ntahokaja imigenzo y'ikirundi

200
J.-8. NTAHOKAJA IMIGENZO Y·IKIRUNDI \ t ,., ' •' , ·.:=· · '\ :\

Upload: lololand

Post on 07-Feb-2016

4.349 views

Category:

Documents


280 download

DESCRIPTION

Imigenzo y'ikirundi nkuko yanditse na Ntahokaja

TRANSCRIPT

  • J.-8. NTAHOKAJA

    IMIGENZO YIKIRUNDI

    \ t

    ,., ' '

    ,.:= ' \ :\

  • J.-8. NTAHOKAJA

    IMIGENZO YIKIRUNDI

    " La publication de cet ouvrage a bnfici. d'une contribution de l'Agence de Coopration Culturelle et Technique - 19 avenue de Messine - 75008 -Paris dans le cadre de son programme " Promotion des Cultures et des Langues Nationales "

    CL L'l'CR FT! TECH!\JO 1

  • J.-8. NTAHOKAJA

    IMIGENZO YIKIRUNDI

    ~'-/v--"/ " , , Ntihazog1re uvyabura canke ngw-abil-lmdure atarekuriwe , ,

    na nyene vyo

    UNIVERSITE DU BURUNDI

    Bujumbura, 1978

  • UGUSHIKIRIZA -=-=-==-- ==- :"-- =- ==--;:,.... ::>- =- =-

    Bag~nzi dusangfye vylnshi, iri j8mbo ngiy kubashikiriza s i ir.ya j~w j~nyen, ico nRrUshije abandi nf umwte n-buryo bw-, .- , , 1 ... , . -ukub~rondera, kukaba nkako nt~vy~zana blraronderwa. Maze imykq ita-rf mik nd~bibaza nd~bibaririkiza ngo ntibl du cike kuk abab1zi barf

    - - , 1 -r - , ko ba ranyerera, mu nyuma twohava tu o1rondeza aho ba takirl.. I c t umye ndabihebera n~kindi nokoz nf ishaka ryo kumenysha kw-bu Burndi bw~cu bwari n-Aho bwigjeje. Hari ivy abandi bAtu-rusha, hari ivy t wabaru sha . Ntitwarondeye gu shemeza Abarndi bo

    - , t -t , , .. ~ - f hambere ngo ba be ar1 bo turab1ra ko, ba be arl bo dukur1k~za mur1 _, , , 1 #- ..... ,_ , .-7yo s e ; boba abaga r uka nabo nyene ntlbobldushlm~ra basanze b~vyaye

    ba katiynguruza , ngira bonezrwa babonye twrnguruje isemo aho b~ri ba r igeje j e . No neh nttwAgumye ah badusize, bitayekontftwa-

    , , "' , t"" , t zi~iranye nabo , amar Rso a dutemba mwo n~ ayabo , no ku gat~ma t ""' nt1twahubanye.

    !gihe dufat!ra ko mu gusasanu ra imi gn zo y-1nyamo y-lbarndi nf 1gihe Uburndi bwari bw1ganj e hataraduka abanymahanga batzaniy e . '"' , t "' '"' , '!r 1vy-~wabo. Na vyo ntltuvyanse, 1co twahakanye n1 uko batuganze iwacu, naho mu vy-fwabo twokwitorera ivyo dushimy, na nn ngo

    , t , , ubw~nge burarahurwa. MugAbe murOmva sl. ugupfa kub1kurikiza ngo

    ' 1 "' 'Y t, "' , _, turaruk1re kur ivyo bishqsha nk-ab~ta b-l.mpabe . Umurundi we nyawe si GPtrano, si umwna atagira s na nyina yltorewe ~u gahinga n-abahfta, n~ho yorerrwa mu mahanga it~ka ry1w n1 uk ari n-~ho

    _, _, t "'- , t , , avukR. !ho rero n~ ho twashatse kw~rekanP uko har~, uko hasa, tUterondye kuhashe~eza n-kuhakuririza . Bi mw twari tbifise mwG akarrmbo kuko twabicikirije c~nk twavymvise bgi rwa ahandi, duhPva turabaza abobi t uru shR, aho tuti sh ki ye t ugatma .

    ~ Pbimfashije babishize ko umwt e nf canecane umush1ngantqhe ~oni Kabwa wo ku Ku zenga wa Gitongo , u~ndi nf Dami yano -~zl.rukanyo w- 1 ~iJur'Amvya, uwa gat a tu nf Aloi zi KahungU -1

    -~ ~rPsazi. Abc bose turabakngurukiye, nabo nyne ngira bazoshim8 : -i babony kw-1vyo bagiye baratragurP v;t8?;iye mu bury. Ab

    - ;bajije na bo nf bnshi nt~wob~donda ngha ngw-ahez, na b nyne urabashimiye. Ibirf nur1 iki gitabo nf ivyRbo.

  • li

    Ntitwashoboye gukw1rRgirR mu mih1ngo yose y-~burundi, ivyinshi vyvUye i Muramvya, Kirimiro, Ngozi na Brri. I migenzo imw mu yo twsigje nt!kwiy hose, mugbo ntwohakana ko Ari iy-lkirndi. Umuganuro wo twawiganiwe n-warf mu mab8nga y-ukuwUtegza mu

    , l "' i myka yahera, uyo n1 urnush1ngantahe Yozef u Rugomana, y tavye Imna mu mw~ka w-lgihmbi kimw amajana icenda na mirongo it8nd-tu na kabiri. Yari mu btanguje in~ma y-~b~sh1ngwak1rndi. Igikorwa c1w c-gutohoza iv~rekeye umuganuro yagisigaranye umukuru w-iyo nma, ar! we nyen kubagemaniriza ibiri mur1 iki gitabo.

    I NS1GURO Y-UTWATUZO

    Ikirndi ntikirndikwa nk-Qko kivugw8. Indome tw1giye ko guso::1a ntizari zgenewe kwandika ururlmi rwcu, hari ho agah~ze. Mu gu soma ikirndi hari akantu twiyongerera ko t iyo arl amAjambo yo-

    , -, . ' , v-. -roshe dusanzwe tOz1. Ako tw1yongerera ko uwokand1ka vyokwroha gusmba ntitbe tukididinganya nk-Utzi gusoma cnk atmva ico avuga. Utwo twtuzo rro ni two tugir inyandiko itomye, igushikl-ri zR ij8mbo nkQko ri vugw, ar! som.9 , -=tri - , , ~ gera. Utwo twtuzo ntimubone gurtyo s1 n~

    imenyra, ni dutanu tutarng, rabire aha

    abamwmviriza bagaca tw1nshi, ntitugoy

    ,

    b.Gte-

    1. Umutama, umurongo, ishri ; ako gakw~o kerek~n~ ijwl rir8nd1ra mugabe ritadg~.

    2. Umusore, ishan, urnu"tw ako gRkR5o k-=tj:=J kw-Ijwl ryirRs!'! hj'Jr ritarand1r8..

    3. Umwna, urw~mo, i ic~niro Rko gakofero kerekanR ijwi ryih1nga ~

    r1manuka. "' .., "' k t , k ~. t ..... 1 4. Umwami, itabi, ivyamwa a o ga emere cateretse w-1JW1 ry1h nze

    t -r1duga.

  • III

    5. BBse, twise, tw~mpi ; utwo tuburQngu tubiri twrekana ijw! ridg , , ,

    rika.ana mu kir~re. Tudushira no kuri n ngo tuyitandukanye na ny: .. eftye uaublndi, amenye iclgwa ; urusto rukany, amAzi akany.

    Amajw! ar! ku rugero rusanzw, Rtarand1ra, atadga, atama-uDI~ ntA kAtuzo akenye : umugabo, ikirago, urugabano, inzu, inzira. UtwAtu zo dukenewe canecane mu mivug!re y-amav6ga no mw-Ifatanya

    , -r,y- ama j ambo.

    ttbona utwo tumenytso tmugora yoduca mnsi agasoma indome 7amnyereye, mug~bo tuzotanguranwa ndamutnge ku c1yumviro.

  • IMIG~NZO Y-IKIRnNDI

    IKIGAB~NE Cl I INS6BANURO

    Igic ca 1. Ico ari co

    I~ignzo y-fkirndi tugira tuvug n1 iny1fato y-!bar~ndi bo h~bere imuhfr8 mu rugo, mu bab~nyi, mu mury8ngo, mu maknU

    - , . - , ~ .... , k ~k k k - , Ivyo rero b1gaterwA n-agat1ma kat1bone eza ar1 o Rgaseru a mu mvu-go no m ngiro. Ivyo vyose yamara umntu abih8bwa n-1sf aba ko ~ugorR cnk imugororokeye ikamutra ubwira, ubunebwe, igaknda ibitungwa n-fmirfma, ikamuha ihumbi ry-nkwbaka n-1ry-uguh1ngra = o ibikorsho n-fbish~rizo.

    ~- , - , , v , - , ~b.b'b , -~oa~ze rero tu vu ge Uburundi aho bw1shashe n-1 1 u a mwo.

    Igic ca 2. Uburndi aho bur{. y # ~ , Abah~nga mu bir~ba iyi s1 ycu mu kug1ra bashobore kutugene-~ereza ahantu hose iyo haherreye barashushanije imigende ihag-

    -~ye is{ n-{y!ndi ishinz ish1ngiikana isf. N-~z na n~z rro :b;.Irndi bwishBshe hagti y-lyi migemde ihagtiye isf 2 30' 30''

    ~ngero zibiri n-fbic mirongo itatu n-uduc mirongo itatu) na c 28'3o''(ingero zin n-fbic mironeo ibiri n-munani n-duc ~rongo i t~tu) a111Bj

  • - 2 -

    Mu buseruko bugabanywa na Tanzania n-!nznzi Rusnyi, Cfzanye , , , " , I, " - ~" ... " n-umukubo wa RUvubu aho rw heta ruhwanye na M1gogo rug::tkl.ka ruJa

    i bubamfu, bukAgarukira kndi ku nzn zi Mi gogo, Ga sumo, Mwr zi, Rmpungwe na Muragarazi. Ubwguke bw-"6burndi nf km 2 27.834.

    Igic ca 3. Akgyaga k-{ BurUndi. Uburndi n~ho bur! mu gic co hagati y-1sf ah iznba rishinga

    umuganda nt!bu~va n~b!. Biva kw-isf ikirUrutse, imbho n-ubushuhe bigats1ndana. Is! y-"6burndi iri mwo ibic bitatu : hari ibiyay::t, hakaba amataba, hakaba n-!miszi mirmire. Hari ikiyaya mu bur~ngero, kigndna Ruslzi na Tanganika . Hari iklndi ca Kmso mu bumanuko bushir ubuseruko. Mur1 ivyo biyaya harakRze ubushuhe n-!ntuguta. UvQye mu biyaya ja mu gihgu hagti ukka imirwa ushfkira mu matba yitngye isng~nya imbho n-bushuhe ku ru gero rwiz. Imiszi ~irmire na yo nyne iragwiriye mu Burundi. Aho hari imbho ikaz ijigOra mu gi tndo. Hari urunani rw-fmiszi ruhr i ba Bu.rUri rukajana ikibi r a ca Bkye na Musig~ti na Mbayi, rugafata mu Rwanda. Ni rw rugabanya

    am~zi atmbra mu r! Nili n-yisuka mu r! Za!re. Amasonga n1 aya : KaVmu (2.634 ~), Hha (2.670 m), T~za (2.665 rn), Twfnyoni (2.6511!1). Ubutw bwa Nili-Za!re bugndana iyo rniso zi, amzi y mu buseruko I # , _, " " ' y suka murl. Ruvubu rusesera .nu Kager a na rwo rukAJ a mu K1yaga

    Victoria hasokoroka N!li rwiska mu r! Mditerrane. Amzi y mu bur~ngero atmbera mur! Tnganika, agRshngurukira mur! Za! re, agasserR mur! AtlFint!ko.

    Igic ca 4. Inznzi n-!biyga

    Uburndi burakenutse am~zi. Haragwiriye inznzi n-fbiyaga. Inznzi zisukR mu RuVbu nf Ruvyirnza ruhi tnana na t:shwabre, ni Y.ubar azi ruhwan n-kaniga, ni Nkokom::> , ni Nyamu swaga r zanna na Nykijima, ni r~:ugogo, K:::tyongozi, Slrmzu na Nykijnda. I ziknkira Tanganika nf Ruhw, Nyakagnda, Nyam::lg::tna, ;.:uhir, Kab-rantwa, Kagunnzi, Kajege nA MpandR, zisuka mur! Ruszi, ni Ntahangw, 1.1'' N - Ru~ D" ~ ' ~ !liU gere, yRruhongoka, zi b~z1, am a, Mur~:::m bwe ruh1. t::tnana na J!j 1 na Siguvyye, ni Buzimba, NyngwP.., Rw'Aba na ~.:sharA.

  • ,

    va,

    - 3 -

    , , , ~ Izo mu Buseruko zishokera mw-i Tang:=mika zimanukAnye mu ragarazi n1. Rru rwisukR mu Rmpngwe, ni NyamAbuy e nB Ndanga, ni ~uyovozi rubanz gusukirBn::t n8. l:!usasa, ni Mutsindozi, Nyakabanda na RUkoziri. Ibiyaga bikurubfkuru n1 ibi : i Mbo hari Tanganika dusangfye na Za!re

    n~:~ Tan zani a., i Bukakwa hari Rwih1nda , mu Bugabira hP. ri Cohha na Gacamirinda, i Busoni hari Rw~ru n8. Knzigiri.

    Igic ca 5 Int~ra z-'6burUndi. UburUndi buri mw intr~ zisngije akaranga ugas8nga nta yfsa ~ 1 1 - ~A Al k n-1.ylndi ku j1sho no mu kugwa nza abantu n-1bityngw~ CMnke mu umera

    imbuto. Ni z z-1zi : Imbo, Imirwa, UmugAmba, Ubuttsi, Uburagane, Ukumoso, Ubuyoeorr.a, Ubuynzi, Ikiri1r iro, Ubwru.

    1 Imbo igndan?. ikiyaya ca Rslzi na Tanganika ikRgarurwP. n-fmiszi y mu Mirwa. Imbo ikaza ubush~he. Bur~ hag~ti y-fngero 23 na 33. Imbo haramerP. nza, k;ndi imirfma yho yra nfngoga. Haknda cane cane imymbati n-:f.big~zi. Izindi ndya z-ababo kuva n8 kra n1 if:f.. Mur:!. Tanganika hP.ri if:f. z-Obwko bwlnshi. Indagara z nt h?!mdi zib::izwa atri i Bujmbura. 2. Imirwa n1 ivy~ru vya ruguru y-fmbo, havanze imisozi yitngye n-fmi bnd. Eav8.nze agasusuruko n-akabho kz. Ubushuhe nt:f.burnga 27 b 1 h l t ~ ..,. " .,__ 4 t 1 T - 1 1ngero ya , 12 e o nayo n 1.y1.gera 1.r~nza 1 n-1.g1.ce. tta mbuto ih~mka. Ibikk vyratujijwe n-ab'P..ntu bPbi tye mu mRsha;t:ba bameny

    ' I ' 1 - ' vuba. mvura Y.ho nt1kunda gutara.

    ). Umugamba nf urunani rw-!miszi ihAgUrutse, itondkanye kuva i Ruknwe i Bu ru ri igaca i ba Bkye na 1{~u sigti n mu Rw"RndP.. Ni rw

    b , . 1 B " d. 1 b b" f - 1 T- . ruga ura am z1 y-1. urun 1, ay-1. u 8.m u agesesera mur1 angan1ka , ~ t , I ~ , , Y ,

    no mur1 Za!re, ay-1. buryo ak suka mu ~vubu, KagerA na N~ll. ; ni ho bahita mu Butw bwa Nili-Za1re. Ni mu Gik0ndamv1lra. Ni ho hasigsye iki bi ra. Har::tkOnda ubwishaza n-fbigri. Mu mashambF.t hari cP ne c;ne ingurube, impongo, n-:f.ngUge.

    4. Ubuttsi bukurikira Umugamba mu mataba yishashe hagati ya i'l.unanira na Vyanda no hagati ya Nkma ibutqnyR n-~buyogom::t nA In~nzerwe ibuga-, ""' , , , , , banya n-uburA gane. Iyo nt~ra ikAz~ i c ikonyozi mugabe ik~gwa nza - ,

    abantu n-1nka.

  • 5. Uburagane bumenuka bugashika ku mutw wa

    - , , ishaka gusa n-ubumoso

    - 4 -- , , ._, llr -

    mu ns1 yR Inanzerwe ibutandukanya n-ubututsi Muragarazi ku rub{be rwa 1nzania. Iyo nt~r~

    - , bibangl.kanye.

