Ó bhoston go philly (from boston to philadelphia)
DESCRIPTION
Cursíos ar thuras a thóg an t-údar síos cósta thoir Mheiriceá. A travelogue recounting a journey down the east coast of America.TRANSCRIPT
1
Ó Bhoston go Philly: Sna Sála ar Bhenjamin Franklin le Carr, Kayak, agus Rothar
le
Brian Ó Broin
An Clár
LEATHANACH NA MBUÍOCHAS...........................................................................................................4RÉAMHRÁ..................................................................................................................................................4
BOSTON, MASSACHUSETTS....................................................................................................................5
AN EITILT GO BOSTON.................................................................................................................................6BÓITHRE AGUS TUISMITHEOIRÍ....................................................................................................................9LÁ 'LE PÁDRAIG I MBOSTON......................................................................................................................13AN "FREEDOM TRAIL"...............................................................................................................................15TROSC NAOFA MHASSACHUSETTS.............................................................................................................19HARVARD AGUS CAMBRIDGE.....................................................................................................................40BOSTON AGUS ÉIREANNAIGH.....................................................................................................................46OÍCHE GAN DÍDEAN...................................................................................................................................48BÓITHRE BHOSTON, AN "BIG DIG," AGUS SOUTHIE..................................................................................57FÁGÁIL BHOSTON.......................................................................................................................................59PLYMOUTH.................................................................................................................................................62AN MAYFLOWER........................................................................................................................................66PLYMOUTH ROCK.......................................................................................................................................72BAILE PHLYMOUTH....................................................................................................................................74DÍOLTAS.....................................................................................................................................................76ÚINITÉARACHAS, FLOPSY, MOPSY, AGUS MUGAÍ BUÍ...............................................................................80Ó DHEAS LINN...........................................................................................................................................82
IARTHAR MHASSACHUSETTS..............................................................................................................84
MOUNT GREYLOCK....................................................................................................................................85AN PHÁIRC.................................................................................................................................................88SPUAIC MOUNT GREYLOCK.......................................................................................................................95AN APPALACHIAN TRAIL.........................................................................................................................101AN CAMPA...............................................................................................................................................103GLAINE AGUS CAMPÁIL...........................................................................................................................104S'MORES....................................................................................................................................................106SIÚL TRÍD AN BPÁIRC DÉ DOMHNAIGH AGUS DÉ LUAIN.........................................................................109FADÚ NA TINE..........................................................................................................................................111BÁS AN PHREDATOR................................................................................................................................114JOE'S GARAGE..........................................................................................................................................117
CATHAIR NUA EABHRAIC...................................................................................................................120
NUA EABHRAC MAR A BHÍ......................................................................................................................121MANHATTAN - AR ROTHAR!.....................................................................................................................125AN GEORGE WASHINGTON BRIDGE.........................................................................................................126INWOOD HILL AGUS SUBWOOFERS NA HIOSPÁINEACH...........................................................................134HARLEM...................................................................................................................................................139UPPER EAST SIDE.....................................................................................................................................141NA NÁISIÚIN AONTAITHE........................................................................................................................145AN LOWER EAST SIDE AGUS DEISCEART MHANHATTAN........................................................................147MANGAIREACHT AGUS MEAS...................................................................................................................151LEACHT CUIMHNEACHÁIN AN GHORTA MHÓIR.......................................................................................153AERACH AGUS AMUIGH!..........................................................................................................................155MAIDÍ LUASCÁIN, MAIDÍ COIRRE, AGUS CONÚS ROTHAIR.....................................................................157INGEARÁIN AGUS LONGA COGAIDH.........................................................................................................159BÁ AGUS BEATHA....................................................................................................................................164
3
3
Ó Bhoston go Philly
TIONÓISC..................................................................................................................................................166DEIREADH AN TURAIS; FAOISEAMH TÓNACH..........................................................................................168
NUA GHEIRSÍ............................................................................................................................................170
MEON JERSEY...........................................................................................................................................171Ó DHEAS TRÍD NA CATHRACHA...............................................................................................................174AN GARDEN STATE PARKWAY................................................................................................................175SANDY HOOK...........................................................................................................................................176MEIRICEÁNAIGH AGUS SNÁMH................................................................................................................181SIOPA NA NGIÚDACH................................................................................................................................182ALLAIRE...................................................................................................................................................185KAYAKÁIL................................................................................................................................................189NA DAOINE AISTEACHA SA CHARR GOIDTE..............................................................................................193BUN DOBHRÁIN/BÓTHAR NA TRÁ AR MIRE............................................................................................198OCEAN GROVE.........................................................................................................................................203
PENNSYLVANIA.......................................................................................................................................212
PHILADELPHIA..........................................................................................................................................213FÉILE SHEALADACH SOUTH STREET........................................................................................................216AN ITALIAN MARKET...............................................................................................................................219ÓSTÁIN MHEIRICEÁ AGUS NA DÉAGÓIRÍ A CHÓNAÍONN IONTU..............................................................221"LEACHT CUIMHNEACHÁIN NA NGAEL"..................................................................................................223ATÓGÁIL PHILADELPHIA..........................................................................................................................225"PÁIRC NÁISIÚNTA STAIRIÚIL AN NEAMHSPLEÁCHAIS"..........................................................................227BANCANNA AGUS COGADH......................................................................................................................228ÍOSÁNAIGH, CAECRAIGH, AND THEIR WILY WAYS..................................................................................231TITHE RÉABHLÓIDE AGUS PÁISTÍ RACÁNACHA.......................................................................................236BENJAMIN FRANKLIN I PHILADELPHIA.....................................................................................................239ÚÚÚÚ, ÁAAA . . . AARMONICA.................................................................................................................245AN LIBERTY BELL....................................................................................................................................248UAIGHEANNA AGUS BOINN......................................................................................................................254
4
4
Ó Bhoston go Philly
LEATHANACH NA mBUÍOCHAS
-----------------
RÉAMHRÁ
5
5
Ó Bhoston go Philly
Boston
6
6
Ó Bhoston go Philly
An Eitilt go Boston
Boston an chéad stop i Meiriceá do chuid mhaith Éireannaigh. B'é an t-aon
chéadstop ar feadh i bhfad, i ndomhnach, go dtí gur cheannaigh Aer Lingus na
hAirbusanna agus chuir tús le heitiltí díreacha go háiteanna eile sna Stáit. Le tamall anois
tá siad fiú ag eitilt go Los Angeles, slán an scéalaí.
Bíonn eitilt ón tSionainn go Boston gach tráthnóna. Tagann sé isteach uair an
chloig nó dhó, am Mheiriceá, i ndiaidh an ama a d'fhág sé Éire. Tógann sé seacht n-uair
an chloig, b'fhéidir, agus má bhíonn cúrsa deas agus aimsir mhaith agat, faigheann tú
radharcanna dochreidte ar do bhealach amach. B'é an radharc ab áille a fuair mé ón eitilt
seo ná ceann ar chósta thoir an Chláir agus oileáin Árainn lá gréine sa Samhradh agus
muid ag tógáil cúrsa ó thuaidh. Smaoiním i gcónaí, nuair a fheicim radharc mar seo, ar na
himircigh uilig a d'fhág Conamara ó na seascaidí amach a fuair an radharc seo agus iad ar
a mbealaigh go Meiriceá. Daoine arb é seo a radharc deireannach ariamh ar a gceantar
dúchais. Sin meon na nÉireannach, b'fhéidir - ní féidir linn áilleacht a fheiceáil gan éirí
brónach.
Seift mhaith a bhí ag Aer Lingus ar feadh scaitheamh, ach rud nár thug mé faoi
deara le tamall, ná ceol brónach a chasadh san eitleán agus na paisinéirí á réitiú féin don
eitilt. An ceann is minice a chloisim ná "My Heart is in Ireland." Anois, cé go bhfuilim
nach mór cinnte gurb é Brian Warfield ó na Wolfe Tones a scríobh an t-amhrán, b'iad na
Dubliners, más buan mo chuimhne, a chas é. Léigh mé le déanaí, ámh, gur cuireadh cosc
ar cheol na Wolfe Tones ar eitleáin Aer Lingus mar gheall ar ghearáin ó Roy Beggs, Jr.,
feisire aontachtach i bparlaimint Thuaisceart Éireann. B'fhéidir gur sin an fáth nár chuala
mé an gnáthcheol maoithneach le tamall anois, ach Enya agus U2 agus mé ag lonnú mé
féin isteach i mo shuíochán.
7
7
Ó Bhoston go Philly
Ní maith liom an tuirlingt i mBoston. Níor mhaith liom i 1994 nuair a rinne mé ar
dtús é agus ní maith liom anois é ach oiread. Tagann tú isteach ón Atlantach, agus má
thograíonn an píolóta tuirlingt ar rúidbhealach 33L siar ó thuaidh, ní fheiceann tú, deis nó
clé uait ón eitleán, ach sáile - sáile a cheapann tú a bhéas tú ag snámh ann sar i bhfad, i
dtrí no ceithre phíosa. B'shin mar a bhí agus mé ag teacht isteach deich mbliana ó shin.
Taobh liom bhí Meiriceánach - fear ramhar meánaosta a thug mo gheaitsíocht faoi deara
agus mé ag gliúcaíocht i ngach áit san eitleán, nuair nach raibh mo shrón fáiscthe le
gloine na fuinneoige.
"Seo an chéad uair duit ag eitilt, mar sin?"
Níorbh é, ar ndóigh. Le dhá bhliain anuas bhíos go minic in eitleáin idir Éirinn
agus an Ghearmáin.
"Ara níl insna rudaí sin ach prócaithe beaga."
Muise.
"Is iad seo na "big birds," arsa seisean go bródúil ag caitheamh a láimh timpeall
mar chomhartha thaispeána.
B'fhíor dhó. Bhí Aer Lingus tar éis eitleáin nua a cheannach an bhliain sin,
Airbusanna A330. Cinn móra glana feiceálacha.
Ba mheicneoir eitleán é, mar a tharla, ag obair in aerfort Logan i mBoston. Bhí sé
tar éis cuairt a thabhairt thar lear, don chéad uair ariamh. Agus muid cupla míle amach ón
rúidbhealach, nó mar sin, chas sé chugam.
"Táimid beagnach slán anois," adúirt sé le háthas. "Fiú má tharlaíonn taisme
anois, seans mór maith go dtiocfaidh an chuid is mó againn slán."
Go bhfóire Dia orainn, a smaoinigh mé. Fáilte go Meiriceá. Chas mé m'aghaidh
8
8
Ó Bhoston go Philly
leis an bhfuinneog arís. Báid, tonntracha . . . talamh ar bith. Leanamar ag tuirlingt go
ciúin. Chrom mo dhuine tharam aríst agus bhreathnaigh go géar amach an fhuinneog.
"Jesus Christ," adúirt sé go faiteach.
"Shuigh sé siar de hosna mór scantraithe agus rug greim allasach an fhir mhairbh
ar mo lámh. Bhreathnaigh mé amach an fhuinneog. Caithfidh go raibh rud éigin cearr
nuair a bhí an meicneoir féin ag creathadh le faitíos. Uisce go fóill. Sáile agus seolta, iad
anois chomh cóngarach go bhféadfainn lucht na mbád a fheiceáil ag sméideadh chugainn.
Nó an raibh siad ag sméideadh? Arbh é sin faitíos ar a naghaidheanna? Bhíomar ag
tuairteadh, gan aon dabht!
Ha? Talamh? Theagmhaigh na rothaí an rúidbhealach go séimh cúramach. Mar is
eol do chách ach amháin mise agus an meicneoir, is dócha, gobann rúidbhealach Bhoston
amach san fharraige ina leithinis caol asfailt. Farraige ar chaon taobh dínn agus talamh
faonár rothaí, sheolamar ar aghaidh i dtreo chríochfort Bhoston Logan. Bhí mé i
Meiriceá.
9
9
Ó Bhoston go Philly
Bóithre Agus Tuismitheoirí
Más Éireannach thú in aon chor, tá gaol agat i mBoston. Col ceathrar, col seisear,
is cuma. Tá na gaolta ann. Bíodh an milleán ortsa muna n-eagraíonn tú lóistín leis na
gaolta seo agus tú ag réitiú do thurais. Tá an t-ádh liomsa go bhfuil deirfiúr agam ina
cónaí sa chathair sin ó 1993 i leith, agus b'ise a bhailigh mé agus mé ag teacht isteach go
Meiriceá don chéad uair.
Ise a bhailigh aríst mé an turas seo, agus mé ag eitilt isteach chun cuairt a
thabhairt uirthi agus ar mo thuismuitheoirí, a bhí ag taisteal i Meiriceá ar feadh coicís.
Bhí iarmhúinteoir de mo chuid as Éirinn anois ag múineadh ar ollscoil Harvard, agus
shocraigh mé lá 'le Pádraig a cheiliúradh leis i gCambridge. Ná bac nach raibh cur amach
ar bith agam ar Bhoston. Bhí a fhios agam nach mbeadh fadhb ar bith ag Éireannach óg
éirimiúil in ardchathair Éireannach Mheiriceá.
Bhailigh mo dheirfiúr mé ón aerfort agus as go brách linn ar bhóithre móra agus
interstates chuig a teach i Malden. M'anam bhí meon an chósta thoir foghlamtha go maith
aici faoi seo. Cé nach raibh aici ach Mazda Miata, shílfeá go raibh Abrams Tank aici ón
chaoi inár chaith sé an cairrín ó thaobh go taobh idir lánaí an bhóthair.
"Same to you, asshole!" a ghlaoigh sí amach an fhuinneog go meidhreach agus
carranna móra ag scinneadh tharainn, tiománaithe iontu ag creathadh a ndorn inár dtreo
agus ag ardú a lármhéar.
Is cineál círéib leanúnach saol na mbóithre i mBoston, agus déarfainn go bhfuil
baint idir iompar na dtiománaithe agus leagan amach na mbóithre. Sé sin, cé go
dtiomanann lucht Illinois agus Wisconsin mar dhaoine mire, tá spás go leor acu amuigh
ansin sa meániarthar a leithéid a dhéanamh, agus gréasán bóithre tógtha d'aon uaim do
charranna acu. Mar sin, is féidir leo fanacht amach óna chéile. Ach, ó tá Eorpaigh ina
10
10
Ó Bhoston go Philly
gcónaí in iarthar Massachusetts ó thús an 17ú haois amach, tá seanghréasán bóithre sa
stát sin a chuireann bóithre na hÉireann i gcuimhne dhuit. Bíodh a fhios agat go bhfuil an
mhír "bó" san fhocal "bóthar" ann d'aon ghnó - sa Meánaois, ní chuirfeá an t-ainm sin ar
bhealach muna mbeadh bó in ann dul thar bó eile air. Bhí bóithre Mhassachusetts leagtha
amach ar na rialta céanna - b'iad bealaigh do bheithigh, agus b'fhéidir do thrucail beaga,
bóithre Mhassachusetts ar feadh trí chéad bliana. Go tobann sa fichiú haois, bhí ar rialtas
an stáit mogalra carrbhóithre a leagan amach ar an seanghréasán seo. Tugann seo le fios
cén fáth nach bhfuil a leithéid ann i Massachusetts agus bóthar díreach. Ach is maith liom
mar sin é - cuireann sé Éire i gcuimhne dom.
Tá seift bhóthar faoi leith ann i Meiriceá a chuirtear "The Boston Left" air, cé go
bhfuil sé fairsing go leor sna cathracha móra go léir anois. Séard atá ann ná go mbogann
tiománaí cairr chun cinn go mall agus na soilse tráchta dearg, go dtí go bhfuil sé
beagnach amach sa ghabhail. Coimeádann sé a shúile ar na soilse tráchta an t-am ar fad,
agus chomh luath agus a thiontaíonn na soilse, géaraíonn sé go tobann agus casann ar
chlé os comhair an tráchta atá ag teacht ina threo. Cluiche dáinséarach atá á imirt ag na
diabhail seo, ar ndóigh. Tá a n-aire dírithe chomh mór sin ar na soilse nach bhfeiceann
siad coisithe in aon chor, ná carranna eile. Ach níl réiteach ar bith ann. Ta tiománaithe
Mheiriceá chomh trodach sin, agus chomh drochoidithe, nach dtugann siad aird ar bith ar
chomh dáinséarach is a bhfuil sé.
Bhí árasán beag ag mo dheirfiúr i mBoston, nó i Melrose, is cirte a rá, ó tá an
fobhaile sin deich míle amach ó lár na cathrach féin. Ach bhí sé in aice stáisiúin traenach
T1 mar sin féin. Tugtar "an T" ar na tramanna agus na traenacha fé thalamh anois.
1 Tugtar an "T" ar an gcóras iompair poiblí i mBoston. Sna seanlaethanta, nuair nach raibh de mhodh iompair sa chathair ach tramanna (a chuireann Meiriceánaigh "trolleys" orthu), thosaigh muintir Bhoston ag tagairt don chóras oibre lena litir thosaigh. Dála an scéil, déantar tagairt do chóras taistil Siceagó mar an "L", toisc gur tógadh na céad línte in airde os cionn na sráideanna, sé sin "elevated."
11
11
Ó Bhoston go Philly
Taistealaithe amach is amach iad mo thuismuitheoirí. Bhí siad romham cheana
féin san árasán, tar éis teacht suas as Nua Eabhrac.
An gá dhom a rá leat gur ceart a bheith an-chúramach le tuismitheoirí
Éireannacha? Bíonn an t-ómós céanna uathu óna bpáistí agus a fuair siad nuair a bhí na
páistí céanna óg, fiú nuair is iad na páistí céanna atá á dtiomáint thart agus ag cur
leapacha fúthu.
"A Éanna," a dúirt mo dheirfiúr liom sula ndeachaidh muid isteach sa teach. "Tá a
fhios agat cad tá uathu, agus is cuma leo nach é seo a dteach. Ná bíodh ragairneacht ar
bith ar siúl agat an deireadh seachtaine seo - agus bí cinnte go ngléasann tú go néata."
Go bhfóire Dia orainn. Cad a bhí mé ag tarraingt orm féin? Na blianta fada caite
agam i mo chónaí i gCorcaigh, sa Ghearmáin, agus anois i Meiriceá. Cén sórt time warp a
raibh mé tite isteach ann go raibh mé ag tomhais m'éadaí arís agus ag cinntiú go raibh mo
ghruaig cíortha agus mo bhróga snasta.
"Agus as ucht Dé, a dhéartháir," a chríochnaigh sí. "Nach mbearrfá thú féin?"
Leag mé méar ar mo smig.
"Céard atá cearr?"
"Céard tá cearr? Breathnaíonn tú mar choirpeach leis an gcoinleach sin ort!"
Tuismitheoirí Éireannacha den seandéanamh iad mo thuismuitheoirí, agus go
háirithe m'athair. Níor thuig mé seo go dtí gur tháinig mo bhean, ar Meiriceánach í, ar ais
go Gaillimh don Nollag anuraidh. Tar éis lá nó dhó chas sí chugam agus d'fhiafraigh faoi
chogar:
"An gcaitheann d'athair culaith agus carbhat i gcónaí agus é ag ithe a
bhricfeasta?"
Bhreathnaigh mé ar m'athair. Dar fia, níor thugas sin faoi deara ariamh. B'shin é,
12
12
Ó Bhoston go Philly
ag gearradh a thósta síos ina phíosaí beaga, agus culaith gorm air, an carbhat ceangailte
cheana féin. Bhreathnaigh sé orm.
"An bhfuil ubh ar mo chulaith?"
"Níl, níl."
Bhreathnaigh mo bhean orm.
"An bhfuil sin normálta?"
Agus mé ag smaoineamh air anois, ní dóigh liom go bhfaca mé carbhat ar éinne
ariamh i Wisconsin taobh amuigh de bhainisí agus sochraidí, agus fiú ansin, is nós
roghnach é.
Anois bhí mé chun teach a roinnt leo arís. Bhreathnaigh mo dheirfiúr orm idir an
dá shúil.
"Anois - bí ar do mhúineadh an turas seo."
Nach raibh mé ariamh?
Ach bhí an clú amuigh orm cheana féin i mo mhuintir. Ní scabhtaer ná tada mé,
ach taitníonn an craic liom, agus is cuma liom céard a chaithim, ach é bheith
compórdach.
D'oscail an doras. B'shin mo thuismuitheoirí. Bhí ciúnas soicinde no mar sin agus
iad ag dearcadh orm go criticiúil. Chuaigh a n-amharc óm chloigeann síos go mo bhróga
agus ar ais arís. Labhair mo mháthair.
"A, a Éanna. Nach mbearrfá thú féin?"
Bhuel fáilte go Boston thú féin, a smaoinigh mé2.
2 Fuair m'athair nódú croí i Lúnasa 2004. Thiomáin mé ó ardchríocha Dhún na nGall tríd an oíche go Baile Átha Cliath nuair a tháinig an scéala. Chaith mé an oíche sa seomra feithimh, agus an lá dár gcionn ligeadh isteach mé sa seomra ina raibh m'athair ag teacht chuige féin. Luigh sé ansin, an t-aerthóir ag brú aer isteach ina chliabhrach agus á tharraingt ar ais amach. Shuigh mé ansin ar feadh deich nóiméid ag breathnú air go ciúin. Go tobann chorraigh sé beagán, agus d'oscail a shúile. Chorraigh mé féin beagán chun comhartha a thabhairt go raibh mé ann. Chas sé a chloigeann i mo threo agus chonaic mé. D'oscail a shúile go mór, agus tháinig focla uaidh go fann.
"A, a Éanna," a dúirt sé go piachánach. "Nach mbearrfá thú féin?"
13
13
Ó Bhoston go Philly
Lá 'le Pádraig i mBoston
Bhí mo cheacht foghlamtha, mar sin. Bí múinte, béasach, cúramach.
Ach b'é an lá arna mhárach Lá 'le Padraig. Agus bhí cuireadh agam dul ag ól an lá
arna mhárach le seanchara. Bheadh orm bheith an chúramach mar sin. Srian a choiméad
ar an ól agus bheith go réidh. B'iarmhúinteoir ollscoile agam an seanchara seo, a bhí
anois ag múineadh in ollscoil mhór le rá i gCambridge, agus gheall sé raimil den scoth dá
dtiocfainn amach go Cambridge chun bualadh leis tráthnóna, agus shocraigh mé mar sin
bheith ann ag an cúig. Ach céard a dhéanfainn ar feadh an lae?
Dul ag an mórshiúil, cinnte, a deireann tusa, ach rud a chuirfeas iontas ort faoi Lá
'le Phádraig i Meiriceá ná nach gceiliúrtar é ar an 17ú Márta. I 2005, mar shampla, beidh
seacht mórshiúl ar siúl don fhéile. Ní bheidh oiread is ceann amháin acu ar siúl ar an 17ú
Márta. An 13ú agus an 20ú na dátaí is coitianta, ach beidh ceann amháin acu ar siúl ar an
5ú! Níl a fhios agam cé chomh croiúil a gceiliúrfaí Lá Nollag dá mbogfaí go dtí an 13ú
Nollaig é!
Obair, ar ndóigh, is cúis le seo. Tá muintir Mheiriceá rite chun oibre. Níl tír ar
domhain ina bhfaigheann oibritheoirí níos lú laethanta saoire. Is é meánmhéid na
laethanta saoire i Meiriceá ná 16. Sa tSualainn faightear 32. Mar sin, ní féidir le daoine
anseo an lá a thógáil saor gan na laethanta saoire luachmhara sin a chailliúint. Agus
eagraíonn siad na mórshiúlta ag an deireadh seachtaine. Dar liomsa (ar dígeantóir mé,
b'fhéidir), is séitéireacht é seo. Dá dtiocfadh Deaidí na Nollag ar an lá mícheart nach
sílfeá go raibh rud as ord?
Bíodh sin mar atá, ní raibh mórshiúl ar bith ar siúl, agus bhí Boston oscailte agus
14
14
Ó Bhoston go Philly
chomh beathaíoch le lá gnó ar bith eile. Shíl mé dul isteach go Boston le mo
thuismuitheoirí, bheith i m'fhíorthurasóir, agus an "Freedom Trail" a dhéanamh.
"Freedom Trail?" arsa m'athair, a bhfuil féith mhaith íoróine ann. "Go híontach!
Ar lá 'le Pádraig! Beidh tusa mar threoraí againn, a mhaicín Mheiriceá."
Tá a fhios aige gur fuath liom é nuair a luaitear Meiriceá liom. Go bhfóire Dia
orainn, chónaigh mé sa Ghearmáin agus ní luaitear an tír sin liom. Chónaigh mé i
gCorcaigh . . . bhuel, b'iad na Corcaígh nár lig dom an chathair sin a lua liom.
Go Boston linn, mar sin.
Níor mhiste a rá gur bhuail taom chroí m'athair sé bliana roimhe seo, agus go
bhfuair sé seach-chonair thriarach bliain roimhe. Bhreathnaigh mé ar an bhfeairín beag
seo agus smaoinigh mé ar na píopaí beaga ina chliabhrach ag borradh faoi bhrú an tsiúil.
A, muise, bhí lá fada faiteach romham i mBoston.
Cad é an leigheas is fearr ar jetlag? Nuair ag eitilt siar go Meiriceá atá tú, molaim
fanacht i do shuí go hoíche agus dul a chodladh mar is gnách. Agus sin a rinne mé.
D'éiríomar tar éis mo dheirfiúr, a bhí éirithe agus imithe ag obair cheana féin, agus
d'itheamar bricfeasta.
Bhí m'athair ag bord cheana féin ina chulaith. Bhí mo mháthair gléasta mar Grace
Kelly. Bhreathnaíodar beirt go géar orm.
"Nár bhearr tú thú féin go fóill?" arsa mo Mhama go biorach.
Shocraigh m'athair a charabhat beagáinín.
"Céard a bhéas tú ag caitheamh inniu?"
Bhreathnaigh mé ar an mbeirt trí shúile sramacha.
"Tá sibh ag iarraidh dul ag siúl inniu, nach bhfuil?" a d'fhiafraíos.
Tagann uaireanta, fiú le do thuismuitheoirí, nuair nach bhfuil an dara rogha agat,
15
15
Ó Bhoston go Philly
ach bheith fírinneach neamhbhalbh. Agus b'sheo ceann de na huaireanta sin.
"Ar ndóigh, bhíomar ag déanamh an Freedom Trail leatsa," arsa mo mháthair.
"I mbróga ardsálacha?"
Chas mé le m'athair.
"Agus i gculaith?"
"Ach . . . caithfidh muid breathnú go maith."
"Agus caithfidh sibh bheith in ann siúl freisin!"
Buíochas mór le Dia, bhí bróga compórdacha ag mo mháthair, agus bhí mé in ann
cur ina luí ar m'athair an carabhat a fhágáil sa mbaile, ach ba léir gur cheapadar iad féin
bheith gannghléasta. Sheasadar in aice an dorais tosaigh go hainniseach, mar mhadraí
fliucha nó caoracha lomtha.
"An bhfuil tú cinnte nach dtabharfar faoi deara muid?"
"Lánchinnte."3
An "Freedom Trail"
Tá "hook" éigin ag gach baile do thurasóirí. Tá an Liberty Bell i Philadelphia, an
Magnificent Mile i Siceágo, agus an Freedom Trail i mBoston. B'eagarthóir an Bhoston
Herald-Traveler William Schofield, a smaoinigh air i 1951, agus ghlac an méara agus
comhairle an bhaile go croíúil leis an moladh. Mar bhóithre Mhassachusetts, tá
sráideanna Bhoston leagtha amach in ainriail, agus ba dheacair do thurasóirí iad a aimsiú.
3 Is cuimhin liom m'athair ina sheasamh i dTimes Square, Nua Eabhrac, cupla bliain ó shin. Stop sé, bhain sé amach a vallait, thóg amach dorn nótaí airgid, agus thosaigh á gcomhaireamh. Tháinig póilín chugainn agus bhreathnaigh ar mo Dhaid idir an dá shúil.
"An bhfuil a fhios agat, a dhuine uasail, an fáth go bhfuil tú fós beo.""Er . . . níl," arsa m'athair go huascánta."Mar ceapann na coirpigh timpeall ort gur póilín i ngnáthéadach thú. Anois leag thart do vallait,
maith an fear, huh?"
16
16
Ó Bhoston go Philly
Tógadh fógraí mar sin ag treorú na dturasóirí tríd an mbaile agus ag taispeáint 16
áiteanna stairiúla dóibh.
Cé gur éirigh go maith leis an bplean, dúirt na turasóirí go rabhadar fós ag dul ar
strae (cuimhnigh gur Mheiriceánaigh a mhórchuid) agus i 1958 thángthas ar sheift nua:
seachas fógraí a chrochadh ag treorú na dturasóirí ó choirnéil go coirnéil, tuige nach
bpéinteáilfeadh siad fleasc dearg ar an talamh a d'fhéadfadh na turasóirí leanacht go
héasca?4 Ó 1958 tá feabhsaithe tagtha ar an bhfleasc úd. Ar dtús ní raibh ann ach líne
péinteáilte, ach anois tá cuid mhaith den líne déanta as brící a leagadh isteach sa sráid
féin. Smaoineamh maith. Braitheann tú gur cuid d'ailtireacht na cathrach an trail e féin.
Tosaíonn an Freedom Trail ar Bhoston Common, ag an oifig turasóireachta
isteach ó shráid Tremont. Is ar Bhoston Common a bhfeiceann tú an difríocht idir
Éireannaigh agus Meiriceánaigh láithreach, mar tá an coimín breac le hIoraí. Ní Ioraí Rua
iad ámh, ach glas, cé go mbfhearr liomsa aidiachtaí mar "shalach" nó "gránna" a úsáid,
ach ní thaispeánann sin ach chomh fada is a bhfuil me i Meiriceá anois, is dócha. Agus
mé i mBoston, ámh, ní raibh mé ach cupla mí sa tír, agus nuair a rith na hainmhithe beaga
suas chugainn ag iarraidh bia, b'é ár bhfreagairt an gnáthcheann:
"Ó chomh gleoite is atá siad. Cár féidir linn cnónna a cheannach dóibh?"
Ainneoin na mílte pictiúirí díobh ar fhallaí scoile in Éirinn, a thabharfadh le fios
go bhfuil ceann ina shuí ar ghach crann in Éirinn, ní fhaca mé ariamh ach Iora Rua
amháin in Éirinn, ar ghéag crainn in aice an bhóthair agus mé ag rothaíocht go dtí an
Spideil corradh agus deich mbliana ó shin (ní áirím na truáin beaga brónacha a bhfaca mé
i Zú Átha Cliath agus mé im' pháiste).
4 Arbh é an duine céanna é a phleanaigh foirgneamh na nEalaín i gColáiste na hIolscoile, Baile Átha Cliath. Tógann sé an chuid is mó de lá an Freedom Trail a dhéanamh, agus braithim go dtógann sé an méid céanna ama, beag ná mór, rud ar bith a aimsiú sa bhfoirgneamh sin.
17
17
Ó Bhoston go Philly
Tuigeann na créatúirí seo tábhacht na gleoiteachta, ámh, agus tuigeann siad
turasóirí leis. Leadhbanna le bia.
Is í lomfhírinne an scéil nach bhfuil sna péisteanna seo ach francaigh crainn.
Cuirtear "creimirí" ar ioraí, luchanna, agus francaigh mar itheann siad trí ghach rud. Do
bhosca bruscair, díon do thí, cáblaí leictreachais agus teileafóin. Tábla beatha na n-éan sa
gháirdín. Milleann siad gach rud5.
Aithnítear turasóirí Meiriceánacha in Éirinn go héasca, ach aithnítear sinne (agus
ár dtuismitheoirí go háirithe) anseo chomh éasca céanna. Geallaim go bhfuil lucht gnó
Bhoston tinn tuirseach de thurasóirí ag teacht chucu sa choimín ag iarraidh orthu pictiúirí
a ghlacadh dóibh ag beathú na nIoraí.
Tar éis francaigh crainn Bhoston Commons a bheathú agus a ghlacadh ar phictiúr
faoi deich, d'aimsíomar an oifig eolais. B'anseo a d'fhéadfadh tú na treoirleabhair a
cheannach don tsiúlóid. Ní raibh na soilse ar siúl ann, ach bhí bean óg ag siúl timpeall
taobh thiar den ghloine. Thriall mé an doras. Bhreathnaigh sí amach go faiteach.
"We are closed!"
Bhreathnaigh mé ar na huaireanta oscailte ar an doras.
"Open 830am-5pm"
"It's nearly ten O'Clock" arsa mise os ard.
"We are closed!"
Choimeád sí a radharc ar an urlár agus í ag siúl timpeall na hoifige, ag caitheamh
5 Nuair a bhí mé i mo chónaí i seanteach macléinn i Champaign-Urbana, Illinois, i 1997, ainmníodh mé mar ghlacadóir na n-Ioraí (ór mise an t-aon duine a raibh sé de mhisneach aige iad a ghabháil). Dhúisítí mé gach maidin Domhnaigh, beag ná mór, le mionchnagaireacht na gcráigíní ar urlár an áiléir os mo chionn. Tar éis go bhfuaireamar gaiste "daonnachtúil" dhúisítí mé le gliogar a dhorais. Bheadh orm an diaibhlín beag sa ghaiste a thógáil deich mbloc ón teach ansin (chun cinntiú nach n-aimseodh sé a bhealach ar ais) agus é a shaoradh sular bhris sé a fhiacla ar sreangbhallaí an ghaiste. Faraor bhásaigh go leor acu nuair a thriail siad rith trasna an bhóthair ar ais i dtreo ár dtigh, agus bhí orm cuid eile a "shaoradh" i sneachta a bhí troigh ar dhoimhne agus níos mó. Na créatúirí bochta.
18
18
Ó Bhoston go Philly
corrghliúic ar an doras.
"But the sign says you're open."
"We are closed!"
Faoi seo bhí grúpa beag de dhaoine a bhí ag seasamh thart in aice na hoifige
bailithe timpeall an dorais. Ba léir nach sinne amháin a bhí ag tabhairt aghaidh ar an
bhFreedom Trail inniu.
"Yeah!" adúirt fear ramhar le croiméal mór Stailíneach i nglór srónach
Mheániarthar Mheiriceá. "When ya gonna open, then?"
"We are closed," adúirt an cailín arís le creathadh agus eagla ina glór.
Chas mé le mo thuismuitheoirí.
"Fainigíse anseo ar eagla go nosclaíonn siad. Ceannóidh mise treoirleabhar i siopa
na dturasóirí trasna an bhóthair."
Chuaigh mé go dtí an siopa agus cheannaigh leabhrán beag ar chúig dollar. Nuair
a d'fhill mé bhí an oifig ar oscailt, ar ndóigh. Bhí scuaine fada os comhair na mná a bhí
ann níos túisce, a bhí anois ina seasamh thaobh thiar de chúntar.
Bhí mé ag iarraidh nóiméad a chaitheamh sa scuaine agus plaic nó dhó a bhaint
aisti, ach bhí mo thuismuitheoirí ag éirí corrathónach, agus bhailíomar linn.
Bhí an t-ádh linn an mhaidin sin. Nuair a thaitníonn an ghrian maidin earraigh i
mBoston, shílfeá gurbh é céadmhaidin an domhain í. Annamh a fheiceann tú solas mar
seo in áiteanna eile i Meiriceá, agus ar ndóigh, bíonn baile deas a dhíth ort chun blas an
tsolais a fháil i gceart (agus, mar is eol duit, b'fheidir, tá mórchuid na mbailte i Meiriceá
gránna), ach nuair a fheiceann tú solas mar seo, ba cheart duit an deis a thapú, gach rud
eile a chur ar cheal, agus dul amach ag siúl. Faoi sholas mar seo, ní amháin go bhfuil an
féar glas, ach tá sé loinnirghlas. Ní amháin go bhfuil an crann beo, ach tá sé úrbheo. Ní
19
19
Ó Bhoston go Philly
amháin go bhfuil an t-aer folláin, ach tá sé úrnua agus glé sa chaoi is go bhféadfá
breathnú tríd go híor na spéire ó bharr chnoic6 Aimsir fhoirfe í seo don turasóir. Agus tú i
do sheasamh ar an gcoimín, d'fhéadfá an talamh a mhothú ag análú, ag sú beochta an
tsaoil agus á brú ar ais amach arís trí ribí an fhéir agus ag réitiú é féin don samhradh le
teacht. Sheas an triúir againn ar an gcoimín agus rinne dearmad ar an óinseach san oifig
turasóireachta. Thugamar ár n-aghaidh ó thuaidh trasna an choimín go dtí an State House.
