiş edir. Mexaniki dalğanı xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasındakı əlaqələrə aid məsələlər qurur və həll edir.

ğa, nunlərinmaldefoziyyelasolunlıq qyişmUzudefouzunlə –uzuŞagalın

səsiuzuuzuBu fərz

“1. D

2. Y

Difeşagidirə

Mrənd

riniDər

kürəciklərin rəqna dalğa nümayinin tərifləri şagilik olan cisimlərormasiyası yaranyətinə qaytarmastiklik qüvvəsi ynur ki, mayelərinqüvvəsinin və mməsi zamanı elaununa dalğa yayormasiyalarda b

ununa dalğalar bü– dalğa uzunluununa dalğalardagirdlər araşdırmndığını müşahid“Eninə dalğanıində qaytanı hə

ununa dalğalarınununa olması ilə

fərziyyələrin mziyyələrlə müqa“Öyrəndiklərini

Dalğa uzunluğu 8

Verilir m

Hs

Yayılma sürəti 32

Ve32 m

mT – ?

ferensial təlim.irdlərin aktiv işə bilər. Mövzunun “Ndiyi əsas biliklə

Şagirdlərin özlzi yoxlayın” mərsin sonunda iş v

qsinin dalğanın ş etdirilir. Sonrairdlərdən soruşurdə – bərk cisimnır. Sürüşmə def

ağa çalışan elastyaranmadığındann səthində də en

maye səthinin gərastikliyə malik oyılarkən mühitdəbərk, maye və qütün mühitlərdəuğu ilə tanış eda hansı məsafəya aparmaqla qa

də edirlər. uzununa dalğaərəkət etdirməkln yaradılma üsuə bağlı hadisələ

maraqoyatma mayisəsi aparılır. izi tətbiq edin” m, rəqs tezliyi 55

Həlli

m/san, uzunluğu

erilir Hm/san

m T

Təlim nəticələtirakını təmin e

ə öyrəndiniz” hərin müstəqil ola

lərini qiymətlənərhələsində verivərəqləri yığılır

123

yayılma istiqama isə dərslikdə vulur. Qeyd edilirmlərdə yayıla bilformasiyası zamtiklik qüvvələri n eninə dalğa əninə dalğalar yarrilməsi hesabına

olan cisimlərdə, ə sıxılma və gəqazlarda elastikyayılır. Daha so

dilir, düsturu yayə bərabər olduğaytanda eninə, e

adan fərqləndirələ eninə dalğa, ulu ilə tanış oluəri izah etmək ü

mərhələsində irəl mərhələsində ik5 Hs olan dalğan

=55 Cavab: 440 m

16 m olan dalğa

Həlli

Cava

ri zəif olan vəetmək üçün müə

hissəsində verilmaraq ümumiləşd

ndirmələri üçünilmiş tapşırıqlarr və hər şagirdin

məti boyunca oldverilən sxemlər çr ki, eninə dalğalər. Eninə dalğa

manı bərk cisimləəmələ gəlir. Qasasən bərk cisimrana bilir, lakin a yaranır. Uzunuyəni maye və qərilmə deformasklik qüvvələri monra şagirdlər yazılır və onun hğu göstərilir.

elastiki yayda is

ək” adlı araşdırmikinci hissəsindurlar. Onlarda üçün müxtəlif fli sürülən və lö

ki məsələ verilinın yayılma sürəti

Hesablanması

Hs ·8 m = 440 (mm/san.

ada rəqs periodun

Hesablanmas

0,5 .

ab: T = 0,5 san.

sağlamlıq imkaəllim bu tapşırığ

miş tapşırıq dərdirməsinə xidmə

n mövzunun sonr yerinə yetirilən portfoliosuna

duğu vəziyyət –çəkilir və dalğa a elastiklik xassəa yayılarkən sürüərdə onu əvvəlkaz və mayelərdmlərdə yayılır. Qhəmin dalğalar

una dalğa həcminqazlarda yayıla biyaları yaranır.

meydana çıxdığınyeni fiziki kəmiyhəm eninə, həm

sə uzununa dalğ

masının birincidə isə elastik ydalğaların eninfərziyyələr yarövhədə yazılan

r. ini hesablayın.

m/san)

nu təyin edin.

sı

anları məhdud ğı bir qədər sadə

rs boyu şagirdinət edir.

nunda “Öyrəndbilər. əlavə olunur.

–uzu-növ-əsinə üşmə ki və-ə isə Qeyd ağır-n də-bilər. Belə ndan yyət-m də

ğanın

i his-ayda

nə və ranır. ilkin

olan ələş-

n öy-

diklə-

124

Elektron resurslar. 1. http://muhaz.org/dersin-xarakteri--oyredici-dersin-novu--induktiv-ve-deduktiv-i. 2. https://www.youtube.com/watch?v=CL7UDMO_ggg 3. https://www.youtube.com/watch?v=iMPxoi_wJAw Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini fərqlən-dirmə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Mexaniki dalğaları növlərinə görə səhv fərqləndirir.

Mexaniki dalğaları növlərinə görə kiçik səhvlərə yol verməkləfərqləndirir.

Mexaniki dalğaları növlərinə görə əsasən düzgün fərqləndirir.

Mexaniki dalğaları növlərinə görə tam dəqiq fərqləndirir.

Mexaniki dalğaların növlərini yalnız müəl-limin köməyi ilə sadə cihazlarla təcrübədə nümayiş edir.

Mexaniki dalğaların növlərini sərbəst, la-kin çətinliklə sadə ci-hazlarla təcrübədə nü-mayiş edir.

Mexaniki dalğaların növlərini sadə cihaz-larla təcrübədə sər-bəst və düzgün nüma-yiş edir.

Mexaniki dalğaların növlərini sadə cihaz-larla təcrübədə dəqiq nümayiş edir.

Mexaniki dalğanı xa-rakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasında-kı əlaqələrə aid yalnız müəllimin köməyi ilə məsələlər qurur və həll edir.

Mexaniki dalğanı xa-rakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasında-kı əlaqələrə aid sər-bəst olaraq məsələlər qurur, lakin çətinliklə həll edir.

Mexaniki dalğanı xa-rakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasında-kı əlaqələrə aid əsa-sən düzgün məsələlər qurur və həll edir.

Mexaniki dalğanı xa-rakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasında-kı əlaqələrə aid məsə-lələr qurur və düzgün həll edir.


Burada “Çalışma-14”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: amplitud. C.: 0,2 san; 5 Hs. 3. C.: 16 san; 0,0625 Hs. 4. C.: 0,05 m; 0,2m. 5. C.: 20 m/san.

Dərs 62 / Mövzu: SƏS DALĞALARI

Alt STANDARTLAR



Səs dalğalarının yaranmasına dair müşahidələrini təqdim edir. Kamertondan istifadə edəbilmək bacarığını nümayiş edir. Səs dalğasına aid keyfiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

125

Bu mövzuda şagirdlərdə səs hadisələrinə dair biliklərin formalaşdırılmasının ikinci mərhələsi həyata keçirilir.

Maraqoyatma dərslikdə verilən material əsasında yaradıla bilər. Belə ki, Xəzər sahilində yaşayan şagirdlər dəqiq bilirlər ki, iri balıqqulağını hətta dənizdən uzaq yerlərdə də qulağa yaxınlaşdırdıqda o, dəniz dalğalarının səsini verir. Lakin onların heç də hamısı bu maraqlı hadisənin başvermə səbəbini bilmir. Oduq ki, həmin hadisənin müzakirəsi zamanı fərqli fərziyyələr irəli sürüləcək. Beləliklə, asanlıqla tədqiqat sualları formalaşdırıla bilər. Tədqiqat sualları. Səsin yaranması və yayılması necə baş verir? İnsan bütün səsləri eşidə bilirmi?