    6. Ukumso kugndana ikiyaya ca Muragarazi na Rmpngwe, inzOzi z k nk1ko y-~urndi n-~buha. Harakra izOba. Iy imVra igy n~z haramera, yamara iknda gutara. Hari amashmba y-!misunu agwir!ye mw imbgo, inzovu, impongo n-!ngurube. Nta mbto zihanka ar!ko iz bahabanda ni cane cane ibiyb n-!tagi bidaknda hose. 1. Ubuyogoma bugndana amataba y-!miszi y-urutonde ibutandukanya

    :& ' ' ' 'I ' ''B' n-ukumoso bukRgarurwa na RUvubu ruca h rya y-urutonde rw-1misoz1 irl.e na Mahngo. Mu bumanuko bugarukira k Nyakij ~nd a na Nyabaha zi bu tanya n-ikirimiro. Mu Buyogoma abantu barac~ri bak~bak. Ivynyi n-!bindi bikk vy mw-Ishamba ni vyinshi : impongo, ingergere, ingurube, inzbe n-!ngwe. Intare ziri n-lgihe zaduka zfkwirikira amashamba ya Kayongozi n-~y-

    - 1 - , - , , 1nk1ko ya Tanzanl.a. Mur1 ayo mashamba yo ku nk1ko haraboneka ibikko bitari hagati mu gihgu : inzovu, imparege, musmbarmba. Indya zse

    zirah~knda ariko hatitka nineoga iyo batahah~reye intabire. Harakenu~ tse ibitoke n-maska n-bro. 8. Ubuynzi. Ubuyenzi buri kubiri. Hari Ubuyenzi bwo h~g~ti ya RVbu na Gihinga na ~:Iut ara mu vya Mwakiro, h2kaba n-Ubuyenzi bwa Ngozi -Kayanza. Bwompi nyne buhagatiye Ikirimiro. Ubuynzi bwa l:Iwak!ro bushaka gusa n-ubuyogoma. Ni ama.shamba y-umus~ke-

    k ... , ',,,- , , , , y n anya agw1.r1ye mwo 1nyemera n-l.mpongo n-l.mvubu zo ku Huvubu. Ubuyenzi bw~ k nk1ko burundanye mw abantu benshi bamaz guk~heranirwa n-ma-tongo. Ibikko vyarahBye biherana n-amashamba. Indya zirahaknda na vy ibit5ke vy nk-~kndi. 9. Ikirimiro kiri hagati mu gihugu. Gihwanirwa mwo n-1nz0zi nkurnkuru

    -r , , , .... t ~' , , z1s~sera mu Ruvubu. Naho nyene harl. 1.s1 nzl.za imera imbuto nka zose. ~ - - - ~ .. - , , Abarimiro blbanda cane cane ku b1Junbu n-~asaka.

    10. Ubwru bushingka ku Kiri::niro ku K2rsi bugasiea Ubu~renzi ibub8mfu bugakomA. umutw ku BushObi n-igi sRkP.. H 8ragwi riye i biy8fR : Hwru, CohhP K~nzigiri, Rw1h1nda na Gacamirind8 n-1mf0nzo zikentse intimbura n-bu-kz.

  • ; 0

    - 5 - /

    Inka zahaknd!3 zikamarwa n-fkibugu. Ku mutw w-Ubwru hitwa Ubugesera. Aho kur1 ivyo biyga tuvuz h

  • - 6

    Ayo mko yse yaje mu mehoro, agwtra mu mut~kano, umntu atngwa n-Otwtw, ic akeny ekakiguza ic akenutse ; imyga ibonera h kugwira n-ukugwiza ibish~rwa, abatwa barthariza umwga w-ukubOmba inkno n-kubaza int! z-macmu, abahtu batsimbatara kw-Isuka, abattsi bqtngwa n-tnka bakr mw u~w bakeny twose. Isf yar! ygutse ntib!rirwa barapfa amatongo n-bwatsi. Ah usanz UwUndi ygut~nze warahar~ngana ukttatamurira ahandi, mwarondka mukihariza n-murambi mukagira igisata. Yamara nt ntr yar! ytharijwe n-Obwko bumw, nta gihgu cltwa ~ iklndi ngo citw Ubuhtu ;

    n-tnt~r yitw Ub!!_tsi nt!vyavye kuko Ar! icibare c-abattsi. Ayo mko ya.r~kwiragiye mu gihgu a.rarandar~.nda, barac?.tgatira i gihugu, barac?.tgura, UburUndi bukura grtyo.

    Igic ca 2 Imiryango.

    Abatwa nt!bafis imiryango bih~rije biyitirira imiryango myiz myiza y-abattsi, bi yi ta abanyakarma, baki yi ta ab~nngwe, baki yi ta abanya-gisaka, ic vyavye k umngo ni uk bashorera iyo miryango, bakayisaba, ikabshigikira, ikabagerra. Abahtu n-abattsi bari imiryango kwlnshi. Nka bose bitirirwa umuryango w-! buse. Abakrikira umuryango w-1 bnyina nt abo bita inkrankobwa kuko art ab mu gahlnga cnk kuk nyina at~kowe. Rimw~rimw iy umuryA-ngo was2garaye batakimenyana c~nk kuk bava ku bagore b abiri, bartca-

    , ... , - - , "' .... , - - , gura bamwe ngo n1 abo mu nzu kwa nka abandl ngo nl abo mu nzu kwa n~ka, vy~ratvye ug~sanga basangiye izfna gusa , n-gushtngiranira bagasht-ngirl=lnira vyhor:::~. bi zirB mu bahQj e urnuryango. Ahan di naho iyo bBmw bamnje abBndi bababuza, cnk blyambitse ib~ra mu bundi buryo, abas!-gaye, mu kwtkra ko ic~yi, barab1tndatura k bakitirirwa inzu zibiri b~ri umuryango umw, nk-babanda, Abnger ; hari Ababanda mfyfy n-babanda macri, Abnger bongeye amata mu y~ndi n-Abnger~ bongeye ikfbi mu kindi. Mu bis~nzwe abas?.tngiye umuryango baba bakomoka ku mus~kuru umw. Ar!ko h~ri aho imiryango isang!ye a.bahtu n-battsi k8ndi badasang{ye

    1 T -r '~ , - _, ' ~ 1 amaraso. Har1 aho 1z1na ry-umuryango ryerekBna ammuko, 1yo ba je bava. Nk-abitwa Abaj1ji, abitwa AbashObi, babwirizwa kuba baje bava mu Bujtji n~ mu BishObi mur! Tanzan!a. Umuryango w-abanyarwanda, uw-aba-nyagiska yaje fva mu Rwanda n-gisaka cahaVye kfrumikwa ku Rwanda.

  • - 7 -

    Abak!ga n-1bar~ra bava i Ruk!ga no mu Mur~ra i RwAnda, bo bar~zwi, ~-!gihe b~shikiye mu Burndi barak1zi. Pri imir,yango igwir!ye mu Burndi ukayisAnga no mu blndi bihugu. btnngwe, Abanyakarama, Abga, Ababanda, bari mu Burndi n mu Rwanda. bahinda, Abayanzi, Abasambo b-! Burndi bari na b~new~bo i Bug~nda ~~rf Ankle. Iy rib~ iz!na rimw c~nk ebiri ahy sa twogize duti ni

    ~ehnrirana gusa ; noneh ahwanye ar! mnshi nt!vyova kw-!sangnya, ~sno riri h, ihnrira r!rondewe ryobne~a. Ir,yo shusho rirashbora

    ~~umurikira tukabna is~no ry-abarndi n-b mu bihgu bitw~gereye. *shaka kumenya Abarndi nt!yogarukiza ij1sho ku nk1ko z-~burndi,

    ~~rag~nderaniye n-abab~nyi, ivy basang!ye n! vylnshi.

    Igic ca 3 Imiryango imeny~kana mu Burndi. :-'titwotonda imiryango yose ngo

    , Iylzwi n1 iyi tuyimar~. cane cane

    Ubwa 1 0 Imiryango y-ibahtu 1 Abaj1ji :t8. A'Ldrishi 2. AbashObi

    .19. Abarnga 3. AbB.hnza 20. Abagumira 4. Abasnzu 21 Abahiza 5. AbaVmu 22. A bah oro 6. Abag~nyari 23. Abahnga 7. Abahtizu 24. Abaregane 8. Ababya 25. Abargu 9. A ba bingo 26. Abaranga

    10 .. , Ababogo 27. Abak!ga 11 Abacri 28. Abarza 1 2. Abagaranzura 29. Abas~ngo 13. A baga sa 30. Abasnge 14. Ab agi ri 31 Abas!gi 1 5. Abaggo 32. Abashingo 16. Abagongo 33. Abakaravya 17. Abaguba 34. Abatanda

    .... ... ... --:o.a- ........ . oll!li!!I!-'N'-~~~1!!!0

  • - 8 -

    36. AbOngura 45. , Abarama 37. Abadara 46. Ab a tonga 38.

    , Abadaha 47. Abatndo

    39. Ababira 48. Ab any ange 40. Abagona 49. Abanyuka 41. Abagoro 50. Abayngro 42. Abagwlza 51

    , Abayogo

    43. Abakebero 52. Abazibira 44. Abajwiri 53. Abaz!mbra.

    - - , -Ubwa 2 Imir~ango ~-abatutsi

    Abattsi bari kubiri, hari abattsi banyaruguru n-abattsi bahfma. Kra braz!ririza cane, umunyaruguru nt!yosavye umugeni mu bah!ma, n-1nk ybo hari imiryango itayitnga, barongera b~kab-

    ... , , y_ ~ , y , ~ kum~ra mu bikorwa vy-~ bwam~ n-~ buganwa, basa n-abak~bana, abanyaru-guru bagakngra abah!ma nmba ar1 uko ,baj e m nyuma, bakan~bagura n-!bintu vy~bo.

    Imiryango , -y-abatutsi banyaruguru

    1 Abanykarma 16. , -Abarorere 2. Ab~nngwe 17. Abaroha 3 AbakOndo 18.

    , y Abagubere 4. Abashoka 19. Abahondogo 5. Abavubikira 20. Abashoma r o.

    , Abab~be 21. Abayogoma

    1 Abanyarwanda 22. AbashngurP 8. Abanybugfi 23. Abngura 9. Abanyagiska 24. Ab ah a

    10. Abga 25. Abah1mba 11

    , Abasasu 26. Abatsindagire

    1 2. Abe.sapfu 27. Abatsinga 1 3. Ababanda 28. Abat'rwa

    14. Abakono 29. Abac~bwoJa 1 5. Abngera 30. Abanyaruk!ga

  • u-

    - 9 -

    1 Abahinda g. A bac~ ba 2. Abey.nzi 10. Abunguti 3. Abasmbo 11. Abahirwa 4. Abapfumpfu 1 2. Abash~ge 5. Abavjuru 1 3. Abas!gi 6. Abaz!gaba. 14. Aba.ramuka 7. Aba.hka 1 5. Abiriintu 8. Abashingo 16. Abarmbe

    Ubwa 3 Imi r:f.. an go , , ~-alla~Sanwa..

    , , , , -Ubuganwa s1 ubwko nk-aku tuvuga umutwa, umuhutu, umututsi. , 1 ., , - , .-Umuganwa n1 uganwa n-abantu n-amaJambo. , .., 1- , ~

    :ikako umwami an ku ngoma yaha 1ngabo abttna baz~mush!gikira k~ndi az! ko batamusharika,

    b1w, kuk abizigiye bakamuserukir~ m !:.t~ra z-! Burundi. E1m,ye uwUndi mwmi abo bambere iy bad::tshob-~e kw1rwanirir~ barak~rwa mu ngabo bagatahira. Baguma b1twa

    , -, 1 , , , , "' , abaganwa kw-1t~ka ar1ko ko baba batagikora igikorwa catum~ baga-~:r;a n-!gihugu barahava bakitunga nk-abandi barndi basanzw. ~ ~ , y - " , , , I , viDWttna w-umwami avuka ar1 umuganwa. Umw~na w-umuganwa y twa umu-, ., 1 , - , . ~ , - 1 '!!_ , , ganwa na we. N- yo ataronae 1ntt1.ra ngo y1sh1k1re 1 bwBIIli se yara-

    , "' , =uha ubutware akaguma y1twa umuganwa.

    ~=uk~bwa w-umuganwa yash1ngirwa umuntu w-!ngirakamaro ava mu =Jryango mwiz w-abanyaruguru akitwa umupf~sni. Abapf~sni n! ab~shingiwe n-umwami c~nk~ umuganwa, kibur abashingiye

    l A k' y b"' h y "k u::J.uganwa C

  • - 10 -

    Abasumano bo kwa Busumano Abar5ngo ar! bo bat~ga bahinduye iz!na mu kudeha Mut~ga Y-blkije. Abasine b kwa Musine. Iyo miryingo yamye ik~bana, cane cane Ab~zi n-ibatare kuk ar! bo bagwir!ye k~ndi bapfa ~ngabo.

    Igic ca 4 Ihinduka ry-Qbwko n-!miryango

    U - .. , , 1. gutah~ra kw-abaganwa.

    Iyo himy umwami mushasha yash!ka agabira ab basang!ye iz!na n-!b kwa !narme bmurwaniye, umuryango wahora ku butgets ugakomborwa hagasigara fise ingabo zimurwanirira. Nk-ku hari h1mye Ntre ab~zi bogiye baracokera hagasigara komeye ku muheto. Umwnya agif!se inka, amatongo, umugnwa yagUmya ako kaz!na. Iy atangye gukena bavuga k yatah!riye.

    Uk himy uwndi mwami nf ko imiryango y ku omi ba k~ra yat~ra iSbira inyuma, abahrka k ngoma bakabatra ku muryango w~bo w-ubutre, w-Qbw~zi, w-ubut~ga, w-ubwambutsa, mu

    kub~sobanura bakabitirira iz!na ry-mus~kuru w h!no, bakitwa Abak~ndo b kwa RUkndo rwa Ntare, abavubikira b kwa .Ruvubikira, bakitwa Abattsi b~Vka m nda y-!ngoma. Ariko rer baguma bahar-rwa mu mir an 0 myizmyiza y-abattsi ihana abageni n-ba nwa. ho abaganwa big!ra ngo ni ;ba~tu n1 ukujjra n-ugutmbekez~

    , I , , abasuku, ntawur~va mu buganw~ ngo y twe umuhutu, akorokera mu

    w-abattsi.

    2. Ukw1hutra kw-~bahutu Umuhtu atnz~ inka c~~ agabanye ingabo nt!yasbira

    kwabira umuhudkazi, yabira umuttsikazi, ab~na bavyay bakaza b~sa n-abattsi, umuhngu w1w naw arngoye umuttsikazi ab~na avyar bacika abattsi b-1nymo bakagumya umuryango, ar! abashObi bakaguma ar! abashObi, ar! abaj1ji bakitwa abaj1ji, bak!twa abattsi b-ab!hutre.

  • - 11

    - - , , J Ukw1yandura kw-abatwa.

    Umutwa ar! we muynda amaze gut~nga akimukira mu gihgu bata-3zi yarsangira n-abndi, bagasabana abageni, agaharrwa mu battsi

    _nk mu bahutu. Ni kw kwtyandra.

    Igic ca 5 ~ , , Ubucuti n-ubumwe.

    Abar! n-1c bapfan, ni ukuVga abaf!se umukrmbere aklzwi ahr!ra k bitwa amacti. Abah~rira kure, bataz! n~za uw is~no

    r.yanduruka k bavuga k ar! ibis~nir. Abatco bapfan bitwa barndi. -~u ryngo ukurikira iz!na ry-! bse. Ubucti n-!bis~nir bikurikira

    s i ~nzira zijmpi , bifatira i bse n-1 bnyina, bikava n ku bmwe bznywe

    u-

    , . - , ,_ ~ ~ , b , b'!! ~-abagen~ : sebukwe w-umuntu n~ umuvy~y~ nka se, umuga o n-umuga wanyu ., , ' - v , , 'Y. , , v

    nt1baba bak~baye barundi. Umugore n-umugoranyu nt~muba mukiri barundi. ' , , , ., , Jbu cut~ bukuru n1 ubw-~mw~na na se na nyina, na sf!kuru na 1nakuru,

    na bf!new~bo na bsazab ctnk bash1kib, na baswabo na bany!nabo o ! narGme na ba !nas~nge, bne swabo, na bashik~bo c~nk basAzabo na bavyara w, abahngwabo n-bakobwabo , abas~ngezana , ab1shwa n- buzukuru n-buzukuruza. Ubwo nt~wubw1kra ngo biknd. qcucu t i buva kugush1ngi r ani ra bushingiye ku mugabo n-umugre .