Trosc Naofa Mhassachusetts
Neamhchosúil le tíortha na hEorpa, is annamh gurb ionann an chathair is mó sa
stát agus ardchathair an stáit sin, ach, b'fhéidir ag taispeáint chomh sean is a bhfuil
Massachusetts, is é Boston ardchathair Mhassachusetts, agus is insan State House a
chruinníonn Comhdháil agus Seanad an stáit.
Déantar anchuid buaileam sciath faoi fhoirgneamh an State House, ach faraor ní
féidir liomsa bheith chomh dearfach céanna. Ní féidir an foirgneamh a fheiceáil i gceart
ón gcoimín, agus tá an foirgneamh chomh cóngarach don bhóthar nach féidir é a fheiceáil
i gceart ón gcosán ach oiread. Nuair a fuair mé radharc air, chuir sé teach cúirte na
Gaillimhe i gcuimhne dom dá dtógfaí a leathchuid de as brící dearga. Tá cupola mór órga
os a chionn, agus is cosúil gur rud cáiliúil é seo, ach arís, faraor géar, chuimhnigh mé go
raibh ceann mór glas os cionn na hardeaglaise i nGaillimh7. B'fhéidir nach raibh mé ag
taispeáint meas go leor dó, ach an t-aon rud a fhanann liom ón fhoirgneamh ná chomh
coitianta is a bhreathnaigh sé. Ní cúnamh é ach oiread go bhfuil go leor foirgintí móra
nua timpeall air atá níos airde ná é féin, agus nach gceadaítear éinne isteach sna gáirdíní
(nó nár ceadaíodh agus muidne ansin, pé scéal é).
6 Má bhí tú ariamh i gcathair mheanaoiseach sna hAlpanna san earrach, tuigfidh tú go maith an mothúchán maidine seo.7 B'as adhmad an chéad cupola. Chuaigh copar ar an adhmad in 1802 chun an báisteach a choimeád amach, agus ní dheachaigh an t-ór air go dtí 1874.
20
20
Ó Bhoston go Philly
Sheasamar ag na geataí agus bhreathnaíomar ar an bhfoirgneamh. Rud mór dearg
le deich gcolún debhánchloch trasna a lár agus an cupola úd os a chionn.
"Bhuel," arsa mo mhama, ag breathnú tríd an bhfál iarann agus na crainnte, i
nguth na máthair a bhfaigheann bronntanas Nollag nach dteastaíonn uaithi. "Nach bhfuil
sin go deas."
"Entrance at Side" a dúirt fógra crochtra ar an bhfál céanna.
Chuamar timpeall an choirnéil agus b'shin an doras isteach. Rud beag le póilín
slándála ina sheasamh os a chomhair, cé nach raibh ceachtar den dá theach parlaiminte
ina suí an lá seo8. Isteach linn.
Déanann Meiriceánaigh rud mór den bhliain 1776. Ba sa bhliain sin, a deir siad, a
bunaíodh Stáit Aontaithe Mheiriceá. Luaitear an bhliain sin, agus an dátá 4ú Iúil, le
bunadh na tíre mar gheall ar shíniú Fógra an Neamhspleáchais, a tharla ag an dara
comhdháil mhór-roinneach i Philadelphia. Shuigh an chomhdháil ó Bhealtaine go
Nollaig, ach b'e ar an 4ú Iúil a shíníodh an fógra cáiliúil. Dá gceisteofá
Gnáthmheiriceánach, déarfadh sé leat gurbh ar an dáta sin a d'fhág saighdiúrí Shasana an
tír agus a thosaigh féinriail na Stát Aontaithe. Ar ndóigh, níorbh ea. Ní raibh sa bhfógra
seo ach tús an éirí amach, agus lean sé ar aghaidh go dtí 1781. D'aithin Sasana
neamhspleáchas na 13 chóilíneachtaí i gconradh Phárais, a síníodh i 17839. Leis an
seandíoltas a bhí ag an dá tír dá chéile, mar sin, chuirfeadh sé íontas ort, b'fhéidir, a fháil
amach go raibh fear óg Meiriceánach darb ainm Charles Bulfinch ag taisteal timpeall na
hEorpa, agus go háirithe timpeall Shasana, idir 1785 agus 1787 ag lorg ionsparáide
8 Seanstát is ea Massachusetts, agus dá réir sin, tá go leor laethanta saoire poiblí acu, i bhfad níos mó ná stáit níos faide siar nach bhfuil stair fhada acu. Más ag lorg obair múinteoireachta i Meiriceá atá tú, mar sin, tosaigh i Massachusetts, mar ceiliúrann na scoileanna mórchuid na laethanta saoire. 9 Dála an scéil, agus Meiriceá i mbun feachtais mhóir frithfhrancach faoi láthair, déantar dearmad go dteipfeadh go hiomlán ar an éirí amach gan cúnamh na Fraince.
21
21
Ó Bhoston go Philly
ailtireachta ar ionchas a shlí bheatha. Mac dochtúra shaibhir ab ea an duine seo a raibh a
athair ag iarraidh nach leanfadh sé ceird a athar. Nuair a chéimnigh sé ó Harvard i 1781
(in aois a hocht déag!) chuaigh sé le gnó, ag obair mar chuntasóir dá uncail, ach b'fhearr
leis ealaíon agus ailtireacht, agus mar sin, i 1785, chinn sé an Grand Tour a dhéanamh
san Eoraip. Chuir sé suim mhór in ailtireacht nuachlasaiceach Shasana, agus go háirithe i
bhfoirgneamh nuaphalláideach ar bhruach an Thames i Londain, Somerset House. Ar
fhilleadh dó go Boston, chuaigh an scéal amach go mba fear mór ailtireachta é, agus dá
réir sin, d'iarr Cúirt Ghinearálta Mhassachusetts, a bhí ag pleanáil teach stáit (sé sin, teach
páirliminte) nua, air pleananna a chur isteach dó. Chuir sé plean isteach, bunaithe go mór
ar Somerset House, agus glacadh leis. D'osclaíodh an foirgneamh nua d'obair parlaiminte
ar an 4ú Iúil, 1795.
Má bhreathnaíonn tú ar phictiúirí den dá fhoirgneamh, feicfidh tú cosúlachtaí, gan
dabht, go háirithe sna sciatháin ar dheis agus clé a shíneann ar ais amach ó lár an
fhoirgnimh i dtreo an fhéachadóra, agus mar sin cuireann sé iontas orm nách ndeirtear sa
litríocht ar bith nár tógadh na sciatháin seo go dtí tús an 20ú haois. Ní amháin sin, ach is
den 19ú haois déag mórchoid an fhoirgnimh taobh thiar den tosach. I bhfírinne, níl ann ó
Bhulfinch ach aghaidh an fhoirgimh, an halla taobh thiar de, agus an cupola os a chionn.
Ara gearán, gearán - ní dhéanaim ach gearán.
Is dócha gurb é an halla an áit is stairiúla sa bhfoirgneamh, mar sin, ach
d'athraíodh seo freisin nuair a atógadh an foirgneamh i dtús an 20ú haois. Halla "dórach"
atá ann, a chiallaíonn gur ar stíl na Seanghréige atá sé, agus ar an stíl sin a bhí na deich
gcolún arda idir urlar agus síleáil. Ba tháirge ríthábhachtach do Mhassachusetts sa 18ú
haois an t-adhmad, agus mar sin rinneadh na colúin seo as giúis (tuigeann tú an
siombólachas, ar ndóigh - an chuid uachtar den fhoirgneamh ina seasamh ar na colúin
22
22
Ó Bhoston go Philly
seo. Ach ór contúirt tine na colúin údan, cuireadh colúin iarainn agus plastar ina n-áit.
Má thugann tú cuairt ar an seomra comhdhála, feicfidh tú rud aisteach os do
chionn agus tú i do shuí sa ghailearaí poiblí - trosc. Trosc cuig troigh ar fhad, déanta as
adhmad, agus é crochta ar dhá shreang ón síleáil. Seo, creid nó ná creid, an "Sacred Cod
of Massachusetts."
Fíorsheanrud is ea seo, é níos sine ná an teach stáit féin. Thug fear gnó áitiúil don
chomhdháil é i 1784, nuair a bhí siad ag cruinniú go sealadach in áiteanna eile. Nuair a
osclaíodh an teach stáit, crochadh an trosc úd os cionn na gcainteoirí mar shiombal
thábhacht na hiascaireachta do stát Mhassachusetts. Marar smaoinigh tú ar an gcúis gur
ainmníodh Cape Cod mar a ainmníodh, tuigfidh tú anois. Dírítear an trosc i dtreo an
pháirtí parlaiminte a bhfuil an tromlach acu sa seisiún sin. Le fada fada an lá, tá an trosc
ag féachaint ar na nDaonlaithe10.
I 1993 goideadh an trosc. Micléinn ón scignuachtáin ollscoile, an Harvard
Lampoon, a ghoid an t-iasc chun spóirt. Is cosúil gur jab éasca a bhí ann - shiúladar
isteach le gearrthóir sreinge agus bosca bláthanna. D'fhanadar ansin go dtí go raibh an
gailearaí poiblí folamh, ghearr siad sreanganna crochta an troisc, agus chuireadar sa
mbosca é faoi bhláthanna. Sin déanta, shiúladar ar ais amach arís, agus choimeádadar an
t-iasc in áit rúnda fad's a ghread an stoirm timpeall orthu. Dúradh go sollúnta sa
bparlaimint nárbh fhéidir dlíthe a phlé le húdarás gan an trosc coiscricthe. Saibhseáladh
an abhainn. Gealladh go dtitfeadh an dlí go trom ar na daoine a ghoid é. Diaidh ar
ndiaidh, ámh, thosaigh an locht ag titim ar lucht an Lampoon, agus tar éis cupla lá, a
fhios acu go mbeadh na póilíní ag cnagadh ar an doras sar i bhfad, tugadh ar ais an trosc
trí idirghabhálaí.
10 Agus é i mbun feachtais atofa i 2004, dhírigh an t-uachtarán George W. Bush cuid mhaith dá fheirge, ní ar a chéile comhraic John Kerry, ach ar an bhfeachtas a bhí taobh thiar dó: "liobrálaithe Mhassachusetts."
23
23
Ó Bhoston go Philly
Ó shin i leith, tá an trosc crochta níos faide suas, le cinntiú nach dtagann fonn
fuadaithe ar mhicléinn Harvard arís.
Sé mo thuairimse go bhfuil fuadach mar seo tuillte go maith ag parlaimint ar bith
a shuíonn faoi throsc mór adhmaid. Trosc!
Bhreathnaíomar ar ais ar an bhfoirgneamh agus muid ag fágáil. Shílfeá, agus
chomh spreagtha i ndiaidh na mbratach atá Meiriceanaigh, go mbeadh bratach os cionn
an chupola, ach mar a tharlaíonn, seasann rud aisteach ar bharr an chupola seo - shíl mé
ar feadh nóiméad go mba ghránáid é, ach is cosúil gur buaircín giúise é, siombal
thábhacht na foraoiseachta do ghéilleagar an stáit. Ba ó thuaisceart an stáit a bhfuair
Massachusetts mórchuid a adhmaid, ámh, agus in 1820scar an chuid sin den stát ó
Mhassachusetts chun a bheith ina stát neamhspleách, Maine.
D'fhagamar Teach an Stáit ar ais i dtreo na hoifige eolais agus Park Street Church,
ar thaobh theas an choimín. Áit shuimiúil is ea Boston Common é féin, an pháirc phoiblí
is sine i Meiriceá. Nuair a tháinig na Piúratanaigh go dtí an ceantar i 1630, iad ina gcónaí
i bpubaill ar leithinis "Shawmut" (mar ab ainm don áit ag an am), thángadar ar
eirimíteach sa cheantar ina bhfuil an coimín inniu: an t-Urramach Blackstone.
"Ceadaíodh" caoga acra dó ar an gcnoc, agus thógadar an chuid eile dóibh féin. Ar
ndóigh, ghread an t-Urramach leis isteach faoin tuath ag díol gach cuid den talamh ach sé
acra, agus ní bhfuarthas tuairisc air go ceann trí bliana eile nuair a tháinig sé ar ais go dtí
an baile ag marcaíocht tarbh agus ag lorg mná céile.
Ar ndóigh, níorbh é Boston ainm na háite go dtí 1630, nuair a d'ainmnigh na
Piúratánaigh an baile i gcuimhne a mbaile dhúchais in East Anglia, Sasana. B'é
"Shawmut" an t-ainm Indiach ar an leithinis, agus sular thug siad Boston ar an áit,
24
24
Ó Bhoston go Philly
thagraigh na hEorpaigh don áit mar "Tri-Mountain." Beag seans go bhfeicfidh tú na cnoic
níos mó, mar tá an leithinis athruithe as cuimse le ceithre chéad bliain, ach bhí trí chnoic
beaga ar an leithinis - Cotton Hill, Sentry Hill, agus West Hill. Níl mórán fágtha de
Sentry Hill mar úsáideadh cuid mhaith den chnoc é féin chun an "Back Bay" a líonadh
isteach ar mhaithe le talamh nua a fháil.
Is deacair é a chreidiúint anois, ach san áit ina ritheann an Charles River go mall
tharat anois, ní raibh ann sa 17ú haois ach cuan fairsing. Bhí Boston ceangailte leis an
mórthír le cuing talún nach raibh níos mó ná caoga slat ar leithead. Ar ndóigh, b'shin an
fáth gur chuir na inimircigh fúthu anseo - bhíodar ceangailte leis an mórthír, ach cosanta
ó na hIndiaigh go maith freisin.
Ar leithinis chomh beag, gan mórán spás leathnaithe, bhí coimín go mór a dhíth ar
na háitritheoirí. Ba ar an gcoimín a choimeádadar a n-ainmhithe, a chuir an milíste é féin
ar thaispeáint, agus a cuireadh chun báis na coirpigh.
M'anam caithfidh mé a rá leat go raibh na Piúratánaigh rite go mór le píonós an
bháis. B'ar an gcoimín a maraíodh iad, is cosúil. Margaret Jones i 1648 mar gheall ar í a
bheith ina bandraoi, Ann Hibbens i 1656, ar an gcúinse ceanna, B'anseo a crochadh na
"Boston Martyrs" idir 1659 agus 1661 - William Robinson, Marmaduke Stevenson, agus
Mary Dyer, triúir Quaker nár ghéill do Phiúratánachas mar a chleachtaítí é i mBoston.
Is é scéal Mhary Dyer an ceann is truamhéalaí, déarfainn. Tar éis gur ritheadh
dlíthe i mBoston ag díbirt na gCaecar "faoi phian bháis," tháinig an triúr acu i Meán
Fomhair 1659 agus cúisíodh iad as a gCaecras. Caitheadh amach as an mbaile iad. Nuair
a d'fhilleadar an mhí dár gcionn, crochadh Robinson agus Stevenson. Ar leagadh an rópa
timpeall mhuiníl Mhary Dyer, tháinig an scéal gur tugadh pardún di. Táthar nach mór
cinnte anois nach raibh ann ach seift chun faitíos an bháis a chur inti.
25
25
Ó Bhoston go Philly
Díbríodh amach as an mbaile agus fágadh i lár na foraoise í, ach i mBealtaine
1660 d'fhill sí arís. An turas seo níor tugadh pardún ar bith di, agus crochadh í. I Márta
1661 crochadh William Leddra ar an gcúis go mba Caecar é.
Níorbh iad seo ach na Caecair a maraíodh. Céasadh na scórtha eile leis an
mbranda (dódh "H" do "Heretic" orthu), agus gearradh cluasa agus teangacha díobh.
Buíochas mór, chuir an Rí Séarlas deireadh leis an dlí tar éis bháis Leddra.
Agus mé i mo sheasamh ar an gcoimín, na hIoraí ag rith ar an bhféar, éin ag
canadh ó na craobhacha, agus na duilleoga ag loinnir go glas i solas na gréine, ba
dheacair dom smaoineamh go bhféadfadh Críostaithe a leithéid a dhéanamh do
Chríostaithe eile. Arb é rud é go ndearna na Piúratánaigh dearmad gur imigh siad go
Meiriceá iad féin le héalú ó ghéarleanúint rialtas Shasana?
Ar an taobh theas den choimín tá Park Street Church. Tugtar "Brimstone Corner"
ar chúinne an choimín os comhair na heaglaise mar gheall ar na searmóintí loiscneacha a
thagadh uaithi Dé Domhnach. Ainneoin an loscadh, ámh, b'anseo a d'imríodh an cluiche
is mó "Craps" ar domhain i 1919. Is é Craps an cluiche sin a imríonn James Bond sna
scannáin. Caitear díslí agus gealltar ar uimhreacha agus teaglaimí áirithe a thagann aníos
uathu. Tharla an eachtra nuair a chuaigh póilíní Bhoston ar stailc ar an 9ú Meán Fomhair
ceal tuarastal inghlactha. Gan póilíní ar na sráideanna, thit an chathair i dtraipisí. Glaodh
amach milíste an stáit agus maraíodh beirt i gcíréib i South Boston. Thapaigh daoine eile
an deis agus d'oscail Casino faoin aer i mBoston Common, agus ba insan Chasino seo, ar
oíche an 9ú Mhean Fhomhair, 1919, a imríodh an cluiche Craps ba mhó ar domhain. Níor
mhair sé i bhfad, ámh. Tháinig milíste an stáit ansin freisin, agus os comhair aghaidh
stáidiúil an Park Street Church, thugadar fogha faoin gCasino, beaignítí ar bharr a
26
26
Ó Bhoston go Philly
ngunnaí. Níor maraíodh éinne.
I 1660 d'éirigh pobal Bhoston tuirseach den bholadh bréan ón gcoimín. Is cosúil
go rabhthas ag caitheamh amach inní na n-ainmhithe ansin. Ní amháin sin, ach ní raibh
reilig cheart ag an mbaile ach oiread. Agus iad ag ordú go gcuirfí bruscar an bhaile as sin
amach, ghlac siad cúinne thoir-thuaidh an choimín mar reilig oifigiúil. Ní fheictear ón
gcoimín níos mó é, ach cupla slat siar Sráid Tremont, feiceann tú ráillí na reilige. Is anseo
a fheicfidh tú codanna go leor de stair Bhoston agus Mheiriceá greanta ar na leaca. Triúir
a shínigh Forógra an Neamhspleáchais, mar shampa - John Hancock, Samuel Adams11,
agus Robert Treat Paine. Anseo freisin a cuireadh an cúigear a mharaigh saighdiúirí
Shasana sa "Bhoston Massacre" i 1770. Ach níos mó ar sin ar ball.
Is aoibhinn liom reiligí. D'fhéadfainn an lá ar fad a chaitheamh i gceann (deir cara
liom nach rud maith é seo. "Nach é rud é," a deir sé, "go mbeidh tú ag caitheamh na
síoraíochta i gceann?"). Ach is cuma liom. Tá siad ciúin. Níl deifir ar éinne i reilig. Rud a
chuir íontas mór orm, ámh, agus mé ag siúl timpeall na reilige, ná an gréas ar na leaca -
blaosc agus eiteogaí móra ar an dá thaobh de. Má bhíonn tú i nGleann Cholm Cille, i
gContae Dhún na nGall, ariamh, feicfidh an gréas céanna, nach mór, ar na leaca sna
reiligí ansin. Caithfidh gur eascar an gréas ón traidisiún céanna, cé nach mbeinn
róchinnte cén cheann - b'fhéidir ó Phrotastúnaigh Shasana.
Rud eile a thaitníonn go mór liom ná na dánta beaga atá greanta ar na leaca. Níor
scríobhas síos ach ceann amháin, ach d'fhéadfá leabhar a líonadh le véarsaí mar seo ó
11 Seans maith gur chuala tú faoin mbranda beorach i Meiriceá darb ainm Samuel Adams. Thosaigh an branda i mBoston, ach, cé go mba ghrúdaire Samuel Adams, níl baint aige leis an ngrúdlann nua, a d'oscail i 1984. Sampla maith d'aistíl Mheiriceá is ea é gur féidir le Janet Jackson a cíoch a thaispeáint ar theilifís náisiúnta, ach, nuair a théann tú go láithreán lín ghrúdlann Sam Adams, caithfidh tú do dháta breithe a scríobh isteach (faoi dhó!) sara ligfear isteach thú.
27
27
Ó Bhoston go Philly
leaca na reiligí i mBoston
Behold and see all that pass by
As you are now so once was I
As I am now so you must be
Prepare for death and follow me
Sheas an triúr againn os comhair an véarsa shoilbhir seo. Tháinig creathadh i
méaracha mo mháthar a raibh toitín eatarthu, agus leag m'athair lámh cúramach ar a
chliabhrach.
"Cad eile atá ar an diabhal Freedom Trail seo?" arsa mo mháthair.
Shiúlamar amach an geata arís. Thóg mo mháthair tarraingt mhór ón toitín.
Leanamar an fhleasc trí sheanshráideanna Bhoston. An áit inár sheas céadscoil
Mheiriceá, an "Boston Latin School" (más ea, cén fáth a theideal i mBéarla?), dealbh mór
de Bhenjamin Franklin, agus seanshiopa leabhair (is cosúil gur san fhoirgneamh úd a bhí
comhlacht mór le rá, Ticknor and Sons, a bhí freagrach as cuid mhaith de scríbhneoirí
móra Meiriceánacha an 19ú haois a chur i gcló), agus an áit ina raibh clólann na
bhFranklin. Go deimhin is é seo ceantar Bhenjamin Franklin. Níl fágtha d'fhoirgneamh
na scoile anois ach mósáic sa talamh mar chuimhneacháin uirthi. B'é Benjamin Franklin
an t-alumnus ba cháiliúla ón scoil, is dócha, agus tá nath uaidh sa mhósáic:
EXPERIENCE KEEPS A DEAR SCHOOL, BUT FOOLS WILL LEARN IN NO OTHER
B'fhéidir nach dtuigim é i gceart, ach má thuigim, sílim gur nath cineál frith-
scolaíochta atá ann. Nach gciallaíonn sé nach bhfoghlaimíonn an t-amadán ach ó thaithí?
B'fhéidir gur cheap Franklin nár cheart don amadán a bheith ar scoil?
Más ea, is nath níos measa arís é, mar d'éirigh Franklin é féin as scoil in aois a
deich mbliana.
28
28
Ó Bhoston go Philly
Dathadóir Sasanach ab ea Josiah Franklin a d'fhag Sasana agus a phós arís i
mBoston, tar éis seachtar clainne a bheith aige i Northamptonshire cheana féin. Luigh sé
isteach ar dhéantús na gallúnaí i mBoston, phós cailín ó theaghlach mór le rá sa mbaile,
Abiah Folger, agus chuir deichniúr clainne eile ar an saol. B'é Benjamin an t-ochtú den
deichniúr. Bhí sé leagtha amach ar Josiah na páistí uilig a chur sna gairmeacha, agus trí
obair, diongbháilteacht, agus airgead a mhná (a fuair oidhreacht mhór óna hathair),
d'éirigh leis. Ní amháin sin, ámh, ach shocraigh sé go mbeadh gairm éagsúil ag gach
duine de na páistí. Chuige sin, sheol sé mac, darb ainm James, go Sasana chun
clódóireacht a fhoghlaim. Nuair a d'fhill James ar Bhoston lena cheird nua, d'éirigh
chomh maith leis gur chuir sé an nuachtán a bhí ann cheana, an Boston News-Letter as
gnó lena nuachtán féin, an New-England Courant. Ní raibh ag éirí rómhaith le Benjamin
óg ar scoil, agus tar éis cupla bliana a chaithemh ag déanamh gallúnaí, rud ab fhuath leis,
chuir a athair ag obair do James é mar phrintíseach. D'éirigh go maith le Benjamin sa
cheird, e ag scríobh sraith altanna don nuachtán faoin ainm cleite "Mrs. Silence Dogood."
Nuair a caitheadh i bpríosún a dheartháir as ceannairc a chleachtadh, ainmníodh
Benjamin mar eagarthóir an nuachtáin.
Ní raibh sé ró-fhada ina eagarthóir, ámh. Nuair a saoradh James, throid an bheirt
dheartháir faoina bhfreagraíochta. Mar phrintíseach oifigiúil, ní raibh ceartanna dá laghad
ag Benjamin óg, agus d'úsáid James a chead mar mháistir Bhenjamin chun léastaí rialta a
thabhairt dó. Mar a tharla, ní raibh cead ag printísigh freagrachtaí bainisteoireachta a
thógáil chucu féin, agus b'éigean do James Benjamin a shaoradh óna phrintíseacht chun a
nuachtán a choimeád i gcló agus é i bpríosún. Nuair a ligeadh saor é, chuir sé Benjamin
ar ais ina phrintíseach arís. Síníodh na páipéir go rúnda, ach thapaigh Benjamin an deis,
agus, ag díol cupla leabhar dá chuid, cheannaigh sé bealach go Philadelphia ar bord
29
29
Ó Bhoston go Philly
loinge, ag tabhairt le fios don chaptaen gurbh é fáth a dhiscréide ná go raibh "cluainíocht
aige le cailín a raibh drochainm uirthi," mar a chuir sé féin é. I Philadelphia, dar leis,
gheobhadh sé cead a chinn. Tráthnóna an 25ú Mheán Fhomhair, 1723, chuaigh Benjamin
Franklin, 17 bliana d'aois, ar bord loinge. An Luan dár gcionn, facthas an fógra seo sa
New England Courant:
James Franklin, printer in Queen Street, wants a likely lad for an Apprentice.
Ce a chreidfeadh go mbeadh an grabaire seo Benjamin Franklin, a d'fhág scoil in
aois a deich mbliana, ag bunadh Ollscoil Phennsylvania i 1749 (nuair nach raibh sé ach
43 bhliana d'aois) agus i gcroílár (nach mór) éirí amach na Meiriceánach in aghaidh
Shasana i 1776?
Seasann dealbh an Fhrainclínigh ar shráid na scoile anois, i ngáirdín seanhalla na
cathrach, os cionn pictiúirí cré-umha de chlólann, saotharlann, síniú an Fhorógra
Neamhspleáchais, agus Síniú Chonradh Párais (ceithre buaicphointe a shaoil, is dócha).
Hata ina lámh, cóta fada broicéid air, é ag baint taca as bata siúil, breathnaíonn sé síos ort
ón bplionta, dearcadh ar a aghaidh atá . . .
"Cén dearcadh sin atá air in aon chor?" arsa mo mháthair.
"Diabhal a fhios agam," arsa m'athair, ag breathnú go géar air.
"Aoibh gáire, a déarfainn," arsa mise.
"Ní hea. Ta sé ródháiríre," arsa mo mháthair.
Sheasamar triúir ag breathnú suas idir an dá shúil ar Bhenjamin Franklin. Bhraith
mé mar a bheinn sa Louvre ag breathnú ar an Mona Lisa.
"Dearcadh dúbhfhoclach atá ann," arsa m'athair, a bhí ag léamh Cré na Cille arís
30
30
Ó Bhoston go Philly
le déanaí, ba chosúil.
Bhreathnaigh muid air go cúramach. Ghéaraigh mo shúile.
"Féachaigí ar seo," arsa mise. "Tar liom."
Shiúil mé timpeall na deilbhe go dtí an taobh deas. Bhreathnaíomar ar Franklin
arís, ach anois gan ach ceannaithe clé na deilbhe le feiceáil. Anois ní raibh le braistint inti
ach dáiríreacht, stuamacht, machnamhacht.
"Agus anois," arsa mé. "Leanaigí arís mé."
Shiúlamar go taobh clé na deilbhe agus bhreathnaíomar ar cheannaithe deasa na
deilbhe. Gáire, aoibh, greann . . . magadh?
"Ar deineadh sin d'aon ghnó, meastú?" arsa mo mháthair.
"Caithfidh gur deineadh," arsa mise.
"B'fhéidir go raibh Bell's Palsy ar an diabhal bocht," a dúirt m'athair.
"Ara ní thaispeánfadh an dealbhadóir é le Bell's Palsy!" arsa mo mháthair.
"Tuige nach dtaispeánfadh?" arsa m'athair. "Nach bhfuil dealbh de Franklin
Roosevelt i Washington anois agus é sa chathaoir rotha?"
"Tá sin difriúil!" arsa sise. "Ní raibh tada cearr lena aghaidh!"
Ar aghaidh linn, ach bhí an focal deireannach ó mo mháthair.
"Fiú má ba Bell's Palsy é," arsa mo mháthair, "sílim nár cheart é a thaispeáint mar
sin."
"Tá mé leat," arsa m'athair.
Áiméan.
Ar ndóigh, níorbh é foirgneamh mór Bhulfinch céadteach stáit Mhassachusetts.
Bhí ceann ann roimh na réabhlóide, ar cheanncheathrú an Rí i Massachusetts é ar dtús.
31
31
Ó Bhoston go Philly
Go deimhin, bhí teach cruinnithe (ní féidir caint ar pharlaimint go fóill, is dócha) ann ó
1657 i leith, nuair d'fhág fear gnó suim mhór airgid chun a leithéid a thógáil. Dódh é i
1711, mar a dódh nach mór chuile foirgneamh as adhmad sa mbaile ag am amháin nó am
eile. Ach tógadh foirgneamh mór as cloch ina áit atá le feiceáil go fóill, a chuirtear an
"Old State House" anois air. Tá plásóg an mhargadh ar ar sheas sé imithe anois, gan
timpeall ar an bhfoirgneamh ach bóithre lán carranna, agus tithe spéire a sheasann chomh
hard san aer timpeall air go ndéanann siad níos lú é ná mar atá i ndáiríre.
Mar gheall ar na foirgintí eile, tá sé an-deacair an ceann seo a shamhlú mar a bhí
sé i 1711, nuair a tógadh é - an foirgneamh is mó, is áille, agus is tábhachtaí ar leithinis
Bhoston. Seasann sé ag deireadh Shráid Washington, arbh ainm dó ag an am "The Road
to the Neck," mar b'é é an bóthar isteach go dtí an baile ón gcaolas é a cheangal Boston
leis an mórthír. B'é an foirgneamh seo an chéad rud a bhfeicfeadh tú agus tú ag taobhú an
bhaile. Comhartha é ar thábhacht an bhaile, agus thábhacht thiarna an bhaile, ionadaí an
rí i Sasana.
Foirgneamh fada trí stór atá ann, a bhallaí as brící dearga (na brící céanna a
fheictear ar aghaidh an Tigh Stáit nua) a fhuinneogaí móra Seoirseacha ag féachaint
amach go húdarásach ar an saol taobh amuigh. Os cionn an fhoirgnimh tá túr mór bán
dhá stór arís, cosúil le bosca beag le fuinneogaí ar chaon taobh de ina sheasamh ar bhosca
níos mó leis na fuinneogaí céanna. Ar ndóigh, bhí dhá fheidhm leis an túr seo - bhí sé le
feiceáil ó i bhfad i gcéin, agus d'fhéadfaí é a úsáid mar thúr faire in amanna trioblóide.
Cúis iontais dom, ámh, ná aghaidh an fhoirgnimh féin (más é a aghaidh é). Os
cionn bhalcóin ard ónár bhféadfadh an gobharnóir óráidí a thabhairt don shlua thíos ar
phlásóg an mhargaidh bhí clog ollmhór greanta go hornáideach le hór agus plastar. Agus
ar dhá thaobh an chloig, ina seasamh ar a gcosa deiridh agus ag tacú an chloig lena gcosa
32
32
Ó Bhoston go Philly
tosaigh, agus ag breathnú go toirmisciúil síos ar phlásóg an mhargaidh (nó an
crosbhóthair atá fágtha de), bhí leon agus aonadharcach ollmhóra, siombail údaráis an rí,
ina seasamh go fóill beagnach trí chéad bliana ónar cuireadh ann iad agus dhá chéad
caoga ónár diúltaíodh don údarás céanna sa réabhlóid. Ba shoiléir siombalachas an
fhoirgnimh - seo é teach an údaráis. Seo é ionadaí na coróine, a sheasann anseo faoin
gclog, a sheasann don t-am agus don saol ar leis an rí iad.
Sheas an triúr againn, saoránaigh tíre a bhfuair a neamhspleáchas ó Shasana ochtó
bliana ó shin, ag breathnú ar an teach seo i dtír a bhfuair a neamhpleáchas ó Shasana dhá
chéad caoga bliana ó shin, agus thuigeamar an dáimh ghaoil idir Éirinn agus Mheiriceá.
Smaoinigh mé ar an am a shiúil mé timpeall seanfhoirgnimh na hollscoile i nGaillimh
agus a chonaic mé armas na coróine ar phlionta sa gháirdín. Is cosúil gur sheas an t-armas
seo os teach cúirte na Gaillimhe go dtí aimsir an Éirí Amach, nuair a cuireadh i dtalamh
san ollscoil é. Dí-adhlacadh é arís sna seascaidí, ach coimeádtar taobh thiar den ollscoil é,
i ngáirdín uachtaráin na hollscoile, agus ní dhéantar tagairt dó. Sheasamar triúr agus
bhreathnaíomar ar an leon agus an aonadharcach go machnamhach. Crochta ó bhalcóin
an ghobharnóra anois, tá bratach na Stát Aontaithe.
"D'imigh sin . . ." arsa m'athair.
"Agus tháinig seo," a d'fhreagair mo mhathair.
Ó thaobh neamhspleáchais agus stuacánachta de, bhí féith indibhidiúlachta ag
pobal Bhoston ón tús, beagnach. Ainmníodh gobharnóir don áit i 1692 mar gheall ar imní
an rí go raibh lucht Mhassachusetts ag dul as smacht. Faraor, is beag áird a thug tionól na
cóilíneachta air, ach amháin nuair a d'oir a chinní dóibh. Sna 1720aí chinn cúirt ginearálta
Mhassachusetts gan a thuarastal a íoc níos mó. I 1723 bhí a fhadhbanna rialaithe chomh
33
33
Ó Bhoston go Philly
dona sin gur fhill an gobharnóir, Samuel Shute, ar Shasana, agus dhiúltaigh filleadh go
Meiriceá go deo. Thug an rí trua dhó, agus thug pinsin ghobharnóra dó a fhad is a d'fhan
sé i Sasana. Deirtear go bhfuair a chomharba, William Burnet, a thóg an oifig i 1628, bás
den strus tar éis bliain go leith a chaitheamh i mbun riaracháin na cóilíneachta. Sampla
maith de shitsifréineachas na cóilíneachta ná ceapacháin Jonathan Belcher mar chomarba
Burnet. Bhí sé i Londain ag argóint nach raibh tuarastal tuillte ag gobharnóir
Mhassachusetts nuair a tháinig scéala a cheapacháin i ndiaidh Bhurnet. Ar ndóigh, ní
fhéadfadh sé tuarastal a lorg anois! Lean scannail é, agus briseadh as a phost é de bharr
líomhántaí breabaireachta. Oireann a phost deireannach mar pholaiteoir dó mar sin -
seoladh ó dheas é le bheith ina ghobharnóir ar Nua Gheirsí!
B'é faoin ghobharnóir Thomas Hutchinson, ámh, a tharla an eachtra ba cháiliúla a
bhaintear leis an Old State House - an Boston Massacre. San 18ú haois ní raibh Boston
puínn níos difriúla ná baile den mhéad céanna in Éirinn. Bhí pobal mór "Fíorshasanach"
(ónár eascair an Hutchinson céanna) a mhair ar scéala agus nuacht na Seantíre óna longa
ba luath tagtha ó Shasana. Dar leo, ba dhlúthchuid de Shasana an baile agus a phobal.