“Rəqqası rəqs etdirən nədir?” araşdırması şagirdlərin marağına səbəb olur: metal kürəcik qutunun kalkalı divarına zərblə toxunduqda tarazlıqda olan plastmas kürəcik digər qutudan itələnir. Buna səbəb səs rəqslərinin qutular arasındakı hava təbəqələrini rəqsə gətirməsi, bu rəqslərin mühitdə yayılaraq bir qutudan digərinə çatması, onun nazik kağız pərdəsini rəqsə gətirməsidir. Səs dalğaları da mexaniki dalğanın bir növü kimi elastik mühitdə yayılır. Tapşırığın müzakirəsi dərslikdə verilən suallar əsasında qurula bilər. Araşdırma za-manı şagirdlərdə yaranan sualları cavablandırmaq üçün istiqamətləndirici suallar-dan istifadə oluna bilər. Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlərin aktiv iştirakını təmin etmək üçün müəllim onları daha fəal şagirdlərlə bir qrupa daxil edə bilər.

Dərslikdə verilən nəzəri məlumatlar müxtəlif üsullardan istifadə edilməklə oxunur, yarana biləcək suallar müzakirə edilir. Bu zaman mexaniki hərəkətə aid əvvəlcədən hazırlanan slaydlara və ya şəkillərə müraciət oluna bilər. Şagirdlərə əllərini boğazlarına toxunduraraq hər hansı bir səsi çıxarmağı tapşırmaq olar. Bu zaman onlar əllərinin altında titrəyiş hiss edəcəklər. İnsan boğazında səs telləri var. Səs telləri rəqs edir və səs əmələ gəlir. Xətkeşin bir ucunu masaya sıxıb, masadan çıxan ucunu rəqsə gətirsək səs eşidərik. Xətkeşi hava əhatə edir. Rəqs edən xətkeş havanı rəqsə gətirir. Rəqslər qulağımıza çataraq qulaq pərdəsini rəqsə gətirir və biz onu səs kimi qəbul edirik. Havada və ya hər hansı bir qazda rəqslər uzununa dalğalar şəklində yayılır. Tezlikləri təxminən 16 Hs ilə 20000 Hs arasında olan rəqslər eşitmə orqanlarına – qulağımıza çatarkən səsin spesifik hissini oyadır. Bu əlamətə görə onları səs rəqsləri və ya akustik rəqslər adlandırırlar. Səs rəqsləri eşitmə orqanlarına aralıq mühit vasitəsilə çatır. İnsanların bu rəqsləri qəbul etməsi fizioloji xüsusiyyətlərlə əlaqədardır. Öyrənilən nəzəri material “Səs mənbəyi rəqs edən cisimdir” ikinci araşdırma ilə davam etdirilir. Bu araşdırmanı aparmaqla şagirdlər bir daha əmin olurlar ki, səs mənbəyi rəqs edən cisimdir. İpdən asılan kürəcik səslənən kamertona toxun-durulduqda ondan itələnərək rəqs edir. Kamertonun bir qoluna rezin çəkiclə vurduqda onun bir tərəfi yaxınlıqdakı hava hissəciklərini sıxlaşdırır, digər tərəfi isə

126

yaxınlıqdakı hava hissəciklərini seyrəkləşdirir. Sıxlaşma və seyrəkləşmə qonşu his-səciklərə ötürülməklə təkrarlanır havada səs dalğası yayılır.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” mərhələsində “Səs suda yayıla bilirmi?” araşdırması icra olunur. Şagirdlər səsin suda havaya nisbətən daha sürətlə yayıldığını aşkar edirlər.

Mövzunun “Nə öyrəndiniz” hissəsində verilmiş tapşırıq dərs boyu şagirdin öy-rəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə xidmət edir.

Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndiklə-rinizi yoxlayın” hissəsində verilən tapşırıqlar yerinə yetirilə bilər: 2. Arı bal daşıyarkən saniyədə 250 qanad çalır. Qanadların hərəkət tezliyi nə qədərdir və biz onun səsini eşidirikmi?

Həlli. Hssant

Nv 250

1

1

250 . Bu tezlik eşidilə bilən tezlikdir.

3. Kosmik fəzada vakuum olduğundan ulduz partlayışlarının səsi eşidilmir.

Mövzunun “Layihə” hissəsindəki tapşırığın evə verilməsi tövsiyə olunur. Şagirdlər evlərində “Sadə telefon düzəldək” layihəsindən alınan hadisəyə aid esse yazmağı tapşırmaq olar. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. http://ederslik.edu.az/books/15/units/unit-6/page132.xhtml 2. https://www.slideshare.net/AliyaAhmadova/ss-dalalar-7-hmdova-aliy. 3. https://www.youtube.com/watch?v=or3hk_5QX7E Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini təqdim-etmə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Səs dalğalarının ya-ranmasına dair müşa-hidələrini yalnız mü-əllimin köməyi ilə təqdim edir.

Səs dalğalarının ya-ranmasına dair müşa-hidələrini çətinliklə, lakin sərbəst təqdim edir.

Səs dalğalarının ya-ranmasına dair müşa-hidələrini əsasən düz-gün təqdim edir.

Səs dalğalarının ya-ranmasına dair müşa-hidələrini düzgün təqdim edir.

Kamertondan istifadə edəbilmək bacarığını nümayiş edə bilmir.

Kamertondan istifadə edəbilmək bacarığını az səhvlərə yol ver-məklə nümayiş edir.

Kamertondan istifadə edəbilmək bacarığını qismən düzgün nüma-yiş edir.

Kamertondan istifadə edəbilmək bacarığını dəqiq nümayiş edir.

Səs dalğasına aid yal-nız müəllimin köməyi ilə keyfiyyət xarakter-li məsələlər qurur və həll edir.

Səs dalğasına aid sər-bəst olaraq keyfiyyət xarakterli məsələlər qurur və çətinliklə həll edir.

Səs dalğasına aid key-fiyyət xarakterli mə-sələləri əsasən düz-gün qurur və həll edir.

Səs dalğasına aid key-fiyyət xarakterli mə-sələləri düzgün qurur və həll edir.

127

Dərs 63 / Mövzu: SƏSİN SÜRƏTİ. ƏKS-SƏDA

Dərsə fəndaxili əlaqə yaratmaqla başlanılması tövsiyə olunur. Məsələn, əvvəlki

dərslərdə şagirdlərin səs dalğası haqqındakı biliklərinə əsaslanaraq səsin qayıtması əks-səda hadisəsinə aid nümunələr gətirilə bilər. Bu zaman mövzuya aid slayd və filmlərdən istifadə etmək olar. Şagirdlərdən bu cür hadisələrə harada rast gəlmələri haqqında soruşmaq məqsədəuyğundur. Sonra diqqəti dərslikdə verilən mətn və suallara yönəltmək olar. Səs sürəti üçün verilən cədvəl araşdırılır, məlum olur ki, səsin havadakı sürətinin qiyməti digər mühitlərdəki qiymətindən kiçikdir. Bəs səsin sürəti nədən asılıdır? Dalğanın yayılma sürəti mühitin elastikliyindən asılıdır. Bu səbəbdən bərk cisimlərdə səs daha böyük sürətlə yayılır. Şagirdlərin fərziyyələri dinlənilir, təkrarlanmayanlar lövhədə yazılır və tədricən tədqiqat sualları formalaş-dırılır. Tədqiqat sualları. Səs hansı mühitdə daha sürətlə yayılır? Səsin yayılma sürətini bilməyin nə kimi əhəmiyyəti var?

Şagirdlər “Hansı mühitdə səs daha sürətlidir?” araşdırmasından belə nəticəyə gəlirlər ki, suda səs daha aydın və tez eşidilir. Şagirdlərin diqqətinə çatdırılır ki, ey-ni şəraitdə müxtəlif qazlarda səsin sürəti müxtəlifdir. Səsin sürəti havanın tempera-turundan və rütubətliyindən də asılıdır. Səs sürətinə külək də təsir edir. Səs külək istiqamətində daha yaxşı eşidilir. Müşahidə nəticələri iş vərəqlərində qeyd edilir. Araşdırmanın müzakirəsi dərslikdə yazılan suallar əsasında qurula bilər. Şagirdlər araşdırmada səsin hansı mühitdə daha sürətli yayılmasını müzakirə edirlər. Bu zaman şagirdləri düşünməyə sövq et-mək məqsədilə müxtəlif qazlarda səsin sürətinə aid müzakirə təşkil etmək məqsə-dəuyğundur.