    ~tigore azanir a incuti umugabo , umu gabo na w gU rtyo nyne. Ab!twa bavyar umu gabo w1w umugre abita sbukw na !nabukw na bo

    '"".L " , _ , , , ... akamw1~a umukaz~na. Ab~twa ko b ~vyarR umugo r e w1we umug~bo ab1ta , - , ~ , , ... , .t ~ we sebukwe na ~nabukwe ne bo bakamw1ta umukwe . Abo n1 s e na

    aswabo na ba !narme, ni nyina na bany!nbo na ba 1nas~nge. :ss na banyina b-mugabo n-b-mugore bitana bamw na c~nk bacmb.

    -new~bo b-mugabo, na bavyaraw b-bagabogabo umugr e abita abaga-.. , , , , ... , Y. ,

    - ~bo cnke baramuwe, nabo bakamw1ta umugorabo cnke muramu w~bo. ~esh!ki b-umugabo na bashikabo na bavyaraw b-bagoragore abita

    _rmukazi b. Umugabo na w yita barmuw basza b-mugore, bene o, bas~zabo na bavyaraw bse. Abna b~bo na b baravQkana, c~nk

    11 ca abavyra.

  • - 12-

    Igic ca 6 Imiryango imw1mw ic izira.

    Hari ibintu imir.yango yag~ndereje isang~ ntibiyrera ic~ ibigira indahiro uwo mu muryango atarng k. Bifatiye c8nec~e k nk no ku bageni. Nk-banyakarama ntfbatnga inka y-umufyiri, ngo iyo igiy mu zindi irazfsema zigapf cnk zikanyagwa. AbaSpfu n-abashoma n! uko

    , nyene.

    , - ~ , , N-abarembe n1 hamwe ngo kuko Abahinda nab bazira gutOnga

    - , ngo ntibabandwa.

    impf1z1 y-umufyiri yishe uw mu mury~ngo. ink y-!gihororo. UwUndi muziro w-abahind

    " , " - , , , I Abacaba nabo nt1batunga inka y-agah za.

    IKIGABNE Cl III UBUZIMA BW-~URttNDI KUVA M'N-IYARUKA GUSHIKA MU ZlB6K~RU.

    , , - , Igica ca I Umugore atwaye inda.

    Ubwa 1 Ibimenytso.

    Iyo umugre ari mu gasmo k-fnda art ukaza irekwe usanga actragura , , , - - ,

    urute urudahera, akama atOra ingiga nk-Urwaye indwra y-1t1ro, agahura

    .. YJ ~- :1

    , ..... -:j

    indy n-!nzoga z-~ko menshi, am~so karazangana nk-y umw~na arwaye inzka, akazOba kayaza akazOngurirwa aknda kwttra has!, akya kakama ec ar! dwedwedwe, kenshi na knshi ararw~ra inyonko akayorwa iy ar! n-!nda yoroshe, yaba ar! n-!nda igumy agaha.gwa gusa. Irekwe nt!ri-kar!ra abagore bose ; hari sama inda akazorinda ytbaruka ak!merewe

    , n~za.

    Ubwa 2 Ugtwririza. Abagre bibOngnze batwaririza kwinshi, mma hari abatwririza

    indy zimw~zimw, nk-fnyamP., igitoke, intore, imyUmbati, inzga , #y _, , _,- / , y-~mpeke n-utundi. Aho rero arnse ico ashaka akumv8 ag~t1ma karahura-

    raye. Ngo h~ri abA.tw~ririza kur!gat~ umukngugu, ingugo, igi tmb~, umunyota, cnk kurygagura umugabo, abab~nyi. Iy avyay umugore y~hor atwririje kugira imic mib! aca ak!ra nyR mic mib!, yahora

  • a

    u

    u

    - 13

    ~~Bririje ibiribwa n-!binyobwa ibi n-~bi ntbR agltor~. Ivyo bimeny-, - ' . ' k" b ' k ' f . ' . d H . sc n~ vyo basuzum~ra ko umu o wa avugwavugwa w- .q 1.se ln ~. ~r~

    -:bindi bimenytso bamuszumira k ; nkk bisngw8 ku muvyyi wse e..r! n-fnd8. bPramusangam:t ibizlga k moko z-amabre, umukesha ushinz

    - # , ... ~~s~ y-umukondo.

    Ubwa 3 Uowira umugre qrf n-1mbRnyi ayigir1ra. , ~ # ... . . k" i , b" -go. Umugore ar1. n-1.nda ntoto k1.raz1.ra o ay m!=lran~ uru anza rwa kure,

    , "' , " _, , , -, indtJ;ko ubushuhe bw-amaraso butewe n-1z0b8 n-uburuhe vyotuma y nda l.~orokA, na h yab3 i t~rarema bigPtuma i shnga. Iy in dB. irr..az gukura t=:.Jvyyi aranyw iml ti mu kfmwa ngo ni imikingo y-1vy-bakra, kugfra 0 irag:l.ra inda ntiblze biyihurOture. Inda imaze gukura. aja aranyw

    =uti w mu kig kug:l.ra ngo umw~na ntze avkna ibikaragashi ku tuoiri cnk umubiri uvngagurika nk-uwa nyamweru, az avkane ~abiri karmvyQ. ( , # 1... , 1 , Jo umuvyyi akur1.we ar r1.nda kurya ibissa n-1.biryshe cane, kuko

    w~na amudoheye mw mu kumw1baruka rwoba urwa mp~r. , - , , ~ . Igice ca II Iy1.barukq ry-umuvy~y1..

    ~ra Ubwa 1 IvOka ry-Omwna , ura - ,, raye .am. a

    a-

    Umugre ahye abbatwa arahza akngorera inabukw cnk uwndi ~kecuru w-1nraribnye ngo ntagire aho atirimukira, akaraga ah

    -~ akic2ra, y nda igaccra. Bakamusasira igisegUre, ~~mva ruragze , , _,, ~ , , ,

    ~KaV8 has1. no kur1. c gisegure agapfukama akavyra. Haba hari gmije mu bitugu n-uWndi amuvyaza ynka k umwna aniglrwa mu ~shi c~nk anigwa n-uruzogi rG~wizingiriye mw-Izozi. Iy umuvyyi

    , - . , - v ~sne umwamp~ umwna baca bamukora .mu kanwa ngo ntamire ivRta. ~~za agaturikisha akarira kuk aba avOkP.nye imbho n-inzara mu nda.

  • - 14 -

    Mu gihe c-~ko umuvy~yi arash umwampi w wundf yamye amufashe mu bitUgu amutubika umukanda m nda akanyw~sha ngo ingeramyi ntlsubire mu nda kuko yohav. imw1ca. Umuvyiyi am.ze gufma barFlvUZa impndu kuko iyo adahit.nywe n-1nda ahit.nwa n-!ngeramyi; mu kirndi bavuga ngo umuvy~yi at~r~fuma nt~ba ar~vy~ra. Umuvy~yi afmye baca bmutubi Umukanda IDU nda akawugumana nk-fndwi yose kugfra ngo indA ntlze ibe igi t~riik.

    Ubw. 2 Igabira

    Umwna nyina amutye aho baheza kumukora mu kanwa bagaca bagabi impndu zikawga.

    Mu kugabira w muk~curu amuvyaza afata uruzogi akarugera kw-lv! ry-Omwna akarkamira, agatubika umuh!vu hamw iv! ryager. ni ukuVga

    .... , .. , , / " ~ # ~ , , kw-1sunwe ry~ rwo agafata udutamu tw-~nkenkanya c~nke tw-1gikorogoto ' " , , , , ,.,. " , , dush1ka umunani, afata kamwe agera arekeza, asub1ra akandi agera dre-

    keza, ash!tse ku ka mnani akakagegensha rw~ ruzogi rur! mns! y-rutbitswe k umuhfvu. Ukwo kugira udukbekbe umunani kwari ukugfra ngo azvyar ashikane umunani. Nya mukecuru yah~ngrR ahejeje kugera agaha nyina as!gaje akar~nderw., nyina w-Omwna Rgasubira mwo akaja aragere, uko agez ar!ko avuga ngo ndagututse inkuba ntikwice, ndagututse inzka ntikwice, hanyuma akar~ndra, impundu zikaVga.

    Ubwa 3 Ukub1kira ingeramyi (ingirano)

    Mu ,

    uburo, kub1kira ingeramyi bashira~ imbto zose : amasaka, ibiharage, ibigri, inzzi. Bagasuka mw am~zi 9k0zura igitreko c~ ny~

    ngeramyi, - ,. , ~ - , hanyuma bakay1b1kira ku musaya w-1nzu utumb~rP.nye n-ho - , baryama.

  • a

    ika

    .ra,

    tga ,

    iO , ~e-

    ~je ,

    vo

    ~ge,

    ~

    - 15 -

    Ubwa 4 Gus~nyerera uruzogi.

    Mu gus~nyerera uruzogi baba bashaka ngo ruragare nfngoga, umuvy~yi , # # - ,

    ashobore gusohoka. Barasya amavy1 y-1mbeba agafu kyo bakakam~era ko cnk bagataka mu mav6ta bagasiga mu kizlmba c-ruzogi, cnk baka-Vngrera m ntoke utilzi tw-karuvya ni ukuwga agashOrw~ k-ruyzi gasa n-muhondo, bakadu~anyira mw-imerero rya rw ruzogi.

    Igic~ ca III Ugusohoka kw-muvy~yi. Ubwa 1 Ugukbra. Nyen kwakira umuvy~yi nf we akubOra ikiriri c-muvy~yi n-fnzu yose, akongera akavftmbura uburiri. Ahora akbrira m mpuzu umuvy~yi ylbarukiye mwo iyo yaz!shimye cnk ku muynga w-iska. Ivyo rero bicika rwiw

    Ubw8 2 Guc urweyo. Nyen kwakira umuvy~yi aja imbere utwna tw-!nglmbi bakajana guhmhiza iminwe utubabi tw-fmiryP.ngo myiz8 nk-!minyamabuye, imyayi, imishayishayi n-tundi, bakatzana mu kwha

    , - , - # no mu minwe. Abaza imbere abaterera uruvy1no ngo :

    "Nsanganiye Isanganira" Baja bo..ritabiriza ngo "E mma yansanganiye" "Nsanganiye S~bibondo Rsanganiy e In~bavy~yi

    Il

    tt

    "Nsanganiye Rugori rubon " "Nsanganiye Im~na nzima " "Nt a mw~na , yabuze , nakuru Il "Nt a mw~n2

    , ,

    " yabuze nasenge Nt a mw~na

    ,

    yabuze nyinabo Il ' 111~a mmr-t " ... yansanganiye Il

    Il

    "

    " Il

    Il

    "

    Il

    Il

    3ashitse mu rugo umugabo n-mu gore bne kuvyra nf bo baza kwakira - -I y , y , , -,

    urweyo, bak:-;j a barak rira Rbahungu n-abakobwa kug1ra ngo baze bavange _u kuvyrA. abahngu n-bakobwa. BPrahza urwo rwyo b akarusasa ku rutaro

    ~ . , . 1 k i b' t 1 k. y d. b k - . k , - , rw-1m1surJ. :::ur1 o m u o z-1 J..run 1 a aryrunl. ~ ko nya ruyoy a.

  • - 16 -

    Bar~h~za bagasimb~giza umw~na ~r! ku rut9ro bagira nk-Ugosora y~rekeza kw-Isko aj~na mu bur~ngero, aj~na epf na rUguru bakqvuga bati

    "Turakw~retse Uburundi bwa Nyaburilnga - .., . - , 11Urakunda umwaml.. wubahe abagabo,

    11Urasonera s na nyolo Wbah:e abakru".

    Bagasbiza has! urutaro. Urwyo barahza bakarumanika ku makma y-!nzu. ttvyaye ubwa mbere arushira ku r,ya mbere, uvyaye k~biri arushira ku rya mbere n-ry k~biri, vyRye gatatu arumanika ku rya mbere

    , - , # - , n-l..rya kabl..ri n-l..rya gatatu. Uyo mw~na kugra ngo aj~ ahabna, nyen kw1b~rutsa qmuhekereza nyina umugabo akaja imbere atw~;y e umuhoro n-1mbto, urr..uV.J' ~Yi agakrikira afse iska n-muhoro n-akablndi c~nk inzaka y-kuvoma. Inyuma y~bo

    - #y , , , , , , -haza ab-l..wabo b-umugore n-~b-umugabo. Bashl..tse inyuma y-urugo nya -#., , , , ,

    mugabo afashe_ basl.. l..mbuto ao=~tema afatiwe umuhoro n-abag8bo c!\nke abahngu b-!wbo bagatma bose rimw bavuga bati: "Uratema n~z

    , , y ,

    ntiw1teme" Inyuma y~bo umuvy~yi akarima afatiwe isuka n-~b-iwabo bavuga ngo "Urarima n~z~ ntiw1rime". B~ca batragira istz idahoze, bagaf.ta

    am~zi bagaca bayivomera ngo bamutare imVra. Izo mbuto bazitra zvanze. Bajana n-~ash~nzi y-urwo ruyya bakayashira mw-Icukiro. Ivyo baty

    vy~ze bizoribwa na !nakuru, bavyita urwyo rwa nakru. Mur1 in s1z batra mw umum~nd n-gitoke ngo bib ikigabiro c-uno mw~na bizb ic~mezo c-Ok ar! ho yavOkiye n-Ok afis akarimbi mur1 iryo tongo rya s. s w-Omwna ahitana isanzu nyina w-Omw~na naw akazana udukw!

    n-~~zi bagasubira imuhra. U~ugabo aratOra isosrwa akPrsobanya ku giklngi c-1rmbo aftanije n-~b-wbo.

    Ubwa 3 Kumwa imvanda.

    Mu kumwa imvanda bavubisha inzga y-mub!ra ynzwe mu mqsaka , - I' v. , , , v y-umuryango mw za : amaml.., P~ashl..rahamwe, c~nke urwanga rw~yo.

    Uruh1nja rumobwa imvanda na s c~nk s'kru cAnk swabo. Iy ataz! kumwa apfa gukza k urumosha abandi bakamwa. Imvanda baraz!tekera bakazibikana n-ruzogi, ni vy bigir igihko c-thzay cnk c-1s~ng..

  • 3.

    e.

    - 17 -

    , Ubwa 4 Ubukorakoza.

    Mu gusya ubukorakoza baryamika umw~na hagti y-rusyo na nyina. ~yina 8fatR ing~sire akamucishR amaboko hjuru, abandi bagre bakam-- ... . , ~ bumbat1sha 1ngas1re agasya.

    # - .. , , Ab-11ugabo bak1ra urusyo rw~bo bagafatanya 1ngas1re n-umugabo bagat~ngu-ranwa guhza ngo bazim~ne. Mu kurahiza k nsyo bavuga bati "Sra ku

    , ... , - 1 , giseke, uhakurire ku ruta:t-o, ur1re ku rutoke". Mu gucumba n uko nyene bara t~ngu ranwa ku zimana. Bah aku rira ku rut aro rw-fmi s ri u twando twinshi turnz abagburirwa. Imboga n! ibiharage c~nk ink!r. Nta

    ~ , , . , muhungu akuze cnke umugabo ab1rya.

    Ubwa 5 Gutreka inzoga bita imib!ra.

    Bazana inzga zibiri, iyPvOye i bugore n-!yavye i bug~bo. Babanza kuzisoma zose hanyuma bakPzfvanga mu kuzigPbur8 ngo ziherre rimw. Uyo mnsi nt~ mwanya ukurw.

    Ubwa 6 Gusasa uburiri.

    , , y # , , Umugore c~nke umukobwa w-1 bugore qfata uruhoro P.easasa uburiri akRzin6~rrire ko ikirqgo Gkururuka. Nyena gusohora umuvyyi etra impndu gqtatu y1tabirwa, bigehera bfrtyo.

    Igic ca IV ,

    Amahasa - , , - , Ubwa 1 Igituma havuka amahasa

    Abarndi bmera k umwna aremwa n-lmna arfko muk haVka babiri '::li va ku rf Kiranga. Bagira ngo k Imna ar1 imw i~ mwo gutatu ::rugira, Macmu na Kabando ntfyorema babiri, irema umw cnk batatu arf bwo bushri, uk irf nyne. Ngo ivy-Qko baVka ar! babiri biva kurf Ei rP.nga kidatumwa ko kurf betP.tu E~r1ko ku II'P.hsP. gi teh~r~

  • 18 -

    Ubwa 2 Ukwaramira amah~sa , , . - ,.., , Amahasa arira kuvQka intumwa ~gataha ku b-~wabo b-umugabo

    , , , , t -~ t n-umugore, bashitse bakagabana ab~na, Bukuru ab-~ bugabo, 3utoyi ab-1 bugre. Abo b~na bahrira kur! nyina baja kwonka gusa. I minsi y-kwaramira amahasa irar~nga ukw~zi c~nk n-abiri.