Thaistealódh siad go Sasana go minic. Ach bhí pobal eile i mBoston freisin - daoine nach
raibh an t-airgead céanna acu is a bhí ag na "Fíorshasanaigh." Daoine ceirde ab ea iad, a
rugadh agus a tógadh sna cóilíneachtaí agus nach raibh baint ar bith acu níos mó le
Sasana. B'é na cogaí leis an bhFrainc agus leis na hIndiaigh an cloch ba mhó ar a
bpáidrínse, agus is beag suim a chuir siad sna faisin nua ó Shasana a bhí á chaiteamh ag
débutantes an bhaile an bhliain sin. Diaidh ar ndiaidh, mar sin, d'fhás an scoilt idir
Phaitrígh "Fíorshasanacha" an bhaile agus a ghnáthphobal, agus óna dtithe móra faoin
tuath agus boird na dtithe caife i lár Bhoston, níor thug na Fíorshasanaigh seo faoi deara.
Agus nuair a thug, bhí sé ródhéanach.
34
34
Ó Bhoston go Philly
Ba ghobharnóir gníomhach Mhassachusetts Hutchinson ar feadh deich mbliana,
go dtí 1769. Bhí réabhlóidithe i mBoston ar feadh i bhfad sular éiríodh amach go
ginearálta in aghaidh Shasana, agus ní fhanfadh gobharnóir ar bith sa bhaile níos mó ná
cupla mí, agus cé go mbfhearr leis an rí duine ó Shasana a bheith aige mar ghobharnóir,
ní raibh an dara rogha aige ach Hutchinson, a rugadh agus a tógadh i mBoston, a ainmniú
mar ghobharnóir gníomhach. I 1665 bhris slua isteach i dteach an gobharnóra agus
réabadar é. Tháinig Hutchinson slán, ach téagraíodh an ding. Go rúnda, thug sé comhairle
don rialtas garastún Bhoston a láidriú. Diaidh ar ndiaidh, líon an baile le trúpaí, agus ar
an 5ú Márta, 1770, tháinig uair na cinniúna. Ba Shasanaigh (don chuid is mó) na
saighdiúirí, ar ndóigh, agus, dála a thit amach i dTuaisceart Éireann ag tús na seachtóidí,
d'fhás doicheall na n-áitritheoirí roimh na cosa fuara seo a bhí ag ithe suas bia na háite
agus a sheas amach ina gcótaí dearga ag siúl timpeall an bhaile12. Mar shaighdiúirí,
tharraingíodar raic go minic, ag cur isteach ar, agus ag ciapadh lucht na háite. Dála
Thuaisceart Éireann, freisin, thugadar le fios go mba le na Fíorshasanaigh a bhí a mbaint,
agus ní leis na gnáthdhaoine. Níor thuigeadar na cóilíneachtaí, ná a bpobail, agus ba
dhócha lena athrach go mbfhearr leo bheith ar ais sa mbaile, agus ní ar leithinis bheag ar
thaobh eile an Atlantaigh a bhí rófhuar sa gheimhreadh agus róthe sa samhradh.
Pé ar bith, ar oíche an 5ú Márta, bhroid slua beirt shaighdiúirí a bhí ag siúl na
sráide chun troda, agus bhuail dual na droinne orthu. Thuigeadar go dtógfaí raic toisc an
troid, agus thug an t-aláram uathu sa mbaile go ginearálta. D'éirigh an baile go tapaidh
(ceaptar anois gur eagraíodh an chíréib seo d'aonghnó), le bualadh clog na séipéal, agus
sar i bhfad bhí slua mór tagtha le chéile os comhair Teach an Stáit. Bhaile saighdiúirí os
comhair an tslua, ach, de réir mar a d'fhás an slua, d'éirigh an teannas eatarthu. Thosaigh
12 Thugadar "gliomaigh" ar na cótaí dearga, masla ba dhual do phobal ina chónaí i mbaile cois fharraige!
35
35
Ó Bhoston go Philly
an slua á maslú, agus ag caitheamh liathróidí sneachta (bhí geimhreadh fada acu an
bhliain sin) orthu. I seo agus uilig, bhrath saighdiúir amháin é féin i mbaol, ba chosúil,
agus scaoil a ghunna.
Ghlac na saighdiúirí eile le scaoileadh an ghunna mar chomhartha, agus
scaoileadar féin leo. Scaip an slua láithreach bonn, ar ndóigh, ach fágtha ar phlásóg an
mhargaidh bhí triúir chorp agus deichniúr eile, nó mar sin, a bhí gortaithe go dona. Fuair
beirt eile bás lena ngortaithe. Bhí mairtírigh anois ag gluaiseacht an neamhspleáchais.
D'éirigh an stát uilig, idir tuath agus baile, in aghaidh na Sasanach agus mhairseáil an
tuath ar Bhoston. Ní raibh an dara rogha ag an ngarastún ach cúlú go hoileáin i gcuan
Bhoston, áit a d'fhanadar go dtí gur mhaolaigh fearg áitritheoirí an cheantair. Cúisíodh na
saighdiúirí a scaoil an oíche sin, agus fuarthas ciontach beirt acu, ach bhí sé ródhéanach -
ó shin amach bhí Boston dosmachtaithe ag Sasana ach le cumhacht an airm.
Timpeall an choirnéil ó Sheanteach an Stáit tá Faneuil Hall (foghraithe "Fean-
aighil"). Fraincis, ar ndóigh. Tógadh an foirgneamh seo i 1742 nuair a thograigh fear gnó,
Úgóineach darb ainm Peter Faneuil a d'éalaigh a thuismuitheoirí ó ghéarleanúint na
bhFrancach i ndeireadh an 17ú haois, bronntanas mór a thabhairt don bhaile. Ó thrádáil
leis an Eoraip a bhfuair sé a airgead (a raibh go leor dhó aige), agus thaitin sé uaidh a
mharc a fhágáil ar shaol trádála an bhaile, agus dá réir sin, phioc áit in aice phort Bhoston
inár bhféadfadh sé foirgneamh mór a thógáil a bheadh soiléir dóibh siúd a bhí ag teacht
isteach ar bhád (agus go deimhin, go dtí an 19ú haois, ba bhealach chomh coitianta leis
an mbóthar é, díreach cosúil leis na báid in iarthar na hÉireann), agus do mhuintir
Bhoston féin. Thóg sé an foirgneamh, mar sin, ar phíosa talún a bhí díreach líonta isteach
le cré ar mhaithe le talamh nua a chruthú don bhaile.
36
36
Ó Bhoston go Philly
Séard a bhí i gceist aige ná foirgneamh a thabhairt don bhaile ina mbeadh
margadh ann, ionas go bhféadfaí earraí a cheannach agus a dhíol fiú i ndrochaimsir, agus
ina mbeadh halla bhaile do chruinnithe, díospóireachtaí, agus a leithéid.
Agus b'shin mar a bhí ar feadh fiche bliana (cé go bhfuair Peter bocht bás bliain i
ndiaidh thógáil an fhoirgnimh). Atógadh an foirgneamh i 1760 tar éis tine thubaisteach,
agus leis an atógáil sin, tháinig spiorad nua isteach ann.
Tá cáil ar Faneuil Hall i bhfad i gcéin mar fhóram díospóireachta na Réabhlóide.
B'anseo a chuir ionadaithe phobal Bhoston in aghaidh na Navigation Acts (a chuir dleacht
an-trom ar earraí óna cóilíneachtaí, agus a leag síos nár ceadaíodh ach loing Shasanacha
d'iompórtáil na n-earraí úd13), agus na Intolerable Acts (nár ghá a rá, le leasainmneacha
mar sin, cad a cheap muintir Bhoston Fúthu!14).
Níl rian an 18ú haois ar an bhfoirgneamh níos mó. Tugadh cead a chinn dár gcara
Charles Bulfinch an foirgneamh a "leasú" in 1805. Chuir sé an tríú stór ar an
bhfoirgneamh agus stíl Íónach-Seoirseach air (is leis, mar shampla, an sceimheal
triantánach ag deireadh an fhoirgnimh). Is léir, ámh, gur seanteach é, ón gceannaghaidh
atá comónta eatarthu - na brící dearga sin a bhfeictear i bhfoirgintí Seoirseacha ó Bhaile
Átha Cliath go Montréal.
Ach fan ort, a chloisim uait. Cá bhfuil an t-uisce? Nár dhúirt tú gur tógadh
Faneuil Hall in aice uisce an chuain? Tá muid i lár na cathrach, agus níl deoir sáile le
féiceáil go ceann leathmhíle!
Agus bheadh an ceart agat. Braitheann sé ar an duine a labhraíonn tú leis, ach
13 B'é an dlí ba throime ná an "Molasses Act" i 1733. Chuir an t-acht seo dleacht chomh trom sin ar mholáis agus siúcra ó na hoileáin Iar-Indiacha gur chuir sé deireadh, nách mór le ról Bhoston sa tionscal. Ar ndóigh, ba stop tábhachtach Boston ar an mbealach idir an gCairib agus an Eoraip.14 Sraith dlíthe ab ea seo a dhún phort Bhoston go dtí gur íocadh ar ais an t-airgead a cailleadh sa "Bhoston Tea Party"), a thug cead saighdiúirí a cheathrú i dtabhairní agus foirgintí folmha i mBoston, a thóg cumhachtaí áirithe féinrialaithe ó Mhassachusetts, agus a thug cead d'oifigigh airm Sasanacha a chur ar thrial i Sasana, seachas i Massachusetts, fiú má ba i Massachusetts a deineadh an choir.
37
37
Ó Bhoston go Philly
tugadh idir 2,500 agus 4,000 acra chun míntíreachais sa chathair ó thús an 19ú haois i
leith. Líonadh isteach portaigh, moingeanna agus cuain bheaga chun spás leathnaithe a
thabhairt don bhaile sa chaoi nach bhféadfá an baile a aithneachtáil níos mó on aer dá
dtiocfá ar ais tar éis dhá chéad bliana. Ní leithinis Boston níos mó ach srón nó ceann tíre.
Fágann sin freisin gur i lár an bhaile a fhaigheann tú an chuid is sine de Bhoston, mar is
ón gceantar sin a leathnaigh an baile amach.
Ach os comhair Faneuil Hall faightear rud a dhá oiread níos tábhachtaí ná stair
don turasóir tuirseach - bia. Fuílleach, fairsinge, agus greadadh de. Chaitheamar
sracfhéachaint i dtreo Faneuil Hall, thóg an pictiúr éigeantach, agus thumamar féin i
bpléisiúr céadfaíochtúil Quincy Market.
Bhí margadh ar an láthair ón 19ú haois amach, ach thit sé i dtraipísí i dtús an 20ú
haois. Athneartaíodh é mar láithreán miondíolta sna 1970aí, agus ó shin i leith tá sé
imithe ó neart go neart mar áit chruinnithe agus ite.
B'é an Quincy úd, Josiah Quincy, méara an bhaile ar feadh cúig théarma ó na
1820aí amach, a chuir deireadh le Faneuil Hall mar fhoirgneamh cois fharraige. Chonaic
sé go bhféadfaí an cuainín os comhair Faneuil Hall a líonadh isteach ar mhaithe le talamh
nua a thógáil. Socraíodh margadh a chur san áit a bheadh níos mó na Faneuil Hall, agus
in 1827 tógadh Quincy Market mar mhargadh "taobh istigh" do phobal an bhaile. B'é
ailtire eile clúiteach ó Bhoston, Alexander Parris, a dhear é. Bheadh a fhios agat nach
raibh Bulfinch bainteach leis, mar nach bhfuil oiread is bríce dearg amháin ann. Déanta
as eibhear atá sé ar stíl na Seanghréige, le colúin mhóra agus peidiméid ar dhá cheann an
fhoirgnimh. Ó thuaidh agus ó dheas ó Quincy Market tá dhá fhoirgneamh eile an
mhargaidh, an North Market agus an South Market, a tógadh i 1977 agus 1978 faoi seach
don mhargadh nua. Tá an trí fhoirgneamh lán siopaí agus bialanna. Idir na foirgintí ar an
38
38
Ó Bhoston go Philly
bplásóg tá cupla céad seastán agus tralaithe óna ndíoltar smailcbhia agus giúirléidí. Ag
am ar bith den lá ó mhaidin go faoithín d'fheicfeá na mílte ag tuairteáil a chéile ar an
bplásóg. Parrthas turasóirí.
"Bhuel, a Éanna," arsa m'athair, ag baint smeachadh as a liopaí agus ag breathnú
go hocrach ar an margadh. "Síneach nó Iodálach?"
Mara bhfuil deifir ar bith ort i mBoston, agus más breá leat féachaint ar dhaoine,
seo an áit duit. Ceannaigh cupán caife nó béile maith agus suígh leat. Feicfidh agus
cloisfidh tú thar nóiméad amháin daoine ó ghach cearn den domhan ag labhairt gach
teanga ar dhomhan. Shuíomar triúir chun boird faoi chupola an fhoirgnimh agus
d'ordaigh bia ó cheann den iomad bialanna a bhí timpeall orainn. Tá comharthaí siopaí ó
sheanré Quincy Market crochta ar an mballa mar mhaisiú. "Lally Poultry Co." a sheas ar
cheann acu. Bhuel bhí a fhios agam go cinnte cérbh as dóibh! Caithfidh mé ceist a chur ar
lucht an bhuis an chéad uair eile a bhéas mé i nGaillimh an raibh gaolta acu i mBoston.
Fair play don ould pair. Bhíodar tar éis an mhaidin uilig a chaitheamh ag
leanacht mise ar líne fhada dhearg thrí shráideanna dúirleogacha Bhoston gan mórán
suime acu i stair Mheiriceá thar an ngnáthshuim, m'athair go háirithe agus an caoi ina
raibh a chroí, ach gearán nó fusaoid ní dhearnadar oiread is uair amháin.
Deireann daoine go sroicheann gach éinne an lá nuair a thuigeann siad nach
daoine os cionn nádúir iad a dtuismitheoirí. Tháinig an lá sin domsa go tobann tráthnóna
Aoine ar an gCeathrú Rua mí Iúil 1989 nuair a glaodh amach orm ar an teileafón ó
Ghaillimh leis an scéala go raibh taom chroí tar éis m'athair a bhualadh. Ach, a dúradh,
níor cheart dom teacht isteach go dtí an t-ospidéal go dtí go raibh a chroí cobhsaithe
beagán. Dá bhfeicfeadh sé mé, shílfeadh sé go raibh a chosa nite go deimhin agus
39
39
Ó Bhoston go Philly
mharódh an t-eagla é. Bhreathnaigh mé ar an bhfear seo anois, cuid mhaith den mheáchan
a bhí air tráth caillte, agus dath sláintiúil ina ghrua. Thug sé faoi deara m'fhéachaint agus
bhreathnaigh timpeall an halla agus amach an doras ar an bplásóg, a bhí ag cur thar maoil
le daoine faoi sholas gréine Márta.
"Shíl mé nach bhfeicfinn seo arís."
"Tá a fhios agam," a fhreagraíos.
"Ba mhaith le do mháthair agus mé féin dul ar ais go Oak Grove ar feadh
scaithimh. An bhfuil sin ceart go leor?"
Ar ndóigh bhí. Ach an raibh siad le trust leo féin ar an traein?
"A Dhia na bhFeart! Ní páistí sinn!"
Tá a fhios agam nach ea. Seandaoine Éireannacha ab ea iad, níos measa arís ná
páistí.
Bhí stáisiún T in aice Faneuil Hall agus chuaigh mé leo chomh fada leis an
stáisiún. Buíochas mór le Dia, ní raibh orthu aistriú ,ach an traein chéanna a thógáil go
deireadh an líne. Phacáil mé isteach sa traein iad agus chuas sa treo eile agus d'aistrigh do
líne Chambridge.
40
40
Ó Bhoston go Philly
Harvard agus Cambridge
Más scoláire thú, nó má ligeann tú ort gur scoláire thú, caithfidh tú tráthnóna a
chaitheamh i gCambridge.15 Is é an baile seo ardchathair dhomhanda an léinn. Agus mé
ag críochnú mo dhochtúireacht (mar a bhí ag an am agus mé i mBoston), ní fhéadfainn
Boston a fhágáil gan Cambridge a fheiceáil.
Níl rangú ollscoile a deineadh go fóill nár chuir Harvard ag a bharr. Go deimhin,
náiríonn Meiriceá an domhan leis an méid ollscoileanna Meiriceánacha a sheasann ag
barr an ranga. I Samhain 2004 rangaigh an iris acadúil Shasanach an Times Educational
Supplement an 50 ollscoil is fearr ar domhan. Sheas Harvard ag barr an liosta, ar ndóigh,
ach sheas sé ollscoil Mheiriceánacha eile sa deich gcinn ab fhearr. B'iad Oxford,
Cambridge (Sasana) agus Ollscoil Theicniúil Zúrich (nílim ag magadh) an trí ollscoil
eile. Thart fán am céanna tháinig an "Shanghai Jiao Tong University" amach le liosta den
500 ollscoil ab fhearr ar dhomhan16. Arís, tháinig Harvard ag barr an liosta, i bhfad chun
cinn fiú ar an dara ollscoil - Stanford University i gCalifornia.
Chuireas féin, agus an méid taistil acadúil atá déanta agam, an-suim sa liosta.
Gaillimh, m'alma mater - gan tagairt, ochón. Corcaigh - uimhir 463: áit amháin chun
cinn ar UCD! Ha, Dad! Caithfidh gur chráigh sin na boic móra i mBelfield! Freiburg na
Gearmáine, áit a rinne mé taighde do mo thráchtas máistreáchta - áit 88; ceart go leor, is
dócha. Ollscoil Humboldt i mBeirlin, ait a mhúin mé léann na Ceiltise ar feadh semester -
áit 95. An University of Illinois, óna bhfuair mé mo Ph.D. i 2002 - áit 25; anois an bhfuil
biseach agat? University of Wisconsin, áit a mhúin mé teangeolaíocht i 2002 - 18. Sách
15 Deir an Wikipedia, an ciclipéid leictreonach cáiliúil, go bhfuil clú ag Cambridge mar gheall ar thrí rud: Harvard University, Massachusetts Institute of Technology, agus an clár raidió Car Talk. 16 Is cosúil go rabhadar ag iarraidh a stádas féin a ardú, agus rinneadar staidéar ar na hollscoileanna ar dhomhan a rinneadh an taighde agus an múineadh ab fhearr. Tar éis gur aimsíodar buanna na hollscoileanna ab fhearr, bhí sé i gceist acu na buanna sin a chóipeáil agus iad féin a chur ar an leibhéal céanna leo. Thugas faoi deara ina liosta go raibh siad tar éis iad féin a chur ar uimhir 452. Beidh obair rompu, mar sin!
41
41
Ó Bhoston go Philly
maith, m'anam. Marquette University, áit ar mhúin mé litríocht ar feadh bliana - gan
tagairt, monuar. Monmouth University, áit a bhfuil mé ag múineadh anois - gan tagairt ar
bith. Smaoiním ar rotha mór an tsaoil; thosaíos thíos, d'éirigh mé aníos diaidh ar ndiaidh,
chaith mé cupla bliain thuas, agus thuirlingíos anuas sa phráib arís. Hm. Meafar, nó
ceacht, nó rud éigin. Is dócha.
Ainmníodh Cambridge i ndiaidh na hollscoile ar ar fhreastal príomhfhir an bhaile
sula ndeachaigh siad go cóilíneachtaí nua Mheiriceá17. Newtowne ab ainm don bhaile ar
dtús (ór bunaíodh as Boston é), ach i 1636, ar bhunadh Harvard College ann, cinneadh an
bhaile a athbhaistiú le hainm acadúil. Ar ndóigh, le cuid mhaith de na háitritheoirí ó
oirthear Shasana, ní raibh ach an t-aon rogha amháin acu. B'é ministir ón áit a thug
airgead do bhunadh an choláiste, agus b'e lena leabharlann seisean a bunaíodh
leabharlann na hollscoile i 1638 nuair a bhfuair se bás go hóg. Ar ndóigh, ba do thraenaíl
ábhar ministir an coláiste go príomhdha, agus d'fhan sé mar sin go ceann beagnach céad
bliana18, cé nach raibh sé ceangailte go hoifigiúil le heaglais ar bith ariamh. Go deimhin,
ba léir neamhspleáchas an choláiste ón tús le corprú coiste stiúrtha, uachtarán agus
comhaltaí na hollscoile, faoin ainm "The Harvard Corporation." Ní raibh ach seachtar ar
an gcoiste ar dtús agus níl ach seachtar air go fóill. Is é an comhlucht corparáideach is
sine sna Meiricí é. Go deimhin, le buiséad bliantúil de dhá bhilliún dollar, tá an
comhlucht seo níos mó ná tír bheag.
Tá stair sách fada aige freisin. Cinnte níl a fhios ag na turasóirí Meiriceánacha a
bhreathnaíonn le halltacht ar New Square i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, nár
17 Ó Anglia a tháinig go leor de chéadimircigh chóilíneachtaí Mheiriceá. Tá canúint an cheantair sin le cloisteáil fós cois fharraige i Virginia (an áit a raibh na "Pilgrim Fathers" ag déanamh air nuair a rug an geimhreadh orthu agus nuair ab éigin dóibh cur fúthu i Massachusetts).18 Ba i 1708 an chéad uair a toghadh uachtarán ar an gcoláiste nár mhinistir é.
42
42
Ó Bhoston go Philly
bunaíodh an coláiste sin níos mó ná 40 bliana roimh Harvard, agus tá stair Harvard le
haireachtaíl go soiléir agus tú ag siúl amach doirse an stáisiún T i Harvard Square.
Má tá tamall caite agat in áiteanna eile i Meiriceá nach iad an cósta thoir ní
chreidfidh tú go bhfuil tú i Meiriceá in aon chor. Tá daoine ar na sráideanna. Ar ndóigh,
bhíos ag teacht as lár Bhoston an turas seo, agus níor chuir na daoine iontas orm, ach is
cuimhin liom teacht isteach go Cambridge, díreach as aerfort Logan, tar éis dom míonna
fada a chaitheamh sa meániarthar, agus iontas a dhéanamh de na sluaite seo, idir sean
agus óg, Meiriceánach agus eile, ag siúl ó áit go háit. Caithfidh tú cuimhniú nach siúlann
Meiriceánaigh mórán níos mó, agus is iad na háiteanna ina dtiománann siad is mó na
háiteanna ina bhfuil fadhb na beathaítheachta is measa. Is é sin, muna bhfuil cosáin taobh
leis na bóithre, agus muna bhfuil siopaí, eaglaisí, tábhairní, nó bialanna cóngarach go leor
chun siúl chucu, ní bheidh an dara rogha ag daoine ach tiomáint. Seo a tharla sa
meániarthar cheana féin, agus le fás na lárionad siopadóireachta (na "malls" seo ar imill
na gcathrach), caithfidh tú tiomáint, b'fhéidir trí mhíle, chun galún bainne a cheannach19.
Ach is as seo a d'eascair feiniméan suimiúil - is iad lucht na gcathracha fíormhóra anois,
mar Nua Eabhrac agus Boston, atá fiteáilte agus folláin, agus lucht na mbailte beaga agus
na tuaithe atá ramhar. Tharla seo mar tá na mórchathracha rómhór anois do charranna,
agus níl an dara rogha ag daoine ach modhanna iompair poiblí agus a gcosa a úsáid.
Bíodh sin mar atá, b'sheo mé i gCambridge, ag gliúcadh go fiarshúileach agus mé
ag teacht amach ó stáisiún na traenach. Agus m'anam bhí go leor ar siúl. I measc na
rothar pairceáilte ar chaon taobh, na micléinn ag siúl ó léacht go léacht (nó café go café,
b'fhéidir) bhí daoine ina suí ag tapú na gréine. Os mo chomhair thit an talamh beagáinín,
ag múnlú poll éadomhain leathan ina raibh grúpa ceoltóirí Afraiceacha ag casadh do
19 Ceanaíonn Meiriceánaigh ar an mórchóir. Níor chuala siad faoi phionta bainne ariamh.
43
43
Ó Bhoston go Philly
shlua a bhí ina shuí timpeall orthu ar na céimeanna a rinne taobh an phoill20. Taobh leis
an gceolchoirm phoiblí seo bhí both nuachtán faoin gcomhartha "Out of Town News." Ar
ghach taobh an bhoith bhí nuachtaín idirnáisiúnta, ina measc, a thugas faoi deara, an Irish
Times. Shuíos síos leis an nuachtán ar chéimeanna an stáitse agus léas an nuacht ó Éirinn,
ceol na hAfraice ag casadh i mo chluasa.
Go tobann rith sé liom céard a bhí á chur i gcuimhne dhom. D'fhéadfainn bheith i
mo shuí áit ar bith ar shráid Ghrafton i mBaile Átha Cliath. Timpeall orm bhí muintir an
domhain ag siúl anonn is anall. Bhí ceol á chasadh agus bhí atmasféar socair
suaimhneach le braitheadh in ainneoin an méid a bhí ag tarlú timpeall orm.
Ní ar son atmasféar na háite a bhíos tagtha anseo, ámh, ach ar mhaithe le leabhair.
Tá Cambridge dubh le micléinn, agus, cosúil leis na bailte ollscoile ar mhór-roinn na
hEorpa, tá siopaí leabhar íontacha sa mbaile seo. Faraor, níl siopaí leabhar chomh
coitianta agus a bhíodh, fiú anseo i gCambridge. Ceannaíonn go leor macléinn a leabhair
ar an idirlíon anois, má cheannaíonn siad leabhair in aon chor. Ach leanann an Harvard
Book Store ar aghaidh beag beann ar thaoide an ghnó, is cosúil, ag díol leabhar nua agus
úsáidte do lucht na hollscoile ó na tríochaidí i leith. Agus seasann an siopa caoga troigh
ón Phit. Trasna an bhóthair liom, mar sin, agus isteach i ndoirse an tsiopa.
Nuair nach le teangeolaíocht mo luí, is leis an meánaois é. Chaith mé na blianta
fada, ó Ghaillimh agus Corcaigh tríd an nGearmáin go Meiriceá ag staidéar scéalta na
meánaoise, idir Bheowulf agus an Táin, Scéalta Chanterbury agus an Decameron, El Cid
agus Sagas na hÍoslainne. Is beag ollscoil eile ar dhomhain a bhfuil réimse ábhar níos
leithne aici ná Harvard, agus dá réir sin, siopa leabhar a bhfuil réimse níos leithne leabhar
aige ná an siopa ollmhór leabhar seo. Níos fearr ná sin, ámh, tá cáil amuigh ar an siopa
20 Cuirtear "The Pit" ar an stáitse sráide beag seo, i gcuimhne a chuma, ach i gcuimhne na daoine a bhíonn ann de ghnáth nuair nach mbíonn grúpaí ag casadh ann.
44
44
Ó Bhoston go Philly
mar áit a dhíolann fuílleach leabhar ar phraghasanna íontacha. Sé sin, leabhair nua nach
raibh ráchairt mór go leor orthu nuair a díoladh iad ar dtús agus atá ar díol anois ar
phraghas íseal chun fáil réidh leo.
Micléinn na hollscoile atá ag obair sa siopa don chuid is mó, agus b'é mo mhí-ádh
fiafraí den oibrí ba dhíomasaí sa siopa cá raibh rannóg na meánaoise. Chaith sé dreach
maslach orm agus chas ar ais ag a obair gan aird ar bith eile a thabhairt orm. Faraor, sin
fadhb le cuid mhaith macléinn i gCambridge Mhassachusetts - síleann siad go bhfuil
buaic na glóire bainte amach acu cheana féin agus nach gá dóibh umhlú don
ghnáthdhuine.
Bhíos tuirseach den dearcadh seo. Rud amháin atá foghlamtha agam faoi
Mheiriceá ná gurb é an custaiméir an rí. Chóirigh mé mo choróin agus bhreathnaigh go
géar ar a dhroim. D'oscail mé mo bhéal agus lig béic.
"GABH MO LEITHSCÉAL ACH BHÍOS AG CAINT LEATSA, A DHUINE
UASAIL. B'FHÉIDIR NACH gCASFÁ DO DHROIM LIOM AGUS GO gCASFÁ
TIMPEALL FAD'S A BHFUIL MÉ AG CAINT LEAT."
Chreathnaigh an droim. Bhreathnaigh gach éinne sa siopa timpeall. Chas mo
dhuine timpeall.
"AN TUSA AN BAINISTEOIR?" a d'iarras, den ghlór céanna.
Sclog an diabhailín.
"Níl."
"Cuirfidh mé an cheist arís ort. Cá bhfuil rannóg na meánaoise?"
"Níl a fhios agam. Fan agus gheobhaidh mé cúnamh."
D'imigh an boicín fá choinne cúnaimh. Chonaic é ag cogarnaíl le duine i seomra
eile. Ach níor fhill sé.
45
45
Ó Bhoston go Philly
Ba leasc liom airgead a chaitheamh sa siopa i ndiaidh sin, ach bhí leabhair móra
íconografaíochta ann ar díol ar thada. Nuair a tháinig mé amach b'íontas dom a fheiceáil
go raibh solas an lae beagnach reaite. Bhí orm cara a aimsiú sa Druid Pub ar Chambridge
St., agus ní raibh a fhios agam go fóill cá raibh sin. Le dhá mhála móra leabhar, bhuaileas
amach an doras agus thosaigh ag fiafraí de phobal na háite.
Faraor, b'fhearr a bheith ag fiafraí de chlocha na sráide, nó de na cuaillí solais.
Ainneoin postúlacht na gcréatúirí anseo i Harvard, is ionann micléinn Meiriceánacha cibé
ollscoil a bhfuil siad ag freastal ar, agus chaitheas cúig nóiméad ag dul sa treo mícheart
sular aimsigh mé an tsráid cheart, nach raibh rófhada ó Harvard Square é féin.
Chuir an Druid íontas orm. Shíl mé go raibh mé i dtábhairne beag i mBaile Átha
Cliath. Ar an taobh clé bhí cúntar ard a rith ón fhuinneog go chúlbhalla an tseomra, agus
ar dheis bhí triúr sa chúinne ag casadh ceoil agus i ngrúpa timpeall boird cupla slat ó na
ceoltóirí, bhí baicle ag caint. Chas an duine ba shine díobh timpeall, agus b'shin romham
mo chara.
Bhíos ag ceannach pionta Guinness, agus mar is iondúil dom agus mé ag fanacht
ar shíothlú an phionta, d'éist mé leis an gcaint ag an gcúntar. Bhí na freastalaithe ag
labhairt Gaeilge.
Cuireann rudaí mar seo orm i gcónaí. Gaeilge Chonamara a bhí á labhairt ag an
triúr agus iad ag glacadh leis, shíleas, nár thuig éinne eile sa tábhairne iad. Dá labhróinn,
bheadh an meandar anásta sin romhainn ina mbeadh orm míniú (dá mba ghá leis) nach
Conamarach mé, agus thiontódh an triúr ar an mBéarla láithreach. D'fhág mé ag caint iad
gan ligint orm gur thuigeas. Bhuel ar a laghad ní raibh siad ag maslú éinne.
46
46
Ó Bhoston go Philly
Boston agus Éireannaigh
Áit aisteach is ea Boston d'Éireannaigh. Is cosúil go bhfuil dhá phobal Éireannach
sa chathair seo. "Fíoréireannaigh" agus "Fíoréireannaigh." Ní hea - ní botún cló é seo.
Míneoidh mé an difríocht. D'inis duine darb ainm Gerry Harbison, ar Éireannach é, is
dócha, faoi chuairt a thug sé ar Bhoston ar Lá 'le Phádraig 1980, nó mar sin, agus an
téama "Éireannachas" á phlé ar an bpléliosta ríomhphoist soc.culture.celtic i 1993. Tagtha
go Boston as an nua as Éirinn, shíl sé agus beirt chara dul síos go Southie agus triall a
bhaint as tábhairne Éireannach sa cheantar Éireannach is laidre i Meiriceá. Síos go
Andrew Square leis an triúr acu, mar sin, agus go tábhairne Éireannach a chuala siad faoi.
Shíleadar, lena gcanúintí láidre Éireannacha, nach mbeadh orthu ach an chéad deoch a
cheannach agus go mbeadh deochanna saora acu as sin amach. Bheadh áthas an domhain
ar Ghaeilmheiriceánaigh na háite bualadh leo - nach mbeadh?
Cheannaíodar a gcéad-deoch, mar sin, agus shuíodar síos. Bhí an tábhairne lán le
seamróga móra glasa, agus bhí giotaí beaga smailcbhia timpeall na háite, glasdaite le dath
saorga. Tar éis cúig nóiméad, nó mar sin, tháinig fear an leanna chucu.
"Ah . . . cé as sibh?" arsa seisean.
"As Éirinn!" a dúradar go bródúil. Mhínigh siad go mba as Baile Átha Cliath an
bheirt seo, agus as Loch Garman an duine eile. D'fhan an triúir acu ag fanacht ar a gcéad
phiontaí saor in aisce.
"Bhuel, mara miste libh, mar sin, an bhféadfadh sibh bhur bpiontaí a chaitheamh
siar agus greadadh libh."
"Go bhfóire Dia orainn," arse siad le hiontas. "Cén fáth?"
"Bhuel, tá grúpa denár ngnáthchustamaeirí ag teacht go luath, agus níor mhaith
leo dá mbeadh daoine anseo inniu ar Lá 'le Phádraig nár Éireannaigh iad."
47
47
Ó Bhoston go Philly
"Ach is Éireannaigh muid! Is as Baile Átha Cliath muidne, agus Loch Garman
eisean."
"Ni hea. Ní Éireannaigh sibh. Ní as Southie sibh. An dtuigeann sibh?"
Sin, mar sin, an difríocht idir Fíoréireannaigh agus Fíoréireannaigh.
48
48
Ó Bhoston go Philly
Oíche gan Dídean
Nuair a d'fhill mé ar an ngrúpa bhí siad tar éis ciúnas a áiteamh ó na ceoltóirí
d'amhrán. Chrochamar suas é. Bhí a fhios agam go mbeadh orm srian maith a choimeád
orm féin dá n-éireodh liom teacht slán as seo agus filleadh abhaile anocht gan trioblóid.
Chuimhnigh mé ar ar dhúirt mo dheirfiúr:
"Ná tar abhaile i ndiaidh an dó-dhéag, agus ná tar abhaile óltach."
Ní raibh deifir ar éinne, agus ní raibh imní ar éinne faoin traein. Dá gcaillfinn an
traein dheireannach, d'fhéadfainn fanacht le duine eicínt sa ghrúpa. Dá dtogróinn an
traein a thógáil, bheadh siad ag imeacht go dtí an leathuair tar éis a dódhéag, cinnte
dearfa, a dúradar.
Mar sin, d'ólas liom agus chrochas suas amhrán, ag cur íontas ar na Conamaraigh
taobh thiar den chúntar le "Peigín Leitir Mór."
Níor bhreathnaigh mé ar m'uaireadóir arís go dtí gur shonc duine sna heasnacha
mé.
"Nach raibh ortsa an traein dheireannach a thógáil?"
Bhreathnaíos go faiteach ar m'uaireadóir. Deich tar éis a dó-dhéag. Aha, anois, a
bhoic-eo, cá bhfuil do shuaimhneas.
D'fhágas slán leo agus d'imigh liom21.
Íontas na n-íontas, ní dhearna mé dearmad ar mo mhálaí leabhar, ach chuireadar
moill orm agus mé ag luascadh ar ais Cambridge St. i dtreo stáisiúin na traenach. Tar éis
nóiméadaí órluachmhara a chaitheamh ag útamáil le hinneall ticéad, d'éirigh liom an t-
ardán a shroichint díreach in am do thóin na traenach a fheiceáil ag fágáil an stáisiúin.