Nəzəri material sadə və qısa olduğundan əvvəlcə, onun şagird qruplarında oxu-nuşu təşkil edilir, sonra isə didaktik vərəqlərdə verilən suallar əsasında araşdırma-

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların iş prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.


Səs dalğalarının yayılma sürətinin nədən asılı olduğunu izah edir. Səs sürətinin ölçülməsinə dair sadə təcrübələr nümayiş edir. Əks-sədanın yaranma səbəbini və tətbiqlərinə dair məlumatları şərh edir. Səs sürətinin hesablanması və tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

128

nın nəticələrinə dair təqdimat hazırlamaq tapşırılır. Hər hansı maneədən qayıdan səs dalğaları üst-üstə düşdükdə ya güclənir, yaxud da zəifləyir. Məsələn, bəzi hal-larda televizordan çıxan səs dalğaları divar, tavan, mebeldən əks olunaraq otağın müəyyən nöqtəsində daha aydın eşidildiyi halda, digər nöqtəsində pis eşidilir. İki mühit sərhədindən (məsələn, hava və qaya sərhədi) əks olunan səs dalğaları, mənbədən gələn səs kəsildikdən sonra qulağa çatarsa, o ayrıca eşidilir. Səs dalğalarının qayıtması və udulması binaları layihələndirən zaman nəzərə alınır. Hər bir arxitektor kino, teatr, konsert zallarının, ümumiyyətlə, böyük auditoriyaların la-yihəsini hazırlayarkən səs dalğalarının divardan, tavandan və s. yerlərdən dəfələrlə qayıtmasını nəzərə alır.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” hissəsində məsələlər həll edilir: Məsələ 1. Əks-səda 2 san sonra eşidildi. Maneəyə qədərki məsafəni təyin edin. (səsin havada sürəti 340 m/san)

Verilir Həlli Hesablanması t=2san səs=340 m/san h –?

2

th

msan

san

mh 340

2

2340

2. Göy gurultusu şimşək parıltısından 8 dəqiqə sonra eşidildi. Şimşək çaxması müşahidəçidən hansı uzaqlıqda baş vermişdir? Səsin havada yayılma sürəti 340 m/sa –dir.

Verilir Həlli Hesablanması t=8dəq=480san səs=340 m/san s –?

ts kmsansan

ms 2,163480340

Mövzunun “Nə öyrəndiniz” hissəsində verilmiş tapşırıq dərs boyu şagirdin öy-rəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə xidmət edir.

Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndiklə-rinizi yoxlayın” hissəsində verilmiş tapşırıqlar yerinə yetirilir. Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və hər şagirdin portfoliosuna əlavə olunur. Elektron resurslar. 1. http://ederslik.edu.az/books/15/units/unit-6/page136.xhtml 2. https://www.youtube.com/watch?v=51IBhHv3Hh4 3. https://www.youtube.com/watch?v=Xml2CFEvaVg 4. https://www.youtube.com/watch?v=Tc8gRRl_X2I. Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini təqdim-etmə, nümayişetmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Səs dalğalarının ya-yılma sürətinin nədən asılı olduğunu ciddi səhvə yol verməklə izah edir.

Səs dalğalarının ya-yılma sürətinin nədən asılı olduğunu az səhvlərə yol verməkləizah edir.

Səs dalğalarının ya-yılma sürətinin nədən asılı olduğunu əsas\ən düzgün izah edir.

Səs dalğalarının ya-yılma sürətinin nədən asılı olduğunu dəqiq izah edir.

129

Səs sürətinin ölçül-məsinə dair sadə təc-rübələri yalnız müəl-limin köməyi ilə nü-mayiş edir.

Səs sürətinin ölçül-məsinə dair sadə təc-rübələri sərbəst, lakin çətinliklə nümayiş edir.

Səs sürətinin ölçül-məsinə dair sadə təc-rübələri əsasən düz-gün nümayiş edir.

Səs sürətinin ölçül-məsinə dair sadə təc-rübələri düzgün nü-mayiş edir.

Əks-sədanın yaranma səbəbini və tətbiqlə-rinə dair məlumatları ciddi səhvlərə yol verməklə şərh edir.

Əks-sədanın yaranma səbəbini və tətbiqlə-rinə dair məlumatları az səhvlərə yol ver-məklə şərh edir.

Əks-sədanın yaranma səbəbini və tətbiqlə-rinə dair məlumatları qismən düzgün şərh edir.

Əks-sədanın yaranma səbəbini və tətbiqlə-rinə dair məlumatları ətraflı və dəqiq şərh edir.

Səs sürətinin hesab-lanması və tətbiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələləri yalnız müəlli-min köməyi ilə qurur və səhv həll edir.

Səs sürətinin hesab-lanması və tətbiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələlər çətinliklə qu-rur və həll edir.

Səs sürətinin hesab-lanması və tətbiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələləri əsasən düz-gün qurur və həll edir.

Səs sürətinin hesab-lanması və tətbiqinə aid keyfiyyət və kə-miyyət xarakterli mə-sələləri sərbəst qurur və tam düzgün həll edir.

Dərs 64: MƏSƏLƏ HƏLLİ

Burada “Çalışma-15”-də verilən tapşırıqlar həll edilə bilər: 1. C.: 2m. 2. C.: 0,05 m. 3. C.: 10 m. 4. C.: 4500m. 5. C.: 1440 m/san.

Dərs 65 / Mövzu: İNSANIN EŞİDƏ BİLMƏDİYİ DALĞALAR.

SEYSMİK DALĞALAR

Həyatda rast gəlinən və haqqında tez-tez eşidilən təbiət hadisələrindən biri də zəl-zələdir. Maraqoyatma mərhələsini “Coğrafiya” fənni ilə əlaqə yaratmaqla başlamaq olar. Ölkəmizdə baş verən zəlzələlər haqqında məlumat vermək faydalı olar. Zəlzələlərin növləri haqqında fərziyyələr yaratmaq üçün eyni gücə malik zəlzələlərin nəticələrini müqayisə etmək məqsədəuyğundur. İnsanın eşidə bilmədiyi səslər

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir. 1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair müşahidələrini ümumiləşdirib təqdim edir. 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə olunan sadə mexaniki qurğuların iş prinsiplərini izah edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir.


Səs dalğalarını tezliyinə görə təsnif edir. Seysmik dalğaları növlərinə görə fərqləndirir. Səs dalğalarının tətbiqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər qurur və həll edir.

130

haqqında maraq oyatmaq üçün, “Həyat bilgisi” ilə fənlərarası əlaqə yaradılır, yarasa, delfin haqqında şagirdlərin bildikləri məlumatlara istinad olunur. Bu zaman texniki imkanı olan siniflərdə “Fizika multimedia” dərsliyində olan filmdən istifadə etmək olar. Dərslikdə verilən nümunə və uyğun suallardan da istifadə edilə bilər. Beləliklə, irəli sürülən fərziyyələr əsasında tədqiqat sualları formalaşdırılır. Tədqiqat sualları. İnsan hansı səsləri eşidə bilmir? Niyə bu vaxta qədər insanlar zəlzələnin baş verməsini qabaqcadan müəyyən edə bilmirlər?