    Ubwa 3 Imigru Imigru nf amasaka n-fbitoke batr uwavy~ye. Amas8ka n1 ay

    kwnga mw inzga zizshora amahasa ubwa mbere, izo nzoga zitwa iz-rwyo rwa mbere. Amahasa asohorvm k8biri' i vyo bigatumwF.I n-bukne kuk imih8ngo ihezw nf my!nshi, k~ndi inzgF.I z-lmirngo nf nyinshi.

    - ~ ' , - -Ubwa 4 Isohora rya mbere c .. ~nn:e urweyo rwa mbere , , , - , , ,

    Batuma i bugabo n-~ bugore kubaha isango bazsohorera ko amqhasa ngo bng. Bab.o.ha ukw~zi kwse gu shi ts kw kw1tegra. IndA.gano irl mu gushika imiryango irnga amayga, sbablri na lnabablri nab baknga y migru barnse. \V~ mnsi ush!tse, ijoro rigeze, kuk bigirwR mw-ijoro, abakru b-1miryango baba bari ngaho. Dyo mnsi nt :nukru w-umuryango

    , , , , ~ v ~ - , ~ , - ~ , as1ba, n-~yo atevye ~hasa ry-~wabo nt~ryonka atje, n_ho ryokw~cwa

    t n-~nzara.

    Bose rr b~maze kza baca ibitreko bitPtu : ica Kirangq, ic-umuryango '1\.b b' . ~ , - t b . t . b -o' ... wa s~ a ~r~, n-~c-umuryango wa ~na a~~rl, anywa gutatu. ~amaze umwanya

    Kir8nga arahguruka kumw n-banyw! bose bakazana indru zo, s~bRblri akayicara :nw bakarnrerura, naw in8bA.blri akayigndera irt.lhRnde.

    S~bab!ri aba y1twaje isando, naw inbablri akitwaza urnudahF.J.ra. Kirenga n! we aja irr.be r e mu rugndo. Urwo rugndo ruca k ng zibiri z-abakuru b-muryango w kwa s~babfri. Urugndo rhindukiye ruhita kugndrR imi-r!ma ya s~bab!ri na fnabab!ri. Bgarutse imuh!rA. ku bitreko bas8nga b-subiye kwOzuza intango mu bi treko v;yose. Kiranga agatngura gu soma k ntngo y1w akaVga ati Ndashimye, maze akabivuga amw~nyura. Buno

    , .., , - ~ t.,.., , _, t nyene umuhunf,ru wo mu muryango wa s~b:=tblrl n-umukobwa wo kwa 1nabablri bakOrira gusasa uburiri, bahejeje bakicara mu rwOririzo amBguru y~nna has!. Inababiri kumw n-mukobwa cnk umugre amutwaje Butyi akOrirP. ku buriri abaca iruhande ; hagakwirikira s~bab!ri ar! kumw n-nugabo cnk umusre arnuterje Bukuru. Amahasa n-bavy~yi bakary~rnana ku buriri. Kiranga n-abandi bose bakicara ku murongo ku bWrurukiro,

  • e

    .u

    y

    ngo nya

    nga ru

    ni-bA.-

    l

    ~a ['P.

    D

    - 19 -

    Iranga ar! hag~ti. Bamara umw~nya banumye, badakom ak~tsi. Hanyuma =-ranga n-~bo b!cranye bP.k~va h8s! bagahgarara. Abar1 aho bose

    ~ l l. , 1 ~ -~~~orna amash~. Kuv~ ubwo s~b~b~r~ na ~nab~b~ra barashobora kunAna ~-~gus8ngira nkko bahor~, ar!ko nt~bab br8rekurirwa gukor~ mu tw~bo~ =~r;n~a asubira ku gitreko agahamagara sbab!ri na !nabab!ri gusomera

    . ~ , y , , - , I , -~ g1tereko o1we. Aband~ baca babonera ho bagashoka bakany~a. nzoga z!k~ye Kir~nga kikanyika, umuryAngo ugataha mur! nya joro nyne n~ho

    , - , ~-~seke woba uk1tse.

    ~ Ubwa 5 Kugnza amahasa

    Ukugnza amah~sa nf umugnzo Abarndi bagize w-ugutabara abro bg_vyay amahsa, ngo bashobora kuronka amasak a cnk i bi toke vy-!myengo y-gusohora am~hsa ubwa kabiri. Ivyo birmvikana kuko umuntu yavOkisha

    ~ ~ , ', ~ 1.- , I-e=P.hasa umw~ka waramurngana atar~mye. s~bab~rl aheka Bukuru ak twaza ~s-ndo, inabebfri agahka Butoy! akitwza umudahara, bava ku rugo baja ~ rndi. Umuntu wse yatgerezwa kubaha utwo afis n1yo twoba duk~y! , ni ikizfra rwose kub1ma cAnk kubura ico ubah. Ivyo barons babibikira

    , , P_.::~yoga y-ugu sohora.

    Ubwa 6 Ugusohora amahasa ubwa kabiri

    Ugusohora amahsa ubw~ kabiri n1 kwo kuvy1na amahsa c~nk gukobora. Batuma ku miryango yose n-amqcuti n-abagnzi kwnga iz-gutrra bakabaha n-umunsi bazzizanira ko. Abaryango bategerezwa kuza bose ~~re ab8kuru bagatnga umnsi.

    ~at~ngura mu kaz~ngaznga, s~bab!ri bakamushira k ndruzo bakamucana - ~ ~ , - ~ , ~

    =u ngo nkuru z-umuryango w1we bakamugarukana mu gicugu. Kirazira ko .., , ~ ~ ~ , -

    w .kera ko atagarutse. Bagarutse bararyma bugaca. Abakobozi batangu-,~ I' 1 -. , , I 1 -~ ~wa n-ubuca. nabab~ra yamb~ka umudahara umw shwa, s~bab~ri akambika

    -sando umwishwa n-!nzogera. Bagatra uruvy!no rw-ugusebuza imigru ngo "Sebura, sbura Bisbura ntango". Hamaze gususuruka baratreka inzoga. knajambo y-yo mnsi n1 ayo gukngurukira umuryango n-fncutu n-abagnz:

    , "'.... , , , , .., . ku vyo batab~Je mur1 urwo rw1mo rw-amahasa. Abatabonetse uyo muns1 barac1bwa mu muryango. Baguma banywa buk1ra. Bri mu guc ab-!wabo ba

  • - 20 -

    !nabab!ra bakamujana kumugndana iw-bavy~yi btw. Iyo bubak~reye ko bamushira has! aktgndera. Bashitse iwabo basubira gutreka n-kuvUgR amajambo bahejeje bakamusubiza iw-mugabo, bigahera b!rtyo, bagAsubira mu twabo. Iyo mihango nt!gir igisivya. Iyo amahasa yavUts atagez c~nk yashomy

    ~ ~ ' I ' ' - ~ k' f' nt~bayabtk~ra b1tag1zwe vyose. yo amahasa ashomye batuma o umup umu akayabikira mu tublndi tw-!minwa ibiri, akavugutira mwo umugmb,

    , v , k k"' , P,agah1sha mu bwats1 bw-urukerero u mu ondo w-1nzu.

    Igic ca V Ukuvyiruka - , , , - , Ubwa 1 Ugutega n-ugutegura urugori.

    Bavye gutra imbto umugabo agif!se s cnke nyina yamhreza umuh!vu akBwutubika umugore wtw ku mutw, hanyuma agakOra nya muh!vu

    - , , .... , , , akqwushira ku rutaro, akamuhereza urugori ruty1 rw1twa Ngabimwe ar1

    , rwo KabO.bu.

    , , , "' , , Umw~na akuze harya amaze nk-1g1ce c-Omw~ka akamuha urugori rusomekeranije zibiri ~vitw Ngabevyiri. Iyo asamye inda umuvyyi arategra urugori. Kurt uyo mnsi imiryAngo . , - , "" , , 1rakorRna, abagabo, abakungu n-1ntore bagaterekerwa, umugore akagabana. Iyo sbukw ar! umutOnzi aramha ink. Baravy!na bak~bandwa.

    ,_ ' ~ v ~ , '; , , Mu gutegura urugor1 baramwugosha impandeh~nde z-umutwe nka kurya batega . - ~ - . , -~sunzu, bP.gafata umuh1vu muremure bakawumutub1ka mu mutwe, ubuyonga bwwo buknna mu bitgu.

    Ubwa 2 Ukumera amnyo yA mbere.

    Nta mlnsi mikru bir!rwa baragira, ar!ko ku batOnzi baramugAbira inka. abro bakamwambika utna twr umun~ni c~nk tun. Jiu Kirimiro bamuha ingndu y-!gi toke. Um:dna ab'8nj kumer::~ am~nyo ru guru ngo a ba as:1m. ab-! bunyina.

    Umwn::~ agze guhngok::~ barn~ bagnza amnyo ngo bmv ko anyiganyiga. Ir.y bmv1se r!regarega bakariraza mw umunyota ngo ugum ur!regaregsha. Uko umwne avyts n! ko nyina yiz!gura akany!ganyiza ry rytnyo ngo ymv ko rigez guhngoka. YOmvise k rigez akorsha umuhingo w-musursuru cnk inzra akar!bandura r!sidutse umwna agactra

  • a..

    - 21 -

    ngo am~nyo ntze amerrane ngo agir ibihatne. ,

    Ubwa 3 UgqkQra ubusage

    Ubusge umwna yaravka bakamumwa imvanda. Asubiye kumera umushatsi wa kabiri bakamumwa mu gahanga akantu gP-ty{ bak~z!nguza umutw wose hagati mu mutw nah ngo basize ag~tatu k-Omwna ngo izOba ntir!mubabaze mu mutw. Kra umwna atez ubusage yabkrA nyina yshe indwi. I ffiiryango yarkorana bagatreka amayga, mu b~tanzi barab~ga ikimsa. ~mw~na w-!ndwi avOtse umwna w-1mfura yahgarara k nzu ab8ntu bakoranye ati "dat. na m~. bashe indwi". Hanyuma bakamukra ubusage, nA.kuru, Ar! nyina wa s ar! nyina wa nyina akAbushira m mpzu nziz~, ~r! umutamana,

    ~ . .k ., k # .,.. ..,. k hi . A , ar~ ~g~ wemu, a ay~z~ngaz~nga a ay1s ngura mu g1SMSa. Bamukra ubusge abantu batanguye gutreka. N1y umwna w-1mfura atakiri h, ebavyyi bashikanye imv.y~ro indwi umw~na asigaye ar! rnukuru nl we

    ,

    yakOrwa ubusage. mw~na akuw ubusage yaragabana, umutOnzi yahA. umw~n~ ink, tnze bik ak::>.muha intama, umwra agF.Jtanga igitoke. Umnsi mukuru w-ugukOnva ubusage nt!wahrUkira ku mw~na w-1mfur~ gusa n-abandi bakur!kira b~geze mur1 ico kibariro barab0kOra ubusge. Umw~na yakOrwa ubus.ge aka rongora cPnk akarongorwa, kuk umw~na akur!kiwe -, ~' , ~, catandatu ar1 umwna w-1g1kur1ro yaba r1 ko aragera k\~baka.

    Ubwa 4 Ukumwa ubwanwa bwa mbere

    Umusre mu kumwa ubwanwa bwa mbere yatrika inzga, bca !sha aka-::enysha s ngo ej ntaze agir uru~anza aj. k, araflse ijambo azmwi-bariza rihambye. Bukye akP...mutra umubindi w-!nzga, bakanyw. N :=wna akawga ijambo ry-ugushikiri za inzga. s yab~ ar! umu tOn: 2kamugabira ink, yaba atgira inka akamukebera igisate c-!bitoke cnk akqmuha igitUngwa. Yaba aklri igikwrere akaba amukeburiye mw kumu-.:wrra. S~ ace yOmva ah umwnA. agez arahza akamubari za aho umugeni

    -1t~k yob akamu~abira.

  • 22

    lgic ca VI Indero y-QmwAna

    Mu kirndi bagira ngw-Indero iva has! ni ukuVga k umwna bamutoza ~ l 1 - 1 1 b b l i u A tA # 1 bita' ingeso nz1za ataramenya n- co amu w1r za. mw~na mu vy1, urya

    igitz!, ur.y ataz! gut~ndukanya ic1z n-!k!bi hari imignzo bamubuza, hari ivy agira bakamukankamira, agateba akabna kw-1vyo abandi bavyanka,

    1 ~ - - .... 1 , k k' ar1 bib1, akazokwama avy1r1nda. Hari ingeso afat1ra ku bakuze. u o , lit ,# .... , 1 - ,

    ntwurusha umwna kw1tegereza kandi ntawe b1nganya kw gana. Ni ho Abarndi bo hambere bataknda k umwna y!crana n-bakuze, b~ramuh1nda

    _, lv ' ' ' I' 1 ngo naje gukina n-abandi b~na. Kur1 urya ata~vuga ntaco b nona, yamara 1 1 -1 - 1 A 11-1 na ho nyene abavy~yi baz1 ubw~nge bar1yubara, kuko umw~na n- vyo atumva

    are.bona, kandi nt!yibagira. Berambuza kugndana n-b~na b-Abanyamihana batagir indero. Indero mb! y-Omw~na itukwa s na nyina.

    , ~ , . , _, 'i Kirazire k umwAna w-umuhungu ageze kuragira 1nyana aryamana n-ab geme. Umwna w-umuhngu agira i gisegre cnk~ ikirmbi ctw, abigeme nab ikirambi cbo. Kirazira k umwna w-umuhngu yBma ag~ndana na nyina

    c~nk bash!kib kuk yohava agira - ' '',- ,# imigenzo y-1k1nyak1go ar1 mu mvugo 1 1 , v ar1 mu ny fato. Umwna w-umuhungu I v - , y cara mu bahungu hambavu ya se,

    abigeme na b hambavu ya nyina. Mu mignzo y-!kirndi abna barna bagira iz1ko bis~ngije. Iy 1z1ko a r!