Anois céard a dhéanfainn?21 Chuala, idir an dá linn, go bhfuil an Druid díolta ar aghaidh ar dhream nár suim leo seaníomha an tabhairne, agus go bhfuil sé éirithe trendyáilte, le Europop á chasadh ag DJs tráthnóna agus cocktails á meascadh ag lucht an bheáir, nár Conamaraigh iad níos mó. Ach d'imigh sin agus tháinig seo.
49
49
Ó Bhoston go Philly
Thugas faoi deara, ámh, go raibh daoine eile ar an ardán, agus iad ag fanacht ar
thraein, ba chosúil. Míorúilt! Agus, le taispeáint nach raibh breall orthusan ach oiread,
tháinig an traein úd i gceann cúig nóiméad. Isteach linn uilig agus ar ais i dtreo lár na
cathrach, áit a aistreoinn go líne eile agus a dtógfainn traein ar ais go Oak Grove.
Ach theip ar mo phlean. Thuirlingíos ag Downtown Crossing agus d'aistrigh go
dtí an t-ardán cuí, an t-ardán céanna a bhí chomh lán le daoine ar maidin. Ní raibh idir
duine ná deoraí fágtha air. Sheasas ansin ar feadh meandair, ag gliúcadh isteach i bhfolúis
an tolláin chiúin sular thuigeas go raibh an traein dheireannach imithe.
Anois céard a dhéanfainn? D'iarras comhairle ó fhoireann an stáisiúin. D'fhan
comhairle fhir amháin liom ar feadh i bhfad:
"You're on your own, bud."
Yeah. Go raibh maith agatsa freisin.
Caitheadh amach mé, mar a caitear amach an bruscar agus na diúgairí, agus
sheasas ar an gcosán os comhair an stáisiúin ag machnamh ar mo roghanna. Ní raibh
bealach ar ais nó ar aghaidh fágtha dom anois, leis an gcóras iompair poiblí pé scéal é. Dá
siúlfainn ar ais go Harvard (siúlóid a thógfadh uair an chloig cinnte) bheadh mo
chomhphótairí imithe romham. Ní fhéadfainn siúl go hOak Grove. Bhreathnaigh mé i mo
phóca. Ceathracha dollar. An bhféadfainn tacsaí a fháil? Stop ceann os mo chomhair.
"Where ya goin', bud?"
Taitníonn an focal "bud" seo le lucht iompair.
"How much to Oak Grove?"
RollaighQQ sé a shúile ina chloigeann go machnamhach agus bhreathnaigh suas
síos orm.
"Maybe forty, maybe fifty dollars."
50
50
Ó Bhoston go Philly
"I've only got forty . . ."
Níor éirigh liom an abairt a chríochnú.
"Tough luck, bud. Maybe someone else'll take ya."
Agus bhailigh sé leis.
Ligeas osna truamhéalach. Bhíos róbhocht ag breathnú do lucht na siopaí leabhar,
agus róshaibhir ag breathnú do lucht na dtacsaithe. Sheasas ansin os comhair stáisiún
Downtown Crossing agus smaoinigh ar theideal leabhair a sheas ar leabhragán i dteach
m'óige ar feadh na mblianta: By Grand Central Station I Sat Down and Wept22. Bhíos
suite de nach gcaoinfinn, ach le teann óil, frustrachais, tuirse agus fuacht na hoíche
smaoiníos ar chomh compórdach is a bheadh ciumhais an chosáin. D'éirigh na deora im'
shúile ar an toirt.
As ucht Dé! Bhreathnaíos timpeall. Caithfidh go raibh áit sa chathair mhór
Mheiriceánach seo ina mbeinn in ann an oíche a chaitheamh, ag ól beorach nó caife? Cad
a dhéanann diúgairí na cathrach? Nárbh í seo an chathair ina raibh "Cheers" suite?
Má b'ea, níor léir é ag an bpointe seo. Suas síos an tsráid ní raibh le feiceáil ach
doirse dúnta dorcha. Bhí sé fuar anois, agus níos measa fós, ní raibh an spéir glan níos
mó. Go deimhin, bhí sé ina bhrádán éadrom cheana féin.
Cad a dhéanann daoine gan dídean nuair nach bhfuil áit le stopadh acu? Bogann
siad. Move along, get along, go, move, shift. Bhogas, mar sin.
Cathair iomlán eile is ea Boston istoíche. Breathnaíonn sé mar an gcéanna, cuma
más sna codanna nua nó sna seanchodanna atá tú. Ar mo shiúlóid níor aimsíos oiread is
bialann, tábhairne, nó café amháin a bhí oscailte. Cá raibh na háiteanna cosúil le Cheers?
22 Bhaineas triail i ndiaidh triail as an leabhar a léamh, go háirithe mar gheall ar an teideal dorcha, a chuir traenacha móra Mheiriceá i gcuimhne dhom le linn m'óige. Chonaiceas an leabhar arís i leabharlann cupla bliain ó shin. Chaitheas uaim é tar éis cupla nóiméad. Ach is fiú Grand Central Station a fheiceáil nuair a thugann tú cuairt ar Nua Eabhrac.
51
51
Ó Bhoston go Philly
Cá ndeachaigh na micléínn istoíche. Go bhfóire Dia orainn, bheadh sé níos éasca cupán
caife a aimsiú i nGaillimh ag 130am ná anseo.
Ag breathnú ar ais ar seo, agus ag smaoineamh air go réasúnach, ba cheart dom
siúl ar ais i dtreo Cambridge, ar ndóigh. Leathbhealaigh idir Boston agus Cambridge, ar
chiumhais abhainn an Charles, tá an ollscoil cháiliúil M.I.T. (an Massachusetts Institute
of Technology). Dá mbeadh tábhairní nó caiféanna ar bith sa cheantar oscailte go fóill, ba
i gceantair na macléinn a d'aimseofá iad. Ach, ag breathnú ar mo léarscáil, ba chosúil go
raibh sé rófhada. Shocraíos fanacht i mBoston agus rud a aimsiú ansin. Caithfidh go raibh
áit éigin le suíocháin ina bhféadfainn cupán caife nó buidéal beorach a cheannach. Leanas
orm ag siúl, i gciorcail, beag ná mór, a bhí ag éirí níos leithne an t-am ar fad. Ach solas ní
fhaca mé.
Chaitheas trí huair an chloig ar a laghad ag siúl timpeall lár Bhoston, agus faic na
ngrást ní fhaca mé i rith an ama sin ach doirse dúnta. Ag deireadh na himirce gan éifeacht
seo, fuaireas mé féin ar ais os comhair Downtown Crossing. Ní raibh dul as faoi seo. Bhí
na cosa ag titim uaim (agus rud eile, dála an scéil, ceal leithris), agus ní raibh coisméig
fágtha iontu. D'aimsíos binse cupla slat ón stáisiún agus thiteas im chodladh.
Ar chuala tú ariamh faoi Thubaiste Mholáis Bhoston? Ní grinnscéal é seo. Tharla
sé céad slat ó mo leaba crua in Eanáir, 1919 in aice Commercial Wharf, duga in oirthear
na cathrach, nuair a phléasc umar ollmhór lán le moláis le teann méid an mholáis a bhí
ann. Sa tsunami beag a tharla maraíodh duine is fiche agus deineadh dochar milltineach
do cheantar na nduganna uilig i mBoston.
Ar ndóigh, trádáil agus cogadh ba chúis leis an tubaiste uilig. I 1915, agus
Meiriceá ag dul isteach sa chéad cogadh domhanda, d'ardaigh an ráchairt do mholáis. Ní
52
52
Ó Bhoston go Philly
hé go raibh fonn milseáin ar na saighdiúirí, ach, go rabhthas in ann alcól a dhriogadh
uaidh. Ní hé ach oiread go raibh fonn óil na saighdiúrí céanna, ainneoin a dúirt mé faoin
alcól, ach go rabhthas in ann pléascphúdar a dhéanamh ón alcól. Go dtí seo ní raibh sa
mholáis ach seachtháirge de shiúcra na Caraibe, agus bhí tíortha na Caraibe lánsásta fáil
réidh leis an dubhleacht smeartha greamannach seo. Ag tabhairt faoi deara an mhargadh
nua, thóg an United States Industrial Alcohol Company umar ollmhór i mBoston chun
glacadh leis an Moláis uilig a bhí siad ag allmharú ón Charaib.
Ba cheantar bocht ceantar na nduganna i mBoston, agus nuair a thógadh an t-
umar, níor bhacadh mórán le rialacha slándála. Cuireadh cléireach darb ainm Arthur Jell i
gceannas a thógtha, ach, gan é bheith ábalta fiú na gormchlónna a léamh, ní dhearna sé
ceannaireacht rómhaith. Ag an am, ba ghnách umar mar seo a sheiceáil do sceitheanna trí
iad a líonadh le huisce ar dtús, agus ar ndó, leis na duganna ar lámh, níor fhadhb é an t-
uisce a aimsiú. Ach níor deineadh sin fiú, agus nuair a cuireadh moláis isteach san umar
sceith sé as na mílte scoilteanna beaga. Ba ghnách le muintir na háite moláis a bhailiú
saor in aisce ón umar trí searróg a chur leis na scoilteanna beaga. Tar éis na céadta gearán
ó lucht na háite faoi seo, d'ordaigh Jell an t-umar a phéinteáil donn ionas nach mbeadh na
sceitheanna chomh soiléar.
Bhí go maith agus ní raibh go holc go dtí 1919. Bhí tionscal an chogaidh ag
leanacht ar aghaidh chomh maith sin go ndeachaigh an molás amach chomh tapaidh
chéanna agus a tháinig sé isteach agus nár líonadh an t-umar in iomlán ariamh.
Sé sin le rá, go dtí Eanáir, 1919. Le deireadh an chogaidh, ní raibh ráchairt ann
níos mó d'alcól tionsclach, agus chinn an comhlucht é a úsáid do bhiotáille. Ach níor
úsáideadh an méid agus a d'úsáidtí i rith an chogaidh, agus diaidh ar ndiaidh, líon an t-
umar. Ar an 12ú agus an 13ú Eanáir tháinig tancaeir isteach agus líon an t-umar go barr.
53
53
Ó Bhoston go Philly
Dhá lá ina dhiaidh sin, phléasc an t-umar.
Is cuma an uisce nó molás an leacht, nuair a phléascann 2.3 mhilliún galún de de
phlimp, is feidir leis sruthú go tapaidh. Deirtear go ndeachaigh tonn den leacht ocht
dtroigh in airde tríd na sráideanna ag 35 mhíle san uair. Leagadh foirgintí ar dheis agus
clé, agus ba thríd seo a fuair cuid mhaith de na daoine bás. Is beag nár leagadh traein de
líne a bhí tógtha os cionn na sráide. Mar gheall ar fharraige an leachta glóthaigh seo ní
raibh an lucht tarrthála in ann dul isteach sa cheantar. Níor fritheadh corp an duine
dheireannaigh (a caitheadh isteach sna duganna ina charr le teann fhórsa na tubaiste) go
ceann 11 lá.
Má labhraíonn tú le seandaoine Bhoston, déarfaidh siad leat, is cosúil, go raibh
boladh milis láidir i lár Bhoston go ceann breis agus scór bliana i ndiaidh na tubaiste23.
Má rinne tú iarracht dul a chodladh ar bhinse in aimsir fhuar ariamh, beidh a fhios
agat go bhfuil dhá rud a dhíth chun an codladh céanna a aimsiú: éadaí troma agus ciúnas.
Ceachtar ní raibh agam. Nuair nár dhúisigh creathadh fuachta mé dhúisigh carranna mé
ag tiomáint tharam. Chodlaíos beagán idir creathanna agus carranna, ach d'fhéadfá néalta
níos fearr a fháil ar stráice féarach idir lánaí mhótarbhealaigh.
Bhíos i lár néil álainn faoi dheireadh nuair a bhfuaireas sonc sna heasnacha.
Bhreathnaíos suas ar fhear in éadach phóilín. Fear ramhar le haghaidh dearg Éireannach.
Faoiseamh? Cúnamh? D'oscail a bhéal.
"Move on."
Tháinig idir fearg agus díomá orm.
"Where to? Where can I go?"
23 Fuair mé an t-eolas seo uilig ó cholún Cecil Adams "The Straight Dope." Fuair seisean a eolas ó leabhar faoin eachtra Dark Tide: The Great Boston Molasses Flood of 1919, le Stephen Puleo (2003).
54
54
Ó Bhoston go Philly
"I don't care. Move on outta here."
Bhogas. Chuas timpeall an choirnéil agus d'fhan cúig nóiméad. Nuair a d'fhill mé
ar an suíochán, bhí an t-oifigeach cáirdiúil imithe. Chuas ar ais a chodladh.
Tá idir 2 mhilliún agus 3 mhilliún daoine i Meiriceá gan dídean thar bliain
amháin. Gach oíche, téann ar a laghad 840,000 gan dídean sa tír. Meascán mór daoine atá
iontu. Teaghlaigh uilig, mná agus a bpáistí a d'éalaigh ó fhir fhoréigneacha, daoine le
tinnis aigne, aindiúlaigh, na dífhostaithe24. I gcultúr mar Mheiriceá, is beag cúnaimh a
bhfaigheann siad. Breathnaítear orthu mar dhaoine gan mhaitheas, agus is annamh a
bhfaigheann siad airgid stáit munar féidir leo cruthú go bhfuilid ag obair cheana féin. Fiú
an dól, ní bhfaigheann tú é ach go ceann bliana nó níos lú, agus muna bhfuil post nua
faighte agat faoi sin, baintear díot an t-airgead. Ní mhaitheann Meiriceá don bhocht.
Caitear amach é san áit nach féidir é a fheiceáil níos mó25. Cé gur thuig mé go hacadúil
chomh míthrócaireach is a bhféadfadh an saol a bheith anseo, b'é seo an chéad cruthúnas
fisiciúil dom é. Rud níos aistí arís dom ná nach bhfaca mé oiread is duine amháin eile le
cuma an díthreabhaigh air thar an oíche sin. B'fhéidir go rabhadar uilig díbrithe ag mo
dhuine agus a chomhghleacaithe i roinn phóilíneachta Bhoston.
Ní cheart dom a bheith ag maíomh as Éirinn mar mhalairt, ámh. Is cosúil go
bhfuil na huimhreacha mórán mar an gcéanna ansin, áit ar "dhé-institiúdadh" daoine le
tinneas aigne sna nóchaidí. Ar ndóigh, cód is ea an focal "dé-institiúdú" do "chaitheamh
amach ar na sráideanna." Faightear na daoine sin ar shráideanna na hÉireann anois, agus,
níos minice, ag filleadh ar institiúidí stáit, ach sa chás seo, ar phriosúin.
Chodlaíos uair an chloig eile, b'fhéidir, go dtí go bhfuaireas an sonc céanna sna
24 Is aindiúlaigh nó daoine le tinneas aigne 53% dóibh. Is ó eagrais charthannachta príobháideacha a bhfaigheann an tromlach cúnamh ar bith.25 I mBealtaine 2004 mhol coimisinéar cathrach Miami Florida, Tomas Regalado, go gcuirfí an dlí ar éinne a bheathaíodh duine gan dídean sa chathair.
55
55
Ó Bhoston go Philly
heasnacha, ach níos láidir an turas seo. B'é mo chara arís, an póilín ramhar, ag tabhairt
súil fhiata orm.
"Thought I told you to get lost," arsa seisean go heascháirdiúil.
Bhreathnaíos go sramshúileach ar a éadach.
"Bhuel?" adúirt sé, go trodach.
Ní raibh freagra agam. Rinneas iarracht mo smaointe agus mo chorp a chur i dtoll
a chéile agus sheasas arís. Shiúlas timpeall an choirnéil arís, ach nuair a ghliúcas thairis
arís tar éis cúig nóiméad, bhí sé fós ina sheasamh taobh leis an mbinse.
"Now get lost!" a ghlaoigh sé.
Ach ní raibh gá leis níos mó. Bhí solas beag in oirthear na spéire agus bhí
corrchanadh éin le cloisteáil ó thimpeall na cathrach. Bhí níos mó tráchta ar na
sráideanna, agus bhí daoine le feiceáil ag siúl ar obair. Caithfidh go mbeadh an stáisiún
ag oscailt arís sar i bhfad. Shiúil mé timpeall beagáinín, solas an lae ag láidriú an t-am ar
fad, go dtí go bhfaca mé daoine ag dul isteach sa stáisiún. Isteach liom, seiceáil cathain a
bheadh an chéad traein ag teacht. Ba chosúil nach mbeadh an iomarca ama le fanacht
agam - bhíothas ag súil le traein ag 545. Cheannaíos bonn chomhartha don traein agus
shuíos an leathuair eile a bhí fágtha romham ar shuíochán ar an ardán sa stáisiún.
Nuair a shroicheas teach mo dheirféar, ligeas mé féin isteach an doras tosaigh.
Bhí sí ina suí cheana féin sa chistin ar chúl an tí, ag réitiú bricfeasta tapaidh di féin sular
imigh sí ar obair.
"Go bhfóire Dia orainn," adúirt sí nuair a shiúlas isteach doras na cistineach.
"Cheapfaí nár chodail tú ar chor ar bith. Ar chodail tú i d'éadaí?"
D'oscail mé mo bhéal, agus stad mé ar feadh soicind.
"Tá's agam anois," arsa sise go gealgháireach. "Rinne tú dearmad ar do
56
56
Ó Bhoston go Philly
phitseáma!"
Chomh tuirseach agus a bhí mé, níor thuigeas i dtosach, go dtí gur tháinig sé
chugam de sciotán. Shíl sí gur tháinig mé ar ais go han-déanach, go ndeachaigh mé a
chodladh, agus go rabhas díreach éirithe arís. D'oscail mé mo bhéal arís, ach níor tháinig
an focal cuí.
"Caithfidh gur ól tú an iomarca! Féach ort! An ndearna tú dearmad pitseáma a
chur ort nuair a tháinig tú ar ais? Óíche ragairne a bhí agat mar sin, tar éis a chuir mé ort
d'fhainicí!
Thograíos í a choimeád dall ar an bhfíorscéal.
"Oíche go maidin, a stóir. Oíche go maidin."
D'itheas bricfeasta léi. Sular imigh sí, d'éirigh m'athair. Bhreathnaigh sé uirthi,
agus ansin ormsa.
"A, a Éanna, a mhac," arsa sé, místá ar a aghaidh. "Nach mbearrfá thú féin?
Shílfeadh duine gur chaith tú an oíche ar an tsráid."
57
57
Ó Bhoston go Philly
Bóithre Bhoston, an "Big Dig," agus Southie
Buíochas mór, fiú tar éis oíche sa leaba, bhí tuirse ar mo thuismuitheoirí, agus
chinn siad fanacht sa mbaile ag siúl timpeall pháirc mhóir in aice an tí ina raibh zú, locha
agus eile. Thugas le fios go raibh tinneas eicínt tolgtha agam agus chaitheas an lá sa leaba
tar éis m'eachtraíochta sa chathair. B'é mian mo thuismuitheoirí eitilt ar aghaidh go Las
Vegas agus mo mhian taisteal ó dheas go Connecticut, áit a mbeinn ag bualadh le Jo, mo
chomrádaí, chun cupla lá a chaitheamh cois fharraige. Agus bhí chuile rud timeáilte thar
barr - bhí Niamh, mo dheirfiúr, ag taisteal go Nua Eabhrac dá comhlucht. An lá dár
gcionn d'fhágamar mo thuismuitheoirí ag aerfort Logan agus thiomáin ó dheas.
Tá lár chathair Bhoston breac le mótarbhealaigh, idir chinn faoi thalaimh i
dtolláin, agus cinn san aer ar dhroichid. Ceann acu is ea Interstate 93, a thagann isteach
ón tuaisceart agus a scuabann amach arís cupla míle ó dheas. Ar feadh cupla scór bliain,
nó mar sin, ghearr an bóthar seo leithinis Bhoston ina dhá leath, agus bhreathnaigh an
tarbhealach ar ar cuireadh an bóthar sách gránna. Gan dabht bhí muintir an "North End"
sásta go leor leis, ámh. Ghearr an tarbhealach an chathair chomh maith sin gur scoitheadh
an North End (deireadh na leithinse) ón chuid eile den chathair ar fad, agus má bhí ciúnas
cathrach uait ariamh, b'é sin an áit duit.
Tá muintir an North End buartha anois. Tá ceantar beag Iodálach ann nár
scriosadh ag turasóireacht ariamh, agus táthar buartha go dtiocfaidh deireadh leis anois
agus an tarbhealach imithe.
Tosaíodh ag obair ar an tarbhealach i 1991. Cinneadh an bóthar uilig a chur faoi
thalamh agus deireadh a chur leis an oilbhéim, agus b'as seo a d'eascair an "Big Dig" - an
tionscnamh bóthair cathrach ba mhó i stair Mheiriceá, a deir daoine áirithe, agus an
bairille muiceola ba chostasaí i stair Mheiriceá, a deir daoine eile. Nuair a críochnaíodh
58
58
Ó Bhoston go Philly
an obair i 2004, 13 bhliain i ndiaidh tús an tionscnaimh, measadh gur chostáil sé 13
bhilliún dollar.
Tá mogalra bóthar faoi thalamh anois i mBoston agus tar éis dúinn an Charles
River a chrosáil i dtolláin, thángamar amach ar "Highway 1," a théann trí dheisceart
Bhoston, nó "Southie" mar a thugtar air.
Faraor (b'fheidir) níl mórán fágtha de Southie mar a bhí. Tá sé róchóngarach do
lár Bhoston, agus idir an dá linn, tá lucht an cheantair básaithe agus a bpáistí bogtha
amach go dtí na bruachbhailte. Líonadh an folús le yuppies, a bhog isteach, a cheannaigh
suas seantithe Southie, agus a thiontaigh na tithe ina mblocanna árasán. Agus mé i
mBoston le déanaí, rinne duine, arb ainm dó Jason McCarthy, iarracht a rá liom gurb ó
Southie é. Bhreathnaigh mé air. Culaith maith, BMW pairceáilte aige taobh amuigh den
tábhairne, MBA aige ó ollscoil mhór le rá i gCambridge.
"Ar rugadh ann thú?"
"Ó muise níor rugadh, ach i mBeverley."
Is bhruachbhaile do dhaoine saibhre é Beverley, cúig mhíle déag ó thuaidh ó
Bhoston.
"Agus cá fhad an bhfuil tú i do chónaí i Southie?"
"Dhá bhliain."
Ach ní cheart dom bheith ag gearán. Ba phlódcheantar salach é, lán le bochtanas
agus mafiosi na hÉireann. B'anseo an áit a rugadh, a tógadh, agus a oileadh an
dúnmharfóir Whitey Bulger, atá fós ar liosta FBI den deichniúr is dáinséaraí ar dhomhan.
Ní nach ionadh gur fhág lucht na háite í chomh luath agus ab fhéidir leo.
59
59
Ó Bhoston go Philly
Fágáil Bhoston
Tá dhá "Highway 1" i Meiriceá a bhfuil clú orthu, agus stair fhada bainteach leis
an dá bhóthar. An chéad ceann, is é an bóthar a bhí muidne air anois, an bóthar a théann ó
Maine (an stát is faide ó thuaidh ar chósta thoir Mheiriceá) go Florida (an stát is faide ó
dheas). Seanbhóthar is ea seo, cé nach ndeachaigh sé chomh fada sin sa dhá threo nuair a
thosaigh sé. An ceann eile, is bóthar stát Chalifornia é a théann feadh chósta an Aigéin
Chiúin ó thuaisceart an stáit síos beagnach chomh fada le Meicsiceo. Tá cáil air mar
gheall ar na radharcanna iontacha ón bhóthar agus tú ag taisteal.
San 17ú haois, má bhí tú ag taisteal ó chathair go cathair ar chósta thoir
Mheiriceá, rinne tú ar farraige é, don chuid is mó, má bhí tú in ann. Go deimhin, b'fhearr
an teagmháil a bhí idir na cóilínithe agus Sasana nó eatarthu féin. Bhí bóithre ann idir na
cathracha, ceart go leor, ach bhí Indiaigh ann freisin, gan trácht ar ghnáthghadaithe agus
sclagacha. B'fhearr i bhfad fanacht amach uathu dá mb'fhéidir leat. Ainneoin na gconstaic
uilig, ámh, d'fhás na bóithre diaidh ar ndiaidh. Ní raibh ach caoga míle idir Bhoston,
ardchathair chóilíneacht Mhassachusetts, mar shampla, agus Providence, ardchathair
chóilíneacht Rhode Island. Ní raibh ach céad míle eile idir Providence agus New Haven,
ceann de dhá ardchathair Chonnecticut, agus as sin, 75 mhíle ar aghaidh go Nua Eabhrac.
Mar a thuigfeá, mar sin, ar ais nó ar éigean a d'fhás na bóithre idir na cathracha seo, go
háirithe do theagmháil oifigiúil.
B'é ar an 22 Eanáir 1673 a thaisteal an chéad marcach poist idir Nua Eabhrac agus
Boston. Gobharnóir Nua Eabhrac a sheol é leis na horduithe
You are to comport yourself with all sobriety and civility to those that shall entrust you...You are principally to ally yourselfe to the Governors, especially Gov. Winthrop, from whom you shall receave the best direction to form ye best Post Roades;You shall do well to provide yourself to a Spare Horse, good Port Mantels soe neither letter nor Paquetts receave any damage under your hands;
60
60
Ó Bhoston go Philly
Thóg sé idir coícís agus trí sheachtainí ar an marcach, agus is beag bóthar a
d'úsáid sé ar a bhealach, ó nach raibh siad ann. B'é thart fá 1753 a dhéantar trácht ar
bhóithre poist cearta. B'é rud é go raibh fear darb ainm Benjamin Franklin tar éis
ardstiúrthóireacht na bpost a fháil ón rí agus go raibh sé tinn tuirseach den argóint faoi
phraghasanna an phoist. B'é rud é go raibh ort íoc de réir faide thurais do litreach, agus
b'éigean do na húdaráis, mar sin, fáil amach cá fhad go beacht a bhí idir cathracha
Mheiriceá. Thóg an Frainclíneach, mar sin, carráiste speisialta le hódaiméadar crochta
óna chúl (deirtear gur Franklin a chum an sórt seo ódaiméadar) agus trucail taobh thiar
dhó arís le clocha mhíle agus foireann oibrithe. Stopadar ag deireadh ghach mhíle agus
thógadar cloch, ar a bhí greanta an fhaid go dtí an chathair dheireannach.
Bhí imprimatur oifigiúil ar na bóithre poist seo, mar sin, agus b'orthu, beag ná
mór, a leagadh síos córas nua i 1924. Faoi seo, le fionnachtain an chairr agus le saoirse an
Mhodel T ó Henry Ford, bhí daoine ag taisteal go croíúil ó bhaile go baile agus ó stát go
stát. Cheana féin, i 1903, d'éirigh le beirt tiomáint trasna Mheiriceá. Ach ní raibh córas
ceart ar na bóithre. Thugtaí "auto-trails" ar bhóithre fada, agus spreagtaí tiománaithe
tabhairt faoi thurasóireacht orthu ina gcarranna nua, ach níor bhreathnaíodh orthu mar
artaraithe gnó go dtí an chéad chogadh domhanda, nuair ba léir do rialtas Mheiriceá gur
mhithid eagar ceart a chur ar an gcóras bóithre. I 1924, faoi choimirce an American
Association of State Highway Officials (AASHO26), tugadh faoin tionscadal, agus ar an
11ú Samhain 1926, athainmníodh na bóithre le huimhreacha. Ar shlite áirithe, ba
chailliúint é an t-athrú, ó bhí ainmneacha fileata ag cuid mhaith de na sean "auto-trails,"
mar an "Atlantic Yellowstone Pacific Highway," an "Bee Line Highway," agus an
"Cincinnati-Lookout Mountain Air Line." Ach i Meiriceá, ní féidir stop a chur le forás,
agus fuarthas réidh leo.
26 Meastú an mairfeadh cumann le hainm mar sin i bhfad sa lá atá inniu ann?
61
61
Ó Bhoston go Philly
Bhí córas sách loighiciúl acu. Chinn siad ré-uimhreacha a chur ar na bóithre móra
a chuaigh soir-siar agus corruimhreacha a chur ar na cinn thuaidh-theas. B'é uimhir a
haon, mar sin, an chéad bóthar mór idirstáit isteach ón gcósta thoir, agus b'é uimhir a dó
an chéad bóthar idirstáit isteach ó theorainn Cheanada. Agus tá na hainmneacha céanna ar
na bóithre seo go fóill.
Ní hiad seo na hInterstates. Bóithre móra is ea iad seo, don chuid is mó, a bhfuil
dhá, trí, nó ceithre lána orthu, ach nach mótarbhealaigh iad. Tá soilse tráchta orthu, agus,
taobh amuigh de na cathracha móra, níl balla idir an dá threo. B'iad seo príomhbhóithre
Mheiriceá go dtí gur tosaíodh ar na hInterstates sna caogaidí, tar éis go bhfaca
Eisenhower Autobahns na Gearmáine agus ina oifigeach airm sa dara cogadh domhanda
agus gur thuig sé chomh áisiúil is a bheadh a leithéid don arm27.
Agus tú ag taisteal i Meiriceá, mar sin, tóg faoi deara déanamh na gcomharthaí
bóithre timpeall ort. Más daite gorm agus dearg iad (le blúirín bán), is Interstate atá tú ag
taisteal air. Más dubh-is-bán é, ach i gcruth scéithe, is bóthar feidearálach é. Más de
shaghas ar bith eile é, is bóthar stáit nó chontae é (agus athraíonn na comharthaí sin ó áit
go háit, ar ndóigh).
B'sheo muid, mar sin, ag tiomáint ó dheas ar an mbóthar feidearálach ba shine i
Meiriceá, mar sin - uimhir a haon, a théann ó Fort Kent, Maine, ar theorainn Cheanada,
go Key West, Florida, atá ar mhuirascaill Mheicsiceo. Tá sé 2377 míle ar fhad, agus cé
nach mbeadh air ach ar feadh deich míle mó mar sin, bhí a fhios agam go mbeinn á
fheiceáil arís ar mo bhealach síos cósta thoir Mheiriceá.
D'fhágamar an bóthar stairiúil seo i mBraintree (an bhfásann siad timpeall anseo?
27 Is beag daoine i Meiriceá a bhfuil a fhios acu gurb é is ainm do na hInterstates go hoifigiúil ná an "Dwight D. Eisenhower National System of Interstate and Defence Highways."
62
62
Ó Bhoston go Philly
d'fhiafraíos díom féin, ag gliúcadh amach an fhuinneog), agus thógamar státbhóthar 3a ó
dheas feadh an chósta agus trí choillte Mhassachusetts. Plymouth ár dtriall.
Plymouth
Bhí Sasanaigh (agus Eorpaigh eile, go deimhin) ina gcónaí go lánaimseartha ar
chósta thoir Mheiriceá ó 1607 amach, nuair a bunaíodh cóilíneacht bheag i Jamestown,
san áit a dtugtar Virginia air anois (i ndiaidh an chomhlachta a sheol ann na cóilínithe, an
Virginia Company of London). Ba air an gcóilíneacht seo a bhí grúpa ag seoladh i
bhfómhar 1620 nuair a chuir síon moill chomh mór sin orthu nach raibh an dara rogha
acu ach stopadh níos faide ó thuaidh agus fanacht go dtí an t-earrach. D'fhanadar chomh
fada sin, ámh, gur shocraigh siad cur fúthu san áit ina raibh siad agus cóilíneacht nua a
bhunadh ansin. D'ainmnigh siad a mbaile nua "Plimoth," i gcuimhne an bhaile a d'fhág
siad i Sasana.
Glactar leis nár imríodh go hionraic leis na himircigh seo. Bhí captaen an
Mayflower in ann a bhád a thógáil trasna an Atlantaigh san earrach, aimsir na hairicín,
ach dar leis, níorbh fhéidir leis seoladh timpeall Chape Cod. Deir staraithe áirithe gur
d'aonghnó a cuireadh chomh fada ó thuaidh iad - chun stop a chur le Francaigh a bhí ag
bunadh a gcóilíneachtaí féin i dTalamh an Éisc.
Daoine fíor-reiligiúnda a bhí sna cóilínithe seo, a d'imigh cuid mhaith acu go
Meiriceá chun éalú ó Anglacánachas Shasana.
Bíodh sin mar atá, nó mar a bhí, níorbh fhada gur thugadar (de thaisme, gan
dabht) a dtinnis siadsan do na hIndiaigh bochta sa cheantar, nach raibh imdhíonacht acu ó
ghnáththinnis na hEorpa, agus fuair na hIndiaigh bás ina sluaite. Go luath, bhí sé éasca go
63
63
Ó Bhoston go Philly
leor do na cóilínithe cur fúthu sa mbaile beag Indiach, Patuxet28.
Treibh cháirdiúil go leor a bhí sa Wampanoag ar dtús, fothreibh de chuid na
nAlgoncach, a bhí ina gcónaí ar fud an oirthuaiscirt. Ba leo mórchuid den chósta ó
thuaidh agus ó dheas ó Chape Cod, agus an Cape féin, agus bhí ar a laghad 50,000 acu.
Táid ann go fóill, tar éis go ndearna rialtas Mheiriceá iarracht i ndiaidh iarrachta iad a
ruaigeadh ón chósta thoir go stáit i lár na tíre mar Wisconsin agus Michigan, ach níl
fágtha anois ach 3,000, an chuid is mó acu "cinemheasctha go mór trí phósadh le
hEorpaigh, agus gan aitheantas oifigiúil ó 1873, nuair a chuir stát Mhassachusetts
deireadh le haitheantas d'Indiaigh agus dhíol a dtalamh uilig. Fuair fothreibh beag le 600
ball aitheantas feidearálach arís i 1987, ach níor tugadh a dtalamh ar ais dóibh. Níl
cainteoir Wampanoag ar bith fágtha níos mó.
Faraor, b'iad na Wampanoag féin ba chúis lena scrios. Thugadar trua do na
cóilínithe, a chuir fútha i mbaile tréigthe Patuxet, agus a bhfuair a leathchuid dóibh bás an
chéad geimhreadh sin. Faoi dheireadh tháinig na hIndiaigh chucu agus mhúineadar
modhanna marthana dóibh. Caoga bliana ina dhiaidh sin, bhí na Sasanaigh á ndíothú i
"gCogadh an Rí Philib."
Déanaimís dearmad ar na fíricí uafásacha seo go ceann scaithimh, agus tugaimis
cuairt ar Phlimoth Plantation, atógáil de Phlymouth mar a bhí, atá míle nó dhó suas an
bóthar ón bhaile féin. Chuir an carrchlós ollmhór faitíos orm sula ndeachaigh mé isteach,
agus, tar éis dom mo $24 a chaitheamh isteach trí fhuinneog shiúlamar thar chomhartha
mór ag rá "Welcome to the Seventeenth Century" agus, bhuel, bhíomar i gCreagán
28 Tá scéal an-truamhéalach faoi áitritheoir darb ainm Squanto, a d'fhuadaigh an Sasanach Thomas Hunt i 1614. Díoladh mar sclábhaí é sa Spáinn, ach cheannaigh manaigh é chun é a thiontú ina Chríostaí. D'éalaigh sé uathu faoi dheireadh agus tháinig chomh fada le Sasana, áit a bhfuair sé post mar aistritheoir do thuras taiscéalaíochta go Talamh an Éisc. Nuair a d'fhill sé ar Mhassachusetts, fuair sé amach go raibh gach uile dhuine óna bhaile dhúchais, Patuxet, marbh le heipidéim. B'eisean an Patuxet deireannach ar dhomhan.
64
64
Ó Bhoston go Philly
Eoghain.
Smaoineamh maith, is dócha, atá i bPlimoth Plantation. Táthar tar éis baile beag
den 17ú haois a thógáil, balla mór adhmaid a thógáil timpeall air, agus é a líonadh le
haisteoirí (sé sin, micléinn ar saoire don samhradh, agus daoine áitiúla a gceapann go
bhfuil féith na drámaíochta láidir iontu) ag ligint orthu gur daoine den 17ú haois iad.