Dərslikdə verilən nəzəri məlumata şagirdlərin diqqətini cəlb etmək məqsədilə “İnsan bütün səsləri eşidə bilirmi?” sualı ilə sinfə müraciət edilir və dərslikdəki ma-terialı oxuyub bu sualı cavablandırmaq üçün onlara 5 dəq vaxt verilir: məlum olur ki, heç də hər bir səs eşidilmir. İnsanlar 16 Hs ilə 20000 Hs arasındakı səsləri eşidir. Tezliyi 20000 Hs-dən yüksək olan səslər ultrasəs, tezliyi 16 Hs-dən kiçik olan səslər infrasəs adlanır. Müəllim yeri düşdükcə əlavə edə bilər ki, bəzi heyvanlar infrasəsləri, bəziləri isə ultrasəsləri eşidir. Fillər eşidilən səslərdən başqa infrasəsləri də eşidir. Delfinlər, yarasalar ultrasəslər vasitəsilə özlərini idarə edirlər. İtlər ultrasəsləri qəbul edir. Onların bu xüsusiyyətindən sirkdə istifadə edirlər. Məsələn, təlimçi itə yeddi dəfə hürmək əmri verir. İt yeddi dəfə hürəndə təlimçi ultrasəs çıxaran fitlə işarə verir ki, daha hürmək lazım deyil. Tamaşaçılar ultrasəsi eşitmədiklərindən elə bilirlər ki, itlər həqiqətən saya bilirlər. Exolotlarda ultrasəsin qayıtması hadisəsindən istifadə edərək, dənizlərin dərinliyini ölçürlər. Gəmidən dənizin dibinə qısa ultrasəs siqnalı göndərilir, siqnal oradan əks olunur, siqnalın gedib-qayıtmasına sərf olunan zaman qeyd olunaraq dənizin dərin-liyi hesablanır. Ultrasəsli exolotlardan ona görə istifadə edilir ki, onu dəqiq idarə etmək mümkündür.

Bu mərhələdə “Dənizin dərinliyi nə qədərdir?” araşdırması icra olunur. Məqsəd exolotla dərinliyin necə ölçülməsi ilə tanış olmaq və məsələ həll edə bilmək bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir:

Verilir Həlli Hesablanması 30 kHs = 30000 Hs

5 sm = 0,05 m t = 10 san υ –? h – ?

2

= 30000 1500 m/san

msan

sanm

th 7500

2

101500

2

Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlər üçün müəllim bir qədər fərqli tapşırıqlar verə bilər. Məsələn, dərslikdəki şəklə əsasən exolotdan çıxan və exolota qayıdan səs dalğalarının sxemini çəkmək. İzahatın slaydların nümayişi ilə müşayiət olunması məqsədəuyğundur. Vaxta qənaət baxımından nəzəri məlumatın qalan hissəni müəllim izah edir. İnfrasəs və seysmik dalğalar haqqında slaydlarla müşayiət olunan məlumat verilir. Qeyd edilir ki, seysmik dalğalar həm eninə, həm də uzununa dalğalardan ibarət olub, onun üç müxtəlif formada olur: L-tip, S-tip və P-tip. P-tip dalğa uzununa dalğa olub, Yer təbəqələrində sıxlaşma və seyrəkləşmə yaradır. S-tip dalğa eninə dalğa olub, Yer təbəqələrinin rəqsinə perpendikulyar istiqamətdə yayılır. L-tip

131

dalğa da eninə dalğadır, lakin, o Yer səthi boyunca yayılmaqla zəlzələnin dağıdıcı fəlakətini yaradır.

“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” hissəsində seysmik dalğalar haqqında verilmiş praktik tapşırıq hesablanır. Bu tapşırığı yerinə yetirməklə şagirdlər seysmik dalğa episentrinin yerinin fiziki üsullarla təyin edilməsi ilə tanış olurlar.

Mövzunun “Nə öyrəndiniz” hissəsində verilmiş tapşırıq dərs boyu şagirdin öyrəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə xidmət edir. Şagirdin bu mövzuda malik olduğu biliyin və anlayışın tərkib hissələrinin dərk edilməsini əhatə edir. O, açar sözlərdən istifadə etməklə verilmiş mətni tamamlayır.

Şagirdlərin özlərini qiymətləndirmələri üçün mövzunun sonunda “Öyrəndik-lərinizi yoxlayın” hissəsində verilmiş tapşırıqlar yerinə yetirilə bilər. Tapşırığın si-nifdə icra edilməsi məqsədəuyğundur. Mövzunun “ Layihə” hissəsindəki tapşırığın evə verilməsi tövsiyə olunur. Şagirdlər evlərində internet resurslarından istifadə edərək “Heyvanlar aləmi və infrasəs” mövzusunda esse yazmaq tapşırılır. Elektron resurslar. 1. https://www.youtube.com/watch?v=yaO2KMA87z0 2. https://www.youtube.com/watch?v=GkNJvZINSEY 3. https://www.youtube.com/watch?v=Ws3txy7dvH0 4. https://www.youtube.com/watch?v=FyGE7sJL_v8. Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini təsnif-etmə, fərqləndirmə, məsələqurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Səs dalğalarını tezli-yinə görə sərbəst təs-nif edə bilmir.

Səs dalğalarını tezli-yinə görə sərbəst, la-kin az səhvlərə yol verməklə təsnif edir.

Səs dalğalarını tezli-yinə görə əsasən düz-gün təsnif edir.

Səs dalğalarını tezli-yinə görə dəqiq təsnif edir.

Seysmik dalğaları növlərinə görə yalnız müəllimin köməyi ilə fərqləndirir.

Seysmik dalğaları növlərinə görə çətin-liklə fərqləndirir.

Seysmik dalğaları növlərinə görə qis-mən düzgün fərqlən-dirir.

Seysmik dalğaları növlərinə görə dəqiq fərqləndirir.

Səs dalğalarının tət-biqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakter-li məsələləri müəlli-min köməyi ilə qurur, lakin həll edə bilmir.

Səs dalğalarının tət-biqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakter-li məsələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Səs dalğalarının tət-biqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakter-li məsələləri sərbəst qurur və əsasən düz-gün həll edir.

Səs dalğalarının tət-biqinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakter-li məsələləri sərbəst qurur və düzgün həll edir.

132

VI TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ 1. Eyni sayda rəqsə I rəqqas 5san, II rəqqas 15san vaxt sərf edir. Rəqqasların period və tezliklərini müqayisə edin. A) 12 3TT , 21 B) 12 3TT , 12 3 C) 21 3TT ,

12 3 D)) 12 3TT , 21 3 E) 21 5TT , 21 5

2. Yaylı rəqqas O tarazlıq nöqtəsi ətrafında М və N nöqtələri arasında rəqs edir. Rəqqas М nöqtəsindən O-nöqtəsinə 1,25 san müddətinə gəlirsə rəqsin period və tezliyini təyin edin. A) 2,5 san; 0,4 Hs B)) 5 san; 0,2 Hs C) 4 san; 0,25 Hs D) 1,25 san; 0,8 Hs E) 2 san; 0,5 Hs

3. N və M nöqtələri arasında rəqs edən maddi nöqtə rəqs peri-odunun yarısına bərabər zaman müddətində nə qədər yol gedər?

A) 0,32 m B)) 0,16 m C) 0,08 m D) 0 m E) 0,8 m

4. Səs dalğaları harada yayıla bilmir? 1- bərk cisimlərdə; 2- mayelərdə; 3- qazlarda; 4- vakuumda; 5- plazmada. A) Yalnız 5 B) 4 və 5 C)) Yalnız 4 D) Yalnız 5 E) 1, 2, 3 və 5

5. Səsin yayılma sürəti hansı mühitdə daha böyükdür? 1- atmosferin yuxarı təbəqəsində; 2- atmosferin aşağı təbəqəsində 3- kosmik fəzada; 4- Ay səthində A) Yalnız 3 B) Yalnız 4 C) 3 və 4 D) 2 və 3 E)) Yalnız 2

6. sanm5,2 sürətlə yayılan dalğanın uzunluğu 0,1 m-dir. Mənbəyin rəqs tezliyini hesablayın. A) 2,5Hs B) 0,25Hs C)) 25Hs D) 0,025Hs E) 0,1Hs

7. Dənizin dibinə göndərilən ultrasəs siqnalı 4,5san –dən sonra geri qayıdır. Dənizin dərinliyi nə qədərdir (Səsin suda sürəti 1500 m/san-dir). A) 3000m B) 300m C)) 3375m D) 337,5m E) 6750 m

8. Yaylı rəqqasın rəqs amplitudunu 2 dəfə azaltsaq rəqsin tezliyi necə dəyişər? A)) Dəyişməz B) 2 dəfə azalar C) 4 dəfə artar D) 4 dəfə azalar E) 2 dəfə artar