    1 h' A 1 hv V k A i 1 1 r1mwe na o umw~na w-umu ungu yotera u g1ci'j.n ro agahava aja kurya l A l 1 - V l 1 1 V n-ukury~ma. Haramutse haba~e urubanza rw-urubara c~nke hari uzanye

    , A t' , .. - b 'k I h , k' . , u A , 1nzoga, umw~na n 1yavuga 1Jam o ry-u w s ura se a 1r1 ho. mw~na ntaha-mgara iz!na ry-umuvy~yi. ,.,.., # b" ' 1 k A ni'\k' h"' ' ' "' varaz1ra rwose 1mwe vy-a anyomvza ~w o umu ungu amwa ny1na. Umuhungu

    1 1 1 A-'#- 1 _, 1 1 ntavuza uruhwa s~naka ar1 mu nzu, kuko yoba ytg1ze nka nyene urugo.

    y 1 , , -- , , , Umwgeme nt na r1mwe avuza uruhwa, yorabwa nk-1nkokokaz1 ibitse. Mu kurera n~z~ umwlna bagomba k akurna it~k bamuhoza k akaj1sho, bakaj a baramuhanra, bakamukang!ra, bakamutuma udukrwa bingan ngo ym amnyereye kuz!tnga. Umwna ar! umut!ma arAg~~buruka, agakra ic~ c~se

    , - , - , -bamutumye. Ntagunyuza ngw-agende ar1doga. Umwna ar! umut!ma Rr1bwiriza, ntasignya abandi. Umwna w-!ndero y-bantu

    nt~ry aganyaguza nka kurya kw-1mbw isebagira amzi, ntavugna indy I 1 , 1\ .... , , , mu kanwa, ntiy my ra, ntafyeneza bumva, nt1y1kokomora bari ko bararya,

    ntatunza arba k bamusigariza. Mu kwicara ntashing amav! canec8ne arf umwigeme, ar1kenyera. Umw~na w-!ndero nttRmbuka abavy~yi n-~bandi b1cave cnecne bri k barary. Mu kubca irubande arnama. UmwAna ar! umuhngu ar! umwigeme yarzwe rntu ntraraguza, ntaj kw1ramukisha incuti

  • - 23 -

    atrekuwe n-abavy~yi. Kirazira kw1baraguza n-Okw1reshangwisha. Bagejeje ~ , . ~ " 1 - , I ~ naho kumubazag~za n-ukumudedaguza ar yubara akavugA iryo y tundeye. ~iur! vyse ar1tegereza ngo ntibmucishe mw ij1sho ngo atuk1she abavy~yi; aho n! ho ubonra umw~na yarzwa mu bantu. Umwna ar! git abavyyi baramutuma ak1yankira clnk~ akabanza kubashi-nyaguriza. Ik!ndi umenyra k umw~na ar! git arakrakoza, arRmuka abnye k abavyyi basohotse hanz akaja gupfOndurura ivy yib, bamubaza uwavynonye akarahira iz-abar~ngwa. At8ngura kw1ba utw m nkno a ;~ateba '3.gat'ra mu mihana y-babnyi, ak1b-=t m nzu cAnk mu

    1 , t . # -mir ma, ukaja wOmva ngo umw~na wa nka n~ umuh1mb1r~, ngo yagitye is1b. UmwAna ar! git ar1yangaza, ar1yerereza iy batamutumye,y1genza

    #v ., t '' .. ' '' _,. ~k-lhembe ryo mu c~, ntumenya 1yo az~nduka c~nke 1yo arara, UJa wOmva ngo yaraye kwa n~ka utab!zi. Bne yo mwAna abona baramukankamiye akigira kwa skuru c~nk kwa ny!nbo, agahava ar~ndegera. Ubwo bubgit

    , , , .,., , ,_ I umw~na arashobora kubukira iyo bagl.ye baramutukagura, bakamukang ra n-ukumukubita bakamukubita. Umw~na mu kuja guk!ra atinya inkoni. Umw~na atazkira bazana inkoni y-ukumukbita azi ik!bi yakoz ngo gomba mwic sinzohba n-jo nzosu-

    ... .., - ~ , ~ , , , . .., bl.ra. Mwene uyo ntaba azuva yo, aba yarab~ye 1canke. Umw~na arakizwa ingeso mb! n-ugukra akav~ mu bw~na, ivy yahor akora akabna k bimubihiye bitabrye gukra umntu az! ubwnge. Bose barab!vuga k ugukura gukiza ingeso. M ndero nziza bah9 abAna ic utosiga inyuma n1 ugukOndRna n-abagnzi n-Ok~vabaha abRkru. ~ ~ - _, # ... , , , - # , vmwana akundana nt~y~mana, n~ho kba akumbatl. arl. ko arahekenya aca amAnyura bagasangirA n-mugnzi w1w. Mugabo ntwukOnda inda ngo -, -1 t ,_ ,.., , yongere akundane. UmukOnz~ w-l.nda umusangije n-uwundi arya Rshavuye,

    ; k- A 1 1 - ; y , ~~acuranwa, uyo a undan8 ahMze, n1 ukuvuga ko adakunda ab~ndi, azkura :r1knda. ::u kumw1gisha kwObaha nah bamumenyereza ingne bitba, ingne bifta . b '~ k' . , , u , , , ... ~I ere y-awa uru, 1ngene bavuga. mwAna yare~e ntavuga menshi imbere

    b , b . - , k k, , , ... , - -..,- o 1 tangana, u o baca bavuga. ngo mwene n8.ka ni akAyagira shengero, tu ngo ni igihururu. Iy umwna asanz abavyyi bknda kugOzuka ajanB

    ' ' I ~ ' v ' iyo ngeso, akura ataco at1nya. yu umw na w-umukobwa 8kuze Bs~nga nyina y1ganza, atObha umugabo, naw ntzbaha umugabo w1w.

    e

    :u

  • - 24 -

    Mu mignzo y-fkirndi baritw8rarika cane indero y-abgeme. Twaramaze kuv6ga k umwna w-umwlgeme mu kwlcara y!knyera. Hari ikivi ab ar! ko arakra ibikrwa bitamukftndira kw1kenyera, nk mu gukma, mu kwza ivy~nsi, mu kwza inkno n-!bindi. Aho rr yara-shobora kwicara ash1nze amav!, arfko ak1bmba, ntatambikize. Umw~na w-umwigeme y~rzwe mu bantu, avka kur! se na nyina bisnera yabnekera mu kugndera ubntu : ntiy!hetsh~ ~mabega, ntiyagndera isaya,

    ntiyar~bira m mbavu, yat~mbuka y1tonda buny~mbo; mu kuvaga yAr~nigq ijw1, ak1rinda kw1tur~garisha. Umwigeme ah ar! hse, ah akora, yAffia y1cura k har! uwomubona, ntiyafy1ngika, yaknyerera mu mabre, kuk mu bqntu barezwe rntu ibre ry-umwigeme cAnk ry-umugore rirasnerwa, ikimnya-, , , , ' , ,

    menya n1 uko uc1ye aho abagora bakoran1ye uca umenya gut~ndukanya umu-, , - , , '' u, - ~ gore yarezwe mu bantu n-uwarezwe runyag1hugu. warezwe runtu mu kwunsa

    usdnga amwronsanya n-1bre, mu kumuhka nah akabanza guhagatira v u , , . b b- f . k . , b~ l.m.fJU zu. \?are zwe run;y E:[:;l. U f:.U a ra anza agB y1ng1 a. , 1nu2 n- a:nq ~::re aknika, amaze guhka umwna akabona kumurnza ko igikwemu. W.u mignzo myiz y-!kirndi umwlna w-umw!geme ntagnda umugroba kirazira,

    . , - ~ , - , , , . , ny1na amubonye ag~::nda umugoroba aramutuka n-ukumukub1ta akamukubita,

    , y 'r ,_ , /.v- , , , kuko umw~geme y~g~nza umugoroba iba ar1 1ayendere y-ugukora ibara. N ' ' f' ' b k. k' I ~ ' - h' h ' .-umugore a 1se umuga o 1rqz1ra o y genza umugoroba, n1 o ubus uru-

    , shuru buva. Umw!geme kuva ak!vyiruka bat'Rngura kumw1gisha utw m nzu twse ak'Bmq azi ingne ivy mu rug bikorw~ kug!ra n! yb~ka ntaze ayobrwe ing~ne zbkwa.

    y , " - , , -Abavy~yi babona ko umukobwa ahaye akura bagatangura kumucunyacunya ni , , , . , , ,

    ukuvuga ko bamubuza kw~rura, ukwo kw~rura n1 nka harya yabona uwo abony wse nttinye kumubaza inkuru, aho nyne akamubazagiza naw batangana. Baramw!gisha ingne azkwftbaha umugabo w1w. Hari ah

    " - , - , - - , umukobwa agenda kurongorwa, yashika kwa ny mugabo ak~muraba nkftko , :!!~. :!!~. , , , , , " , , yahora ar~ba mus~zawe, kuko har1 aho musAzawe ata~ukenguruka nza c~nke

    akamusiganya. Baramw1gisha rr ukw-zkw!tng~ mur! barndi. Umwigeme adason ak!ri mu ruhi~bi ntzosnera sbukw na !nabukw nac iclbagiwe

    1 ~ 1 1 1 :!!~. 1 y A 1 , - - 1 1 co n1 umugabo w we. Mugabo n1:1ho umw~geme Cl:lnke umugore yotera ishavu gUte, ar! se, ar! nyina, ar! uwUndi, uyo mntu nt!yohirahira ngo amwlte isma, imbwkazi, impenkazi, kandi nt!yomutuka ngo aragapfakar~. AVze rtyo abagre bQmva boca bagarariza, bavyra umugara, n-b~gabo ab1twaye k nya mntu bomwngsha nh yoba ar se.

  • - 25 -

    :y umw~na w-umwlgeme akir! muty! s w1w a r qshobora kumkubita. , "' , . 1 , 1 , 'b k 'k 1 ,

    -= ~~a w-umuhungu nyene ak1r1 muto ny1na w we arasho ora umu ub ta iyo ' 1 ~ '!1 , , , , ~_.g:.ze n~b1. Ar 1ko umw1geme amaze kuba umuyabaga, ni ukuvuga amaze =~2onga amab~re, s w1w nt!yohirahira ngo amukub!te, abnye ag!ze n~b!

    _r~~urga kur! nyina akaba ar! we amwlkubitira. Umntu w-umugabo , i , , , , '!!! -EL~bise umw geme amaze kuba umuyabaga c~nke inkumi abag~bo baramw ngesha k~ aciy ku muziro.

    - ., , , , , ~ , , ~ - ~hungu nawe amaze kuba agasore nyina nt1yamukubita, yamurega kur1 se --~ba ar! we amwikubitira. Naw umwigeme yaba igikumi sagOnga nt!yar~ba

    , , ... , ' ,_ , -60 ni amah~ro, yaramukubita ibipfunsi cnke ig1sate nt~wamuburanya kuko , , . , ... -~a amuf1se ko ububasha. -~~hngu ybahutse gukubita s yarahanwa cane, naho yOb ahutse gukubita

    ~~na yac1rwa igihano ki g'Rmbaraye. Naw umw!geme yohir~hira agakubitq -na yobaye y1yambitse ic~yi kib! : urzi ko at9 kayobera Uburndi, ~ C,;> b8.rihanirBna ntabe akfbasabanwa, gize ngo aramubaza baca b~mirir8.

    ~ re ., , , , ~ .- ., ' 1 -, ~hungu amaze kuba umusore se ab1raba nk-utab1bona ku g1ra ngw-abanze

    , ... , ... i , - l ... , ~~va ko umuhungu w1we amwubahuka ngw-amubw re ko yomusab1ra. Har1 aho " , ... 1 ., "-, ' , ~ aba aravy~nk1sha ku g1ra ngo umuhungu w1we abanze a s h1ke ubusore -fgikwrere, arngoye a rngeje nk-1myka mirongo i biri n-it~nu n! ho _, !~'. , ., 1 , , , , ora umw~na akomeye, kand1 n1 ho aba amaze kumenya kub~na n-umugore, -~ ze aramw1g~nza ko mu kw1cura agakngrwa, kuko rongoye ak!ri muto,

    , 00 1-1 -- , ~ , gor e a t1r1muka na gatoy1 ngo arankengereye kuko nd1 agasore, ikfe ngo ,0, , , , I' '!!!. , ,

    - . Naho 1yo akuze aba abona ko ataco y cura, k~nd1 nt~ba abnye duke, , , , , , a , ~---~araso y-ubusore aba ama ze guh mura nt~ba ak1gumuka .

    y _, .- o!l ~, , ... , , ~~ge~e akowe mu m1genzo ya k~ra nt1yabonana n-umuhungu Amusavye, n~ho --~ rabukwa yaca y1ruka kumw1nygeza. nkowe yarahisha abandi ngo -=. bamwi ci re .

    ~insi ya nyuma, hasigaye nk-Okw~zi ngw-aj mu Burndi nyina nt!ya-~~a ibikorwa bimuvUna , ya r mu r1nda umuruho n-Omw1 tw'Rrari ko , kuko

    - ~ da ar! umusangu. ' 1gihe co ku ja mu BurUndi kigez apfukamye nyina yar~us!vya vynse

    ---nze, akazomurngika mu kndi kw~zi. Iy babaj !je igituma , nyinq --a ko igisivya caj. Baba bAnka k yoshik ~a i nde bak~vuga ngo ni ' yag1ye aj ~nye.

    l

  • - 26 -

    Igic c-VII Ukurongora

    Ubwa 1 o ,

    Ukuresha

    - , ., , , "' .... Babanza kuresha. Haresha se w-umuhungu. Yash1ma umugen1 l=l.gash1ma y '', , ,.., , , -

    n-1tQnga. Umuhungu adaf1se se yatuma sewabo. Baramutse bamwemereye, , , '1!' , , y , "'~

    se w-umukobwa c~nke ny1na cnke umukobwa nyene barag~nda bakamera nk-abahfta, bakagndra itongo rya s~naka yarheje, bakaraba k atnz inka, basanze adafis inka, itongo rftamer~, umukobwa nt!yahaja. Hmbere hahis imiryango mu gusabana abageni yar~ba ubwko n-1t~ka

    ~ 1 y 1 ' y 1 , y ... , , A ry-1ndero y-1wabo w-umuh ngu n-umwieeme, ubw za babW1ta ho n-ukubaye. , y m , , , , , , 1 )t -K ra kuko umuhungu y era ko se amurusha ukuri n-ukubona s1 we yiro-

    nderera umugeni, s nf we yamubaririkiriza m ncuti n mu bagnzi akamenya n-fmigendre y1w. Amaze kuyishima akamenya n-ubntu bw-!wabo nf ho y8b1menysha nyina wa w~ munyakig na w akabimenysha s w-umw!geme. Kuva kra gushika ubu mu mignzo y-!kirundi umursha

    ~ ~ - , , "' 1 - 1 , ~ nt1yab1menyesha se w-umukobwa, yab1menyesha nyina w we akaba ar1 we abishikfriza umugabo w1w. Ivyo rr s na nyina b-umwlgeme babishimye barabimnysha umursha bakazana inzga n-1nkwno.

    Ubwa 2 InkwAno

    Umursha amaze kwemererwa bararndera inzogq bakabanza gutrekera ab1krezi, hanyuma bakazirema umutw, inka ikazignda imbere y1mirijwe n-mush1ngantahe n-mntu agiy imbere. Bashitse bagatuma bwak~ye bati k~ndi mubakire. Umntu umw mu banyarug ar! musza wa ny mw!geme, ar! umusavYi azf kugAnira rupfsni cAnk umub~nyi akaba arabaganiriza ngo ntibarmbirwe. Aho rr abavyyi baba bari ko baratgura icicaro n-fnzimano y-abapfsni. Bftnganye bakabaku-ra bakabterurira umuktwa w-!nzga bakazana n-!miknke idaciy ku gako-ko kza n-kabgit bagah~reza w mush1ngant~he yagndye ink, akabanza

    , , - ., agasoma aj~nye na nyene urugo, hanyuma hagasoma abandi bash1ngantahe baringaniye. Barahza bakazana ibiknysho

    '1!' , , , imyanya y-ab~pfsoni n-1y-~bo ni ukuVga abavOmvyi. Banyoye

    arf vyo bigabuzo vy-kuy{kenya, bakagabura m nzu. UwUndi mub!ndi uhabwa ab-1rmbo, bagejeje hagati nyen kzana i nkwAno

  • .

    )

    l-.

    >-

    - 27 -

    :raravuga ijambo ati "Gira :Mwmbutsa. Urntnga ur~brana, untre it~ka ritrwa ~basavyi, umbre amasabo nkubre

    , _, , , , -:yo ushaka ; ngusavye ubumwe, umpe inka-muntu, Jrampa inka mbaa. Gira Mwambutsa".

    . , t' umusavy1, uze un ume l , -

    n1 wangomwa uzoba

    ~yen~ urug akamwishura at~nynya nk-dR-shak ati "Gira Mwambutsa. :jmbo ryawe ndaryQmvise kandi ndagukngurukiye ar!ko rr inka-mntu

    , , , . , ! ,.,... Yll ,_ ;vuze ntayo mfise, nt1hargera ko bar n-uwor1c1sha mu kanwa. vnah~baye n1 uk itar~kra, yokugora iragira. Kira izQba noy kukw1cira ku rutnde-~o, ugnd~ Urond~rere ahandi, kUkO iyih~ri na b~ne kuyigAbirwa S1 abO

    , . --ur1 iyi myka ya vuba. G1ra Mwambutsa".

    mush1ngantahe yashor~ye inkwAno kuk aba zi k mu mig&zo y-abarndi ~ta wca y~mera ic asabw~ n-ho yoba azi k ar! bugitange aramsubiza

    - , I - , 1 , ... j !:!ti "Gira Mwambutsa. Aho ubona nakw sunze kuko ar1 we umut1ma wan e ~antmbereje. Abatanzi bBri benshi, abavyyi bari is1nz!, ariko - - -- , , Nk' 1 . , ~-' , nabar~nganye n1tura kur1 wewe. a wo ukug1ra ngo 1nka nt1rakura, aho

    ndi aho na j~w slndi umwna noyikrerera ikamara inka umukeno, ~-lkiylshikura ngo iVmbke n!ngoga sinkiybewe, na j~w narazitQnze ~-bu ndach~mbra buhrobuhoro. Nikur ishikira hamw n-!y!ndi ::zozibngabngira hamw, zobirba az ahimbrwe".

    3~n8.k akaja ytura ati "Gira Mwrunbutsa. ~g d8tA ni ko iyo nk ~day!kwemereye, yamara ntiwftmve ngo yitwa ink-mntu, is8ngiye iz!na

    ~-1nka ikayirusha kugora ; umwna nh atari bw~ger y1shimaniye ~-Wndi mw~na s!ndamubujije, n-jo ntibaze bir!rwa barany1ddombera; :::daghaye umuh~ngo, nsigaye ndaja in~ma n-aw tumusangiye, ur~zi yQk

    w~W~na ar! UWS babiri, uhutlgu bugeze uzogabana ; genda mbre ub ur1tegrF.l uc ibicniro. Gira Mwambutsa".