Is féidir cumhacht a bheith agat ar an mbaile agus na haisteoirí más bainisteoir na
háite thú, ach níl neart agat ar na turasóirí. Ramhráin tipiciúla aineolacha i ngearrbhrístí,
caipíní baseball orthu, agus t-léinte timpeall a mboilg le hainmneacha ollscoile orthu,
físcheamairí crochta óna muiníl. Bhí an áit ag cur thar maoil leo.
Tosaíonn an turas le gearrscannán san ionad cuairteoireachta. Cuireann sé síos ar
stair na gcóilínithe, ar Phlymouth féin, agus ar na háiseanna san áit. Thug sé treoracha do
na cuairteoirí gan cheisteanna dúra a chuir mar "cá dtéann tú ar an leithreas?" agus (más
ag caint le duine de na hIndiaigh thú) gan a fhiafraigh dóibh an Fíorindiaigh iad.
Tá an Plantation go deas, má tá sé costasach don turasóir (ní bhfaighfidh ceathrar
seoinseáil as nóta $100 ar a gcuairt). Cheapfá gurbh fheirm mhór é, nó baile beag. Tá
sráid mhór amháin a théann tríd an mbaile beag, le tithe agus ceardlanna ar an dá thaobh.
Téann aisteoirí na háite go bun an angair lena rólanna. Sa cheárta bhí gabha ag rúsca
píosa iarainn lena chasúr; sa bhácús bhí báicéar ag déanamh aráin. Bhí daoine ag siúl
thart in éadach an 17ú haois ag bualadh bleid ar stróinséirí agus ag magadh faoina n-éadaí
agus a mbéasaí. B'aoibhinn leis na turasóirí seo. Thosaigh duine acu, a raibh cuma an
léactóra ollscoile air, ag plé polaitíocht na cóilíneachta le fear a bhí in ainm is a bheith
mar ghobharnóir ar an mbaile. Timpeall an bhaile féin bhí pailis ard, cinnte chun na
hIndiaigh a choimeád amach.
Ar ndóigh, ní fhéadfadh siad na hIndiaigh a choimeád amach i músaem beo mar
65
65
Ó Bhoston go Philly
seo sa lá atá inniu ann. Is é sprioc an mhúsaem ná míniú a thabhairt dúinn ar shaol
Mhassachusetts an 17ú haois, agus mar sin, cuirtear cúinne den mhúsaem ar leataobh do
charactar darb ainm Hobbamock - ball de threibh na Wampanoag, a chónaigh sa cheantar
i bhfad sular tháinig na hEorpaigh.
Ná bí ag súil le Wigwams, nach bhfeictear ach cupla míle míle siar ó
Mhassachusetts in iarthar Mheiriceá. Ina n-áit tá tigín beag a chuirfeadh igloo adhmaid in
aigne duit. Os a chomhair bhí tine bheag agus triúr Indiach ina suí timpeall air, páiste
beag ar chléibh duine acu. Taobh leo bhí beirt fhear ag déanamh canú as stoc crainn, ag
úsáid tuanna agus sciana chun é a thochailt amach, agus ag dó amach na cuasachta.
Ní mar an chuid eile den Phlantation atá an cúinne seo. Tá daoine gléasta mar
Indiaigh ann, ach is cosúil gur Fíorindiaigh iad, agus nach dtógann siad rólanna. Nuair a
tháinig muidne isteach i dtigín Hobbamock bhí díospóireacht ar siúl cheana féin idir
ghrúpa turasóirí agus an t-Indiach a bhí i gceannas na háite.
Ar an gcéad dul síos, bhíodar (cé gurbh as Boston dóibh) ag déanamh iontais de
go raibh Indiaigh sa stát go fóill. Ar an dara dul síos, níor thuigeadar cén fáth nach raibh
wigwam ar an láthair.
Caithfear a rá ar thaobh an fhir óig go raibh foighid aige. Ba léir nár thuig an
grúpa go bhféadfadh áitritheoirí a bheith ann i Massachusetts roimh theacht na n-
Oilithreach, agus mar bharr ar sin, ní fhéadfadh siad na hIndiaigh seo a chur leis an íomha
a bhí acu ón teilifís.
Ba léir go raibh jab fada roimh na hIndiaigh anseo. Sa scannán a thaispeánadh
dúinn ar dtús, hiarradh orainn gan bheannú dóibh le "How!", agus gan an focal "squaw" a
úsáid in aon chor29.
29 Ceapann go leor Indiach go contráilte go gciallaíonn an focal squaw "faighin." Is cosúil nach ea
66
66
Ó Bhoston go Philly
Faraor nár fhéadamar níos mó ama a chaitheamh ar an bPlantation, go háirithe tar
éis an méid a chaitheamar air, ach bhí uainn baile Phlymouth a fheiceáil freisin. Ar a
laghad, d'fhéadfadh muid ár dticéid a úsáid chun cuairt a thabhairt ar an Mayflower, ar
leis an bPlantation é freisin.
An Mayflower
Bhí an Mayflower II ag snámh go ciúin ar ancaire nuair a shroicheamar í ag am
lóin. Bhí sí mór go leor, b'fhéidir, ach ní shamhlaínn mé féin ag trasnú an Atlantaigh inti,
ach b'shin a rinne 102 daoine i bhfómhar 1620.
Neamhaontachtaigh agus scarúnaithe a bhí sna himircigh seo. Sé sin, níor
aontaigh siad le hAnglacánachas mar a chleachtaítí é i Sasana sa 17ú haois. Dar leo, níor
cheart sagairt ar bith a bheith ann, agus nár ghá le sagairt chun agallamh a bheith agat le
Dia. Caidreamh pearsanta a bhí sa cheangal idir Dia agus an duine, agus mar sin, níor
cheart do ríthe Shasana a bheith ag ainmniú iad féin mar chinn eaglaise.
Níor shuígh na smaointe seo rómhaith le húdaráis Shasana, agus dá réir sin,
b'éigean do na Neamhaontaithe cur fúthu san Ísiltír. Bhíodar sásta go leor ansin go dtí gur
thugadar faoi deara, is cosúil, go raibh a bpáistí ag cur suim i bpaitíní agus caife láidir, ag
caitheamh a ngruaig fada agus ag rá "Het is goed dope" faoi na duilleogaí aisteacha a bhí
na taiscéalaithe Ollaineacha ag tabhairt abhaile óna dturais thar lear.
Bhuel b'shin deireadh le turgnamh na hÍsiltíre. Sheoladar airgead abhaile go
Southampton chun dha long a thógáil ar cíos, d'fheistigh iad, agus ar an 22ú Iúil 1620
sheoladar ar bhád darb ainm an Speedwell ó Delfthaven na hÍsiltíre go Southampton, áit a
raibh an dara long, an Mayflower ag fanacht orthu.
(míthuiscint atá ann idir na teangacha Algonquian agus Mohawk), ach idir an dá linn tá an focal éirithe chomh conspóideach sin go moltar gan é a úsáid.in aon chor.
67
67
Ó Bhoston go Philly
B'é an plean dhá bhád a thógáil go Meiriceá, ach 300 míle amach ó Southampton,
tar éis gur stopadar faoi dhó chun poill sa Speedwell a dheisiú, chinneadar filleadh ar
Dartmouth agus lucht na loinge sin uilig a aistriú go dtí an Mayflower.
Ar an 6ú Mheán Fomhar bhualadar leo arís. Faoi seo bhí an Mayflower ag cur
thar maoil le daoine, ainmhithe, agus lón. Bhí 102 ar bord nuair a d'fhágadar, agus tháinig
101 isteach uirthi 66 lá i ndiaidh dóibh imeacht (fuair beirt bás agus saolaíodh páiste
amháin30).
Ní amháin sin, ámh. Ceal áit le fanacht, d'fhanadar ar bord go dtí mí na Nollag,
agus ce gur tháinig mórchuid na n-imirceach slán ón aistear farraige, fuair beagnach a
leathchuid bás den ocras agus den fhuacht thar an ngeimhreadh a chaitheadar sa long sin
agus i bpubaill beaga ar mhórthír.
Sheasamar ar an gcéibh ag breathnú ar an mbád seo. Ceart go leor, bhí ceithre
chrann uirthi, ach ní raibh fiúntas ach i ndá cheann. Cinn beaga do stiúradh a bhí sa dhá
cheann eile.
Ba dheacair 102 a shamhlú ar an mbád seo ar feadh trí mhí, ach b'shin mar a bhí.
Rud a chuireas an-suim ann agus mé i mo sheasamh ansin cois cuain ná an
bratach ar bharr an chrainn mhóir. Crois dhearg ar chúlra bán. Bratach Shasana. Ní
bratach na Breataine, ach Shasana.
Seo, ar ndóigh, an Mayflower II, ní an fíorbhád a thóg na himircigh sin go
Meiriceá i 1620. D'fhill an Mayflower féin ar Shasana i 1621 (ní raibh sé ach ar cíos ag
30 Ba mhairnéalach duine den bheirt a fuair bás. Mar a tharla, b'eisean a bhí ag spochadh as na taistealaithe i dtús an turais, ag rá leo go mbeadh sé á gcreachadh agus ag caitheamh a gcoirp thar bord. Dúirt William Bradford, a scríobh cuntas faoin aistear: "it pleased God before they came half seas over, to smite this young man with a grievous disease, of which he died in a desperate manner, and so was himself the first that was thrown overboard. Thus his curses light on his own head, ... for they noted it to be the just hand of God upon him." Fair play do Dhia, adeirim, agus Áimean. Oceanus a tugadh ar an mbuachaill a saolaíodh de Elizabeth Hopkins, ach is cosúil go bhfuair sé bás go luath i ndiaidh dóibh teacht i dtír.
68
68
Ó Bhoston go Philly
na himircigh) agus ní chloistear faoi tar éis 1625. Is dócha go ndeachaigh sí go tóin poill
nó gur díoladh agus gur athainmníodh í, agus go deimhin tá go leor Músaemanna
timpeall Mheiriceá a thugann le fios go bhfuil píosaí di ina seilbh. Ach níl cruthúnas ar
bith cad a tharla don bhád.
Tógadh an Mayflower II i Sasana idir 1955 agus 1956 ag grúpa ar shuim leo
aistear farraige na n-imirceach a athdhéanamh. In Aibreán 1957 sheoladar ó Phlymouth
Shasana agus shroicheadar Plymouth Mhassachusetts i Meitheamh na bliana sin, áit ar
tugadh an bád don eagraíocht a bhí i mbun an Phlimoth Plantation (bronntanas stáit a bhí
ann i ndomhnach, ó phobal Shasana do phobal Mhericeá i gcomhartha an chairdis a bhí
eatarthu i ndiaidh an dara chogadh domhanda).
Go hoifigiúil tá an bád cláraithe i Sasana go fóill, agus b'shin fáth na brataí - is
long Shasanach í go fóill. Ní amháin sin, ach ar ndóigh, ní raibh a leithéid ann agus
Union Jack i 1620 - ba thíortha neamhpleácha iad na tíortha atá sa Ríocht Aontaithe
anois. B'é faoin mbratach seo a sheol an bád i 1620.
Bhí aisteoirí ar an mbád arís, ach ní raibh na turasóirí in ann bun ná barr a
dhéanamh díobh. Sheasadar os a gcomhair agus chuir na ceisteanna céanna arís agus arís
eile
"Do you work here?"
"Are you an actor?"
"Why are you talking like that?"
"Why are you dressed like that?"
Fair play dóibh, chuireadar suas leis na ceisteanna go mómhar agus d'fhanadar ina
gcaractair. Ná bac le scil aisteoireachta - sé foighid an cheird is tábhachtaí le foghlaim ag
fostaithe an eagrais, sílim.
69
69
Ó Bhoston go Philly
An bád féin, tá sé suimiúil go pointe áirithe, ach ní fheicim i ndáiríre cén fáth an
raibh costas $8 leis (bhí sé saor in aisce leis an dticéad ón Phlantation suas an bhóthair,
ámh. Tar éis cupla nóiméad a chaitheamh ag siúl suas síos an deic, is féidir leat cupla
seomra a fheiceáil in íochtar na loinge. Bhí seomra breá mór ag an gcaptaen i ndeireadh
na loinge. I gcomparáid le seomra na bpaisinéirí bhí sé ollmhór. Bhí cupla buncanna
leagtha amach mar a mbeidís i 1620, agus geallaim leat nach mairinn féín rófhada ar an
Atlantach faoi choinníollacha marthana mar seo. Fiú dá mbeinn in ann dul a chodladh
(rud nach dtárlódh ró-éasca agus an bád ag tumadh is ag luascadh) dhúiseoinn chomh
luath is a chaithfí amach as an mbunc mé. Thuig mé ansin don chéad uair cén fáth an
gcodlaíonn mairnéalaigh in ámóig. Cuma an bád ag tógáil liosta faoi dheis nó faoi chlé,
d'fhanfadh siad san ámóg nuair a chaithfí daoine eile amach as buncanna.
Bhí aisteoir ban ina suí ar bhunc amháin nuair a thángamar isteach. Anois
taitníonn bladar agus aisteoireacht go mór le mo dheirfiúr, agus chomh luath a chonaic sí
sí, rinne sí caol díreach uirthi.
"Bhuel muise nach ortsa atá an pus," arsa Niamh i nGlanbhéarla.
"Oh, oh," arsa mo dhuine go truamhéalach. "If you were to spend three months in
this cramped little space you too would be downhearted. When shall we ever be rid of
this cursed ship?"
D'fhiafraigh mo dheirfiúr di cén fáth, mar sin, a chuaigh sí ar muir in aon chor.
Bhuel b'uisce chun an mhuilinn an cheist don aisteoir. Luígh sí isteach ar reiligiún
agus Sasana, an rí Séamus agus chomh fealltach is a bhí na hAlbanaigh, an eaglais stáit
nua seo i Sasana agus a creideamh féin, an Ísiltír agus mian a fir imeacht thar sáile go dtí
áit ina bhféadfadh siad bheith ina gceartcreidmhigh Sasanacha. Tá idir greann agus léann
ag mo dheirfiúr agus lean sí leis na ceisteanna agus leis an gcabaireacht go dtí gur
70
70
Ó Bhoston go Philly
chruinnigh grúpa turasóirí timpeall orthu, ag éisteacht go géar leis an gcur agus cúiteamh.
Is fíorlong an Mayflower II go fóill. Suíonn sí ar farraige, ag titim agus ag ardú de
réir na dtaoillí. B'íocshláinte dom cúinne ciúin a aimsiú i dtóin na loinge agus díoscán
easnacha an tsoithigh a chloisteáil le brú agus folmhú na dtonnta. Shuigh mé ar chófra
mairnéalaigh agus shamhlaigh mé mé féin i lár an Atlantaigh i mí Dheireadh Fómhair
1620, gan tuairim agam cá raibh mé, slán fágtha agam le mo bhaile i Sasana go deo, tír
nua romham nach raibh fiú léarscáileanna cearta ann dó. Muise b'fhéidir gur thuig mé
Meiriceá písín níos fearr anois. Daoine iad Meiriceánaigh (go háirithe na himircigh agus
clann na n-imirceach) nach bhfuil tada le cailliúint acu. Tá gach rud fágtha ina ndiaidh
acu cheana féin. Níl rompu ach a sróna agus an todhchaí; iad féin a chruthóidh an
todhchaí sin dóibh féin. Sin an fáth, b'fhéidir, gur Meiriceánaigh atá chun cinn i ngach
réimse de shaol an domhain. Áit éigin i bhfochonsias na ndaoine seo, creideann siad i
Manifest Destiny go fóill, agus leanfaidh siad an sprioc sin go dtí go stopfar iad31.
Níor úsáid na himircigh an focal pilgrim dóibh féin ariamh (is cosúil gur úsáid
duine acu an focal uair amháin i gcursíos ar an turas); cloistear an frása "pilgrim fathers"
don chéad uair sa 19ú haois. Tuigeadh, ámh, ar leibhéal áirithe, go mba oilithreacht de
shaghas éigin a bhí ar bun acu. D'fhan siad corradh agus mí sa long sular chinneadar cur
fúthu ar mhórthír, agus i rith na míosa sin, saolaíodh buachaill eile, Peregrine, de Susanna
White, bean chéile William White, a fuair bás an chéad geimhreadh sin. Phós Susanna
31 Ba theoiric é Manifest Destiny a tháinig chun cinn don chead uair sna 1840aí agus Meiriceá ag lorg fáth agus leithscéal leathnú amach siar chomh fada leis an Aigéan Ciúin. Caithfear cuimhniú nár leo orlach de thalamh taobh thiar de abhann an Mhississippi go dtí an Louisiana Purchase in 1803 (agus nár leo Florida go dtí 1845). Ba sna blianta beaga ina dhiaidh sin a thosaíodar ag leathnú amach. Rinneadar agus bhagraíodar cogadh ar an Spáinn in 1845 chun Florida a fháil. In 1845 gabhadh Poblacht Texas go síochánta. In 1846, tar éis bagairtí fíochmhara ar an mBreatain, thógadar an Oregon Territory. Rinneadar cogadh ar Mheicsiceó in 1850 agus thógadar an talamh ina bhfuil California, Nevada, Utah, Colorado, Arizona, agus New Mexico. Faoi 1855 ba le Stáit Aontaithe Mheiriceá gach orlach idir an Aigéan Ciúin agus an Aigéan Atlantach faoi líne dhomhanleithid 48. Níl mé róchinnte go bhfuil deireadh leis an leathnú go fóill, ach oiread. Dá mba Ceánadach nó Meicsiceach mé, bheinn ag breathnú go han-ghéar ar theorainneacha mo thíre, fios go maith agam go bhfuil súile géara ag breathnú ar na teorainneacha céanna chomh géar céanna.
71
71
Ó Bhoston go Philly
fear eile den chuallacht, ámh, agus d'éirigh go maith leo, is cosúil. Ach do shanasaí cosúil
liomsa, ba shuimiúil an t-ainm a bhfuair an buachaillín - Peregrine, an t-oilithreach, ónár
tháinig an focal Béarla pilgrim. Ba faoin mana peregrinatio pro amore Dei a d'imigh
manaigh na luatheaglaise Éireannaí go Sceilg Mhichíl agus Oileáin Árainn, iad ag diúltú
don ghnáthshaol agus do chomhluadar daoine. Ar shlí áirithe ba chomharba na
gCríostaithe diaganta sin na daoine cráifeacha seo a chuir uathu gach a raibh taithí acu air
i Sasana agus san Ísiltír chun cur fúthu sa tír nua iomlán-anaithnid seo.
Má léann tú na fógraí go cúramach, foghlaimeoidh tú nach bhfuiltear cinnte in
aon chor cé mar a bhreathnaigh an Mayflower in aon chor. Ó chuaigh sí ar ceal i 1625,
gan mórán cursíos uirthi roimh sin ach a tonnáiste (180), níl sa long seo ach buille faoi
thuairim. Bhí a fhios ag saineolaithe gur chaith an long, a bhí dhá bhliain déag d'aois, a
saol ag trádáil fíona, agus ón méid sin, agus óna doiciméidí faoin aistear, rinneadh cupla
mionleagan de sular tugadh faoi cóip cheart a dhéanamh. Fiú murar seo cruinnchóip den
long, mar sin, tá sé gar dhó. Más ea, freisin, caithfidh nach raibh turas ródheas ag na
himircigh - luascann an Mayflower II go dona ar farraige; chomh dona sin, is cosúil, go
dtarraingítear an long taobh thiar de long eile nuair a théann sí ar cuairteanna, mar a
dhéanann sí gach cupla bliain.
Chuamar ag lorg an Plymouth Rock cáiliúil, atá cupla céad slat síos. Suimiúil go
leor, nuair a chuireann tú ceist ar Ghnáthmheiriceánach ar bith, déarfaidh sé leat gur
chuala sé an frása go rímhinic, ach nach bhfuil tuairim dá laghad aige cad tá sa
Phlymouth Rock úd. Sí an lomfhírinne ná nach bhfuil inti ach cloch.
Sheasamar ansin, taobh le cosán cois fharraige Phlymouth, agus bhreathaíomar ar
an gcloch. Bhí an comhartha in aice leis níos mó ná an cloch féin, agus mhínigh sé dúinn
72
72
Ó Bhoston go Philly
cén bhrí a bhí leis an gcloch úd.
Plymouth Rock
Tá siúlóid dheas cois cladaigh i bPlymouth, ar ar féidir leat seantithe agus araile a
fheiceáil a bhí bainteach le seanaois an bhaile. Tá sé cosúil le promenade Bhóthar na Trá,
ach amháin go bhfuil fána uaidh suas go dtí an baile i gceart. Ar an gcosán seo tá
foirgneamh mór eibhearbhán déanta i stíl Ghréigeach, le colúin mhóra agus díon cothrom
as an eibhear céanna.
Chuamar chuige ag súil le captaen nó ginearál éigin, ach deamhan tada a bhí le
feiceáil go dtí gur shroicheamar an foirgneamh, nach raibh ballaí cearta air ach na colúin
arda seo amháin. Bhreathnaíomar isteach ann, agus b'shin, thíos i bpoll, cloch bheag,
ceithre nó cúig troigh ar fhad agus dhá troigh in airde nó mar sin. Bhí "1620" greanta air.
Ar thaobh farraige na cloiche bhí geata trínár bhféidir leis an taoille teacht agus imeacht.
Taobh leis an bhfoirgneamh bhí fógra. "Plymouth Rock. Landing Place of the
Pilgrims, 1620."
Sheasamar ansin, timpeallaithe ag turasóirí eile. Trasna uainn bhí an fear ramhar
leis an gceamara a bhí thuas ag ag bPlantation agus a bhean. Bhreathnaigh seisean air ar
feadh meandair.
"This is it? This is Plymouth Rock?"
"Guess so, honey," arsa sise go maolchluasach.
"Jeez. I was expecting something else. Something bigger."
Go deimhin, chuaigh an foirgneamh níos mó i bhfeidhm orainn ná an chloch.
Thug mo dhuine muidne faoi deara.
"Can you believe this?"
73
73
Ó Bhoston go Philly
Mhungail muid cupla focal neamhcheangailteacha.
"You're not American, right?"
Mhunglaíomar cupla focal breise.
D'ardaigh sé é féin chomh ard agus ab fhéidir leis (cúig troigh cúig, b'fhéidir).
"On behalf of the United States, I apologize for this rock."
Ghabhamar buíochas leis.
Tá sé deacair déanamh amach an bhfuil bunús ar bith le scéal na cloiche úd. B'é
1775 an chéad bhliain a rinneadh tagairt dó, agus cuimhnímis go raibh an cogadh
cathardha ar tí briseadh amach, na Náisiúnaithe ag lorg siombal agus comharthaí lenar
bhféidir leo scéal Mheiriceá a chur chun cinn. Seans mór maith gurbh é fás an
náisiúnachais ba chúis le rudaí mar an Plymouth Rock.
Bíodh sin mar atá, tá scéal deas maoithneach ag baint léi. Is cosúil go rabhthas ag
súil le caladh a thógáil san áit ina bhfuil an cloch, agus shocraigh seanduine darb ainm
Thomas Faunce dul síos ag an gcloch agus slán a fhágáil leis. Bhí sé 95 bhliain d'aois faoi
seo. Crochadh síos cois cladaigh é i gcathaoir agus thaispeáin sé an cloch úd don slua, ag
rá gur ghnách lena athair a chlann mhac a thógáil síos chun na cloiche seo agus scéalta a
insint dóibh faoi aimsir na n-imirceach.
Ná bac go bhfuair athair Thomáisín bás nuair a bhí an páiste ocht mbliana d'aois,
agus gur uchtaíodh é as sin amach, agus ná bac ach oiread nach bhfuil tagairt do Faunce
ar bith mar dhuine d'imircigh an Mhayflower. Is scéal maith é cibé.
Bíodh sin mar atá, caithfidh go raibh tagairt bheag don chloch seo in aimsir na
réabhlóide, mar déantar tagairt sa Phennsylvania Journal i Samhain 1775 do chaptaen
74
74
Ó Bhoston go Philly
loinge Mheiriceá ag cur iachall ar phríosúnaithe Sasanacha a ghabh sé ar muir tuirlingt
óna long cogaidh ar an gcloch chéanna. Ba mhór an spórt dó é, dar leis an iris.
I bhfírinne, ámh, is cosúil gur scéal tírghrách é scéal na cloiche seo a cumadh in
aimsir na réabhlóide mar chúis troda.
Baile Phlymouth
Baile beag deas is ea Plymouth, agus, ainneoin a stair Phiúratánach, tá tábhairní
deasa ann (is cosúil) chun freastail ar na turasóirí a thagann amach chuige ó Bhoston.
Thógamar lána beag suas ó chiumhais na farraige go dtí príomhshráid an bhaile. Ar an
lána seo bhí tábhairne beag le Union Jack mór crochta os a chionn agus comhartha mór
cairdiúil os cionn an dorais:
"The British Beer Company."
Deas go leor, is dócha. Ach bhí beirt bhan ina seasamh os comhair an dorais ag
caitheamh tobaic (tá bac ar chaitheamh tobaic i dtabhairní i Massachusetts, cosúil le
hÉirinn), agus m'anam bhreathnaíodar tufáilte. Cloch meáchain níos mó ar an mbeirt ná
mar ba cheart, agus guthanna gránacha scrábáilte uathu ón iomarca tobac agus fuisce.
Níos measa, ámh, bhí beirt fhear ina suí ar fhalla beag in aice leo. Bhí cuma an tSean-
Hell's Angel ar dhuine dóibh, féasóg fhada liath air agus casóg leathair le Union Jack mór
ar a dhroim a chaitheamh aige. Ba bhuachaill an duine eile, casóg deinim á chaitheamh
aige, agus nuair a sheas an bheirt, thit an buachaill go glúine.
"Hup," arsa an Hell's Angel, ag tógáil greim an bhóna ar an mbuachaill. "Let's get
you up. That's a good boy."
Shiúladar leo cupla slat síos an tsráid, an bheirt againn ag breathnú orthu le
hiontas. Ba léir go raibh an buachaill dallta le hól. Arbh fhéidir sin agus é chomh luath sa
75
75
Ó Bhoston go Philly
lá?
Bhreathnaigh an bheirt bhan orthu freisin, agus dúirt duine acu rud leis an duine
eile i gcaint íseal. Gháireadar go cársánach i dtreo na beirte, agus chaitheadar a dtoitíní
uathu amach ar an tsráid.
Cad déarfadh Thomas Faunce?
Mar a tharlaíonn, in 1897 thóg grúpa turasóirí ó Photsdam, i St. Lawrence
County, i dtuaisceart stát Nua Eabhraic, cuairt ar Bhoston agus na bailte maguaird, agus
chuaigh a gcuairt chomh mór sin i gcion orthu gur scríobhadar aiste fhada faoi don
nuachtán áitiúil, an Potsdam-St. Lawrence Herald. Seo mar a chuireadar síos ar lár bhaile
Phlymouth:
Plymouth has always been a no-licence city. But while there, we saw two policemen leading a drunken, noisy man to the jail, while a crowd of people gathered around.
When we enquired how anyone could become so drunken in a no licence place, some one answered "by tarrying too long at Pilgrim Spring." We expressed a query whether the drunkard was of the Mayflower Stock. One of a group of ladies answered that "He is probably a Puritan." The Pilgrim race have a strong dislike of the Puritan stock and resent being identified there with.
Ba leasc linn ceist a chur ar éinne ar leis na hoilithrigh nó na Piúratánaigh an
bheirt, agus d'fhágamar iad ina suí i lár an lána.
Bhí mé ag iarraidh an tábhairne seo a fheiceáil, ámh, agus chaith mé
sracfhéachaint isteach sula ndeachaigh muid níos faide. Caithfidh go raibh Sasanaigh
bainteach leis ar shlí éigin, mar thugas faoi deara sconnaí beorach do cheithre bheoir
Shasanacha faoi leith taobh thiar den bheár. Smeach mé na beola, ach rith sé liom nár
smaoineamh maith é d'Éireannaigh anaithnide bheith ag ól beorach i dtábhairne beag
anaithnid ar lána beag anaithnid agus an Hell's Angel leis an Union Jack ina luí os
comhair an dorais.
"Like a beer, love?" arsa bean an leanna, ag breathnú go géar orainn.
76
76
Ó Bhoston go Philly
"Uh. Yeah. Later. Sure. We'll be back," arsa sinne, ag caolú amach an doras.
Céad slat ón mBritish Beer Company, thuas ar an bpríomhshráid, bhí tábhairne
mór millteach i stíl na gceanna nua Éireannacha, agus "Seán O'Neill's" scríobhaithe go
mórtasach os cionn an phríomhdhorais, fada ar an Seán, a thugas faoi deara. Sa
bhfuinneog tosaigh bhí póstaer ollmhór ag fógrú seisiúin ceoil traidisiúnta ar mhaithe leis
an "Boston Police Gaelic Column."
Muise, agus By Dad.
Chuamar isteach. Má bhí cuma deas ar thosach an tábhairne, ámh, bhí fíor-
dhrochchuma ar an taobh istigh. Fallaí troma agus troscán plaisteach. Bhí triúir ag ól in
aice na fuinneoige tosaigh as gloiní plaisteacha.
Don diabhal leis an Gaelic Column agus leis an seisiún. Ní rabhamar chun soicind
breise a chaitheamh anseo, bíodh fada ar ainm an uasail Uí Néill nó nach mbíodh.
Síos an bóthar agus timpeall an choirnéal ó thigh Uí Néill thángamar ar fhaiche
aisteach os comhair séipéil a raibh cuma an-sean air. Os cionn agus laistiar den séipéal
bhí reilig a chuir reilig Shéipéil an Chladaigh i gcuimhne dhom.
Díoltas
Ach an fhaiche. Is leir go raibh seandíoltas ag daoine dá chéile timpeall anseo.
Foilseán 1: plaic mhór ar chloch ollmhór i lár na faiche, agus an scéal seo greanta air:
METACOMET (KING PHILIP)
After the Pilgrims' arrival, native Americans in New England grew increasingly frustrated with the English settlers' abuse and treachery. Metacomet (King Philip), a son of the Wampanoag Sachem known as the Massasoit (Ousamequin), called upon all Native people to unite to defend their homelands against encroachment. The resulting "King
77
77
Ó Bhoston go Philly
Philip's War" lasted from 1675-1676. Metacomet was murdered in Rhode Island in August 1676, and his body was mutilated. His head was impaled on a pike and was displayed near this site for more than 20 years. One hand was sent to Boston, the other to England. Metacomet's wife and son, along with the families of many of the native American combatants, were sold into slavery in the West Indies by the English victors.
UNITED AMERICAN INDIANS OF NEW ENGLAND
Ba léir nach raibh Indiaigh an cheantair ag déanamh dearmaid ar a rinneadh
dóibh, agus an ceart acu, déarfainn. Smaoiníos ar Sheán Ó Néill Aontroma, a crochadh a
cloigeann ar phíce i mBaile Átha Cliath i 1567.
Go bhfóire Dia . . . ! Timpeall an choirnéil bhí tábhairne darb ainm "Seán
O'Neill"! Arbh fhéidir go rabhadar ag taobhú go rúnda leis na hIndiaigh?
Chuimhníos arís ar na gloiní plaisteacha. Níorbh fhéidir.
Níorbh shin deireadh leis an díoltas, ámh. Ar dheis, ar fhalla lasmuigh de shéipéal
éigin, bhí plaic eile.
Foilseán 2:
This tablet is inscribed in grateful memory of the Pilgrims and of their successors who at the time of the Unitarian controversy in 1801 adhered to the belief of the fathers and on the basis of the original creed and covenant perpetuated at great sacrifice in the church of the pilgrimage the Evangelical faith and fellowship of the church of Scrooby Leyden and the Mayflower organized in England in 1606.
Scrooby Leyden? Cérbh é seo? Evangelical Faith? Unitarian Controversy? Céard
a bhí ar siúl ar an bhfaiche seo in aon chor?
Os cionn gach rud ar an bhfaiche bhí séipéal mór le cuma fíorshean air. Bhíomar
ag súil leis an tríú plaic faoi seo, agus b'shin romhainn é, ar thaobh dheis an dorais:
Foilseán 3
First Parish Church, Unitarian Universalist
The church of Scrooby, Leyden and the Mayflower gathered on this
78
78
Ó Bhoston go Philly
hillside has ever since preserved unbroken records and maintained continuous ministry, its first covenant being still the basis of its fellowship. In reverent memory of its Pilgrim founders, this fifth meetinghouse was erected in 1899.
Bhuel, ar a laghad, ba léir anois nárbh ionann Scrooby agus Leyden. Is cosúil go
gceapann go leor d'oilithrigh Nua Shasana gur comharbaí iad d'eaglais a bunaíodh i
Scrooby, Sasana, i 1606. Ba i Leyden na hÍsiltíre a chuireadar fúthu go dtí gur thángadar
go Meiriceá.
Caithfidh go raibh rud éigin eile ann in 1897. Seo mar a chuir ár gcáirde as
Potsdam síos ar an eaglais agus iad ar cuairt ann:
A tablet at the corner of the church claims that the congregation, ministry, and organization are a direct and unbroken descent from the Pilgrims themselves. We asked a lady, member of that church, how such a claim could be sustained since Unitarianism is of much later date. She said that the writings and practices of the Pilgrims showed them to be Unitarians at heart! We thanked her, and offered none of our objections which came to mind.
Mar a tharlaíonn, mar sin, níl an eaglais shinsheanársa seo ach cupla bliain os
cionn an céad d'aois. Fair play do lucht a tógála. Mhealladar mise.
Bhíos ag iarraidh cupla ceisteanna a chur faoin eaglais, ach bhí eileatram
pairceáilte os comhair doirse an tséipéil, agus ceathrar nó cúigear i gculaithe maithe éadaí
ag seasamh timpeall.Ghlacas leis nach mbeadh siad rófháiltiúil roimh ceisteanna dúra ó
thurasóir.
Is cosúil gur malairt ar Thríonóideachas an Úinitéarachas. Sé sin, ní chreideann
Úinitéirigh go bhfuil trí phearsa i nDia, mar a chreideann Gnáthchríostaithe. Is cosúil
freisin gur chonspóid mar seo ba chúis le hEiriceacht Áiris sa 4ú haois, agus éilíonn
Úinitéirigh a gcearta agus a gcomharbacht ón luatheaglais. Snámhaithe in aghaidh easa
na móreaglaise ab ea Protastúnaigh Mheiriceá ariamh. Tháinig na Piúratánaigh go
79
79
Ó Bhoston go Philly
Meiriceá chun éalú ó Anglacánachas Shasana, agus níorbh fhada, ar ndóigh, go rabhadar
féin ag bunú eaglaisí ónár bhféidir lena mbaill cúlú! Mar a sheas Áiris in aghaidh eaglais
oifigiúil na hImpireachta Rómhánaigh, sheas na hÚinitéirigh in aghaidh na gCailvíneach
agus na Preisbitéireach a bhunaigh mórchuid na neaglaisí i Sasana Nua.
Ba i mBoston a cuireadh tús le hÚinitéireachas, thart timpeall 1800. Go deimhin
bhí ollúna Harvard ag múineadh Friththríonóideachais ar feadh leathchéad bliana ar a
laghad, ach go neamhoifigiúil.
Ba iad pobal Shéipéal an Rí (King's Chapel) i mBoston a ghlac go hoifigiúil le
hÚinitéarachas thart fá 1785 nuair a d'fhoilsigh siad leabhar paidir a chuir smaointe agus
rialacha na fealsúnachta chun cinn, agus is cosúil go raibh sagairt ar fud chósta thoir
Mheiriceá á craobhscaoileadh go tiubh sna 1790aí. In 1800 glacadh go hoifigiúil leis ar
an láthair seo, nuair a vótáil an "First Parish of Plymouth" ar son na fealsúnachta go
hoifigiúil.