9. Qayadan atılan daşın suyun səthinə düşməsini müşahidə edən oğlan səsi 4 san sonra eşitdi. Qayanın hündürlüyünü təyin edin. Səsin havada sürəti 340 m/san-dır. A) 850m B)) 1360m C) 1600m D) 6800m E) 680m

10. L-tip seysmik dalğa episentrdən 4 km/san sürətlə yayılır. Dalğa 20 san müddətinə hansı məsafəyə yayılar? A) 2000km B) 20m C)) 80km D) 800km E) 200m

M N x, sm 0 8 –8

133

GÜNDƏLİK PLANLAŞDIRMAYA DAİR NÜMUNƏLƏR

Dərs 6 / Mövzu: Hərəkətin qrafik təsviri

MARAQOYATMA Şagirdlərin mövzu ilə bağlı müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlərə malik olduğunu nəzərə alaraq, müəllimin müzakirə təşkil etməsi məqsədəuyğundur. Belə dərslərdə şagirdlərdə müstəqil fikir söyləmək, ümumiləşdirmə aparmaq bacarıqları formalaş-dırılır və tənqidi təfəkkür inkişaf etdirilir. Şagirdlərlə “Riyaziyyat” fənnindən öyrəndikləri y=kx və y=k/x asılılıqlarına dair sual-cavab aparır, lövhədə uyğun qrafiklər çəkilir. Müəllim sinfə suallar verə bilər: – Düz mütənasib asılılıq necə ifadə olunur? Kəmiyyətlərin, məsələn, y-in x-dan, düz mütənasib asılılıq qrafiki nədir? O necə qurulur? Kəmiyyətlərin, məsələn, y-in x-dan, tərs mütənasib asılılığı düstur şəklində necə yazılır? Tərs mütənasib asılılığın qrafiki necə adlanır? Şagirdlərin cavabları dinlənir. Lövhədə tədqiqat sualı yazılır və müəllim tərəfindən səsləndirilir.

Tədqiqat sualı. Düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkətlərin qrafikləri arasında hansı fərq vardır?

TƏDQİQATIN APARILMASI “Eskalator necə hərəkət edir?” araşdırması icra olunur. Şagird qruplarına məsələnin şərtini oxuyub müzakirə aparmaq tapşırığı verilir. Bu zaman dərslikdə verilən suallar müzakirə oluna bilər. Şagirdlər cədvələ uyğun olaraq sürət-zaman və yol-zaman qrafiklərini qurur. Həmin qrafiklər iş vərəqinə də çəkilir.

Alt STANDARTLAR

1.1.2. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görə şərh edir. 1.1.3. Mexaniki hərəkətə aid məsələlər qurur və həll edir .


Düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkələri qrafik təsvir edir. Düzxətli bərabərsürətli və dəyişənsürətli hərəkələrə dair kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli sadə qrafik məsələlər həll edir.

DƏRSİN TİPİ İnduktiv

İstifadə olunan İŞ FORMALARI

Bütün siniflə iş, fərdi iş

İstifadə olunan ÜSULLAR

Beyin həmləsi, müşahidə, araşdırma, müzakirə, təqdimat

Fənlərarası İNTEQRASİYA

Riy.2.1.1, 2.3.1., 3.2.3., 5.1.2.

TƏCHİZAT İş vərəqləri(damalı), müşahidə vərəqələri, plakatlar, xətkeş, müxtəlif rəngli qələmlər kompüter, proyektor, interaktiv lövhə (mimio və ya “Promethean” lövhə)

134

Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif olan və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdlər sinif yoldaşlarının qurduqları qrafikləri iş vərəqlərinə köçürürlər.

MƏLUMAT MÜBADİLƏSİ VƏ MÜZAKİRƏSİ Qruplar çəkdikləri qrafikləri təqdim edirlər.

Qrupların təqdimatlarında alınan uyğun qrafiklərin fiziki mahiyyəti “Nəticəni müzakirə edək” hissəsində verilən suallar əsasında aparıla bilər. Əlavə olaraq müəllim və digər şagirdlər çıxış edənlərə aşağıdakı suallarla müraciət edə bilər: – Eskalatorun hərəkəti ilə bağlı hansı nəticə alındı? – Bərabərsürətli hərəkət edən eskalator hərəkət istiqamətini dəyişəndə sürət-zaman qrafiki necə dəyişər? – Təbiətdə bərabərsürətli hərəkətə nümunə göstərə bilərsinizmi? – Düzxətli bərabərsürətli hərəkətin yol-zaman qrafikindən hansı nəticəyə gəlmək olar?

ÜMUMİLƏŞDİRMƏ VƏ NƏTİCƏ Müəllim şagirdlərə suallarla müraciət edir: – Sizcə fiziki kəmiyyətlərin qrafik təsviri nə üçün lazımdır? Düzxətli bərabərsürətli hərəkətdə sürət-zaman qrafikində hansı kəmiyyət dəyişən, hansı kəmiyyət dəyiş-məyəndir? Düzxətli bərabərsürətli hərəkətdə nə üçün sürət qrafiki xaman oxuna pa-raleldir? Düzxətli bərabərsürətli hərəkətdə yol-zaman qrafikində hansı kəmiyyət dəyişən, hansı kəmiyyət dəyişməyəndir? Şagirdlərin cavabları ümumiləşdirilir və birlikdə nəticə çıxarılır. Dərslikdə verilən nəzəri məlumat şagirdlər tərəfindən oxunur. Oxu zamanı müəllim aşağıdakı suallarla şagirdlərin diqqəti aşağıdakı məsələlər üzərində cəmləşdirir: – Nə üçün absis oxu kimi zaman, ordinat oxu kimi isə sürət və yol oxlarının götürülməsinə diqqət edin. – Riyaziyyatdan öyrəndiyiniz xətti funksiyanın y=k×x ifadəsini st düsturu ilə müqayisə edin. Bu düsturlarda dəyişən və dəyişməyən kəmiyyətlər hansılar ol-duğunu təyin edin.

υ,m/san

135

– Düzxətli bərabərsürətli hərəkətin nə üçün iki qrafiklə, sürət-zaman və yol-zaman qrafiki ilə təsvir edilməsi üzərində düşünün. – Nə üçün düzxətli bərabərsürətli hərəkətdə sürət s/t düsturu ilə təyin olunmasına baxmayaraq, o zamandan asılı deyil? – Sürət-zaman qrafikinə əsasən, gedilən yolun hansı üsulla təyin edilməsinin əlverişli olduğuna diqqət edin. Müəllim dərsin əvvəlində irəli sürülən fərziyyələri xatırladır və onları şagirdlərin fəal iştirakı ilə qazanılan biliklərlə müqayisə edir.

YARADICI TƏTBİQETMƏ “Öyrəndiklərinizi tətbiq edin” hissəsində “Dəyişənsürətli hərəkətin qrafiklərinə əsasən yolu hesablayın” tapşırığı yerinə yetirilir. Dərsin bu hissəsində hər bir şagirdin qrafik həllərə aid öz fikir və ideyalarını sərbəst söyləyə biləcəyi mühit yaratmaq lazımdır. Müəllim müsahibə üsulu ilə nümunə kimi qrafiklərdən birini təhlil edir, sürət-zaman qrafikinin əmələ gətirdiyi həndəsi fiqurun sahəsini hesablayaraq gedilən yolu təyin edir. Yaxşı olar ki, hesablamanı şagirdlərdən biri lövhədə icra etsin. Dəyişənsürətli hərəkətin qrafiklərinə əsasən yolu hesablayın: 1. Velosipedçinin dağdan sərbəst düşməsi zamanı sürət-zaman qrafikinə əsasən yolun hesablanması: Gedilən yolun sürət qrafiki ilə absis oxu arasında qalan fiqurun, üçbucağın sahə-sinə bərabər olduğu bir daha qeyd edilir və hesablama aparılır:

st)/2= )/2= 30 m. 2. Avtomobilin tormoz verib dayanması zamanı qət etdiyi məsafə: Burda şagirdlərə tormoz yolu, başlanğıc sürət haqqında şagirdlərə əlavə məlumat verilir, gedilən yolun sürət qrafiki ilə absis oxu arasında qalan fiqurun, üçbucağın sahəsinə bərabər olduğu bir daha qeyd edilir və hesablama aparılır: st0tt)/2=)/2=90 m. 3. Avtobusun bir dayanacaqdan digərinə hərəkəti zamanı getdiyi yol: Bu qrafikə əsasən gedilən yol iki fiqurun, dördbucaq və üçbucaq, sahələrinin cə-minə bərabərdir:

ss1 s2t+t )/2=+)/2=72 m. Diferensial təlim. Təlim nəticələri yüksək olan şagirdlərə alternativ məsələlər də verilə bilər. Adətən, müşahidə, yaxud eksperimental məsələləri şagirdlər daha həvəslə icra edirlər. Məsələn, yaylı mexanizmlə hərəkətə gətirilən oyuncaq avto-mobilin sinifdə getdiyi yolu, bu yolu getməyə sərf etdiyi zamanı təyin edib, sürət-zaman və yol-zaman qrafiklərini qurun. Qiymətləndirmə. Mövzunun “Nə öyrəndiniz” hissəsində verilən tapşırıq “Kloz (gizli söz)” adlı fəal oxu metodudur. O bütün fənlərdə olduğu kimi, həvəslə icra olunur. “Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsində verilən tapşırıqlar dərs boyu şagirdin öyrəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə və zəif cəhətləri aşkar edilməsinə xidmət edir. Dərsin vaxtından asılı olaraq müəllim bu tapşırıqları sinifdə, yaxud evdə yerinə yetirməyi tapşıra bilər. Bu tapşırıqlar qiymətləndirmə aparmaq üçün zəmin yaradır.

136

Elektron resurslar. 1. http://www.musabiqe.edu.az/archive/nominantlar_2015.php/2015/870256/? author= 2. http://www.vitaminegitim.com/lise/detay/duzgun-dogrusal-hareketin-hiz-zaman-grafigine -bakarak-konum-zaman-grafigini-cizme?i=TR210230CD_03E Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini təsvir-etmə, məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələri ciddi səhv-lərlə qrafik təsvir edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələri az səhvlərə yol verməklə qrafik təsvir edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələri əsasən düz-gün qrafik təsvir edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələri düzgün olaraq qrafik təsvir edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələrə dair kə-miyyət və keyfiyyət xarakterli sadə qrafik məsələlər həll edə bilmir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələrə dair kə-miyyət və keyfiyyət xarakterli sadə qrafik məsələləri müəllimin köməyi ilə həll edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələrə dair kə-miyyət və keyfiyyət xarakterli sadə qrafik məsələləri əsasən düzgün həll edir.

Düzxətli bərabərsür-ətli və dəyişənsürətli hərəkələrə dair kə-miyyət və keyfiyyət xarakterli sadə qrafik məsələləri düzgün həll edir.

Dərs 10 / Məsələ həlli

Məsələ həlli dərslərini diskussiya şəklində təşkil etmək məqsədəuyğundur. Belə dərslərdə şagirdlər həll olunan məsələyə dair fikirlərini bildirir, onların həll yollarını müzakirə edirlər. Müəllim bu zaman məlum olan məsələnin məzmununu aydınlaşdırmaqda və həll yoluna istiqamətləndirməyə kömək edir.

Alt STANDARTLAR

2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir


Bərk cisim, maye və qazlarda təzyiqə aid kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli sadə məsələlər qurur və həll edir.


İstifadə olunan İŞ FORMALARI Bütün siniflə iş, cütlərlə iş, fərdi iş

İstifadə olunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, araşdırma, təhlil, , təqdimat, tapşırıqvermə


Riy. 1.2.1, 1.3.1, 4.1.1

TƏCHİZAT İş vərəqləri, müşahidə vərəqələri, plakat, kompüter, proyektor, intraktiv lövhə (mimio və ya “Promethean”)

137

Müqayisə tipli məsələlərin həllində Venn diaqramından, müzakirə tipli məsələlərin həllində isə konseptual cədvəllərdən istifadə etmək olar. Məsələlərin inkişafetdirici rolunu təmin etmək məqsədilə onları həll edərkən şagirdlərə maksimum sərbəstlik verilməlidir. Dərsdə hər bir məsələnin həllini izah etməyə ehtiyac yoxdur. Eynitipli məsələlərin həllinə dair bir nümunə göstərmək ki-fayətdir. Məsələ həllinin aşağıdakı mərhələlər üzrə təşkili daha məqsədəuyğundur.

I mərhələ. Məsələ mətninin öyrədilməsi Məsələnin mətni Məsələ mətninə aid suallar

Su sütunu qabın dibinə 44 kPa təzyiq göstərir. Qabın dibinə eyni təzyiqi kerosin də göstərir. Su və kerosin sütunlarının hündürlüklərini təyin edin (su=1000кq/м3, кr=800кq/м3, g=10 N/кq)?

1. Su sütunun qabın dibinə təz-yiqi neçə Pa-dır? 2. Kerosin sütunun qabın dibinə təzyiqi nə qədərdir? 3. Məsələdə nəyi təyin etmək soruşulur?

II mərhələ. Məsələnin təhlili Məsələnin aid

olduğu mövzudan

suallar verilir

1. Təzyiq nəyə deyilir? 2. Təzyiqin BS-də vahidi nədir? 3. 1 Pa təzyiqi əsas vahidlərlə ifadə edin? 4. Qabın dibinə və divarlarına mayenin təzyiqi nədən asılıdır? 5. Beləliklə, hidrostatik təzyiq hansı düsturla hesablana bilər?

Məsələnin düsturu

Hidrostatik təzyiq, mayenin sıxlığı və maye sütununun hündürlüyü ilə düz mütənasibdir.

g

phhgp

su

sususususu

g

phhgp kr

ker

kerkerkerker

III mərhələ. Məsələ şərtinin yazılması və bir sistemə gətirilməsi Verilir: p = 44kPa = 44000Pa

Vahidin hesablanması:

.

22

23

23

mkqsanm

sankqm

san

m

m

kqPa

g

ph

44

1000 / 800 / 10 /

hsu –? hker –?

IV mərhələ. Məsələnin ümumi şəkildə həlli və hesablamanın aparılması Maye sütununun hündürlüyünü təyin edək:

hsu = 44000/(1000·10) = 4,4 m hker = 44000/(800·10) = 5,5 m

Ev tapşırığında şagirdin iş vərəqlərini yoxladıqda səhvləri göstərmək üçün qısa fərdi məsləhətlər, şagirdin biliklərindəki boşluğu doldurmaq üçün həll edəcəyi

138

məsələlərin nömrələrini qeyd etmək məqsədəuyğundur. 4-cü məsələni evə həll et-mək üçün tapşırmaq olar. Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini məsələ-qurma və məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Bərk cisim, maye və qazlarda təzyiqə aid kəmiyyət və keyfiy-yət xarakterli sadə məsələləri tez-tez səhvlərə yol verməkləqurur və yalnız müəl-limin verdiyi sualların köməyi ilə həll edir.

Bərk cisim, maye və qazlarda təzyiqə aid kəmiyyət və keyfiy-yət xarakterli sadə məsələləri sərbəst qurur və çətinliklə həll edir.

Bərk cisim, maye və qazlarda təzyiqə aid kəmiyyət və keyfiy-yət xarakterli sadə məsələləri sərbəst qu-rur və qismən düzgün həll edir.

Bərk cisim, maye və qazlarda təzyiqə aid kəmiyyət və keyfiy-yət xarakterli sadə məsələləri düzgün qurur və dəqiq həll edir.

Dərs 47/ Mövzu: CİSİMLƏRİN ÜZMƏ ŞƏRTİ: GƏMİLƏRİN ÜZMƏSİ, HAVADA UÇMA

Alt STANDARTLAR

2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə fərqləndirir 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair məsələlər həll edir.. 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir. 3.2.2. Mexaniki qurğuların yaradılmasında və inkişafında fizika elminin rolunu izah edir


Cisimlərin üzmə şərtinə aid sadə təcrübələr nümayiş edir. Cisimlərin üzmə şərtini izah edir. Cisimlərin üzmə şərtinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələlər həll edir.