    ~ mush1ngant~he agaca abw1ra ab vyazannye kumkzF.l ubwatsi, baga-..:oma amash!, akam.hreza ubwatsi a ti "Uragahora uragaba, ndPgkriye ..; :::watsi n! bWma ntukme, mugnzi". :'undi mush1ngant~he w mu mu:cyA.ngo cf\nk umub~nyi mukuru bakndna =..!aVga ijambo ry kubitsa, ati "Gira Mw8mbuts8.. Amajambo y~nyu araryshe =~ryoh musabanye musa, mu kirndi baca umugani bati usaba umw1za mugasa.

    ~n rr bag~nzi, muragahana inka n-bageni mWng ubmwe, Indavyi .:ahezagire, iyo nkwno igwir~, abna baban nz basagasage nk-rucaca,

    _, ~. , _, ., , asag~be, bame nk-1yog1 ry-1nzuzi, bavyare breka umwami n-abagabo, g::ra Mwambutsa".

  • - 28 -

    Inkw~no na k~ra y9.mye h. N-umwami n~h yar1 y!ganje ntfy ashbora "" , "" . , , gutwra umukobwa wa murund~ atam.uguze.

    Abantu b~se nt!b~kwa ku ruc ero rumw kuk bose batangnya itOnga. "" t , - . , - , "" - , , . u y_ , Umwami nt~yar1nda guharure. 1 zo akoye, zaharurwa n-abaton~. mwBIIli we

    yavUga k bajan irro ryose. Mugabe ntho umwami yarf bwakw izir! - ,

    mu nyurna y-1cumi. Umu ganwa naw nyne mu gukw yatuma abatni. Ikw ry-abag~nwa nt!ryari

    . , , , , "", ~ ,_ - , r~rnwe kuko n~bo nyene bararushanya ivunga, utunze cane y~t~nga inka i . , h b k , . k, . , k ... , i !!!>. k, . t- d, t ny nsh~ yaras o ora gu wa ~n a z~gera w-~cum CMn e z1 ~n a u gusa.

    Umuttsi yakwa ink zibiri, ink~ imw yons cnk ish~shi n-1nyna ,

    ntya. Urnuhutu yakwa arnakrsho icmi y-!rnijojo atarkra h~s!, umwro yakwa atanu. Umuhutu yakwa ink imw n-fgis~sra cnk ~akrs ho. Igisasra yat~nga iska nyak~ngozi cnk igishig~ c-OmOnyu cnk umutit~ w-!mpuzu y-!g!ti, ni ukuVga igikwembe n-mutamana. Igisasra cAri mu kibanza c-amta, ni c bita icOma c~ nyina w-Ornw~n~ . Mu bahtu hari inka yitw icoganda ; iyo rr yar1 inyna ikir! m ndP. K!tar! ho nt!bagikwirikirana, bakwa iy basPngnywe. Ababo b~kwa ubna, guh~ra k ngoyi imw gushika k ngoyi zibiri n-1rmbo, cnk agakwa urUna

    n-!r~bo. Ingoyi zitwa nk-fbihrnbi bibiri vy-bu vy-mafaranga. Ingoyi imw cari ikin!gi gihwanfje izosi, irmbo ryari i gic. Ingoyi bayita urUna, bakarugera m nkkor. Irmbo brigera mu gikonjo. Igituma babukwa, ubuna bwari bufise igic1ro, bwagurwa vyinshi, abakobwa n-bagre barambara ibizingi vy-!biy~y m nda n mw-izosi hjuru

    y-!bir~zi nka bitatu nka bine bikakaka ukabona urw~ro. , "" , , -,, . , , Abatwa bakwa impene. Umutwa atunze yakwa ~mpene zitatu umwro yarakwa

    zibiri cank imw, uwabuze rwose yarcikiza nk-mupfkazi cnk uwahukanve, cnk~ inkumi yhebye.

    , "" - t "" - , t , -Aho abazungu baz1ye batanguye gukwa imp~ya n-amafaranga. "" "" , , ..,_ , v- , Umukobwa yama akshwa na se.~bo utunze umugore atakoye ab~na b1we

    bakoshwa na ba L.arUme. s n! we yarhereza umuhngu w1w. N-wironkey e inkw~no yah~reza s

    k b " k- ' . H . ' 'b . ' - " Y ' ""bi a a a ar1 we a oye umugen1 . P.li n-uwas~ 1rwa uwo a taz1. aramwa ra ; , -

    cnke akamubengp N-umukobwa yarshobora kub~nga umuhungu amurehje iy har1 i c amunegUye

    (" . - r1 , "" b "" h" ar:!. 1rn1genzo, a ab-1wa o -uno mu ungu.

  • k

    i

    a

    ,

    ye

    - 29 -

    y _,, , , , , -, ~mukobwa akowe nt~yashobora kubonane na s~bukwe. Hamwe agomba kub~nga

    l ' , - , , , I ~ - , n~ ho yaJa aho sebukwe amubona, c~nke agace mw- r~mbo kwa s~bukwe. ~ugabo usabwe n-timwami c~nk umug~nwa nt!yah!gima kuko bakwa vyinshi,

    ~Andi uwarngorwa n-mwami c~nk umugnwa yitwa umwamikazi, ab-!wbo ~ab bakitwa ebapf~sni, bagah~bwa ingabo bagatw~ra. Ni h haVye . , ~ . ., i , #y , , 1mvugo y-~k~rundi ngo "Kug ra y0 nk-uwenzwe n-umuganwa 11

    , Ubwa 3 Uguterekerwa

    , , , , ., , , , , ~ . Mu gihe c-uguterekerwa se w-umukobwa yatuma ko se w-umuhungu

    akarondera abazmuhereke~a, akazana ebagabo b-!ndy~finyu batarya umunwa ~u kuVga ijmbo. Bje mw-ijoro barara aho bakarara baranyw. HtangurA

    , ~ , , # inzoga y-~gitereko ; hageze kuryma bakaryma, abash~ka bagasigara kur~ ~a git~reko. Bkye mu gitndo barabaz!ndura, bakabha inzga yitw :yo uguszeranira k c~nk akfiki kk inka, ako rr n! umubindi

    A 6. , , ~ A '!!!_ , , 1 ., 1 w-~rw~rwa rumwe rw-~nz1ra m~z~. Umwami n-abaganwa nt~baJa guterekerwa, batuma abatni. Ivyo rr b{heze barahAna indBgano bakarekura umugeni

    a~ava mu ruhimbi. ~retse inka y-!nkw~no, icQma c~nk ishri y m no irng!kirwa nyin~

    , - , - # " - , -fimw~na n-!cfima cnke ishuri ya musazawe vyatangwa baheje gush!ng~ra. Ubwa 4 Isohora ry-mwigeme n-musore.

    , l , 1 , y Umusore n-~nkumi bar~ mu kwfibaka barabagabaniriza ibikorwa kandi ~kabagaburira n~z~, ar! mu batfinzi bakanywa amata, inzga y-!mpeke, b~kary inyama, ni kwo kubarika. Xra inkmi imaze gukbwa nt{yaba ik!bonana n-musre ayikoye, basigara

    , . bat~nyana. u kurongora n! s w-muhungu yishinga vyose : inkwno, inzga z-gusaba, 1 4'\ , ., ., ., , , , pfundo n-umutamana vy-uno muhungu, impuzu z-umugen1, ikimasa c-ukubga, inzimano y-abageni. S, , , , l - # - , y , , e yaramuha igiaate c-~tongo ry-~bitoke n-!c-ubwatsi akamuha n-!nka

    , , . , , --ukumusohora iheteye ~yo yamukwereye.

    . , hik , , , wi " . .. -~gen~ amaze gus a mu rugo yamenyerezwa n-um geme baJe bnzanBnye , . - f~ , , , - , , .

    o amumare ~rungu amu ase n-udukorwa two mu nzu, yamara nk-~ndw~ ~iri akabona gutaha. Umugeni yamra am~zi atatu at!t~kera agaburirwa

    !nabukw~ kumw n-mugabo w!w ; aje barima ibiharaee vy-!mp~shi r-~ vy-agatasi yltkera vy~ze.

    J

  • - 30 -

    Ubwa 5 Ubugeni.

    Bamaze kuringaniza vyose s w-umuhngu yaratuma umuranzi yqr~nze nya mugeni gutnga indagano. Kur1 uyo mnsi, hambere hahis umugeni yagnda ijoro, bAmushikana mu gahwingijima, ash!tse kw-irmbo bakazana inka y-1rmbo y1mirikiranije n-lgisabo, umugeni

    . - " - - , akabona kw1nj~ra. Ubwa mbere yash~kira mu nzu kwa sbukwe, amaze guh~bwa impzu akabona kw1njizwa m nzu iw. Bagatra umuntu amuca impuzu, ni ukuvUga azimwka, afy1kiriye akazfca, bagaca bamu-trera ko izlndi, ico gihe rro aba arngowe, Kiranga ab~vumra. - ~ , i.\~unyuma baragera imbavu.

    y - - 1 - , , , , T-~u kugera ~mbavu barerekerana nyene kurongorwa be n-umugore c~nke ~ ~ ., , , , ., t '!! ,

    umukobwa w-~wabo, umugabo be n-umugabo c~nke umuhungu w-1wabo nyene bagaca bavyka. Bakarara aho bugaca, baganira. Caraz!ra yQko kur1

    ., , , - , uyo munsi umugabo n-umugore baryamana. Bukye bArafata imibazlbazi bakayivugutira mu mbaya zibiri rumw bakaruhreza umugabo, urndi umugore bagat~nguranwa bAkawuhhrana

    . . ~ - , - . mu m~so, n-Us1gaye bakawusukana ko, aho rero ngo barab1ranye, bikA-ba bfheze. Ab-!wabo b-umugore bagatAha b~t8hanye ishri yo mu nc

    c~nk isuka na z~ mpuzu b8r8y bamuciriye ko, vyaba ivya nyina , y

    w-umukobwa.

    Ubwa 6 Impororo

    Kuva umnsi ashits mu rugo umugeni y8ma y1rinda ngo ntabonane , # , .y , -, , -

    nP sbukwe na ~nabukwe, nt1bavugana batabanje kumuhorora ni , - ~ ~ -., -t y

    ukuvuga kumuhongera. Abakungu bamuhoroza 1nka, abab~ke bamuha t " ~ k' ik. ' i ~ . ' ~ k' . ., Ibi unewa Ccn e 1rez , unur1nga, 1nyerere, C

  • i

    u

    u-

    ne

    - 31 -

    Ubw- 7 Ugusohora inkinga za mbere.

    y , - - '9" ~ , , ~ , "" Kwari ukumukura mu nk~nga Ct~.nke gukoza ~ vyt:ro. Haheze nk-im~-~si in iy umugeni yavQye hafi barArngika inz~ga n-intimbiri

    , . i " . , 1 'k "f , k -=-ugusohora umugen~ z r~ mwo ~nzoga z- mpe e n-~ u yo wenga. =u warngoreye ku nd~ro a b-i wbo b~raza gu tw1kurura umuhngu w~bo.

    ' " , ..,_ y t =u warngoreye ~we ab-~ bugore baraza gutw1kurura umukobwa w~bo qr~-tty- , 1 , "' .. , " " ko nt~barara yo. Ab-~ bugore bAzana ~nzoga nka z~ne, ab-~ bugabo nka

    , - '!. , " , ~~t~nu, ba~a barusha ab-~ bugore. :-utw1kurura umwami bajana inyana y-1shshi i:nbere y-{r;,ri. Umug.nwa ~~P.ri ukwo nyne. Aoabo batwikuruza inzga zibiri n-!giseke n-inkoko z-ifu n-!gitoke

    , ,

    ~-umu tarn bu rwa.

    Ubw- 8 Ugutw1kurura ari kwo gusohora inkinga zq kabiri.

    Haheze nk-indwi zibiri c~nk zit8tu ab-i bugre b~rAhnR ind~~~no n-~b-1 bugabo bR.kAgira umnsi mukuru. Umugeni asUbiye mu nkinga,

    , . , , , '"' - " ~~aze gushika ~w-umugqbo, yarR.tumA ko 8b-~wabo bakarungika ifu n-~g~-~e. BarAfP.ta y fu ivy i bu gore n-1y-{ bugabo bakav~nga bagacmba - umuts!.r_a, umugabo n-urnu gre begasangira, bakagaburira n-abandi

    - ,_. - , , , , , , =~sanzw basang~ye umuryango. Yaba w mugore yarasOzumwe ko yakuba-~~~ye bakarngika iwabo inzoga iri mw umukenke uciy epf na rUguru.

    """ 'l" , ~ ~ ~ ", ' .- 'i .A:-~wabo baca bamenya ku umw

  • - 32 -

    Ubwa 10 Kugera mu mar~mbo.

    I , ... , * ~. _., , , co blta kugera mu m11r~:::mbo nl 1ramukanya rya l.nabukwe c~nke , , , , y i

    sebukwe iw-umukwe. Mu kugera mu mar~mbo nt~ bundi buh1ngzi b rirwa baragira, baravUga amajambo y-fkibagnza. Umukw yaba ar! umutanzi akamuha inka.Na w arOngi tse umugre kwrekana urnw~na bRramuh . k' l.n A.

    Ubwa 11 Kuramutsa abavy~yi.

    Iy~ umugre aj kurP.mutsa abavyyi ubw~ mbere, abaje b1kore-v ... , - - , , --ye baca mw-lr~mbo nawa agaca mu canzo, agasanga se w1we mu mutanga-

    ro w-urnury~ngo. s yAba y1bangikAnije agAkoko kAr1 mwo ifu y-masaka , ,, , , A, a,.... ~ c~nke y-uburo. Yafata utubabl. tw-umum~nda n- tw-umur1nz1 agakoza mur1

    nya fu akarba mu gahnga k-umukobwa wtw a ti "Kw1bonera ab~nd'. Nya mwl.geme w1w naw akarba iyo fu mu gahanga ka s ati "Kw1bonera aba-

    vy~yi " Nyina w1w akagira gUrtyo nyne a. ti 11Kw1bonera ab~na", umuko-bwa wtw naw akamraba iyo fu a ti "Kw1bonerB. abavy~yi". Mu gutaha,lru battlnzi~ nya mugre yag~ndB agabanye inka

    .

    Umugore n-muga.bo bahngra bavyaye rimw bakajana ubuvyyi. Iyo umukobwa aj kw~reka umwUzukuru s na nyina bazana ingasire s-kru agafata nya ngsire, ubwami bwyo akabutmbereza ku gahanga k-un~ mw~na ati "Kw1bonera abuzukuru". Naw arahza B.kbikA a_gahanga kurf.

    ny~ ngazire ybf. tse ku ganhanga ka ny~ mw-Uzukuru ati "Ntiduhmf.rana". H8nyuma arahindukiza nya ngasire, ubwmi bw~yo akabutmbereza mu gah8nga k1w, umugngo wyo ukbikwa ku gahanga k-uno mwlizukuru. Ahj eje aja arObika ubw~mi bw-1ngsire k ngingo zose : m nkkor, mu mavl., mu dukonjo, akaja araVga ngo "Komeza ingingo".