Faisean spioradálta a bhí ann ar dtús, ach más ea, shéid gaoth nua na
smaointeoireachta tríd an tír. Deirtear nach raibh ach sagart amháin i mBoston faoi 1801
nár ghlac le hÚinitéireachas, agus ba léir chomh láidir is a bhí an ghluaiseacht nuair a
toghadh an smaointeoir cumhachtach Henry Ware, a bhí lárnach i mbunú an
Úinitéireachais, mar ollamh le Diagacht i Harvard.
Bhí baint an-mhór ag Úinitéarachas le liobrálachas, agus chuir ceapachán an
ollaimh Ware olc ar na Críostaithe Pobalda, nach raibh chomh liobrálach sin, agus, mar a
thuigfeá, d'eascair scoilteanna go leor as an ngluaiseacht, mar a tharla anseo i bPlymouth.
In 1801, seachas glacadh leis an bhfealsúnacht nua, chúlaigh grúpa mór ón "First Parish
of Plymouth" agus bhunaíodar eaglais nua, nó, mar a dúradar féin, d'athbhunaigh siad
fíoreaglais na bPiúratánach. Deirtear nár chailleadar an vóta faoin gconspóid ach le vóta
80
80
Ó Bhoston go Philly
amháin, ach cibé, thosaíodar eaglais nua i siopa folamh síos an tsráid. I bhfuinneog an
tsiopa chuireadar póstaer mór:
THEY GOT THE CHURCH; WE KEPT THE FAITH!
Tar éis tamaill, thógadar eaglais nua, an ceann seo a bhreathnaíonn suas ar eaglais
na nÚinitéarach go héadmhar faoin ainm "The Church of the Pilgrimage."
Úinitéarachas, Flopsy, Mopsy, agus Mugaí Buí
Sna dhá chéad bliain ó bunaíodh an eaglais Úinitéarach tharla an méid sin
scoilteanna agus athmhuintearais nach bhféadfadh Úinitéarach ó 1801 an eaglais a
aithneachtáil níos mó. Ar an gcéad dul síos, i 1961 chuaigh an chuid is mó d'Úinitéirigh
isteach i gcomhar le gluaiseacht an Uilíochais, agus anois tá an Unitarian Universalist
Association ann. Chomh fada agus a bhfeicim, glacann siad le gach aon sórt creidimh.Is
féidir leat bheith id' Aindiach, fiú, agus bheith i do bhall go fóill.
Ós rud é gur gluaiseacht "liobrálach" an t-eagras anois (ní úsáideann siad an focal
"eaglais" níos mó ach oiread) faightear pobail i ngach baile ina bhfuil micléinn, go
háirithe iarchéimithe. Mar sin a bhí i Champaign-Urbana, Illinois, áit a raibh mé féin im'
iarchéimí. Domhnach amháin, agus mé ag iarraidh triall a bhaint as eaglais nua, ar
mhaithe le heachtraíocht agus caidéis, chuas go dtí na Unitarian Universalists. Rud
amháin gur léir fúthu ná go bhfuil eaglaisí deasa acu, faighte don chuid is mó mar
oidhreacht ón bpobal Protastúnach a bhí ann sular vótáladar don Úinitéireachas. Agus
m'anam, ba deas an eaglais a bhí acu in Urbana, thíos ar West Green Street.
Nuair a shroicheas an eaglais shíleas nach mbeadh ann ach gnáthsheirbhís
Protastúnach claonta beagán i dtreo an liobrálachais, ach b'eile ar fad an tseirbhís a
chonaiceas.
81
81
Ó Bhoston go Philly
Ba léir chomh difriúil is a bhí sé ón leabhar iomainn, fiú. Ní raibh oiread is tagairt
amháin do Dhia ann, ach d'aithin mé cuid de na hiomainn. Ach bhíodar athruithe.
Bhreathnaigh mé ar na focail agus ar na teidil. Bhuel muise! Seachas "Creation's Lord,
We Give Thee Thanks" bhí "Creative Love, Our Thanks We Give." Creative Love?
Rinne mé machnamh ar seo ar feadh meandair. Tá stáit i Meiriceá ina bhfuil a leithéid in
aghaidh an dlí, nach bhfuil?
Leanadar ar aghaidh. Bhí óráid i ndiaidh óráide ó dhaoine áirithe faoi . . . rudaí,
ach tagairt níor deineadh do spioradáltacht. Níor léadh ó scrioptúr ar bith, idir Críostúil,
Sátánach, Ioslamach, Búdach, ná Hiondúch, agus ní raibh Cré ar bith le léamh os ard, gan
trácht ar an Ár nAthair.
Léadh ó leabhar amháin i rith na seirbhíse, agus chaith an seanmóirí deich
nóiméad nó níos mó á mhíniú, ach b'é Peter Rabbit an leabhar úd. I ndomhnach níor
thuigeas chomh tábhachtach is a bhí Flopsy, Mopsy, Cotton-Tail, agus Peter ariamh, ach
is cosúil go bhfuil brí an-spioradálta iontu nár fhacthas i gceart ariamh. Bhreathnaíos thart
i rith na hóráide, ach ní raibh éinne ag gáirí. A mhalairt, déanta na fírinne: bhíodar ag
féachaint go dáiríre ar an gcainteoir, agus ag éisteacht go cúramach leis.
Bhuel, lean an "tseirbhís" seo ar aghaidh ar feadh leathuair an chloig, pobal na
"heaglaise" ag canadh "iomainn" gan bhrí ar feadh an ama, agus mise ag canadh leo, ach
iontas orm faoi fhoclaíocht na n-iomann.
Chríochnaigh an tseirbhís faoi dheireadh, agus chuaigh gach éinne ar leataobh go
dtí seomra in aice na heaglaise i gcomhair tae agus caife. Shíleas go mbeinn in ann níos
mó céille a bhaint ón eaglais dá labhróinn le daoine fúithi, agus leanas iad.
Bhí bean ramhar ina seasamh taobh thiar den chiteal, agus d'iarras cupán caife
uaithi.
82
82
Ó Bhoston go Philly
"Oh - you're new!" arsa sise, go cáirdiúil, ag tabhairt cupán mór buí dom.
Bhí fógrá mór ar an mballa taobh thiar di:
"New Members and Visitors Must Take Yellow Cups." agus "Talk to People with
Yellow Cups."
"Must take"? Thógas an cupán agus bhreathnaigh go géar air. An raibh nimh ann?
Drugaí? Bhaineas súimín as, ach ní raibh ann ach gnáthchaife gasta.
Sheas mé ansin ar feadh cúig nóiméad déag, an muga buí i mo lámh, ag breathnú
ar na daoine eile ag cabaireacht le chéile, ag teacht agus ag imeacht, ag gáire, ag plé, ag
cur ag cúiteamh. Leo féin. I rith na 15 nóiméad níor tháinig oiread is duine amháin suas
chugam. Chríochnaigh mé an caife go ciúin, agus chaolaigh amach an doras, ar ais go dtí
mo rothar. Cá bhfios - b'fhéidir go bhfuil Peter Rabbit canónaithe acu faoi seo.
Ó Dheas Linn
Chaitheamar nóiméad sa reilig os cionn an tséipéil agus an bhaile, áit a d'aimsigh
muid leac uaighe Thomáisín úd. Cuma meanmnach na gceartchreidmheach ar an leac,
mar ab iondúil: bhí cnámharlach ina suí ar leac uaighe, meangadh gáire air, agus an mana
seo faoi:
The fathers - where are they? Blessed are the dead who die in the Lord.
Chuir sin dea-aoibh orm, ar ndóigh.
Ach bhí radharc álainn ón reilig amach ar an gcuan agus thar díonta tithe an
bhaile. Is cosúil go raibh dún thuas anseo aimsir an éirithe amach, ach ní raibh fágtha ach
dhá ghunna móra. Bhuel, bheadh, ach go rabhadar ar iarraidh. I gclós an-bheag déanta as
ráillí bhí comhartha mór sollúnta ag cur síos ar an dún agus ar na gunnaí móra seo a thug
arm Shasana dóibh mar bhronntanas, ach deamhan gunna bhí ann, ach cupla poll sa
83
83
Ó Bhoston go Philly
stroighin áit ar bholtáladh iad tráth. Hm. Súil agam go bhfuil a fhios acu cá bhfuil na
gunnaí. Cá bhfios cad a dhéanfadh déagóir díomhaoin leo, nó Osama Bin Laden.
Bhí an carr pairceáilte in aice an chuain, na céadta bád agus luamh ag damhsa go
mall ar thonnta beaga. Ba leasc linn imeacht ar aghaidh, ach bhí deifir orainn faoi seo, é
ag déanamh ar an ceathar a chlog, agus Niamh ag iarraidh dul ar aghaidh go Nua Eabhrac
agus fáil réidh liom. Thiománamar ó dheas chomh fada le droichead Chape Cod, agus
chas ar dheis ar Interstate 195 i dtreo Nua Eabhraic.
84
84
Ó Bhoston go Philly
Tuaisceart Nua Eabhraic
85
85
Ó Bhoston go Philly
Mount Greylock
Shroicheamar campa Sperry Road (a bheadh faoi scáil an tsléibhe murach an
dorchadas trom a bhí titithe orainn le tamall) gar don haon a chlog ar maidin. Bheadh
muid ann níos luaithe marach easpa na gcomharthaí bóthair sa gceantar, agus m'anam
geallaim leat nach mó ná sásta a bhíomar. Dar lenár léarscáil bhí bealach isteach na
páirce ar bhóthar feidearálach 7 i gcúinne thiar-theas na páirce. Bhíomarna, ba chosúil, i
gceantar fobhailteach (b'aisteach sin, cheana féin) agus ó thuaidh ón bpáirc. Arb é seo
Pittsfield, an baile mór in aice na páirce? Ach bhí sin ó dheas ón bpáirc.
Stopamar. Rinneamar argóint. Níor Phittsfield é. Ba Phittsfield é. Níor Phittsfield
é.
Go Pittsfield, mar sin. D'fhiafraigh mé de Jo an raibh muid cóngarach don pháirc
go fóill tar éis dúinn 15 mhíle a thiomáint.
"Má thagann muid go bóthar 2, táimid imithe rófhada," arsa sise.
Scoith muid lúb sa mbóthar agus b'shin romhainn comhartha: "2".
Bhreathnaigh mé ar Jo.
"Fadhb ar bith" arsa sise. "Ar a laghad tá a fhios againn cá bhfuileamar. Cas faoi
dheis ar bhóthar 2 agus úsáidfidh muid bóthar cúil na páirce."
"Bóthar cúil?"
"Is cosúil. Cóngar atá ann. Aicearra."
D'fhan mé ciúin agus leanamar ar aghaidh. An turas seo, ar ais i dtreo Bhoston.
Shroicheamar baile darb ainm "North Adams."
"'Bhfuil seo ar an léarscáil freisin?" arsa mise, b'fhéidir le faobhar beag ar mo
ghuth.
86
86
Ó Bhoston go Philly
"Tá, ar ndóigh. Tuige nach mbeadh? Lean ort go dtí go bhfeiceann tú comharthaí
don pháirc."
Leanamar orainn. Bhí North Adams nach mór scoite againn, agus ciúnas
faitíosach ó Jo, nuair a nocht comhartha beag glas sna ceannsoilse: "Mount Greylock
State Reservation."
Lig Jo dá hanáil.
Nod beag duit, a chomhthaistealaí dhil: ná tóg aicearra i gceantar anaithnid
istoíche.
D'fhágamar na tithe inár ndiaidh agus i nDomhnach bhíomar ag dul suas, ach
comhartha eile ní fhaca muid go ceann fiche nóiméad, nuair a thángamar go gabhal T. Ní
raibh le feiceáil ann ach an focal "Trailhead" agus go mion in aice leis "maps." Doscail
mé an fhuinneog. Arb é sin "Dueling Banjoes" ag casadh go ciúin sna crainnte?
"An bhfeiceann tú sin?" arsa mise, "maps."
Ciúnas. Bhí sí ina codladh. Sin agat mo phíolóta.
Stopas an carr, fuaireas léarscáil ón mbosca, dhúisigh í agus d'éiligh eolas an
bhealaigh uaithi.
B'í seo i bhfírinne cúlgheata na páirce. Chas an bbóthar, chuaigh sé suas síos agus
chuir sé amhras an bhealaigh orainn gach caoga méadar. Is beag nár bhuaileamar faoi
ainmhí ag casadh amháin - porcupine mór a bhaineamar geit as sular scuab sé ar ais
isteach sa dorchadas, a dhealganna creathacha ag bagairt orainn.
Faoi dheireadh agus faoi mhórdheoidh, agus tar éis dúinn barr an tsléibhe a
scoitheadh, nach mór, d'aimsigh muid an láthair campála ag deireadh bhóthair ghairbhéil.
Fós féin ní raibh ár gcuardach críochnaithe, ceal comharthaí ar na hionaid campála. Tar
éis deich nóimead tiomána in aisce agus dhá ghlaoch gutháin ar ár gcairde gan freagra,
87
87
Ó Bhoston go Philly
shroicheamar an t-ionad campála, tine lasta romhainn. Bhí Jeremy agus Kim, ár gcairde
as Boston, ann cheana féin, buidéil beorach ina nglaic agus meangaí gáire orthu.
"As ucht Dé! Cad a tharla daoibhse?"
Tar éis gur fhágadarna Boston ag a leathuair tar éis a hocht, bhíodar fós romhainn.
Nach bhfuair siad ár nglaochanna gutháin? Cén chaoi a bhfaighfeadh? Ní raibh
comhartha ag an bhfón.
D'ardaíomar an puball agus shuíomar chun beorach.
88
88
Ó Bhoston go Philly
An Pháirc
Tá an pháirc (nó "State Reservation", mar ba chirte a rá) seo oscailte an bhliain ar
fad - do shiúlóirí um samhradh agus scíáilaithe um gheimhreadh. Ainm nua is ea
Greylock - tugadh "Saddleback" ar an sliabh (ar an áit is airde i Massachusetts é) go dtí
tús an fhichiú aois nuair a ainmníodh i ndiaidh ceannaire treibhe áitiúil sa 17ú haois é
(más fíor in aon chor don bhéaloideas faoi). Aisteach, b'fhéidir, gur ath-ainmníodh an
sliabh ina dhiaidh seo, mar, de réir na scéalta, ba chrá creabharach an fear úd do na
Sasanaigh fad a shaol. Níor ghéill sé dóibh ariamh agus chaith sé a shaol ag siúl an
cheantair seo idir Massachusetts, Nua Eabhrac, New Hampshire, agus an Fhrainc Nua
(mar a thugtaí ar an gcuid seo de Cheanada a thugtar Québec air inniu) ag déanamh
creiche ar na cóilínithe.
Ba leis na Francaigh a bhá, agus is cosúil gur óna dtalamh ó thuaidh a chiap sé na
háitritheoirí Sasanacha lena laoigh. Cuireadh an t-ordú amach faoi cheathar ar a laghad é
a ghabháil, ach d'éalaigh sé chuile uair. Deir béaloideas na n-Indiach go ndearna sé seo in
ainneoin gur chaill sé cos i ngaiste béar.
Ag snámh in aghaidh easa a bhí Greylock, ámh (ar Wawanotewat "an té a
mheallann daoine eile" a fhíorainm). D'éirigh leis-san teacht slán ó "Greylock's Wars"
(1723-27) leis na Sasanaigh, ach ba mhioncheannaire é i gcomparáid le Philip (ainm na
Sasanach ar Metacom, ceannaire na Wampanoag dhá ghlúin roimhe), a maraíodh gan
trócaire lena treabh uilig i riasc i Massachusetts thiar-theas tar éis gur éirigh sé amach in
aghaidh na gCóilínithe a mharaigh a dheartháir. Ba le Sasana an svae an t-am uilig. I
1763 síníodh conradh Pháras idir Sasana agus an Fhrainc ag tabhairt Ceanada uilig agus
an talamh thoir ón Mississippi go Sasana. Thug siad an talamh thiar ón Mississippi don
Spáinn. Ba le Sasana an chuid thoir de Mheiriceá uilig.
89
89
Ó Bhoston go Philly
Sa 19ú haois, ámh, b'fhaisean le Meiriceánaigh an oirthir ligint orthu gur leis na
hIndiaigh an tuath, fiú nuair nach raibh Indiaigh ar bith fágtha. Is cosúil gur athainmníodh
an sliabh in ónóir Greylock timpeall is 1830. Fiú ansin, ní raibh siad sásta a ainm Indiach
a úsáid, ach an t-ainm cumtha a thug na Sasanaigh dó. Sa lá atá inniu ann níl oiread is
Reservation amháin fágtha sa Stát. Dhíol Massachusetts talamh na nIndiach in 1842, agus
chuir deireadh le stádas treibhe in 1870. Tá treabhanna fágtha i Massachusetts, ach
diúltaíonn na rialtais conaidhme agus stáit iad a aithneachtáil.
Schist is ea cloch an tsléibhe, murab ionann agus an cloch timpeall air, ar
aolchloch í. Cloch gharbh screamhach is ea seo, a dhéantar bruar de go héasca, agus i
1990, tar éis titim ollmhór báistí a lean ceithre lá gan stad, thit píosa mór ó thaobh an
tsléibhe, ag fágáil imlíne aghaidh ina dhiadh. Féachann muintir na háite ar an íomha mar
chruthúnas go bhfuil baint idir an cheannaire Indiach agus an tsliabh.
Bhí Kim agus Jeremy (a bhfuil cónaí orthu i mBoston) idir dáil is pósadh ag an
am, agus ní fhaca muid iad le fada. D'fhan muid inár suí timpeall na tine ag plé is ag
argóint go dtí an trí a chlog. Chodlaíomar go dtí leathuair tar éis a haondéag agus chaith
dhá uair an chloig ag bricfeastú go féastúil. Tar éis báistí na seachtaine roimhe, bhí íontas
orainn an ghrian a fheiceáil arís agus bhain muid leas as. Cócaire den scoth is ea Kim
nuair atá sí sa mbaile, ach m'anam níor fhág sí a scileanna taobh thiar di agus í san
fhoraois. "Ubh amháin nó dhá chinn id' uibheagán?" arsa sise. "Agus cé mhéad Maróis ba
mhaith leat ann?"
Sheas sí os comhair an ghléas cócaireachta, gas Maróis aici ina láimh.
Rud nua dúinn ba ea seo, muid cleachtaithe ar dhá shlis aráin agus muga tae don
bhricfeasta.
90
90
Ó Bhoston go Philly
"Dhá chinn domsa!" arsa mise go loinneach. "Agus tóg go réidh leis an Marós é!"
Tháinig Jeremy ar ais óna gcarr. Bhí bosca ina láimh. Málaí caife "Premium
Blend" ó Maxwell House.
"Is cosúil," adeir sé "gur fearr dhá mhála a úsáid."
Bhí bricfeasta fada againn.
Bhí sé ag déanamh ar an dó a chlog sular chríochnaíomar an "bricfeasta" seo,
agus ba leasc linn scaradh leis an bpeataireacht, ach ní raibh oiread is ruainnín aráin
againn, agus thugamar ár n-aghaidh ar an mbaile mór sa gceantar chun riar ár gcampa a
cheannach - leac oighear don bhfuaraitheoir, bainne, sú oráiste, arbhar bhricfeasta, arán,
torthaí, "fixin's" na gceapairí, agus beoir, ar ndóigh. B'é Pittsfield an baile ba chóngaraí.
Le himeacht na n-Indiach, thapaigh an lucht bán an seans bailte nua a thógáil
faoin tuath. Bhí feirmeoirí sa gceantar seo le tamall, cinnte, agus baile beag trádála, agus
dar fia cupla teach mór i seilbh uasal Bhoston. Tá stair Mhassachusetts dlúthcheangailte
le stair Shasana, agus is léir sin fiú ó ainmneacha na gcontaetha sa stát sin - Hampshire,
Worcester, Norfolk, Suffolk, Essex, Middlesex. Bunaíodh Berkshire (ar Pittsfield a
príomhbhaile) nuair a briseadh suas Hampshire i 1760.
Seanbhaile é Pittsfield, ach is léir tionchar an chairr air. Thosaigh an baile dó nó
trí mhíle roimhré. Ar chlé agus sinn ar ár mbealach isteach sheas comhartha ollmhór "The
Berkshire Mall." Fiú i sléibhte iargúlta an stáit bhí Mall. Fuaireamar treoracha go siopa
mór ó ranger sa láthair campála ach níorbh fhada go rabhamar ar strae sa mbaile. Go
tobann agus sinn ag scoitheadh lúib sa mbóthar, taibhsíodh foirgneamh ollmhór gránna
dúinn, timpeallaithe le concréid agus sreang dhealgach. Ar thaobh an fhoirgneamh:
"Polymer Processing Development Plant." Thit ciúnas orainn. Cúig nóiméad roimhe
91
91
Ó Bhoston go Philly
bhíomar faoi sheanchrainnte na tuaithe. Anois bhíomar ag tiomáint ar bhóthar idir an
mhonarcha ollmhór seo agus líne traenach, a raibh sraith seanfhoirgintí caite taobh leis.
Ag casadh timpeall chonaiceamar logo "General Electric." Seans mór maith go
bhfuil ábhar agat féin atá déanta ag GE nó a bhfuil codanna de déanta acu, cuma más in
Éirinn nó sa tSeapáin seo. Ollchomhlacht domhanda is ea GE32 anois. Thosaíodar i
bPittsfield (ag táirgiú agus ag deisiú gineadóirí leictreachais) i 1903. I mbarr réim an
Mhonarcha seo, bhí sé 264 acra ar mhéid. Sna seachtóidí, tar éis bunadh an EPA33,
fuarthas amach gur chuir an mhonarcha seo PCBs isteach in abhann an Housatonic (an
phríomhabhann áitiúil) le breis agus daichead bliana. Faoi dhlí an "Superfund", a
chuireann iachall ar chomhlachtaí íoc as glanadh-suas na n-áiteanna salaithe34 thosaigh
GE ag íoc as glanadh na háite i 2000. B'shin an fáth go raibh an cheantar ciúin anois, agus
is dócha gur mar gheall ar an nimh san áit ar cuireadh suas an sreang dhealgach. Mar
gheall ar an truailliú, moladh ó 1972 i leith gan éisc ar bith sa cheantar a ithe.
Mar a thuigfeá, bhíomar ruainnín ceann-faoi agus muid ag tiomáint ar ais isteach
sa bhaile. D'aimsíomar oifig fáilte faoi dheireadh agus chuir seanbhean san oifig ar ár
mbealach sinn. Dúirt muid go rabhamar ag lorg siopa nár chrios é, ach ba chosúil nach
raibh a leithéid fágtha sa mbaile - sheol sí go dtí an "Big Y" muid.
Má ba siopa neamhspleách é an "Big Y" bhí éirithe go h-an mhaith leis, é cosúil
le gach ollmhargadh i Meiriceá. Bhí an gháthmheascán Sathairn sna custaimaerí - triúir
32 Scríobh cathaoirleach na comhlachta, Jack Welch, leabhar cáiliúil i 2001 faoin teideal Jack: Straight from the Gut. Aisteach le rá, eisíodh san Eoraip é faoin teideal Jack: What I've Learned Leading a Great Company and Great People!33 Bunaíodh an Environmental Protection Agency i 1970 chun deighleáil leis an méid damáiste a bhí tionscal ag déanamh do thimpealleacht na tíre. Breathnaítear air mar cheann de thorthaí ab fhearr na seascaidí34 Ritheadh an dlí seo (a mhol an t-uachtarán Carter) i 1980.
92
92
Ó Bhoston go Philly
cailíní déagóracha le fíorghearrbhrístí agus spaghetti tops ag brú pramanna agus
seanmhná pointeáilte ag ceannach mionrudaí lena bpingineacha cúramacha. Bhí beirt
seanbhan istigh sa siopa ag dáileadh samplaí de bhia. Bhí friochtán ag duine acu agus í ag
réitiú hot dogs. D'iarras sampla uaithi.
"Muise." adeir sí. "Éireannach. Nach fada ó bhaile atáirse."
"Is dócha é."
"Is aoibhinn liom Éire." adeir sí.
Réitíos mé féin don ghnáthrud.
"Bím ann go minic" a lean sí. "Tá mo gharmhac ina chónaí ann." Músclaíodh mo
shuim. Cloistear go minic faoi imircigh i dtreo na Stát aontaithe, ach annamh go leor a
tharlaíonn sé sa treo eile. Smaoinigh mé ar mo shinsheanathair, Patrick Keogh, a chuaigh
in imirce go Meiriceá, a bhailigh fortún (más fíor) a tháinig ar ais go Tigh Áth Chuinn in
oirthear na Gaillimhe, phós baintreach, agus chaith an chuid eile dá shaol mar fheirmeoir
uasal.
"Cá bhfuil do mhac ina chónaí?"
"Tuaim. Cé as thú féin?"
Bhreathnaigh sí go grinn orm. Ar aithin sí mo chanúint?
D'insíos an fhírinne. Ach cén fáth Tuaim? Ní raibh cuma an taistealaí uirthi féin.
"Gaillimh, ar ndó," arsa sise. "Tá sé ag obair i mbogearraí ansin, ach ní féidir leis
teach a aimsiú i ngaireacht scread asail don áit. Mar sin táid amuigh i dTuaim.
"Agus cad a cheapann a bhean den áit."
"Sure nach Éireannach í? Sin an fáth go ndeachaigh siad ar ais."
Smaoinigh mé arís ar Phatrick Keogh agus ar a shabhrain. Tuige ar tháinig
seisean ar ais?
93
93
Ó Bhoston go Philly
Lig sí osna.
"Beirt clainne orthu anois. Beag seans anois go bhfeicfear ar ais anseo iad. Ach is
aoibhinn liom dul ag cuairteoireacht ansin. Bhí mé ar ais mí na Márta ag piobaireacht."
Ag píobaireacht?
Bhreathnaigh sí orm.
"Deile?"
Dhearc mé ar an tseanbhean bheag seo, blue rinse ina gruaig agus rinne iarracht í
a shamhlú ag píobaireacht.
"Sea,"a lean sí. Thug mé cuairt ar aillte Mhóthair an tseachtain chéanna, agus
nuair a bhí mé ann bhuail fonn píobaireachta mé. Chas mé iad ar feadh leathuair an
chloig, ach diabhal pingin a bhfuair mé. Turasóirí damanta."
D'fhéach mé arís ar an tseanbhean leochaileach seo agus rinne iarracht mo
mháthair nó mo sheanmháthair a shamhlú ag séideadh na bpíob ar aillte an Chláir. Níor
tháinig an pictiúr ró-éasca.
"Beidh muid ag casadh ag an mórshiúl Dé Luain ag an deich. An mbeidh tú ann?"
Dúirt léi go ndéanfadh muid iarracht. I rith na cainte seo uilig níor labhair an
bhean eile a bhí taobh léi focal. Agus muid ag fágáil sméid sí chugam. Chlaon mé chuici.
"I just love your accent."
Meiriceánaigh. Ní féidir iad a thomhais in aon chor.
Bhí fonn chaife orm, agus chinneas doughnut a cheannach agus é a ithe le cupán
caife i pbáirc poiblí sa bhaile, dá mbeadh a leithéid ann. Ainmníodh Pittsfield mar
príomhbhaile an chontae ag an am céanna is a bunaíodh an contae, agus tá lár an bhaile
breac le seantithe timpeall pháirc bheag. Ba chrosbhóthar an láthair seo sna seanlaethanta,
94
94
Ó Bhoston go Philly
ach leis an mbrú tráchta sa bhaile anois, deineadh timpeallán mór de. Tá fuarán sa pháirc
i lár an timpeallán (smaoinigh ar leagan beag den fhaiche mhór i nGaillimh) agus bínsí
timpeall air, ach ba léir dúinn tar éis dhá nóiméad a chaitheadh ar thaobh an bhóthair
nach raibh siad seo ann ach le feiceáil ó fhuinneog chairr. Ba dheacair dúinn an bóthar a
thrasnú ar chor ar bith, agus an méid tráchta a bhí ag gabháil thart. Nuair a shroicheamar
an fuarán chonaiceamar go raibh píopaí an scairdeáin le feiceáil go soiléar sa linn bheag
ghraifleach. Bhí an pháirc seo lán le crainnte, ámh, agus níor chuir an trácht isteach
orainn agus sinn ag ól ár gcaife. Ar fhoirgneamh amháin sheas an bhliain 1812 greanta os
cionn an dorais. Go dtí 1865 sheas crann leamhán sa bpáirc seo a raibh breis agus 400
fáinne ina stoc. B'álainn an smaoineamh é, ar shlí - gur sheas an crann sin i lár foraoise
nach raibh ina gcónaí inti ach Indiaigh agus ainmhithe agus go raibh sé fós ina sheasamh
ceathrú mílaoise i ndiaidh do theacht na nEorpach go Meiriceá. Ar ndóigh, ní raibh
leamhán ar bith timpeall níos mó, agus smaoinigh mé go gruama ar an méid baile i
Meiriceá agus san Eoraip a rinne iarracht slacht a chur ar a shráideanna sa naoú haois
déag agus sa fichiú aois le leamhán gan le feiceáil uathu ach bás sa dara leath den fhichiú
aois mar gheall ar ghalar na leamhán.
Bhí sé an leathuair tar éis a ceathar faoi seo, ámh, gan ach frídín den pháirc
feicthe againn faoi sholas an lae, agus chinn muid an caife a shlogadh siar agus tiomáint
go barr an tsléibe sular thit an oíche orainn. Bhí an aimsir go hálainn, spéir ghorm breac
le meallta fánacha cadáis. Ar ais isteach sa charr linn agus ar ár mbealach ar ais go
Greylock.
95
95
Ó Bhoston go Philly
Spuaic Mount Greylock
Níl ach bóthar amháin sa bpáirc, agus ritheann sé soir ó thuaidh ó Route 7 thar
spuaic Mount Greylock agus síos arís amach as cúinne thoir-thuaidh na páirce go Route
2. Téann craobhbhóthar gearr ón mbóthar seo an bealach ar fad suad go barr an tsléibhe.
Bhí a fhios againn go raibh teach nó rud mar sin thuas ann, ach ní raibh muid ag súil lena
bhfuair muid nuair a shroicheamar ceann scríbe. Ní amháin go raibh teach ann - bhí teach
solais mór ann déanta go hiomlán as eibhear agus i gcruth bhanríon fichille - sorcóir
leathan ag a bhun ach caolaithe ag a bharr, a raibh liathróid ollmhór gloine air - lionsa an
tsolais. Deir lucht na háite gur fíortheach solais é a pleanadh do chuan Bhoston, ach is
cosúil gur comhrá cailligh ba bhun le seo. Is í fírinne an scéil ná gur cinneadh leacht
cuimhneacháin a thógáil 1 1932 i gcuimhne saighdiúirí Meiriceánacha an chéad cogadh
domhanda. Rud suimiúil faoi ná nach ligtear arm tine de shaghas ar bith i ngaireacht 500
slat dó mar gheall ar a stádas mar leacht cuimhneacháin cogaidh. Is féidir é a dhreapadh
ar staighre taobh istigh, agus bhraith muid chuile orlach den 93 chéim go barr an túir. Bhí
fear meánaosta taobh thiar díom ar mo bhealach suas agus é ruainnín ramhar. Ní amháin
sin, ámh - bhí sé ag caint leis féin go hanamúil ar nós duine le Tourette's Syndrome. Ag a
bhun bhreathnaigh sé suas:
"Oh God, Oh God, I knew it'd come to this."
Lean an tráchtaireacht suas an staighre.
"Jesus how long does this go round for? Are we there yet? No we're not."
Choimeád mé súil ghéar ar an ngealt. Seans mór maith nach raibh a fhios aige go
raibh cosc ar ghunnaí sa leacht seo. Tháinig saothar anála air, agus paistí móra allais
faoina ascaill.
"Oh Lord, is this only half way? Maybe I'll stop here and won't bother with the
96
96
Ó Bhoston go Philly
rest."
Chuir mé le mo luas agus d'fhág an ramhrán ar an áiléar.
B'fhiú an radharc ón túr seo dá mba dhá oiread níos airde é. Is annamh a
bhraitheann tú go bhfuil tú i do sheasamh chomh cóngarach do na scamaill go bhféadfá
do lámh a chur suas agus a chur isteach i gceann. Lá grianmhar ab ea é, leis an spéir
breac le scamaill bheaga ag seoladh siar thugann ón gcósta agus ar aghaidh i dtreo Nua
Eabhrac agus na locha móra. Seomra ciorclach atá ag barr an túir le sé fhuinneog mór a
thugann radharc breis agus seachtó míle thar cnoic Bherkshire atá ina gcuid de
shliabhraon na nAlleghenies, atá iad féin ina gcuid d'ollshliabhraon oirthear Mheiriceá -
na hAppalachians. Shíl mé feadh meandar go raibh muid inár seasamh ar dhobhardhroim
oirthear Mheiriceá - an líne samhailteach sin a scoilteann uisce oirthear Mhericeá ina dá
chuid, ceann ag sileadh isteach i Murascaill Mheicsiceó agus an ceann eile ag sileadh
isteach san Atlantach. Ach níorbh ea - bhí muid rófhada ó thuaidh. Dobhardhroim is ea
seo cinnte, ach mioncheann a scoilteann an uisce sa chaoi go dtéann an cuid thiarthuaidh
isteach sa St. Lawrence agus an cuid thoirtheas isteach san Atlantach. Tá dhá abhann a
fhoinsíonn ag Greylock - an Housatonic agus an Hoosic, an dhá cheann ainmnithe ag an
treabh Indiach céanna, cinnte. Sileann an Housatonic, an abhann thruaillithe i bPittsfield
a fhoinsíonn fúinn ó dheas isteach san Atlantach agus sileann an Hoosic, a fhoinsíonn
míle nó dhó ó thuaidh uainn, isteach sa St. Lawrence.
Sheas mé sa seomra ciorclach ag breathnú amach ar na sléibhte timpeall orainn,
gach ceann clúdaithe le crainnte inlomtha, iad méith úrghlas ón Earrach teolaí. Thiar ó
dheas uainn bhí droim Saddle Ball Mountain, dhá chéad troigh níos ísle ná Greylock.
Bheadh muid ag síul chuige amárach ar an Appalachian Trail. Theas agus thoir uainn
lean gleann fada, a thosaigh le Pittsfield agus cupla loch agus a chríochnaigh fúinn agus ó
97
97
Ó Bhoston go Philly
thuaidh uainn le Adams agus North Adams. Thiar agus thuaidh uainn, lean spuaiceanna
na nAlleghenies go híor na spéire. Bhíomar go deimhin inár seasamh ar dhíon New
England.
Chuala mé guth cneadach taobh thiar díom.
"Oh thank God for that. I thought I was going to die. I wonder how many steps
that was."
Dhearc mé ar an ramhrán, a léine ar fhliochliobarna le hallas. Lean an bladar
uaidh gur bhreathnaigh sé amach an fhuinneog, agus le "wow" amháin, thit ciúnas air.
Tá draíocht ar an sliabh seo ó tháinig scríbhneoirí na naoú haoise déag chuige -
Edith Wharton, Nathaniel Hawthorne, Herman Melville and Henry David Thoreau, mar
shampla. Bhí teach ag Melville, fiú, i bPittsfield, agus deir béaloideas na háite go bhfuair
sé a ionsparáid do Mhoby Dick ó dhroim Mount Greylock (rud gur deacair a chreidiúint).
Chaitheadh Thoreau tréimhsí fada ag siúl sa cheantar, agus nuair a cuireadh athchóiriú ar
an áit i 1999, cuireadh suas leacacha timpeall an túir le véarsaí Thoreau faoin sliabh.
Oíche amháin sna 1850aí dhreap Thoreau go barr an tsléibhe agus chaith oíche air gan
oiread is mála codlata. Bhí sé fuar, agus chlúdaigh sé é féin le pleancanna adhmaid a bhí
fágtha ann ag oibrithe. Dhúisigh sé d'fháinne an lae, agus thug faoi deara go raibh ceo tar
éis an domhan mór timpeall air a chlúdú agus nach raibh fágtha le feiceáil ach barr an
tsléibhe féin agus brat scamall go bun na spéire i ngach treo:
I was surrounded by an ocean of mist, which . . . shut out every vestige of the earth, while I was left floating on this fragment of the wreck of a world, on my carved plank in cloudland."