İstifadə olunan İŞ FORMALARI

Bütün siniflə iş, qrup işi, fərdi iş

İstifadə olunan ÜSULLAR

Beyin həmləsi, anlayışın çıxarılması, şaxələndirmə, müşahidə, araşdırma, modelləşdirmə, danışıb anlatma-dinləyib anlama, təqdimat, tapşırıqvermə


Riy. 1.1.2, 2.1.2, 2.2.3, H.b. 1.1.1., 1.2.1. Kim. 1.2.1.

TƏCHİZAT

İş vərəqləri, müşahidə vərəqələri, plakatlar, tabaşir, içərisində su olan ləyən , plastilin parçası, üç cisim: taxta tircik, alüminium silindr, kartof dilimi; iki laboratoriya stəkanı: birində yarıdan yuxa-rı təmiz su, digərində doymuş duzlu su kompüter, proyektor, interaktiv lövhə (mimio və ya “Promethean”)

139

MARAQOYATMA Maraqoyatma müxtəlif üsullarla təşkil edilə bilər. 1. Beyin həmləsi ilə. Mayedəki cismə təsir edən ağırlıq qüvvəsi və itələmə qüvvəsi arasındakı münasibətdən asılı olaraq, bu cismin mayedə batması, maye daxilində və səthində üzməsi təcrübələrlə nümayiş etdirilir. Məsələn, kartof (və ya çiy yumurta) əvvəlcə, təmiz suya salınır – kartof bataraq qabın dibinə düşür, sonra duzlu suya qoyulur – o tam batır və maye daxilində üzür. Lakin suya doyana qədər duz əlavə edib qarışdırdıqda, kartof mayenin səthinə qalxır. Havada üzməyə nümunə olaraq sabun köpüyü ilə aparılan təcrübə maraq doğura bilər. Qabaqcadan hazırlanan suallar lövhədə yazılır, yaxud şifahi şəkildə şagirdlərin diqqətinə çatdırılır. Məsələn: – Nə üçün kartof suya batdı? Nə üçün kartof duzlu suda üzür? Nə üçün suyun duzluluğu artdıqda o suyun üzərinə qalxdı? Şagirdlərin bildirdiyi maraqlı fərziyyələr ümumiləşdirilir və lövhədə yazılır. 2. Məktəb laboratoriyasında olan gəmi modeli ilə eksperiment nümayiş edilir: Akvarium su ilə doldurulur, “gəmi” suyun üzərinə qoyulur. “Gəmiyə” nasosla hava doldurduqda o, su səthində üzür, havanı çıxarıb yerinə su vurduqda isə tədricən suda batır. Eksperimentdən sonra sinfə müraciət edilir: – “Gəmiyə” hava vurduqda nə üçün o suda batmadı? “Gəmidəki” havanı boşaldıb, yerinə su vurduqda nə üçün o, suda batdı? 3. Klaster (şaxələndirmə) üsulu tətbiq edilə bilər: Şaxələndirmə cədvəlinin bir xanasında hadisə yazılır, şagirdlər isə boş xanalara hadisəyə uyğun olaraq həyatda müşahidə etdikləri və ya bildikləri nümunələrlə tamamlayırlar.

140

4. Dərslikdə verilən şəkillərə uyğun diskussiya təşkil etmək olar. Şagirdlərin biliklərini aşkar etmək üçün “Nə üçün poladdan hazırlanan nəhəng gəmilər dəniz və okean sularında üzür, batmır?”, “Nə üçün aysberqlər okean sularında batmır?”, “Şarı havaya qaldıran nədir?”, “Nə üçün bəzi cisimlər suda üzə və havada süzə bilir, digərləri yox?” sualları verilə bilər. Bu zaman texniki imkanları olan siniflərdə slaydlardan və “Fizika multimedia” dərsliyindən istifadə etmək olar. Tədqiqat sualı: Cisimin mayedə üzə bilməsi üçün hansı şərt ödənilməlidir? TƏDQİQATIN APARILMASI Bu hissədə “Mayedə cismin çəkisi necə dəyişir?” araşdırması yerinə yetirilir. Araşdırmanın qruplarla, yaxud cütlüklərlə yerinə yetirmək faydalı olardı. Şagirdlərə plastilin kürəciyin suda batması, ondan hazırlanan qayığın isə batmayıb, su səthində üzməsi bir az qəribə görünə bilər. Tədqiqat işi qruplarla aparıldıqda belə suallar vermək olar: I qrupa: – Nə üçün plastilindən hazırladığınız kürəcik suda batır, həmin kürə-cikdən düzəltdiyiniz “qayıq” isə batmır? Cavabı əsaslandırın və hadisəyə aid digər nümunələr söyləyin. II qrupa: – Plastilindən hazırlanan kürəcik və “qayığa” hansı qüvvələr təsir edir? Bu qüvvələri sxematik göstərin, onların modulu, tətbiq nöqtəsi və təsir istiqamətlərinin müqayisəsini verin. III qrupa: – Plastilindən hazırladığınız kürəcik suda batır, plastilin qayıq isə batmır, suda üzür? Hadisəni maddələrin həcmi və sıxlığına görə müqayisə edin. IV qrupa: – Plastilin qayığın suyun səthində üzə bilməyib batması üçün nə etmək olar? MƏLUMAT MÜBADİLƏSİ VƏ MÜZAKİRƏSİ Qruplar iş vərəqində dərsliyin “Nəticəni müzakirə edək” hissəsindəki sualları müzakirə edib cavablandırmalıdırlar. Bu zaman şagirdlərə müzakirə zamanı sözlərdən, şəkil və sxemlərdən istifadə etmək tapşırıla bilər. Hər qrupun nümayən-dəsi işi təqdim edir. Məlumat mübadiləsi baş verir. Müəllim və digər qruplar çıxış edənlərə suallarla müraciət edə bilər: – Plastilin kürəni və qayığı Yer hansı qüvvə ilə cəzb edir? Bu cisimlərə arximed qüvvəsi təsir edirmi? Bu cisimlərə suda hansı qüvvələr təsir edir? Cisimlərə təsir edən qüvvələrin əvəzləyicisinin modulu və istiqamətləri bir-birinə bərabərdirmi? Şagirdlər belə qənaətə gəlirlər ki, “qayığa” və kürəyə ağırlıq qüvvəsindən başqa qaldırıcı qüvvə də təsir edir. ÜMUMİLƏŞDİRMƏ VƏ NƏTİCƏ Dərsin bu hissəsində şagirdlərin cavabları ümumiləşdirilir və onlarla birlikdə nəticə çıxarılır. Yeni biliyin əldə edilməsi müsahibə yolu ilə həyata keçirilə bilər Müəllim:

141

– Mayeyə batırılmış cismə hansı qüvvələr təsir edir? Cismə təsir edən ağırlıq qüvvəsi arximed qüvvəsindən böyük olarsa (Fa>FA), bu cisim mayedə özünü necə aparar? Kim gəlib qüvvələr arasındakı bərabərsizliyi və onların ifadəsini yazar? Şagirdlərdən bir neçəsi lövhəyə dəvət oluna bilər. Müəllim sualları şagirdlərlə birlikdə müzakirə edir, uyğun nəzəri bilikləri izah edir. Müəllim nəticəni çıxarmaq üçün belə bir tapşırıq verə bilər: – Cümləni tamamlayın: “Cismin sıxlığı mayenin sıxlığından böyük olduqda həmin cisim mayedə ...” Müəllim: – Cismə təsir edən ağırlıq qüvvəsi arximed qüvvəsinə bərabər olarsa (Fa=FA) bu cisim mayedə özünü necə aparar: batar, maye daxilində tarazlıqda qalar yaxud üzər? Qüvvələrin bərabərliyindən, cisim və mayenin sıxlıqları arasında hansı mü-nasibət alınır? Sıxlıqların bərabərliyindən mayedəki cismin vəziyyəti haqqında hansı nəticəyə gəlmək olar? Müəllim sualları şagirdlərlə birlikdə müzakirə edir, uyğun nəzəri bilikləri izah edir. – Cismə təsir edən ağırlıq qüvvəsi arximed qüvvəsindən kiçik olarsa (Fa<FA). cisim mayedə hansı vəziyyət alar? Cismə təsir qüvvələrin bərabərsizliyindən sıx-lıqlar arasında hansı münasibət alınır? Sıxlıqlar arasındakı bu bərabərsizlikdən mayedəki cismin vəziyyəti haqqında hansı nəticəyə gəlmək olar? Müəllim sualları şagirdlərlə birlikdə müzakirə edir, uyğun nəzəri bilikləri izah edir. O, cismə təsir edən qüvvələri sxematik göstərir, modullarının müqayisəsi aparılır:

mcg < mgVc, c < m.