  • ., ro-

    v -une , ~ .R"

    ,

    a'

    - 33 -Ubv~ia 13 Ukurongorera ku nd~ro. Kera hari h ingeso, canecane mu Bagamba y-ugukw~rra ind~

    :.:,'indi c8nk iki bon do ikindi. Umntu yabna iki banza gikndA inka , " - - , , , " , - -~ikaba mwo murundi agahengera umugore w1we n-uw-uno nyene b1bungenze ~5ashrer~=~ inyf.ma z-.mashshi nkR zfbiri :=tkazij'An8 kwa w Wndf

    ,,.. ~ , , - v ~ti "NdRkub~kije nz~gamira izi nyF~na", naho ni ugukwrers indA iy~ndi ~ , ... , , v =-~ mp~sho. Yahngrs b~ bagore b1bP.rutse, rw~we yAba y1barutse umuhungu ;~sangR w wndi yibarutse umuhuneu nyne akA.b!kza z nk8, akazoja

    ~~zlbitsq ahBndi yakubise rurabwe uruyya Cnk ikibndU6~ru 'i - ~ ..... ..,., 1 'I'. '. ~-umw geme ahantu hAr~ ~k~banza c~za c- nka. nka z~kaguna yo z~ka-~qrira y ; yahngra umwna w-umwigeme :=trahye ar!gera impuzu, aga-

    ~;bira kujana ayP..ndi mashshi abiri, nay nyne ak1tumA akahavyarira. _. 0 ahngre w mwigeme ni umujanzu agakubi ta umuharah::a w-1shshi

    ~~ushrezi akayishima inkoni n-umubindi w-Orwgwa imbere, n kwa =~wna akaramutsa. Akakirwa akavUgB ijambo ati "Nyereka inka zanj e". =:gasbnura bakamw~reka. Ubugingo bueeze akarondera inzga y-ukwa-i:.-e indagano. s w-umwigeme ak1tegurir8. ubugeni bw-umukw w1w muri

    .. I "' ' . ~k. ~ k ' ' U -yose. mpuzu z-umugen~ n-~ ~rago n~ vyo gusa umu we yazana. yo .... , - "'r - , t , - , ' -=.uns~ w-ukwab~rAnA sebukwe nt~yarurara mwo, yaJB gusmbera ku ..., , -- ,_ _, , , " W".lndi musozi F~ka.zoganuka bukeye. Aho rero umugabo n-ur:mcore barimira

    :.wa bas na basbukw. :'-:ukw W k nd~rO amaze kuhavyarira nkB kbiri C~nk gatPtU ink

    ~~:a zgwiriye. Yaraja inma na s akamv~bBkira. Vyose y8vyitegye , -- .. , , , , , "' o agatahukana ~nka z1we n-umugore n-bPna. Umugore yambAra

    ak8rrure igisabo kivyaglye ku rutaro y1mirije u~wiri --~nka, Kirr.ingA akavumra, bagah!mbaza uyo munsi mukuru w gut8hkF~,

    - , . , .Jry~=tngo n-ababny~ bagaterekervn=!. ngo umugani ntva ku glti uva ku mntu, ni h vrumva k ngo Nyamutegere ikizza yakw~reye inda iyindi.

    Ubwa 14 IndongoranywR.

    Umukw yaj~na n-abash1ngantahe bamuherkeje kwa sbukw "- , , . - , .... , =;ronge w-ama.yogR RkaJa gutaha. ubukwe, umush..~.nganta.he mukuru

    v , - , , . - , .., ~u baJe bagendeye inzoga akavuga ~Jambo ry-ugusaba indongo-~ a. Uw!lkye ink y1w yarngora.nywa ink8 ivy~ye geta.tu c~nk -, agatwra imw, bakamubwira ngo ha.sigaye ishri y-igiseke.

  • - 34 -

    Yah~ngra haVtse nka zno akagaruka. H~ba hasigaye ukuramukRnya gus~. Uwakye zibiri n-wakaye imw barongor~nywa kimw, kuk uyo yak~ye zibiri barimbra k vyavye ku butnzi, kandi yazritse umugeni ngo ntih8gire uwumwbahuk~. Uwarngoreye k nd~ro yarngo-ranywa inka ivy~ye gatandtu, kuk basharira inzimano yahririye. Haba h.sigaye ishri y-giseke, amza kuy!ronka akaba abaviriye m nka, bagasigara baramukanya, c~nk barushanije inka bagasabana.

    , , y '-, , , , , Iyo nka y-l.ndongoranywa l.dat~=mzwe yaguma ar1 umw~nda. Nho se yaba , ~ , ,_ , _,. ,

    yarapfye umwuzukuru yaguma ay1.tota iwa s~kuru avyara ny1.na c~nke ly- 1 u 1 1; -A iw-~bakosheje nyina gushika iboneke. mugore nawe nyene ata mwtlna

    afis yarajana na bramu b kw1rongoranya. Uwakye ivyma, uwakye amafaranga ntrongranywa n~ho yokwa ibihmbi mirongo ing~h. Uwakye impne yarngoranyw~ ish~shi y-mpne nyina w~zo irl murf zin c~nk zitanu. U "" . 'b , t, v k 1 - , - , "" mwaml. n-a aganwa n 1 baJ a w rongora.nyF.l, wewe ab::> tokoza abo bagabiye! Insbukw y8r~za gushika mu r-u g akagnda agabP..nye inka. Umwamikazi

    , , , "" - . , , #y yaratevye yaraja iwabo kuramukanya agRtahana l.nka, mugabo ntl.yitwa . , ., l.naoneoranywa. I 1 1 1 1 1 . 1 , i A ' - ; ' ; yo umukwe abu ze l.nabukvve nt:1 ba be bak mugemur:1ra Ctlnke sebukwe na l.naru-me bapf ye bagasiga umw~na i bunarme ntibbe bakimugemurira yarka inkt y-gikemanyi iy y nkw~no y-fw~bo yahre;ye.

    , , , . , ~ Inka y-1nkw~no yrl. uruJa n-uruza.

    Igic c-VIII , - - , lyo ukwbaka kwagoranye.

    Ubwa 1 Ukuja buj n-gucra. H ... h' , , . h' y h . k k' b "" arl. a o umugore ya.gl.ra :1s avu ryins l. u o umuga o amutunze

    , , , "'. , - , nbl., amu tuka, amukubl.ta,atamwambl.ke n~za ; yah~ngerR umugabo atari h ~~ agat~kera utw1w agasubira i ~bo . Umu gabo y1gndagnze agashikA ku c bapf a yaratuma umugnzi iwabo wa ny mu gre Rk F.l baza ati "Nt?. co mwodutorera ? Ati Jw~ rr nje k intu:J.~wa y kubamenysha

    ' - - ' v- v-.' -yko abo ban tu a ta gll;:omeye bapfuye, ryabaye 1 shavu rya cane gu sa. Non umu pfA.s ni arantumye ngo muri.ingikire urnntu w1w".

  • 1 .

    ,

    1Bru-

    - 35 -

    ~~~gore yar1tonda bakamuronderera inzoga yo kU murungikPTIBt ngo ~-r it~k ab-!wbo, ngo ab-! bugabo ntibgire ngo ynjiye igisagra ~sokorotse mu gisaka.

    "~ndi naho umugabo agmba k umugore w1w atebOka, Br! nk-urubA.nzA. ~ar ngo umugre asigarane inzu, yamutuma ko umwna w1w w-umwigeme,

    ro rr ntyas1ba, yba amtumye ko indahiro izira ay!rnze k ~ba amuvuguruje, amurahuruje mu bikomeye, kandi mu mignzo y-!kirndi

    - , , , f ~g1ra ngo y~nse nya mugore yaca ap a.

    Ubwa 2 Ukwhukana.

    ~ ... ~ , ~, , Ukw~hukana kwava ku mu gRbo y~rukanye umugore CHnke umugore ~~ nye. Umugore yartabwa kubra ingeso mbi nk-umwanda, ubush!ra-_'ni, uburswa, ukutarim, ubwayaye, inda nyangu, ubuzz, ukw1ganza

    ~rzira ubumuga, ubugmba, ukuv~~ra abgeme eusa. a_~ n-bazira akad~nderezo n-umukko. Umugabo yisonera yamurngika

    Yarmurnderera impzu, agatarikisha amPyoga akamurngika ., I ~ ~ ~ - ~ ' i

    _ bo nk-Umuramukan sha n-ab-1wabo, ngo aheng~re Rmaze yo im nsi , ~ , I , _, ~utuma ko ati "Ur.1.menya na we az menya, abo muvyaranye baramaze".

    babirukana tbruriye, n-ukubakubita bakBbakubita, ......:~be.trera ikazanga mu ru go, ar co kimenytso c-Oko aruhej jwe

    Umugore naw y1tegereje agasanga ko ingeso z-umugabo zamu-ar! nk-ubus1nzi. ubusuma, ubukOnzi bw-fndP., ubuhumbu, yar~kw1jana at1rUkanywe akazabirwa ah~ndi.

    y - , , ~ ri uvunumira ntate akanwa agatOnganya i vy-uru go, ar~ mu kugnd.q

    ~~ ~ aratahiriza iwabo cnk ku mugnzi ivyo atun~ bimwega ; bika--_c birab1kuzwa yshitse mu rndi rugo. Mu minsi agir yig1re

    1 , .... , , ~ k ~ h' , b k~ , k ...n ~ra 1m1co my1za agata urw~n o n-~s avu, agaca u u ~ngaga a avu-~~ sgasasa agakubura inzu yose agaszera, agakoma urukubitwa,

    - , , 1 - , _, ~"' , -er.gra umugabo atari ho ar1 agakura mwo meza n-1wabo cnke kwa

    - "' l Y. " , ., - 1 ., s~~ge, mwene ny~n~bo, mwene sewabo, bakazomuresha ar1 ho bamusanga .!"'!.. n-uwagnda k ndagano ca y1njira inzu.

  • - 36-

    Ubw. 3 Uguharika.

    Bagira ngo kra cane umurndi w~se yabira umugore umw gusA. Hakaba umugabo avyara umw~na w-umwigeme, umu gore w1w aca aragmbaha. U "' 'k . i N ' N. ' i - " ' yo mwtina w-~ ~nege y twa gaye. ~ we y nyamumba mur~ vyose, aragira ink, akama, acftra, yftgarira, eka ivyo vyose vyokoz umuhngu n-umwigeme bimurndana k, ah yokwid~domvye aririmbira m nda iraziba. Haza abantu bara.ramutsa bati "Gira s Ngay". t1ri uvrundi ati "Ngaya - , . . , , . data". Bat~ "G~ra abagabo Ngaye~. Ati "Abagabo ngaye". Bati "G~ra

    umwami Ngay. A ti "n-umwami ny~ne ngay". Iyo nkuru irakw1ra amakngu * , -, , ~ 1 , _, uje amuramutsa kw~ kund~, nawe ntace kur~ Ngaye data, abagabo, umwami. Umw ava mw aja kubrega i bwmi. Umwami atuma abatAhe

    . , ... , . -, - , , . , kunyaga ~nka za se ngo z~shengere mwo Ngaye. Arasutse ~mbere ya nyene inganji s~barndi a ti "Gira s Ngay". w~ munyakig a ti "Ngaya data~. "Gira a}lagabo Ngay". Ati "Abagabo ngay". "Gira umwami Ngay". Ati "umwami ngay". Umwami arashvura apfa guhonyorera k azina . , , , , , i ~shavu, aramubaza ngo amufobrere igituma agaya abakuru. W mw geme a ti "Igituma ngya data n1 uk yamvyye nd1 un:w nkaba ar! je ngw mvyftka mu vyerekeye inka z1w, izQba n-urushna binsranira k, k~~di

    f i ~- .. , .. , akabona nd~ umw geme ntarondere uwundi mugore ngo amuronke ko umw~na

    , ~ , , ' , v , w-umuhungu azmub~ra samuragwa . Ig~tuma ngaye umwami ? Wewe ukaba umwami, umwamikazi wawe akaba intvyar ufise i gihugu kinlni ntrondere "".y. , _, , , , ,

    abandl bam~kazi ngo uze uvyare samuragwangoma n-abaganwa bo kugufAsha gutw~ra igihugu. Ati Ngaye abagabo bataguhanye ngo urondre abamikazi ugwiz abagAnwa". Umwami arngutsa b~ batahe n-abash!ngantahe, ategeka

    , 1. , , f.l , , "" , Ngaye ngo abasub~r~re mwo, avuge n-~g1tuma agaya se, umwam~ n-abagabo. Umwami ati nBash1ngantahe ndac1ye urubanza, inka ndaz1komoye, umukobwa arats!nze avuze ukuri. Nawe wa mukobwa sigara aha, ni we mpr ko". Ara rongoye Ngay, amukurikiranya k abahngu b atatu, asubira kurongora n-b;ndi bmikazi benshi. s naw aharitse nyina wa Ngye avyara ab~na b-abahungu . Nyen kw1gana uyo mu gani wa Ng~ye ati Abantu bagwira gUrtyo

    , , f - - 'v- t Ngo vugani ntftva ku g1 t i uva ku muntu, kumbure vyatanguye b1rtyo, ubon& k umw~r uvUy i bukurU ukwir~ hse.

  • a.

    J

    ne

    i

    lere ~:=!

    lZi

    !ka )0.

    )Wa

    ora

    ~na rtyo

    - 37 -

    Igic e-IX UbuhOmur n-bus~za.

    Ubwa 1 UmuhOmur. , , , l , , ,

    Uko umugabo ameze mu busore s~ ko aguma ameze. Mu busore aguma ?gmba kw1gangaza n-guhonyanga vyose, ntaco agnza buk, vyose aga- ~ba kubisumira,ic ac!y hambavu yifuza kutqkir~nganga atgis1mvye

    ~?.mana ibigugumizi vy kunigana. Iyo mic mibl ivyurwa n-marso akaz ' , , , , . , -~uh1g~ta mu mubiri kuko amagara y-ubusore ak1muhar~ye. Abak~ra

    - - , , , ._, , y , ,

    canecane abaf1se uko b1g1ra baratevya umuhungu kumuh8 umugore, ngo , - , ' _, -, , -~ze yab1rane amaze gusub1za has1, aztungane umugore umut~kano .:~ndi az avyAr ab~na bakmmye. trkiri mu mutw~zo nk-Ow-1nzga :-1mpke baramwlrngagiza n5o abanz aturare. Amaze kubna n-ukuge-

    - , y t , , , ~eranya utuntu n-utund1 n1 ho yaba ageze kuba umugabo. ~ , , , ' - , -~arngoye ar~ agasoresore iyo katag1ze agahararo gatwaza umugore

    k , I t b' "h 'k' ~ ' ' ' ~~u azo. zo ngeso zose n1 m 1 : u araranye 1 1r~nga n-umugore t - , - , , , , ~?harurukana n~b1. Har1 aho b~rara bahagaze, kuko umugore azira

    , , . '- , t , ~co amenyereJwe, 1yo nya mueabo ah~nduye nt1babura gukerega. :.:,ugre w-manyama c~nk w-munyabwoba atwjwe umukazo aca y1kri-

    _, ' _, - - ,1", ~a meza hak1r1 kare. Umugabo avuka mu bantu nya bantu ntar1nda ::,.,1shimiriza n-O.l

  • 38

    i I , _,., , -akarusha i b ndi. yo rero oi3.:::.P.:ze kudberBn::t b2kR.meny:=mB inge sa. bak8~enyBna umw uk R.fBtP. uwUndi, bR.ba bgeze kv~b8kB nya kwQbakA, ni h bashobra kuja in~a igika n-uguhBnran::>t. r.r-.ty umugR.bo

    _.::r , , - ... atca y~mera ic1yumvirO c-u~ugore arBgendl3. ::~.k1yumvlrP., BkAraba igits.tnze ikndi. Umug?.bo mu rug n! gis8ng~nya, ntiymva amBbw1re ngo ::>tj n~rwo. Umugabo abwirizwa kurwanya ur1.ury~no mu mury;:mr,o. Ar1rlnda kw0mvir8 bamw ngo ac agtra k. Ymva amajambo y-mugre ak.tcB amatwi, ymv ~majambo y13. s n8 nyina c~nk ya b~shik!be ak!ca Amatwi.

    y , ' , , , t Kenshi nB k~nshi umugore qr::~shBrlkwA nB 1nr:~bukwe nA bP.rAmukBzlbe. , 'ri , , , " ; . InAbukwe hB aho l'tmUZlZa ko atRmwemereye gucurwB bufQnl na buhoro

    ngo Bkorre inzu zibiri. Barmukaz!be nAb hqri ah bamush~r!kirq y " - , , ,

    ubutorc, agahuzu keza, ugukndwa n-umugabo w.twe. , ~ , . , . , - ~ , ~ , , , Umugore nawe hBrl aho y1dodombera sebukwe na 1nabukwe kuko bo

    bitngiye naw b n-umugBbo batar~bishikira, c~nk akidodombera , t , b , , k' f , . . y baramukaz1be kuko a ana bakenutse kurusha u o yar1 ar1 1wabo,

    y , ~ .. , .. , kur~sha benew~bo, c~nke Bk1yumv1ra ngo bo buca bb1rwa n-abat~ye . "' , ~ - ~' , , , , . 1mbere nanJe twe n-btlna ba m~ma tuze tubaruh1re. Iyo ho agize

    , . , , t ... akanyag1hugu bakamunegurB :=tkAblbona aca atngura kw1curB amab1.ng::t akazirana n-abo bamusuzugur~. Aho rr nf ho umugBbo yrkBnira ubw.ttonzi n-!ngingo, nt~hngekere uruhRnde runw, ntibagire ngo

    -~. , t' , , , arwan1r1ra umugore w we, umu~ore nBwe ngo umu gBbo w1we AVUgira ab-!wabo. Uyo Atmv!ra arnenya vyinshi agB.kirP.nya vyl.nshi, ni w

    , l , , l , . , , .- . , amenya ahar1 ubupfu n-aharl uburame, nl we aba g1sang~nyB, n1 we ahanrA agasanganya umuryango. Uyo mugBbo w-umushika n-umugre wtw ashits urug ntfbab bagikngAna ; umugR.bo nt~bR akibonR. igitmb~

    __ , ~~.. , , , , ,

    g1totahaye ngo am1ram1twe, umugore n8.we ntqba ak1bona umusore ngo yibngekshe cnk ngo yiknyershe zltR.gum~. Aho rr n! ho b~bA bAmRze kuba abanlh~rfmwe, n-!y ivyqgo bib~teye b8birindir8 hBmw, umw yatsit~ra uw\lndi qgR.crnbqgirA, yR.rot~ uvd1ni P.kP.rqzirR.n' ::ur1 ico gihe b8r8shborA kubw!ririkP.nyA.