Le fear an allais fós ciúin faoi dhraíocht an radharc, thosaigh mé síos arís ar an
staighre.
Tá seomra i mbun an túir atá curtha ar leataobh do leacht chuimhneacháin na
cogaíochta, agus, mar mhúinteoir filíochta, rinne mé suntas den dán a bhí greanta sa
98
98
Ó Bhoston go Philly
bhalla i scríbhinn beag. Chuir sé na War Poets i gcuimhne dom, a leithéid Wilfred Owen
agus Siegfried Sassoon, agus chuir sé áthas orm níos déanaí nuair a fuair mé amach go
dtagann cuid den scríbhinn ó dhán a scríobh John McCrae, file, saighdiúr agus dochtúir, i
191535. Mar seo a rith an scríbhinn:
Grim death has vanished, leaving in its stead
The shining glory of the living dead.
If ye break faith with us who die
We shall not sleep, though poppies grow in Flanders Fields.
Sleep well, heroic souls, in silence sleep,
Lapped in the circling arms of kindly death.
Life is no life to him that dares not die.
I scríbhinn mór a rith timpeall an tseomra os cionn na véarsaí beaga thuas, bhí an
abairt
Those immortal dead who live again in minds made better by their presence.
Ábhar machnaimh, cinnte. Sheas mé ar feadh meandair sa dorchadas ag éisteacht
le ciúnas an tseomra tais go dtí gur tháinig grúpa spleodrach ógánach isteach, ag gáire
agus ag soncadh a chéile. Ní raibh uathu, ar ndóigh, ach barr an túir a fheiceáil, mar a
bheadh uaimse agus mé 18 mbliana d'aois. Cá bhfios nach mbeidís féin ag leanacht a
sinsir thar lear chun na hÍaraice nó na hAfganaistaine? D'fhág mé an seomra go sollúnta,
ag siúl ar ais amach i solas beo na gréine.
Chomh maith leis an teach solais (agus crann cumarsáide nua leis an FCC atá níos
airde ná an teach solais é féin) tá teach aíochta ag barr an tsléibhe. Ar $26 is féidir leaba i
35 Ní fhaca McCrae deireadh an chogaidh. Fuair sé bás in Eanáir, 1918.
99
99
Ó Bhoston go Philly
suanlios a fháil don oíche, agus tá seomraí singil acu ar phraghas níos airde. Tá an teach
cosúil le gnáththeach feirme dhá stór le sciatháin aon stór ar an dá thaobh de a lúbann ar
ais chun tosaigh. Tá na ballaí déanta as aolchloch, is cosúil, agus is as sprús urláir, rataí
agus frámaí fuinneog an tí. Tá trí stór ar aghaidh cúil an tí agus is léir cén fáth nuair a
sheasann tú amach uaidh - tá sé suite ar thaobh mullaigh an tsléibhe. Sin fáth lúbadh na
sciathán freisin - marach iad a bheith ag lúbadh ar ais ní bheadh cré ann dóibh. Tá
fuinneogaí móra ar an aghaidh cúil freisin, agus féachann siad amach siar ó dheas i dtreo
Saddle Ball Mountain. Ar thaobh eile Saddle Ball is féidir fánaí scíála Brodie Mountain a
fheiceáil go soiléir, ainneoin iad a bheith breis agus sé mhíle uait. Ní amháin gur suanlios
an teach, ámh - is bialann agus caife é freisin, agus shuíomar síos le cupán caife os
comhair na bhfuinneogaí móra ag breathnú ar an ngrian ag titim siar. Tá cáil ar éirí agus
titim na gréine ar an sliabh seo, go háirithe mar gheall ar Thoreau, agus dúirt fear an
chaife go mbíonn deichniúr daoine nó mar sin ag barr an tsléibhe gach maidin i rith an
tsamhraidh chun éirí na gréine a fheiceáil mar a chonaic Thoreau é. "Craiceáilteoirí," a
dúirt sé faoina fhiacail. "Dollar fiche cúig le do thoil."
Mar is eol do chách, thit an tóin as gheilleagar an domhain thiar tar éis "Aoine
Dhubh" - 29ú Deireadh Fomhair, 1929 nuair a deineadh smionagar de Stocmhalartán
Wall Street. Sna blianta beaga ina dhiaidh sin, cuireadh na milliúin as obair agus chaill na
milliúin eile lear mór maoine. Bhí Herbert Hoover, milliúnaí coimeádach ó pháirtí na
bpoblachtánach, ina uachtarán ar na Stáit Aontaithe ag an am, agus leag cosmhuintir
Mheiriceá cuid mhaith den mhilleán air agus ar a pholasaí "New Day", a rinne iarracht
Meiriceá a eagrú ar bhonn ghnó. Cheap sé go mba ghéarchéim siceolaíoch an titim agus
lean lena pholasaí de ghearradh siar ar chaiteachas poiblí. Caitheadh as oifig é i
100
100
Ó Bhoston go Philly
dtoghchán uachtaránachta 1932 agus chomh luath is a tháinig buaiteoir an toghcháin sin,
Franklin Delano Roosevelt ón pháirtí daonlathach, in oifig, athraíodh polasaithe na tíre ó
bhun. Ina chéad óráid, rinne FDR (mar ab fhearr aithne é) tagairt do "New Deal" a leag
béim ar sheirbhís stáit agus eagrú tíre faoi lámh láidir rialtais. I Márta 1933 moladh agus
ritheadh acht rialtais ag cur an Civilian Conservation Corps (CCC) ar bun.
Séard a bhí i gceist ag Roosevelt ná obair a thabhairt do na milliúin fear óga
timpeall Meiriceá a bhí dímhaoin. Mar gheall ar an dul chun cinn tionslaíoch a bhí
tarlaithe i Meiriceá le breis agus leathchéad blian, bhí dúlra na tíre i mbaol agus
shamhlaigh Roosevelt go bhféadfaí stop a chur leis an gclaochlú timpeallachta seo trí arm
sibhialtach a chur amach tríd an tír ag plandáil crainnte, ag glanadh aibhneacha, ag
deiseadh bealaí siúil agus ag tógáil tithe don lucht campála sna páirceanna. Tháinig dhá
rud as seo ar bharr Ghreylock - tógadh Bascom Lodge agus cuireadh bun socair faoin
"Appalachian Trail" - cosán do shiúlóirí sléibhe far na hAppalachians ó thuaisceart New
England go Georgia.
101
101
Ó Bhoston go Philly
An Appalachian Trail
Ceapadh an Appalachian Trail sna ficheadaí, tar éis gur scríobh foraiseoir agus
státseirbhíseach darb ainm Benton MacKaye alt sa Journal of the American Institute of
Architects i 1921 ag moladh a leithéid36. Fánaí ab ea MacKaye shíl go raibh an saol
cathartha ar chósta thoir na Stát Aontaithe róstrusmhar agus gur cheart muintir na
cathrach a mhealladh go dtí an tuath agus na sléibhte chun faoiseamh a thabhairt dóibh ó
choincréad na bhfoirgintí agus na sráideanna. Bhí faoiseamh ón uasal MacKaye freisin -
scríobh sé an t-alt seo ar éileamh a chairde i ndiaidh gur mharaigh a bhean, ar sufraigéad
í, í féin (go híorónach, go gairid i ndiaidh gur ritheadh leasú bunreachta agus achtanna
parlaiminte ag ceadú an vóta do mhná).
Mar státseirbhíseach, thuig MacKay na fadhbanna riaraithe a bhainfeadh lena
leithéid agus san alt leag sé amach na fáthanna don chosán agus moltaí chun na
fadhbanna riarathe a réitiú. D'fhan fís MhacKaye ina bhrionglóid go dtí na tríochaidí, ach
idir an dá linn bhí an dearcán samhlaíoch a chuir sé i 1921 ag fás. Trí obair an CCC ar an
gcosán thuaidh theas, osclaíodh 2,100 míle leanúnach de, ó Maine go Georgia, i Lúnasa
1937.
Siúlóid ollmhór is ea seo. Is beag duine a shiúl é i séasúr amháin ariamh. Ar
ndóigh, mar sna sléibhte atá sé, agus mar thosaíonn sé i bhfad ó thuaidh i Maine, ní féidir
siúl air ach sé mhí den bhliain nó níos lú. Má thosaíonn tú ó dheas, agus más
gnáthshiúlóir aclaí thú, tógfaidh sé sé mhí dhuit, gan stad ná staonadh, deireadh an
chosáin a bhaint amach ag Mount Katahdin i Maine. Faoin am sin, tá seans mór maith go
36 An Appalachian Trail: A Project in Regional Planning. Journal of the American Institute of Architects. Deireadh Fomhair, 1921.
102
102
Ó Bhoston go Philly
mbeidh sé rófhuar cheana féin campáil thar oíche. Siúlann an chuid is mó dóibh siúd nach
bhfuil fúthu ach an cosán a dhéanamh i ruathar amháin ón tuaisceart ó dheas, mar tá
seansanna níos fearr ann go mbeidh siad in ann campáil ar shléibhte Georgia san
Fhómhar.
103
103
Ó Bhoston go Philly
An Campa
Faoi seo, ámh, bhí ár mbia ag éirí te sa charr agus an ghrian ag sciúrdadh léi siar
agus d'fhill muid ar an gcampa sa charr. Tá barr an tlséibhe ar chraobhbhóthar, ach tá an
campa ar cheann eile, nach bhfuil dromchla ar bith air. Le 106, 000 míle ar rothaí an
chairr, agus tarraingt aisteach faoi chlé aige, níor thaitin sé leis an seanchunús
gíoscánach, le mo bhean fhaiteach, nó liomsa ag an roth stiúrtha, tiomáint síos an
sclagbhealach fada seo. Ach síos linn, ag lúbadh go cúramach luascach thar clocha agus
poill an bhealaigh.
Níor champáil mé in Éirinn ach uair amháin - i bhforaios stáit in aice Droichead
an Chláirín i ndeisceart chontae na Gaillimhe. Níor thaitin sé liom. Thit an báisteach ina
díle orainn agus ní chuimhin liom de bhia de ach dhá ispín dóite. Ar éigin a chodlaíomar
inár bpuball beag scagach, sinn inár luí i locháiníní a lean muid timpeall urlár an phubaill.
Ní tír campála í Éire. Bheifeá as do mheabhair, ámh, gan champáil a thriail i
Meiriceá. Tá rogha fairsing de thailte campála i ngach áit i Meiriceá, idir páirceanna
contae, páirceanna stáit, páirceanna feidearálacha, páirceanna foraoise, agus láithreacha
príobháideacha. Is féidir áiteanna campála a aimsiú níos lú ná fiche míle ó chathair Nua
Eabhraic, fiú.
Gnáthláthair campála bunata, nó "primitive" is ea an ceann seo i nGreylock.
Faigheann tú spás do dhá phuball, spás pairceála do charr nó dhó, binse agus bord do do
bhéilte, agus fáinne tine. Bhí leithreas amháin ar fáil don ghrúpa sé láithreán timpeall
orainn, ach ní leithreas sruthlaithe a bhí ann - cró le suíochán os cionn poill a bhí ann.
Táimíd cleachtaithe ar a leithéid faoi seo agus ní chuireann sé isteach orainn puínn. Le
ceimicí nua (neamhnimhneach, ar ndóigh) agus teicneolaíocht chliste, tá deireadh curtha
le seanlaethanta an drochbholadh a maródh thú dá bhfanfá sa chró níos mó ná dhá
104
104
Ó Bhoston go Philly
nóiméad. Ar an gceann seo, mar shampla, bhí fearas grianchumhachta acu a d'úsáid
leictreachas ó phainéal gréine ar dhíon an chró chun geolán a stiúradh a thógfadh
drochaer an dabhaigh thíos amach simléar os cionn an chró, rud a thug le fios go raibh
boladh an chró níos measa deich méadar uaidh ná istigh ann.
B'é príomhmhíbhuntáiste an láthair campála, ámh, ná an easpa uisce. Ní raibh
sconna níos gaire ná dhá mhíle uainn, ar bharr an tsléibhe ag an teach aíochta. Ceacht eile
a d'fhoghlaim muid i bhfad roimh seo, ámh, ná buidéil mhóra a chrochadh leat i gcónaí
agus tú ag campáil. Beag uisce a bhí againn an chéad oíche, ach d'fhill muid an tráthnóna
sin le díol folcadáin uisce. Chrom muid ar chócaireacht, ach bhí Kim romhainn arís.
"Mise an cócaire" arsa sise, agus ghéill muid. "Más mian libhse bheith in bhur sous-
chefs, cromaigí libh ar na hoinniúin agus fataí sin - chroith sí mám scailliún i dtreo
carnán glasraí ar an mbord. Chromamar linn.
Glaine agus Campáil
Más cuma leat sláinteachas cistine na nua-aoise, beidh leat ag campáil, ach más
amhlaidh nach féidir leat maireachtáil gan an buidéal Dettol taobh leis an doirteal nó nach
ligeann tú do dhuine a phláta a úsáid níos mó ná uair amháin sa lá gan é a ghlanadh,
beidh fadhbanna agat. Ar an gcéad dul síos, níl cuisneoir agat. Má tá an t-ádh leat, beidh
fuaraitheoir agat le mála leac oighear caite isteach ann, ach sin an méid, agus ní leanann
an leac oighear sin rófhada nuair a shroicheann an teocht 90ºF. Is beag feola, mar sin, a
itheann an campálaí críonna. Ní hé gur éirigh ceachtar againn tinn tar éis gur itheamar
feoil ariamh agus muid ag campáil, ach dá n-éireodh, agus muid fiche, tríocha, nó céad
míle ón dochtúir ba chóngaraí, go minic ar dhrochbhóithre, bheimis i sáinn cheart.
An oíche seo, ámh, bhíomar ag ithe ispíní a cheannaigh muid ón mBig Y i
bPittsfield. Mairfidh feoil lá nó dhó sa bhfuaraitheoir agus níos mó; ní rabhamar níos
105
105
Ó Bhoston go Philly
faide ná cupla míle ó bhaile mór, agus m'anam bhreathnaigh na hispíní úd go maith sa
siopa.
Bhí rudaí ag Kim (ar clean freak amach is amach í) nach bhfaca muid ariamh
cheana - boird gearrtha indiúscartha. Sé sin, níor bhoird iad in aon chor ach bileogaí
plaisteacha a d'fhéadfá leagan ar an mbord chun d'fheoil a ghearradh orthu agus fáil réidh
leo ansin. Ní do champáil a bhí siad ceaptha, ar ndó, ach don ghnáthchistin
Mheiriceánach ina bhfuil achan rud indiúscartha. Do dhaoine mar Khim, ar fuath léi
drochshláinteachas, ba bhronntanas ó Dhia iad.
Ghearr muid na glasraí, mar sin, agus chaith muid isteach i málaí scragall stáin
iad le cur ar an tine, agus go gairid ina dhiaidh sin, chorn muid na hispíní i scragall stáin
agus chaith iad i ndiaidh na nglasraí agus shuigh síos chun na tine le buidéil beorach inár
nglaic.
Go hoifigiúil, tá cosc ar alcól sa gcuid is mó de thailte campála Mheiriceá, agus ní
deacair a thuiscint cén fáth. Do chuid mhaith daoine i Meiriceá, is saoire saor é seachtain
ar láithreán campála, áit is féidir leat do rogha rud a dhéanamh, agus áit inár féidir leat do
steirió a chasadh go hard gan bac ar bith. Do chuid mhaith daoine, go háirithe faoin tuath,
is ionann láthair campála agus deireadh seachtaine óil agus scliúchais. Diaidh ar ndiaidh,
ámh, tá na húdaráis ag cur drochiompar mar seo faoi chois agus cupla uair san oíche
anois, téann póilíní nó maoir timpeall na láithreáin ag cinntiú go bhfuil gach rud in ord.
Deich nó fiche bliana ó shin, chum siad rialacha ag toirmeasc alcóil sna láithreacha
campála, ach ba sheift í seo go príomhdha chun údar a thabhairt do na maoir clampróirí a
chaitheamh amach dá dtiocfadh siad orthu. An clampar is mó a dhéanann muidne, is le
giotár a dhéanann muid é (agus tháinig maor chugainn uair amháin, a chros sin orainn!)
106
106
Ó Bhoston go Philly
ach má tá ciall agat, agus mara nólann tú ach ceann nó dhó go discréideach, ní thógfar
raic faoi.
Bhí an bia réidh i gceann leathuaire nó mar sin, agus d'itheamar go ciúin, ag
féachaint isteach i mbladhmanna na tine go dtí go raibh ár sáith ite againn.
Caithfidh tú a bheith cúramach agus tú ag nigh na gréithre ar láthair campála - níl
ach beagán spáis agat, agus ní mór a bheith sprionlaithe leis an uisce má bhíonn cupán tae
uait ar maidin. Ar ndóigh, má d'fhás tú suas i dteach gan uisce phíobaithe, tuigfidh tú an
fhadhb, agus is cuimhin liom féin turais go dtí an caidéal ón teach faoin tuath ina
stopainn i rith an tsamhraidh agus mé óg - ba mhór an rí rá a tharraingaítí anuas dá n-
úsáidfí an iomarca uisce, agus bhíodh sé ina raic cé a ghabhfadh go dtí an caidéal an
chéad turas eile.
Mar sin, mar a deirim, caithfidh tú bheith cúramach. Ar dtús, ní úsáideann tú ach
an méid is lú plátaí agus potaí don bhéile agus nuair atá tú críochnaithe leo, sciúrann tú
iad le cinntiú nach dtéann oiread is grabhróigín aráin breise isteach san uisce glanta nach
féidir glanadh uaidh roimhré le lámh agus scian. Ansin doirteann tú meascán uisce fhuar
agus uisce fhiuchta ón chiteal isteach sa mias plaisteach a úsáideann tú chun do chosa a
ghlanadh i ndiaidh siúlóide, cuireann braon gallúnaigh gréithre isteach agus abhae leat.
Caitheann tú an chéad leathuair an chloig eile ag sciomradh. Má ba thusa an cócaire,
faigheann tú an rogha na gréithre a nigh nó iad a thriomú. Má tá ciall ar bith agat, ar
ndóigh, roghnóidh tú an triomadh.
S'mores
Níor chuala mé an focal "S'more" seo ariamh go dtí go ndeachaidh mé ag campáil
107
107
Ó Bhoston go Philly
i Meiriceá. Is cosúil go dtagann an focal ó thraidisiúin na mbanóglach37 Meiriceánach sna
1920aí - is ina lámhleabhar ó 1927 a bhfeiceann muid an chéad oideas dóibh. Cibé, is
traidisiún fairsing campála iad anois i Meiriceá, agus ní campálaí ceart thú go dtí go
bhfuil ceann ceart déanta agat i mbladhmanna tine tar éis béile ar láithreán campála.
Níl uait chun "S'more" a dhéanamh ach maidí tanaí fada, mála leamhachán, cupla
barra seacláide "Hersheys", bosca "graham crackers" agus foighde Iób. Oireann gabhlóga
gríosctha thar barr don S'more má tá siad tanaí go leor. Go príomhdha, tá cuspóir amháin
agat - ceapaire a dhéanamh a bhfuil píosa seacláide agus leamhachán róstaithe mar feoil
idir dhá chraicear. Ar ndóigh, tá seo éasca go leor ach amháin go bhfuil ort an
leamhachán a róstadh, agus is ansin a thagann an scil - má chuireann tú róchóngarach don
tine é, rachaidh sé faoi thine, agus má chuireann tú rófhada don tine é, ní tharlóidh tada
dhó. Mar sin, próiséas cearrbhachais atá sa chleachtais seo, tú ag stánadh go cúramach ar
dheireadh d'fhoirc in aibhleoga na tine, á chasadh, a chur ar ais isteach, agus, ar ndó, gan
dul as, tú ag léimt timpeall na tine ag bleaisteáil anála ar na bladhmanna atá ag teacht ó
do leamhachán.
Faoi dheireadh, le cúnamh Dé agus le cabhair d'fhoighde, éireoidh do leamhachán
mór agus bog, agus tiocfaidh craiceann tanaí donn air - an comhartha go bhfuil sé réidh
don cheapaire. Pointe cinniúnach is ea seo, mar ar ndóigh tá siúcra an leamhacháin ina
leacht, beag ná mór, agus caithfidh tú é a aistriú ón ghabhlóg go dtí an briosca. Is iomaí
saineolaí mar dhea a lig a leamhachán foirfe titim isteach sa tine agus é á ardú ón tine.
Má éiríonn leat i seo, ámh, níl le déanamh ach é a shleamhnadh ón ngabhlóg ar an
seacláid atá curtha ar an mbriosca cheana féin agat, briosca a chaitheamh air, agus tá tú
37 Cé go mba "girl guides" beirt de mo cheathrar dheirfiúr, níor chuala mé leagan Gaeilge den ainm ariamh go dtí gur chuardaigh mé ceann sna foclóirí - tugtar "banóglaigh" orthu, rud a chuireann sciortaí agus bairéid Chumann na mBan i gcuimhne dhom. Níl a fhios agam an fearr an Ghaeilge ar "brownies" - "brídíní"!
108
108
Ó Bhoston go Philly
críochnaithe - ith leat: tá do s'more déanta.
Ach an t-ainm. Ar ndóigh, tar éis rois mhór siúcra mar seo, ní bheidh tú sásta le
ceann amháin, agus beidh tú ag iarraidh "s'more".
Marar ith tú Graham Cracker ariamh, ní nach ionadh, mar ní fheictear ach i
Meiriceá iad. D'fhéadfá a rá gur cineál leathbhealach iad na brioscaí idir an digestive agus
an cream cracker - brioscach, leamhmhilis, agus tanaí. Ceapadh iad ag tús an 19ú haois
ag fear darb ainm Sylvester Graham (1794-1851), a raibh tuairimí diana aige i dtaobh ban
agus a gcleachtais. Mar mhinistir Preispitéarach i Newark, Nua Gheirsí, agus
feoilséantóir, theagasc sé ceathanna fuara, tochtanna leapan crua, agus geanmnaíocht (fiú
sa bpósadh, ach amháin uair sa mhí ar mhaithe le gin). Bhí sé go mór in aghaidh
ainmhianta na colla de shaghas ar bith, agus shíl sé go gcuirfeadh bia áirithe cosc ar na
hainmhianta údan. Uaidh seo, bhunaigh sé brúnna geanmnaíochta sna cathracha, agus
chum brioscaí beaga déanta as min gharbh, ar mhaithe lena réimeas sláinte. Ba mar gheall
ar na brioscaí, is cosúil, a bhris círeabanna amach ag cruinnithe na nGrahamites - bhí
faitíos ar bháicéirí agus muilleoirí go gcuirfeadh sé as obair iad, agus chur siad go láidir
agus go foréigneach ina aghaidh. Fear gruama ab ea Graham freisin, agus faoi dheireadh
d'éirigh sé as an léachtóireacht phoiblí agus dúnadh na tithe lóistín i Nua Eabhrac agus
Boston a bhí bunaithe ar a fhealsúnacht. Rinneadh dearmad air, beag ná mór, ach amháin
sna crackers. Dá mbeadh a fhios ag na banóglaigh beaga cois tine sna 1920aí cé a
chéadcheap a mbrioscaí, measann tú an íosfaidís leo chomh díograiseach sin?
109
109
Ó Bhoston go Philly
Siúl tríd an bpáirc Dé Domhnaigh agus Dé Luain.
Tá an pháirc féin beagnach 13,000 acra ar mhéid - sé sin, ollmhór. D'fhéadfá
coicís a chaitheamh ag siúl na bealaí ann, agus is mór an creidiúint atá ag dul don dream
sin i lár na naoú haoise déag nuair a cheannaigh siad 500 acra timpeall mullach an
tsléibhe chun fiainthalamh an stáit a chaomhnú. Dé Domhnaigh shiúlamar go dtí an
mullach ón láithreán campála thar cheann de dhá easa na páirce, ar an "Deer Hill Trail."
Bhí teaghlach romhainn ag an eas, an mac, in aois a deich nó mar sin, ag argóint lena
mháthair ar ché chomh fada a raibh cead aige dreapadh os cionn an easa. Sheasamar
ansin ag féachaint suas go barr na haille ónar thit an uisce. Mar gheall ar mheascán na
cloiche timpeall na háite, tá go leor áiteanna timpeall an tsléibhe ina bhfuil easanna. Mar
a thuigfeá, creimtear an chloch bhog níos tapúla ná an chloch chrua, agus tar éis na mílte
bliain, bíonn ar an uisce léimt ón aill atá anois ag seasamh mar theorann idir an dá shórt
cloch. Ar ndóigh, mar gheall ar an "Greylock Schist" atá thart freisin, titeann codanna den
sliabh scaití agus déantar easanna as srutháin mar a bhíodh.
Lean muid an Deer Hill Trail go dtí gur shroich muid a ghabhal leis an Hopper
Trail, cosán a ainmníodh i ndiaidh cumar cupla míle ó thuaidh. Gairtear "Unique Natural
Area" ar an Hopper, ach ní léir cén fáth ach amháin gur múnlaíodh í ar dóigh aisteach -
crú chapaill. Scaití cuirtear lipéid speisialta ar áiteanna chun stop a chur le forbairt talún
sa cheantar, agus le fás North Adams ó thuaidh agus Pittsfield ó dheas, b'fhéidir gur shíl
rialtas an stáit nach mbeadh ach an t-aon bealach amháin chun stop a chur leis - an talamh
idir eatartha a ainmníodh mar cheantar speisialta.
Cibé, beireann an Hopper Trail go dtí an "Overlook Trail" thú, agus, mar a
shamhlófá, beireann an cosán sin go barr an tsléibhe thú. Faraor, ní hí seo an bealach is
áille isteach go ceantar an mullaigh. Mar a dúirt mé, tá crann cumarsáide de chuid an
110
110
Ó Bhoston go Philly
FCC ar an mullach atá níos airde ná an teach solais é féin, agus is é teach an ghineadóra
lena seamsán leictreach agus an crann ollmhór os a chionn a bhfeiceann tú nuair a
thagann tú isteach. Mar gheall ar an mbóthar, agus carrchlós a bheith ar bharr an tsléibhe,
tá scuaine fada tráchta síos an sliabh. Más féidir leat dearmad a dhéanamh ar an trácht,
ámh, agus ar an crann cumarsáide, tá Bascom Lodge agus an teach solais féin go hálainn.
Is beag ceapaire níos blasta a ithfeas tú agus tá i do shuí ar an bhféar ag breathnú amach
ar mhullaigh agus gleannta na hAppalachians.
Bhí Kim agus Jeremy traochta. Chinn siadsan ar fhilleadh ar an láithreán campála
far an mbóthar, ach dar fia, bhí mise agus Jo chun cuid den Appalachian Trail a shiúl
sarar chríochnaigh an deireadh seachtaine seo, agus lean muid ar aghaidh ó dheas. Tar éis
cupla céad méadar dhíscigh na grúpaí beaga de thuismuitheoirí le páistí raimhre agus
cailíní déagóracha i bhflip-flops le guma cangailte, agus bhíomar linn féin. Ceann de na
dúshláin is mó le siúl ar chosáin mar an Appalachian Trail ná cleachtadh a fháil ar an
gciúnas a thagann ort i lár na foraoise. Níl le feiceáil os do chionn nó deis is clé uait ach
duilleoga, agus tar éis tamall tá tú ag caitheamh an méid sin ama ag seachaint do chéim
nach féidir leat caint le do pháirtí níos mó. Caithfidh an siúlaí bheith compórdach leis
féin, mar sin, agus is é mo thuairim gur cinéal siciteiripe "Zen" atá i siúl sléibhe. Bhí
muid leathbhealaigh síos an chosán (uair an chloig nó mar sin) nuair a stop Jo go tobann
agus chur a méar go béal. Shíl mé go raibh béar cloiste aici, ach go tobann ba léir dom
céard a bhí i gceist aici. Fiú gan chaint, bhí ár siúl tríd an bhforaois chomh torannach sin
go raibh sé fós ag bualadh macallaí as na stoic timpeall orainn. Mar a thit an torann i
ndísc, tháinig ciúnas orainn nach gcloiseann duine ach dornán beag uaireanta ina shaol.
Ní raibh éin le cloisteáil, gaoth ná madra, carr ná eitleán, agus faoi dheireadh, ní raibh
111
111
Ó Bhoston go Philly
muidne le cloisteáil ach oiread. Sheasamar ansin i lár réiteach foraoise ag éisteacht le
neamhní ar feadh cúig nóiméad, b'fhéidir, go dtí gur éirigh siotán beag gaoithe a chroith
na crainnte beagán, agus chualamar canadh éin i bhfad i gcéin. Bhreathnaigh muid ar a
chéile gan focal.
Bhí orainn an Appalachian Trail a fhágáil tar éis tamaillín, ámh, agus d'fhilleamar
ar ais ó thuaidh ar an "CCC Dynamite Trail." Nuair a bhí an Civilian Conservation Corps
ag tógáil Bascom Lodge agus na bealaí siúil timpeall air, d'úsáid siad raidhse dinimíte,
agus, lena n-ualach dáinséarach, bhí orthu an bealach ba dhírigh agus ba réidhe a aimsiú
agus ab fhéidir. Ba ar an gcosán seo a d'iompar siad an t-ábhar pléascach. Bealach deas
réidh, b'fhéidir, ach glan ó radharcanna ach oiread. Tar éis uair an chloig eile ag siúl tríd
an bhforaois gan bhualadh le oiread is duine eile, bhíomar sásta go leor an bóthar asfailt a
aimsiú agus teacht ar ais go dtí an láithreán campála, deirge dhul-faoi na gréine thiar ar
an mbóthar romhainn.
Fadú na Tine
Muna bhfuil campáil déanta agat go minic, ní thuigfidh tú na cathanna a
bhriseann amach mar gheall ar thinte. Síleann gach éinne nach bhfuil tine déanta acu sa
bhforaois nach bhfuil le déanamh ach a bhfaca siad ar an teilifís. Faraor géar, dá mb'ea. Is
cuimhin liom oíche fhada fhliuch in Illinois cupla bliain ó shin nuair nach ndófadh tada,
agus b'éigean dúinn triall a bhaint as peitril. Bí ag caint ar phléasc! D'éirigh linn luaith a
dhéanamh de chraiceann na n-ispíní gan athrú ar bith a dhéanamh dá láir!
Ar aon nós, tá foghlamtha againn faoi seo gan cur isteach ar an té atá ag déanamh
na tine. Tá a theicníc féin ag gach éinne, agus dar fia, is aige atá an ceart.
Faraor, ní raibh an taithí céanna ag Kim agus Jeremy ar fhadú tine agus a bhí ag
112
112
Ó Bhoston go Philly
Jo agus mise. Jo a thograigh an tine a fhadú an oíche seo. Chrom sí chuige láithreach,
agus gach cuma ar an scéal go raibh ag éirí léi. Adhmad, cipíní, agus brosna ar leataobh
aici, shuigh sí ar a gogaidí agus níorbh fhada gur tháinig púiríní deataí ó fháinne na tine.
Sheas sí siar.
B'shin an t-am a rinne Jeremy an botún. Shiúil sé caoldíreach chun na tine, chrom
thairis, agus dheasaigh píosa adhmaid. Sheas sé arís agus chuaigh ar ais go dtí an bord.
Chaolaigh súile Jo písín. Dhá nóiméad dár gcionn d'fhill sé ar an tine agus rinne an rud
céanna. Faoi seo, ní raibh an dara rogha ag Jo.
" 'Éard sa diabhal atá tú ag déanamh?"
"Muise, ar ndóigh ag tabhairt cúnaimh duit."
Ouch, a smaoiníos. Dhearg leicne Jo.
"Ag tabhairt cúnaimh dom? Ceapann tú go bhfuil cúnamh uaim?"
"Bhuel," arsa Jeremy bocht. "Shíl mé nach raibh an tine ag . . . "
Tháinig Jo roimhe.
"Shíl tú nár fhadaigh mé an tine i gceart?"
Lig mé osna beag. Dá mbeadh pingin agam do ghach troid a thit amach eadrainn
faoi thinte.
"Ach ba léir nach raibh sé ag tarraingt . . . "
Bhris mise isteach ag an bpointe seo. Má leanann d'argóintí mar seo, 'séard a
tharlaíonn i gcónaí ná go dtagann múisiam fraochta ar dhuine na tine, agus satlaíonn leis
amach. Fágtar an duine eile le rogha an dá dhíogha - má fhadaíonn seisean an tine, agus
má éiríonn leis an iarracht, breathnaíonn sé gur deineadh feic den chéad duine. Má
thograíonn sé gan tine a fhadú, nó má theipeann air san iarracht, ní itheann éinne an oíche
sin.
113
113
Ó Bhoston go Philly
Ó, m'anam - polaitíocht na tine. Is minic a bhris béal duine a shrón, a deirtear,
agus chomh minic lena athrach, deirim leat, is faoi fhadú tine a tharla an briseadh úd.
"Jeremy," arsa mise. "Tá uisce uainn don bhéile. An dtabharfá cúnamh dom cupla
soitheach a bhailiú fá choinne níochán na gréithre níos déanaí."
"Ach, ach . . ." arsa seisean.
"Jeremy," arsa mise, mé ag caochadh súl go follasach. "Tá do chúnamh a dhíth
orm go géar."
Thuig sé, faoi dheireadh.
"Oh! Ah! Ar ndóigh, tá an ceart ar fad agat!"
D'imíomar uainn. D'fhan Jo taobh leis an tine ag féachaint inár ndiaidh, a lámha
ar a corróga.
Nuair a d'fhilleamar ón chaidéal, bhí bladhmanna breátha ag spalpadh ó chroí na
tine. Ach faoi seo, bhí léacht na tine tugtha do Jeremy agam. Níor dhúramar tada faoin
tine, agus geallaim leat go raibh ispíní den scoth againn an oíche sin.
114
114
Ó Bhoston go Philly
Bás an Phredator
Cheannaíomar ár gcarr in Illinois níos mó na sé bliana ó shin. Níl ann ach Ford
Escort beag dhá dhoras, le haistín beag ar chúl, ach ní raibh (agus níl go fóill) tada níos
mó uainn. Tá 130,000 míle curtha againn air ó shin, Meiriceá agus Ceánada siúlta againn
ann o bhun go barr, teint agus éadaí caite isteach ar an suíochán cúl againn. Tá sneachta
na Rockies feicthe ag an gcarr, uisce an Atlantaigh, agus cruithneacht Cheánada.
Baisteadh an Predator air de thimpiste. D'iarr comharsa orainn an rabhamar "going out to
the store," ach níor chualamar uaidh ach "going out in the Predator." Mar sin a bhaistear
carranna agus peataí, is dócha, agus b'fhéidir corrpháiste. Ainm maith don charr is ea é,
ámh - níor tugadh tada níos mí-oiriúnaí air ariamh.
Caithfidh an capall is fearr sos a ghlacadh anois is arís, agus caithfidh an t-inneall
is fearr timing belt nua a lorg gach 50,000 míle nó mar sin. Faraor, cé go scagann muid
leabhar cothabhála an chairr sách minic, is cosúil gur éalaigh an líne sin uainn agus muid
ag dul tríd an uair cheana, agus an uair roimhe sin freisin.
Cibé.
B'shin muid, ag sciúrdadh linn ó dheas ar Interstate 87 ar 75 mhíle san uair, an t-
aer ag scairdeadh go meafarach trínár ngruaig, mo shúile ar an mbóthar romhainn agus
mo mheabhair ar an mbeoir ag ceann scríbe nuair a tháinig ciúnas tobann agus stop
scanrathach le torann an chairr. Ba chosúil é, is dócha, leis an gciúnas deireannach a a
thagann ar chábán scairdeitleán nuair a ritheann sé as breosla ar a bhealach isteach ar
thuirlingt éigeandála. Cibé, stop an raidió, an córas aeroiriúnaithe, agus an t-inneall ag an
am céanna. Bhreathnaigh mé níos géire ar ionstraimí an chairr, dromchla an bhóthair,
agus ar ais ar na hionstraimí. Peitril: ceart go leor. Teocht: ceart go leor. Luas: seachtó
cúig. Ní hea. Seachtó. Ní hea - seasca cúig. Seasca. Caoga cúig.