YARADICI TƏTBİQETMƏ Şagirdlərə iş vərəqlərində aşağıdakı cədvəli çəkib, uyğunluğu təyin etməyi tapşırmaq olar:

Fizika kabinetində kompüter, proyektor və mimio studio (prometean lövhə) olarsa, bu tapşırığı əvvəlcədən hazırlamaq və interaktiv lövhədə yerinə yetirmək dərsə şagirdlərin marağını artıra bilər. Dərsin bu mərhələsində “Cisimlərin üzmə şərtlərini yoxlayaq” araşdırması yerinə yetirilir. Vaxta qənaət baxımından təcrübə müəllim tərəfindən nümayiş etdirilə bilər. Bu zaman hər qrupdan bir şagirdi yardımçı kimi çağırmaq olar.

Cisim mayedə batır

Cisim mayenin səthində üzür

Cisim mayenin daxilində üzür

.

.

.

.

.

.

142

Mövzunun “Nə öyrəndiniz” hissəsində verilmiş tapşırıq dərs boyu şagirdin öyrəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə xidmət edir. Müəllim bu tapşırığı özü məqsədəuyğun şəkildə dəyişə bilər. Dərsin sonunda şagirdlərin iş vərəqləri yığılır və şəxsi portfolioya əlavə olunur. Qiymətləndirmə. Mövzunun “Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissələrində verilmiş tapşırıqlar dərs boyu şagirdin öyrəndiyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə və zəif cəhətləri aşkar edilməsinə xidmət edir. Dərsin vaxtından asılı olaraq müəllim “Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsində verilmiş tapşırıqları sinifdə, yaxud evdə yerinə yetirməyi tapşıra bilər. Bu tapşırıqlar qiymətləndirmə aparmaq üçün zəmin yaradır. Ev tapşırığı kimi hər şagirdlərə gəmilərin və hava şarlarının üzməsi haqqında internetdən məlumat toplayaraq esse yazmaq tapşırıla bilər. Elektron resurslar. 1. https://zenfizika.wordpress.com/2015/11/06/cisiml%C9%99rin-uzm%C9%99si/ 2. http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?baslikid=145&DigID=122&Git= Konu Kategorileri&Sayfa=KonuDigerListesi Qiymətləndirmə. Müəllim dərsin təlim nəticələrinə nail olmaq dərəcəsini nüma-yişetmə, izahetmə, məsələhəlletmə meyarları üzrə qiymətləndirə bilər.

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri yalnız müəllimin köməyi ilə nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri çətinliklə, lakin sərbəst nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri əsasən düzgün nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid sadə təcrübə-ləri dəqiq nümayiş edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini səhv izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini az səhvlərə yol verməklə izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini qismən düzgün izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tini ətraflı və dəqiq izah edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri yalnız mü-əllimin köməyi ilə həll edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri kiçik səhv-lərə yol verməklə həll edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri əsasən düzgün həll edir.

Cisimlərin üzmə şər-tinə aid keyfiyyət və kəmiyyət xarakterli məsələləri düzgün həll edir.

143

MƏNBƏLƏR 1. Ümumi təhsilin fənn standartları. Bakı, “Mütərcim”, 2012. 2. Cenni l.Stil, Kurtis S.Meredit və Çarlz Templ. Tənqidi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi üsulları. II kitab. Bakı, Açıq Cəmiyyət İnstitutu – Yardım Fondu, 1999. 3. Cenni l.Stil, Kurtis S.Meredit və Çarlz Templ. Birgə təlim. V kitab. Bakı, Açıq Cəmiyyət İnstitutu – Yardım Fondu, 2000. 4. Fəal təlim. Təlimatçılar və müəllimlər üçün vəsait. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Təhsilin İnkişafı Mərkəzi, Bakı, 2003. 5. Fizikadan multimedia. I-IV CD. Bakı, Bakınəşr, 2007. 6. İnteraktiv təlim ensiklopediyası [mətn]. Мüəllimlər üçün tədris vəsaiti/ tərcümə və redaktə K.R.Quliyeva. Müasir Təhsil və Tədrisə Yardım Mərkəzi. Bakı, 2010. 162 s. 7. Templ Ç., Meredit K., Stil C. Uşaqlar necə dərk edir? İlkin prinsiplər. Açıq Cəmiyyət İnstitutu Yardım Fondu. Bakı, 2000. 8. Templ Ç., Meredit K., Stil C. Tənqidi təfəkkürün gələcək inkişaf üsulları. Açıq Cəmiyyət İnstitutu Yardım Fondu. Bakı, 2000. 9. Yeni təlim texnologiyaları və müasir dərs. Dərs vəsaiti/ Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu, Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Mingəçevir filialı; tərt. A.H.Dəmirov; elmi red. N.R.Manafov.-Mingəçevir: Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi MMC, 2007. 124 s. 10. Gandhi, Jagdish. Education for Protection and Security: of the world's two billion children and generations yet to be born / J. Gandhi.- Luckhom: Global Classroom, Pvt. Ltd., 2010.- 260 p.- ingilis dilində 11. Miclene T.H.Chi “Active-Constructive-Interactive: A Conceptual Framework for Differentiating Learning Activities” // Psychology in Education, Arizona State University Received 22 July 2008; received in revised form 11 November 2008; accepted 11 November 2008. 12. Колеченко А.К. Энциклопедия педагогических технологий: пособие для препода-вателей. - СПб.: Каро, 2009.367с. 13. Кошелева Н.В. Краткий обзор некоторых инновационных педагогических техно-логий в свете создания адаптивной школы: [разноуровневое и модульное обучение физике]/Н.В.Кошелева//Физика в школе.-2008.-№1.-С.14-17. 14. Селевко, Г.К. Энциклопедия образовательных технологий: В 2т.: [в учебно-мето-дическом пособии нового поколения представлены около 500 технологий обучения, воспитания и педагогические технологии на основе применения соврем. информац. средств]/ Г.К. Селевко: М.: НИИ школьных технологий, 2006. 816с. (Серия «Энциклопедия образовательных технологий). 15. Храмов Ю.А. Физики. Биографический справочник. М.: Наука, 1983. 400 с. 16. http://www.uchportal.ru/load/ 17. http://www.deklaraciisqe.altervista.org/.../fizika...ass.html

144

BURAXILIŞ MƏLUMATLARI

Fizika – 7 Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün

Fizika fənni üzrə dərsliyin metodik vəsaiti Tərtibçi heyət: Müəlliflər: Mirzəli İsmayıl oğli Murquzov

Rasim Rəşid oğlu Abdurazaqov Rövşən Mirzə oğlu Əliyev

Dilbər Zirək qızı Əliyeva

Nəşriyyat redaktoru Kəmalə Abbasova Texniki redaktor Zeynal İsayev Dizayner Taleh Məlikov Korrektor Aqşin Məsimov

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin qrif nömrəsi: 2018-102

© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2018

Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq, elektron

informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.

Hesab-nəşriyyat həcmi 6,8. Fiziki çap vərəqi 9. Səhifə sayı 144. Kağız formatı 70x100 1/16. Tiraj 6245. Pulsuz. Bakı – 2018

“BAKI” nəşriyyatı

Bakı, AZ 1001, H.Seyidbəyli küç. 30

nƏŞrİn orİjİnal nÜsxƏsİnİn tƏsdİqİ - trims.edu.az · fizika fənni üzrə vii sinif...

Documents