    , t , k' b , t . " b' ' b-Umugore 2z1 ubw nge, 8Zl o umuga o w~we qrl lngP.re ArR. ana 1 1ntu ak1numir?., 9kamutsindi sha ubw.t tnzi, YA bona Bh umugabo A ru gUye mw

    , - , v , , ' aka:nuh2.nra at9.mukngatB, AtB.:nutonganya, 8rArr"ubuza kugwa mu rudubl mu

  • ,

    ~e

    ,

    ~0 !TlU

    - 39 -

    AUmuhendahnda. IbukA w mugani ngo n-1tagang~ye irary~nA , , n-umugore , ~~, , . , ?rPshooora kubw1riza umugabo Atarlnze kuvuza lndOru.

    :-:ugabo w-1t~ka yarOb:=thwa m nzu no mu gihgi-1 . :.:u kw1yubahiriza yaVga. ~ ~-fise umut!ma. Ntiyahagarikira umugore ~rf ko aracmba nka bamwe : Rea ko umugRni ngo ni ba Ntarng ir~mbo ir~ngewe. Yar~mbika umugore ~~puzu, inyerre, imirng8, ibirzi, abamubonye bati urya nf muk naka :.nugore w-1t~ka yarObaha umugabo, akagira isuku m nzu no mu rugo,

    i , , .... #.... , .... , , ::-.tiy rirwa areze amaboko k2nd1 ntlyAs~~::s:=tgurA. nkP. bP.mwe bl twa ibiso-r o n 8nd~ndura.

    Ubw'R 2 Umugabo n-ur:1ugore ingne b8.gAburP. ibikorwa.

    , ... t i , , Hari ibikorwa vyari vy1harije abagabo n-1b ndi vy-abagore. : o ikorwa biruh1sha vyakora abAgAbo, nk-uku gazura , guhmbira, gusu-t::ra impu zu, gu cura, guh1ga, kuras:=mA mu ru gArn bA., gu sak';.rA inzu, umugo--re ngo yOriye k nzu yayf tera amavano. Hari i bindi bidahw3ny nA.

    , .# .# .# A ~ - ""r k , 1 ~ .# h' ..;: o::~ rn ere y-abagore naho b1 toruh1sha, n -ukuvuga a:n Az1na y-u bu 1 z1, ..;:~1yereka iyo my1yereko y-fnt~re, bikaziririzwa bftabangamye k8.ndi

    , " , , ~ , - .... r ~bishoborP.. Umukobwa yarA.shob orP. guk::trna P,r1ko amaze kwab1rwa, abuze ikimuhagiriza inka z8rar~rqna. Umugore ntiyashobora kw~tira

    - , , . .., . , . "" - -Okw~tirwa, nta mu go re yr-1f .qta 1ntahe mu m1nwe nt;w-ace 1manza. -- , , - y - , , -- :::ikorwa vyo mu nzu vyarabwa n-umugore. Gut~ka , gus;y A, gucumbA, ku-~; ra inga, gukuya amaka~ano, kwambira inzogA, GU S~nya, kuvoma, ~ ~bra, guszerB, guhekR umwna, kumyvya, ivyo nt?.! mugabo yabi-

    , t i ... . ... , ~ mwo, k1retse umugabo w-1nganzwa, 1vyo vyagenewe abagore. : :ikorwA vyinshi vy-fmirl.ma vyari bfsangiye Rb::~gabo n-abagore

    ;vyirira, gukubita impeta, guhAnda, kubfba, kubagAra, gutma ~ahonda, gutrera, kugenya uburo, guk~nya ibitoke, bArabifAtanya.

    , t ., -~ gabo abagabo nt1bakangaza. :co umugabo yisngije n1 icumu ry1w n-umuheto. : co umugore yAgaba akaganza w::~rl. umwko n-ikAzangA. Ikindi yl.ganzi-

    , , , , f f -::-:. zP n1 inkono yo ku z1ko, kuko umugore n1 a:nash1ga mu nzu.

  • - 40 -

    Ubwa 3 Ico umugore yitQngira bwit.

    Umugre ikintu agaba, ico yakQye iw~bo, ink~ c~nk ibitungw~, yvyikriye mu vy!bare c~nk bik~va mu maboko ya s, ico amugab!ye akagitwara iw-mugabo, ico umugabo ntahunhuna, ni ic-mugore, n-1yo ashats arashora c~nk akabftsa aho yish~kiye. Abagore bacoretse baratga urugori b~vy~ye bF.tk~gnda i b1Vmi c~nk ku baga-nwa bakagabana ink, zaba izabo.Ik!ndi kintu umugore agaba akaganza, nk-1yo yac1ye aho aroy akahavyara umw~na w-mukobwa atakowe hanyuma

    ak~hukana cAnk agapf1!kara akava hno akaja kwabirwa ahandi, nya mukobwa w1w ivyo akow biba ivya w~ mugore. Ivyo aronkye ku mugabo nk-1vy acly mu kigega, aravy1tirirwa ntibiba rwiw bwit, ntaja buj ngo abijane, ntashobora kubQrana ngo igitngwa canje, baca bamwanzuza nttra kabiri kuko cavye mu rug rw-umugabo. Ar!ko mu gihe bari kumw yo nka c~nk iyo ntngwa umugabo arashbora kuy1tirira umugore babany ; kandi iy umugabo apfy yr1 afise abagre babiri, iyo hagez gutrana, uyo mugre abanza gutrana iyo nka yo mu cimburo yavQye mu maboko y1w, re akorra uwUndi. N-mugabo yarashobora kugabira umugore bashiz hamw, yamar kikaba ic1tiriro gusa kuk atajana iwabo ntayahukane, yapfa kumw~za umutlma gusa. Mugabo icanzra umugore aharltswe n1

    , , , -, - .. , uko yaba ar~ ko ar~zimarana mugenz~we, akazoy~gab~ra nawe umw~na amugAm.burukira.

    Ubwa 4 , - , , Umus~za ageze mu zabukuru.

    Iyo umntu agez mu za bkru b~r~wngnga, bak1rinda ic-mutra umw1komo case kuko yicura akagaye ; yibuka ubut bw1w bika-

    , , ~ # - i , ' mubabaza. Ah ar~ as~gaye ar~ nyamutera uw caye, as~gaye avug~ra ah ari nk-muvuba, y1fza iyo yagze, akaza ishAbisha, yhda hafi, umw~na atamw!smvye ntmuraga, n-ukumuvuma yomuvuma9 akaraga w~ wndi yawwObitse ko inda. Asigara abOngabngwa n-b~na n-buzukuru n-1bakazna, ni bo bamuha agahzu, bamWbakira akazu, bamucnira a canwa, bamuronderera akerera. Erega nt!babshe aba kra baclye uyu

  • gwa

    e,

    f i '

    ru

    ag

    - 41 -

    ~: ngo "Ubus~za bunyaga ubug:=tbo", n-yu wflndi ngo "Urukw~vu :""'kr8 rukonka umw~na".

    Ubwa 5 Ukuraga.

    B~bonye nyen urugo at~gikira b~uterurira ku buriri bak8mus~ba ~rag :=tb-1w. Bamufatish~ icumu mu minwe y1c8ye akaraga.

    gPbo ivy atnz vyse abiraga ab~na b1w, n-1vyo y:=tgavye ekabimeny-. , b . f

    g 1yo l.rl. kuraga yar~ba umw~na amugamburukira kandi az! ubw~nge

    ~ha ubugabo, kenshi na k~nshi yaba umuhngu mukuru. mukobwa yashobora kuragwa ubugabo.

    akaba ar!

    ~ gere nt~shobra kuraga mu gihe agifise S , , ~ , . ... mugabo. amuragwa n~ we yabazwa l.b~ntu

    umugabo, vyose bisigarana vyose biza b!rondera nyen

    , , , ... e__.., ~ go, mu gabo yarag1sha l.n~a benewtlbo.

  • - 42 -

    Igic e-X Ugupf n-ukurva ko.

    Ubwa 1 Ugus~ndaba

    AbBrndi barmera yko iyo umntu Rpfy had~pf nya mntu, , , , ,

    hRpfa ikibiribiri gisa. Ugupfa kur1 bo n1 ugusohoka mu kibiribiri gica cttwa ikizfga, nya mntu akttambatambirR ng~ho ythwza utwo bamugirfra ku kizfga ctw maze akazohora. Abarndi barmera k uko umntu apfa amze arf ko azkwffin.a amze

    , , , - , - , ... , mu buzi~a, ububi c~nke ubw1za apfana buramugendana nt1buh1nduka.

    , - _, , , - , , _, Iyo umuntu apfuye umuz1mu w1we wama uhagaze ku co apfuye ~nka.

    , , , ~ . , , , . ~ . , Ugupfa nza kw-umurund1 n1 ugupfa ata co w1pfuza ugapf1ra mu gahebo ka vyose katarf mwo umw1twarariko cnk umuvuro w-1co wahora w1ha

    , , , , , .,.., ~ -c~nke wahora ukora. Kug1ra ngo apfe n~za bene umuntu bamuguma iruhande ntibamuvirire. Bam.uragiza ij1sho, urughe mu rndi ngo nt~bure ic ashaka. Baramuhanra ngo ntapfane inda mbf. Baramubaza imy~nda afis n-tyo afitfwe, bRkamumenyshA zoyirfhisha n-Uzyi-murihirira apfeye. Baramubaza imfti yoba affse y-Okw1hora ngo ayit.

    - .... , , "". , , , Baramuhanura ngo apf1re n~za abna, abahezaglre, agume abavuga n~za. Bamuguma iruhande ngo bamwgeranye, ntpfe indmvu, kandi bamuhwamike ingohe. UmugAbo arnaze guctkana abnR btw baza umwemw kumusiga amavta yr. Abahngu baT.usiga mu ruhnga, ku mutfma, mu but1korwa no ku birnge ; barongera ~Akamukoza ingsire mu ruhP.nga bvuga bqti Uranyerera.

    v , - , ~ . -Abakobwa bamus1ga amavuta yera mu bwro bw-1b1renge gusa, bakamukoza ingasire mu minwa bvuga br-~ti UrAnyerera. Uyo nyen gupfa as~nzwe yrabnzwe baramuraba ingwa y-ivyansi. Ivyo bfheze nf ho barekrwa kurira bavuza inderG.

    Ubwa 2 Ugufuba uwahwreye

    Batarsohora ikizfga babanza gusohora umuzfmu. B~fPta umuzi w-umuvurnu cnk umurinzi bakawucisha mu z1kC? n mu bwicaro bwtw bakawumensha inzu uc1ye mu muryango bakawitangiza i kuzfmu. I . , "" . 1 , ~ , ~ , , , g1tuma bPkor~sha umuz1 n uko b1yumv1ra ko umuzlmu ar1 wo muzi

    ,_ ,....,.., .~ v- . ' , w-umuntu , kuko uc1ye 1g1 ti ntarandure umuzl Rba aruh1ye ubusa. ~u gusohora ikizfga ntfbagisohora nkOko basohra umntu akomye, mu

    , - - , - -gusohora umupfu babanza amaguru hanze. Nta wupf1sha umuntu ngo

    -.

  • 0

    , ;e . ,

    ~a.

    1ike

    . ,

    ~ra.

    ge ;

    ) Z8

    3.

    mu

    - 4.) - .

    e=w!hambishe, ahambwa n-bandi, nyen~ umntu s! we amw!hambira, ar!ko s:ata utu~ agatrera iw-1mva gusa. Umug~bo afubwa n-bagabo umugore

    ~ubwa n-abandi bagore. Abak!ri bato nt!bar~b mu cobo ngo bohuma. :=v~ y-umugabo yimbwa mu gic~niro c-1nka z1w bakazoja baracnira ~ruhande y-1mv~. Barashingra ibik!ngi vy-1rmbo bakab!nyuranya, icari ~pfo bakagishira haruguru, icari haruguru kikaja hpfo bakavuga ngo

    ~~pfu rurash~nye ir~mbo. Igic~niro crekana ubuttlnzi, igiklngi e-1r~mbo crekana nyen~ urugo arurarira. Umugore ahambwa iruhande

    1. 6. -, , , ~f 7-1k1gega, umwMna mu ntaba z-urugo z-ep o. ~ ' - by b k ' I ' k' k '

    .Jgo kera mu guta umuntu .1.m a 1. 1.nogo c caye urya w-urugarama, nya ntu bakamutunatuna nk-uruboho, bakamwicarika ku vyatsi bashash mur!

    - , , ~ 1 ~ti b - , k k t , b k nya k1.nogo bamukenyej e 1.mpuzu y-1.g1. avuye unyu a, mu mu we a amu-;:~ka amababi y-!mirinzi n-!mimnd ngo ivU ntir!muje mu matw!, bagaca b~urira. Branka kumut~na impuzu ngo abo asiz~ nt!boba bakivyara. ~wo hanyuma umntu bamufuba bab~nje kumutkera mu kirago. UmutOnzi ymana m nzu ikirago gishasha, upfye wse bakakimuta mwo. Bamutana n-!mpUzu z1w zose yahor y~mbP.ra, z!baye nylnshi izis!gaye bakaz!~usgura, kandi bmwimbire kure kug{ra ngo imbw clnk iblndi bikko n~ib1ze kumuira. Inkuba ikOje umntu bar1raba, Kiranga akavumra, bakabandwa bagak~ngra

    ~~0 mntu, atkangtltse bakamuhamba mu gahlnga. Umugore asiz baramtinya ngo ni muk~ nkuba ; nta wumtnganya kuko ngo amtonganije inkba yoca 1::1 wn ra

    u guh~ba s~bab!ri cnk~ inabab!ri bamWbakira uburiri mu kuz!mu , , , , ,

    bakabusasa ko ish1nge n-1mnda, bakayegayeza bagatereka ko bagah~ba. c~ugabo mu kumryamika mu kinogo bamuryamikira 1 buryo akarymira

    . , k, y_f 'k - , , _, u~uboko w-ukubam u, ukuryo ugasigara hejuru, ni ho bavuga ngo naka - . 'k k , u , , - . , 1 yaryam1.ye ukubo o w-abagabo. mugore nawe bamuryam1.ka ku kuboko kw-1. 1 - A 1 , A y_ -buryo, akaryama nk-uko yahora ar~ba umugabo, ukubamfu kukaba hejuru.

    , ~ - , , , , __ .Jt , ~wAna w-umuhungu aryamira ukuboko kw-abagabo nawe nyene, umw.1.geme nawe bamuryamikira ukubko kw-abagre.

  • - 44 -

    v , , , , , _,,, v-Umuhungu w-umusore c1::1nke yararungoye agApfa atavyaye n-umu.gore atavyaye na r!mwe, b~rya basavuye, bamupfumbatisha ik~ra, mu kum~ta bamutrera k ik~ra ngo ntaze ahUm!re abas!gaye n-Omwna w-umuh~ngu azvQka mur1 uyo mur,yango ntazosubira gupf~ at~rarongora, kwari ugut~ng!ririza abas!gaye. Umukobwa w-!nkumi arngranye kwabirwa bamugerA indynkw!

    , . , .... - v , -mu musaya ngo bamuc~ye ~nee, bakavuga ngo ar~Jana ntaseme abo hanyuma

    , y1we. Umwna w-umuntu atabwa n-~b1w bamuknda, naho at~we na barndi bakamut nb!, bakamuta bmucuritse, b~Wbitse indq, baba baroze nyina, ntasub1 kuvy~ra, acs ca. tttagir uw1w~ iy agy k nzira ab1w batAri h~fi,

    v , v v , , "!! '2' barahamagara umutware ahatwara, agahagarikira bakamuta, ntibar~nda kuz1rora bapfa gufuba umntu. Kandi tagir~ uw1w nt!bamwimbira har-

    ... , 'v , 'v hare, bapfa kw~mba acasamamugunzu bakamuta bamutunatunye, nawe uf