115
115
Ó Bhoston go Philly
Hm. Ní maith seo.
Dhírigh mé an carr ar thaobh an bhóthair agus, buíochas le Dia, gan tada inár
mbealach, chóstálamar isteach, gan úsáid na gcoscán, go lánstad idir bhóthar agus
foraois. Thriail mé an t-inneall. Rinne sé casachtach bríomhar, ach ba léir nár ghalar
tógálach an casachtach úd. D'fhan an t-inneall féin ina thost.
A súile go mór, bhreathnaigh Jo orm agus ar an inneall.
"Triall arís é. B'fhéidir nach bhfuil ann ach easpa peitril."
Bhreathnaigh mé arís ar tháscaire an pheitril. Lán.
"Triall é."
Casachtach. Gan bhrí an turas seo.
"Arís."
Ahem, arsa an carr an turas seo.
Bhuel níl dabht ar bith ach go mbéadh ár gcosa nite agus ár bhfeadóg séidte ach
an teileafón soghluaiste a bheith againn. Ina luí i gcófra na láimhíní gan ghíog ná míog as
le mí anuas, bhí sé fós ag fanacht orainn go foighdeach, a bhuíochas le Richard Branson
agus Virgin Mobile. Bhí argóint bheag againn faoi uimhir theileafón an AAA38, ach
níorbh fhada go rabhamar i dteagmháil le bean dheas eicínt i Mumbai nó Inverness a
chuir i dteagmáil le Mikes Towing muid.
Cad eile a dhéanfá agus tú ag fanacht ar thrucail tarlaithe? Thógamar amach ár
38 An American Automobile Association. Má thiománann tú aon áit i Meiriceá, ba cheart duit ballraíocht a bhaint amach. Is cuma liom faoi mo bhallraíocht, ach árachas breá tiomána atá ann - is féidir leat glaoch orthu ón mbóthar má chliseann ar do mhótar agus tarlóidh siad abhaile thú gan argóint gan trioblóid - saor in aisce más ball thú! Más "Gold Member" thú, tarlóidh siad céad míle thú fiú! Níor osbhaill sinne, áfach, ach b'fhiú an 15 mhíle tarluithe a bhí dlite! Cumann fíorchumhachtach is ea an AAA, agus cuireann sé le báiní mé nuair a chloiseann mé go bhfuiltear ag úsáid cuid de m'airgid ballraíochta chun brú a chur ar an rialtas airgead na traenacha a tharraingt ar ais. Agus diúltaíonn siad go fóill línte na traenach a chur ar a léarscáileanna. "Automobile Association atá ionann," a deireann siad. Oh raight. Ní cheart do chumainn rothaíochta na bóithre a thaispeáint ar a léarscáileanna, mar sin.
116
116
Ó Bhoston go Philly
mbia campála agus bhí picnic againn. Ba chúis greann é breathnú ar na carranna ag
seabhrán tharainn agus na haigheanna a fheiceáil iontu tiontaithe amach na fuinneoga ag
breathnú orainn go caidéiseach agus sinn ag ól tae as fleasc agus ag ithe ceapairí cáise.
Mar a dúirt mé cheana, agus mar a déarfas mé arís, níl i Nua Gheirsí ach Nua
Eabhrac don bhuinneachán. Tharla muid ag ól tae nuair a stop Volkswagen Golf nua
cupla slat ar aghaidh an chairr. Carr bán a bhí ann, raca ar a dhíon. Sheas beirt bhan óga
amach as agus shiúil ar ais inár dtreo. Bhí greamaitheoir ar thóin a gcairr: "Mean People
Suck." Bhí uimhirphláta Nua Eabhrac air. Bhreathnaíomar orthu. Bhreathnaigh siadsan
orainne, ceapairí inár lámha, cupáin tae lenár mbeola.
"Jeez, we thought you guys might need some help. Looks like we're the ones who
need it."
Mhínigh muid dóibh go raibh cliste orainn ceart go leor, ach go raibh an trucail
tarlaithe ar a bhealach. Bhreathnaigh an bheirt orainn go hamhrasach. Rith sé liom go
mba cinnte go raibh cuma John Steed agus Emma Peel orainn agus sinn sínte amach ar an
bhféar go sóch. B'fhada uaim Bowler Hat. D'fhéadfainn an cupán a ardú agus, le canúint
uasal Steed, a rá "would you young ladies like a nice cup of tea?"
Ach bheadh sin iomarcach. Ghabhamar buíochas leo agus shiúladar ar ais ag a
gcarr ag tochas a gcinn.
Ach ní bheadh a fhios acu an méid a d'ardaigh ár meas ar mhuintir Nua Eabhrac
arís. Bí cinnte de nach stopfadh duine ná deoraí duit dá mba i Nua Gheirsí thú. B'é seo
muintir Nua Eabhrac, ámh, ag stopadh ar Interstate dúinn ag ofráil cúnaimh dúinn.
Sin Nua Eabhrac duit.
B'shin mar a bhíomar nuair a tháinig Mike orainn. Rinne seisean an t-iontas
117
117
Ó Bhoston go Philly
céanna dínn agus a rinne na mná.
"You guys havin' a party?"
Bhuel cad eile a dhéanfáimís, a fhear?
Joe's Garage
Ní raibh Hudson i bhfad uainn, baile beag sleibhtiúil cois na habhann a thug a
hainm don bhaile. Mar a tharla, ní raibh Mike in ann tada eile a dhéanamh ach carranna a
tharlú, agus nuair a d'iarramar air muid a tharlú go garáiste deisithe, rinne sé gáire.
"'Know what time it is?"
Bhí a fhios againn go rómhaith. Seacht a chlog Dé hAoine. Beagseans go mbeadh
áit ar bith ar oscailt.
Ach bhí Mike cairdiúil. Ghlac mé dearcadh an tsocheolaí. Mara mbeadh carr
againn anocht, bheadh scéal agam.
Mar a tharla, bhí cairde Mike, "Joe's Garage" ar oscailt go fóill. Ní raibh i
ngaráiste Joe ach seanbhothán, agus ba léir gur annach a bhfuair sé obair ar bith thar
athrú boinn. Ach b'air a bhíomar ag brath. Ba léir nach mbeadh áit ar bith eile ar oscailt.
Chruinnigh Joe agus a chairde, agus a chailín, agus a pháistí39 timpeall ar an gcarr, agus
bhreathnaigh siad isteach ar an inneall mar a bhreathnódh sagart isteach ar altóir. Rug Joe
greim ar a uirlisí agus chrom chuige.
"Jesse, gimme a wrench; Mary-Ann, you hold that; Charlie, go get me some
rags."
Sheasamar ansin ar feadh nóiméad. Tar éis tamall, bhreathnaigh sé suas, agus
thug muid faoi deara.
"You still here?"
39 I ndáiríre, níl mé róchinnte faoin ngaol a bhí eatarthu, ach m'anam bhíodar fiosrach.
118
118
Ó Bhoston go Philly
Bhuel, ba léir go raibh.
"Yew best go down to the diner and get y'self some dinner. This' goin' to take me
a while."
Bhuel, b'shin iad, mar a déarfá, ár n-orduithe mairseála. Chuamar amach,
d'aimsigh diner beag cupla céad slat ón ngaráiste, agus d'itheamar dinnéar.
Ba mhaith liom grinnscéal a inseacht faoin diner, ach ní raibh ann ach gnáthdiner
le gnáthbhia. B'ar ár mbealach isteach i dtreo lár an bhaile a tharla an eachtra. Bhíomar ag
siúl thar stáisún peitril nuair a chonaic mé carr álainn pairceáilte os a chomhair. Packard ó
na ceathrachadaí a bhí ann, ach é deisithe agus glanta as an nua. Shílfeá gur ceannaíodh
nua é cupla uair an chloig roimhe sin.
Shiúil mé níos cóngaraí dó chun amharc níos fearr a fháil air, ag an am céanna
agus a tháinig a thiománaí amach as an doras. Mhol mé an carr, agus thosaigh an
tiománaí ag caint faoi. Ar ndóigh, is ábhar cainte do Mheiriceánaigh mo chanúint, agus
d'iarr mo dhuine orm cérbh as mé.
"Ireland?" arsa seisean. "I'm from Ireland! Tom Sullivan's my name!"
Ach, ar ndóigh, níor Éireannach é. Faoi seo, ámh, mar a deirim, ní chuireann ráitis
mar sin isteach orm mórán níos mó. Ach bhí se ar bís le fáil amach cén fáth an rabhamar
ag siúl timpeall an bhaile. Mhíníomar ár gcruachás.
"Joe's Garage, huh? Yeah, I know them. Good honest guys."
Cén chaoi an raibh a fhios sin aige?
"Me? I'm the county auto-garage inspector. I think I'll go over to Joe's right now
and see how he's doing with your car."
Glacann fiú Jo leis - tá mise fíorthráthúil sna daoine a bhfaigheann mé aithne
orthu. Ní d'aonghnó a bhuailim leo - tagann siadsan chugam! B'shin muid i mbaile
119
119
Ó Bhoston go Philly
anaithnid, ár gcarr briste i lámha fir nach bhfacamar ariamh cheana, agus cé a thagann
chugam ach cigire na ngaráistí.
Bhuel, bhí misiún ag Tom anois. Léim sé ar ais ina charr le sméideadh láimh,
agus amach leis i dtreo Joe's Garage.
Chas Jo chugam.
"Níl a fhios agamsa beo conas mar a dhéanann tú é."
Tar éis siúlóid ghearr trí lár Hudson, nach bhfuil mórán staire ná beocht ann níos
mó, faraor, d'fhilleamar ar Joe's. Bhí an carr deisithe, agus sheas triúr fear go bródúil os
comhair an chairr.
"Good as new," arsa Joe. "Wanna start 'er up?"
D'aontaíomar leis - ba jab maith é, agus fair play do Joe.
"How do you know Tom Sullivan anyway?" arsa Joe go fiosrach.
An gcreidfeadh sé an fhírinne?
Bhí sé dorcha faoi seo, agus tar éis a naoi a chlog. Thug Joe bille réasúnta dúinn,
agus thógamar amach an seicleabhar. Tháinig dath bán ar an triúir in éindí.
Ar bhfearr leo airgead tirim?
B'fhearr i bhfad leo é.
Chruinníomar leath an bhille, níos mó ná céad dollar, in airgead tirim, agus d'iarr
air seic a ghlacadh don chuid eile. Bhí sé sásta go leor le sin, agus muidne freisin. Céard a
tharlódh dá dteipfeadh ar an gcarr agus muid i lár na tuaithe gan pingin rua?
Is dócha gur thugamar oíche mhaith do Joe agus a chairde. Le céad dollar, bheidís
ag ól go maidin dá mba mhian leo. Agus d'fhéadfadh muidne leanacht ar aghaidh go
cathair Nua Eabhraic.
120
120
Ó Bhoston go Philly
Cathair Nua Eabhraic
121
121
Ó Bhoston go Philly
Nua Eabhrac Mar a Bhí
Má tá col ceathrar agat i mBoston, caithfidh go bhfuil cara agat i Nua Eabhrac.
Agus mara bhfuil a fhios agat, tá sé in am duit liostaí do ranganna scoile a scagadh agus
fáil amach cá bhfuil do sheanchairde scoile. Geallaim leat go bhfuil ar a laghad duine acu
in chónaí i gceantar Nua Eabhrac. Ní raibh a fhios agam go raibh cara amháin agam sa
cheantar go dtí gur bhog mé ann i 2003. Ag an gcomhaireamh deireannach: beirt chol
ceathrar, cara scoile amháin, agus cara ollscoile eile.
Fainic na bréaga uathu freisin: "Ara ní thaitneodh sé leat in aon chor – táimid inár
gcónaí i Nua Gheirsí"; nó "Ná cuir badar ort, a stór, tá cónaí orainne i Westchester." Ar
ndóigh tá seanchleachtadh ag an dream seo i sraonadh na n-achainí seo, mar ó dheireadh
mhí na Bealtaine go dtús an Mheán Fhomhair, tá scuaine cairde agus colanna ceathrar ó
dhoras a dtí go deireadh na sráide, gan trácht ar aimsir na Nollag. Cuir iad ar a
suaimhneas – ní ag teacht ar an J1 atá tú, agus níl urra uait. Ní ach ag teacht tríd atá tú, ag
tabhairt cuairte ar sheanchara, feiceáil cén chaoi bhfuil sé ar chor ar bith. Pé ar bith,
caithfidh tú leanacht ort, ag ciapadh na ndaoine seo go dtí go mbogann siad.
An chéad uair domsa teacht go Nua Eabhrac d'aimsigh mé an pota óir – cara
singil le hárasán i mBrooklyn. Mar a tharla, ní fhaca Seán bocht mé le blianta agus bhí sé
ag tnúth leis an athchruinniú (nó b'shin a dúirt sé) agus, cé go raibh orm mo bhealach féin
a dhéanamh ón aerfort go Manhattan, bhuaileamar le chéile os comhair Madison Square
Gardens agus chuaigh ar thuras óil timpeall tábhairní Éireannacha na cathrach. M'anam,
má ba bhaincéir infheistíochta é gan mórán ama saoir, níor léir sin dom óna sheanaithne
ar na tábhairní, agus faraor géar, ní féidir liom iad a mholadh anseo, mar i dtús báire, is
rúndiamhra iad, agus níos measa fós, ó thosaigh mé ag ól gan puinn bia im bholg, bhíos i
122
122
Ó Bhoston go Philly
mbuile meisce i gceann leathuair an chloig, agus ní chuimhin liom iad.
Sin é an rud le cairde singil i Nua Eabhrac – is féidir iad a mhealladh amach ag
taiscéalaíocht leat, rud nach féidir le cairde pósta, má admhaíonn siad go bhfuil tú ann in
aon chor.
Thosaigh Nua Eabhrac mar longphort bídeach sna tailte nua, áit arb fhéidir leat
d'earraí a dhíol, do bhád a threalmhú, criú nua a fháil, dul ag ragairneacht is ag
rógaireacht, agus do sheol a dhíriú ar ais amach arís i dtreo na farraige chun filleadh ar an
Eoraip, nó chun taisteal ar aghaidh sna tailte nua seo ar thaobh eile an domhain. Bhí Nua
Eabhrac foirfe don jab. Ní raibh ach dhá áit eile chomh maith leis ar chósta thoir
Mheiriceá – Boston ó thuaidh, agus cuan Chesapeake ó dheas. Ach i mBoston ní raibh an
áit rómhaith do theagmháil leis an domhan intíre, agus ba riasc mór é Chesapeake nach
raibh áit chuí inti do longphort mór trádála. Ní amháin sin, ach i mBoston d'fheadfadh sé
bheith diabhalta fuar sa Gheimhreadh agus i Virginia d'fhéadfadh sé bheith diabhalta te sa
Samhradh40.
Mar chalafort, ámh, níl a shárú le fáil i Nua Eabhrac. Tá cuan ollmhór doimhin
ann, agus foscadh sa chuan seo ó ghach síon a d'fhéadfadh an t-aigéan a shéideadh i do
threo.
B'é Giovanni da Verrazanno, Floraintíneach ag seoladh faoi bhratach na Fraince,
a d'fhionnaigh an cuan don chéad uair i 1524. "Áit an-deas ina seasamh i measc dornán
cnoc géar. Idir na cnoic seo sníonn sruth mhór uisce, atá an-doimhin ina béal."41 Cé gur
thosaigh Verrazzano ag taiscéalaíocht i Virginia (áit a dtáinig se i dtír ón Eoraip) chaill sé
cuan Chesapeake ar fad, agus sheachain sé na tailte níos faide ó thuaidh, ó bhí siad á
40 Cé gur féidir le Nua Eabhrac an dá fhoirceann seo a aimsiú chomh maith céanna leo!41 Verazzanno.
123
123
Ó Bhoston go Philly
gcuardach ag na Sasanaigh cheana féin.
Thóg sé 85 bliana go dtí gur tháinig Eorpaigh eile go dtí an cuan arís, agus b'é trí
thimpiste a tharla sé. Bhí Sasanach darb ainm Henry Hudson (ach a bhí ag obair thar
cheann Chomhlucht Thoir-Indiach na hÍsiltíre), ag lorg bealaí chun na hÁise thar
Mheiriceá Thuaidh. Tar éis dó an cósta uilig ón Ghraonlainn go North Carolina a
churdach, chuir sé faoi sa chuan a chuir Verrazzano síos air níos túisce. B'fhéidir, dar leis,
go mbeadh bealach suas an abhann mhór seo chomh fada leis an Aigéan Ciúin.
Fuair sé amach sar i bhfad gur éirigh an abhann deacair tar éis céad míle nó mar
sin, ach thaitin an cuan leis, agus ghlac se an áit thar ceann na hÍsiltíre. I gceann deich
mbliana bhí Dúitsigh ag cur fúthu ar oileán Manhattan (seanainm na háite, is cosúil, ó
theanga Algonquian na n-áitritheoirí42).
Thuig na hÍsiltírigh gnó, agus ba chuma le cuid mhaith acu faoi eitic. I 1619
cheana féin bhíodar ag díol sclábhaithe ón Aifric i Jamestown, cupla cead míle ó dheas.
"Nieuw Amsterdam" ab ainm don bhaile beag a d'fhás ar phointe oileáin
Manhattan i lár an chuain. Agus is é seo go fóill an chuid is sine den bhaile. Nuair a
theann tú go Nua Eabhrac, ba cheart duit cupla nóiméad a chaitheamh i mBattery Park
(atá ag deireadh an phointe) agus thú féin a shamhlú timpeallaithe ag falla adhmaid nach
raibh taobh amuigh de ach foraois agus uisce. Caithfidh go raibh na hIndiaigh ar oilean
Manhattan agus trasna na habhann i Nua Gheirsí agus Long Island an-fhiosrach faoina
raibh ar siúil taobh thiar den fhalla sin, a raibh an méid sin longa ag teastáil dó.
Bhí fonn trádála na nÍsiltíreach níos láidre ná a bhfonn cóilíneachta, agus i 1664,
tar éis corrchath agus scirmis leis na Sasanaigh, ghéill siad an baile dóibh.
Cultúr seolta ab ea an culture seo, agus d’fhan na Meiriceánaigh nua cois cósta
don chuid is mó. Ar ndóigh, faoi seo bhí Sasana ag ransú na hÉireann d’adhmad chun
42 Manahattan - "An tír dhiaga."
124
124
Ó Bhoston go Philly
longa a thógadh ceal pipín a bheith fágtha ina dtír féin, agus bhíodar ag déanamh an rud
céanna anseo sa tír nua – ar leathphraghas. Ba thimpeall an chleachtais seo a d’fhás agus
a leathnaigh Nua Eabhrac (agus an 13 chóilíneacht go léir) amach ó phoirt beaga ar
imeall na farraige.
Diaidh ar ndiaidh thosaigh an baile ag fás agus ag éirí féinrialtach (agus ní nach
ionadh, ó bhí an rí ar thaobh eile aigéin an Atlantaigh!). Ní raibh trácht ar Bhoroughs go
fóill, ámh. I bhfad ó thuaidh trasna abhann Haarlem, bhí cónaí ar fheirmeoir darb ainm
Jonas Bronck. Sualannach ab ea é, caiftín loinge a sheol faoi bhratach na hÍsiltíre agus a
chuir faoi sna tailte nua go luath sa 17ú haois. Fuair sé bás I 1643, ach d’fhan ainm na
habhann a shnigh trína fheirm – “The Bronck’s River.” Agus ba uaidh seo a tháinig ainm
an cheantair seo – The Bronx.
125
125
Ó Bhoston go Philly
Manhattan - ar rothar!
Ní féidir tíreolas an cheantair a mhíniú rómhaith i bhfocail, ach samhlaigh cuan a
bhfuil bealach caol isteach inti idir dhá oileán eile - sin iad Staten Island agus Long
Island. Ag barr an chuain, deighealtear an Hudson River ina dhá shruth (ceann acu an-
chúng). Idir an dá shruth luíonn oileán Mhanhattan. Ar dhá thaobh na habhann luíonn
Nua Gheirsí ar an mbruach thoir agus an chuid de stát agus cathair Nua Eabhrac nach
bhfuil ar oileán.
Go dtí an 19ú haois ní raibh i Nua Eabhrac ach Manhattan. Bhí daoine ina gcónaí
ar thaobh eile na habhann, ar ndóigh, ach ní i gcathair ar bith, ach i Stát Nua Eabhrac.
Faoi dheireadh, ámh, bhuail réadúlachas an chathair, agus ceannaíodh amach an Bronx in
1874. Bhí seo chomh héasca, ba chosúil, gur cinneadh níos mó thalamh a cheannach
amach, agus in 1898 gabhadh isteach trí chuid eile - Brooklyn agus Queens, atá ar rinn
thoir Long Island, agus Staten Island (ar "Richmond", nó "County of Richmond" a ainm
oifigiúil go 1975).
Fiú sa lá atá inniu ann, déanann muintir Mhanhattan dearmad nach ionann an t-
oileán sin agus cathair Nua Eabhrac ina iomlán. Breathnaíonn siad orthu féin mar "fhíor-
Nua Eabhracaigh" agus muintir na mBoroughs eile mar thuataigh.
Ainneoin sin, beimid ag leanacht eiseamlair na "bhfíor-Nua Eabhracaigh" agus ag
fanacht i Manhattan, ós í sin croí na cathrach.
In aimsir Jonas Bronck ní raibh ar Manhattan ach feirmeacha ar dhá thaobh
phríomhbhóthair an oileáin - Broadway. Bhí lucht an oileáin chomh cleachtach ar thuiltí
gur thógadar a dtithe go hard os cionn na sráideanna le staighre mór as cloch os a
126
126
Ó Bhoston go Philly
gcomhair43. Ag úsáid a nDúitsis, mar ba dhual dóibh, chuireadar "Stoeps" ar na staighrí
seo, agus fós sa lá atá inniu ann, agus tú ag siúl trí Harlem (tá an dara "a" imithe anois),
gheobhaidh tú cuireadh ó mhuintir na háite suí síos leo agus do scíth a ligint - ar an stoop.
Ní bheidh a fhios acu, ar ndóigh, go bhfuileadar ag labhairt Dúitsise, ach táid.
An George Washington Bridge
Is ciorcal é an Manhattan Greenway, agus dá réir sin, is cuma cá stosaíonn tú do
thuras, ach más ag teacht chuige ón iarthar atá tú, ní bheidh an dara rogha agat i ndáiríre
ach an George Washington Bridge a úsáid. Is é an droichead seo an t-aon bealach isteach
cbhun an oileáin do rothaithe ó Nua Gheirsí. Tá dhá thollán isteach chun an oileáin
freisin, tollán Holland44 agus tollán Lincoln, ach, mar a thuigfeá, ní ligtear do rothaithe i
gceachtar acu.
Tógadh droichead George Washington ag cuimhniú ar choisithe agus rothaithe,
chomh maith le tiománaithe, agus ar dhá thaobh an droichid ollmhóir seo, a bhfuil dhá
leibhéal air don méid ábhalmhór tráchta a úsáideann é gach lá, tá raonta siúil agus
rothaíochta.
I bhfírinne, is fuath agus is rófhuath liom an droichead mar bhealach tráchta.
Doirteann trácht ann ón iarthar ó cheithre interstates agus bóthar móra: I-80, a théann an
bealach ar fad trasna Meiriceá ó Los Angeles45 (agus a bhfuil beagnach gach orlach de
siúlta againn faoi seo); I-95, a ritheann far chósta thoir Mheiriceá ó Florida go Maine;
bóithre feidearálacha 1 agus 9, a ritheann i gcomhthreomhar le I-95, agus bóthar
feidearálach 46, a thagann isteach ó na hAppalachians in iarthar Nua Gheirsí. Agus níl
43 Díreach cosúil leis na tithe i mbailte ísle na hÍsiltíre.44 Mealltar go leor leis an ainm seo. Ní i gcuimhne na hÍsiltíre a tugadh an t-ainm seo don tollán, ach i gcuimhne innealtóra tolláin clúití Clifford M. Holland, a bhí i gceannas ar thógáil agus tochailt an tolláin.45 Tugtar "Artaire Mheiriceá" air mar leasainm.
127
127
Ó Bhoston go Philly
ansin ach taobh Nua Gheirsí an droichid - sileann mogalra eile Interstates isteach sa
droichead ó thaobh Nua Eabhrac: I-95, I-87, I-895, I-278, I-678, I-695, I-295, gan trácht
ar na bóithre feidearálacha, stáit, agus chontae a shileann isteach ar an droichead freisin.
Fágann seo an tiománaí bocht ina sheasamh ina charr sa chaolas tráchta seo ar
feadh uaireanta an chloig, scaití. Fós féin, roghnaíonn cuid mhaith Meiriceánach an modh
taistil seo thar an gcóras iompar poiblí, rud a chuireann iontas orm.
Mar sin, má tá ciall ar bith i do chloigeann, fanfaidh tú glan amach ó na
hartairithe calctha seo, agus pairceálfaidh tú do charr i Nua Gheirsí. Tá Nua Gheirsí na
bhfobhailte fuar ar rothair (murab ionann agus Nua Eabhrac, caithfidh mé admháil) agus
ní mholfainn d'éinne rothaíocht go dtí an droichead, ach tá sé maith go leor tar éis duit
Fort Lee, an fobhaile faoin droichead i Nua Gheirsí, a bhaint amach46.
Ní hé nach bhfuil Nua Gheirsí ag obair ar a íomha, ach d'fhás an stát mar chol
ceathrar tuatach Nua Eabhrac. Ba bhóithre bólachta iad na bóithre ann agus mar sin, níl
cosáin ar a leathchuid acu go fóill. Tá na bóithre isteach chun an droichid go hainnis, mar
sin, ach deineadh go leor le ceantar an droichid féin. Le déanaí, forbraíodh bruach thiar
na habhann mar pháirc poiblí - an Palisades State Park, ainmnithe i ndiaidh na hAillte ar
thaobh seo na habhann. Tosaíonn an pháirc i gceantar an droichid agus leanann se ar
aghaidh ó thuaidh ar feadh 13 mhíle, ar féidir leat rothaíocht tríd.
Mar sin, tá barraíocht pairceála sa cheantar, áit is féidir leat do charr a fhágáil ar
feadh an lae. Ná mealltar thú ag na léarscáileanna, ámh, mar a mealladh muide - níl
bealach go dtí an droichead ón bpáirc féin, cé gur fiú dul isteach ann ar mhaithe leis an
droichead a fheiceáil ó bhun na naillte.
46 Bhí Nua Gheirsí i gcónaí níos fiáine i gcomparáid le Nua Eabhrac. Sa 19ú haois thrasnódh fir Nua Eabhraic an Hudson i mbáid ráimhe istoíche fá choinne comhraic aonair. Bhí comhraic aonair in aghaidh an dlí sa dhá stát, ach bhíodh foraoiseanna móra i Nua Gheirsí, áit nach raibh cinn níos mó i Manhattan. Maraíodh Alexander Hamilton, céadrúnaí chiste stáit Mheiriceá i gcomhrac aonair ar an 11ú Iúil, 1804. Maraíodh a mhac ar an dóigh céanna, san áit chéanna, cupla bliana roimhe.
128
128
Ó Bhoston go Philly
Tá fána géar ó gheata na páirce go bruach na habhann, agus molaim duit coscáin
maithe a bheith agat ag tuirlingt agus gíaranna maithe a bheith agat ag filleadh aníos, ach
tugtar luach do shaothair duit agus tú ag bun túir an droichid. Droichead crochta atá ann,
agus mara dtuigeann tú an coincheap sin, d'fhéadfaí é a mhaitheamh duit, mar níl ceann
ar bith in Éirinn47. Is é bunphlean an droichid ná go dtógtar dhá thúr ollmhóra, go
gcrochtar dhá théad eatartha, agus go gcrochtar an bóthar ó na téada seo. Tá go leor eile i
gceist freisin a bhaineann le comhthromaíocht agus teannas téid, ach muise ní innealtóir
mé. Agus tú ag dul trasna an droichid seo, ní thuigfidh tú a thógáil i ndáiríre, ach
tiocfaidh tuiscint agus alltacht ort nuair a sheasas tú in aice an túir seo.
Ar dtús, tá an túr, agus a dheartháir ar thaobh eile na habhann, chomh mór le
teach spéire ar bith - 600 troigh. B'fhéidir go dtuigfidh tú chomh mór is a bhfuil sé nuair a
meabhraím dhuit nach bhfuil Halla na Saoirse i mBaile Átha Cliath ach 195 troigh in
airde. Ag an am a tógadh an droichid, bhí sé a dhá oiread níos mó ná droichead crochta ar
bith eile ar dhomhan, agus ní raibh a fhios ag éinne an seasfadh sé faoina ualach trom.
Ach tógadh go tréan é. Phlean Othmar Ammann, ailtire agus innealtóir Eilvéiseach an
droichid, go mbeadh an droichead in ann a dhá oiread níos mó a chrochadh ná mar a
bhíodh air. Cuireadh dhá lána breise isteach sa bhóthar i 1946 agus crochadh an dara
leibhéal (le 6 lána nua) faoin seanleibhéal i 1962. Ainneoin an Golden Gate Bridge i San
Francisco, a tógadh i 1937, maítear gurb í seo an droichead crochta is áille. Ach déarfadh
Nua Eabhracach sin!
Os rud é go bhfuil an bóthar féin ar leibhéal na n-ailltreacha i Nua Gheirsí,
caithfidh na túir a bheith chomh hard céanna leo, agus, dar fia, a dhá oiread níos airde arís
chun a bóthar a chrochadh uathu. Tá sé deacair a chreidbheáil go bhfuil teaglaim na n-
Interstates uilig seo os do chionn agus tú i do sheasamh in aice an túir ábhalmhór seo - níl
47 Cé go raibh ceann i Neidín, Co Chiarraí, go dtí 1932.
129
129
Ó Bhoston go Philly
le cloisteáil uaidh ach síordhordán an tráchta, ach tá sé chomh fada uait nach bhfuil ann
ach crónán an chait. Timpeall ort láithreach níl le feiceáil ach glas na gcrann, glas na
huisce, agus bán seol na luamh a chuireann isteach sa Hudson ón fhánán báid. Ar shlí
aisteach is furasta an droichead a chur as d'intinn, agus tú féin a shamhlú faoin tuath, ní
míle ón gceantar cathrach is anordúlaí agus is plódaithe ar dhomhan.
Dá mba mhian leat, d'fhéadfá an chuid eile den pháirc a thaisteal ar an raon
rothar: leanann sé far an abhainn 13 mhíle ó thuaidh, agus is álainn an turas é faoi na
haillte cois abhainn, agus is beag duine a fheicfeas tú ann ach oiread, ach más é Nua
Eabhrac do thriall, caithfidh tú an rothar a chur ar ais i ngiar ard agus na haillte a
dhreapadh go dtí an bóthar arís.
Beidh a fhios agat láithreach go bhfuil tú i Nua Gheirsí ag geataí na páirce nuair a
shroichfeas tú iad - níl cosán ar an mbóthar, atá beo le trácht. Ní gá ach 500m den bhóthar
seo a thaisteal, ámh, go sroicheann tú raon rothar an droichid. Ní hé gur gá duit lána
bhóthair a úsáid ach oiread - tá lána faoi leith ar dhá thaobh an droichid do rothair agus
coisithe, iad deighilte ó na lánaí bóthar le falla.
Eachtra faoi leith is ea é dul trasna an droichead ar rothar nó de shiúl cos. Mara
bhfuil moill ar an trácht, tá sé ag réabadh leis tharat d'urchar, na bonnáin ag séideadh go
hard, na sceithphíopaí ag spréachadh, na steiriónna ag búiríl agus ag tuairteáil. I measc an
anoird seo, seo thú ar do rothar, ag troitheadh leat go mall réidh, ag stopadh nuair is mian
leat chun breathnú ar an radharc ón droichead. I ndeireadh báire, is eachtra osréalach é,
ach d'fhéadfá sin a rá faoin saoil i gcoitinne i Nua Eabhrac. I bhfírinne, is beag duine i
Nua Eabhrac a fheiceann uisce na habhann ariamh, ach amháin nuair atá siad ag tiomáint
go mallaí siopadóireachta Nua Gheirsí, nó ag eitilt ó aerfort JFK go háit eile48. Don chuid
48 Tá cine faoi leith i Meiriceá a chónaíonn i Manhattan agus Los Angeles, agus a eitlíonn idir an dá chathair go rialta. Cuireann siad síos ar dhaoine idir an Hudson agus Los Angeles mar "flyover people" - lastíosaigh, b'fhéidir, as Gaeilge.
130
130
Ó Bhoston go Philly
is mó ní fheiceann siad ach síorchoincréad na sráideanna, foirgintí, agus seomraí a dtithe
spéire ina bhfuil siad ag obair nó ina gcónaí. Smaoiním ar fhrancaigh saotharlainne nuair
a bhreathnaím ar na foirgintí d'árasáin tráthnóna, soilse i gcuid acu, breo gorm teilifíse i
gcuid mhaith eile.
Is beag duine a fhanann i Nua Eabhrac go fadtéarmach, agus is é brú agus aistíl
saoil na cathrach is cúis le seo - níl dabht ar bith ann go bhfeicfidh agus go
bhfoghlaimeoidh tú raidhse i Nua Eabhrac, ach faoi dheireadh aireoidh tú uisce, nó
crainnte, uait, agus bogfaidh tú ar aghaidh, mar a dhéanann an chuid is mó deo bhobal
neamhbhuan síorathraitheach na cathrach seo.
Bhí orainn an turas seo a dhéanamh faoi dhó. An chéad uair chuamar ar strae
chomh minic sin nach raibh fiú Midtown bainte amach againn sular léir dúinn gur
mhithid casadh timpeall cheana féin. An turas seo, bhíomar réidh fána choinne - bhí na
léarscáileanna rothaíochta faighte againn ó bhiúró turasóireachta Nua Eabhraic, bhí na
ceapairí pacáilte againn, glais láidre crochta ar fhrámaí na rothar agas, an rud ba
thábhachtaí - uirlisí deisithe againn rothar agus dhá thiúb breise do na bonnáin. Maille le
dhá chlogad urrúnta bhíomar réidh fá choinne achan rud a chaithfeadh Nua Eabhrac inár
dtreo.
Má bhíonn an aimsir leat (agus, dé ghnáth i Meiriceá, beidh), gheobhaidh tú
blaiseadh maith dena radharcanna atá romhat agus tú ag teacht trasna an droichead. Tá
airde maith fút cheana féin ar an droichead, agus titeann Manhattan uait ó dheas feadh
chiumhais na habhann beagnach go híor na spéire. Cinnte ón uisce ní fheicfeá pointe
Mhanhattan ó seo. Tá an droichead chomh hard sin gur féidir le longa agus báid seoil
arda taisteal faoi gan dua, agus dealraíonn siad i bhfad uait fiú agus iad faoin droichead
131
131
Ó Bhoston go Philly
féin. Ní uiscebhealach fánach an Hudson - úsáideann an chathair í chun bruscar na
cathrach a iompar go dumpanna i mbáirsí móra a tharraingtear nó a bhrúitear suas nó síos
an abhainn. Go dtí Earrach 2001, d'úsáidtí ionad dumpála "Fresh Kills"49 ar Oileán Staten
chun bruscar na cathrach a stóráil (agus, go deimhin, d'athosclaíodh é tar éis tubaiste an
lárionaid trádála domhanda chun rubal an lárionaid a stóráil, ach sa lá atá inniu ann
seoltar síos an cósta nó suas an Hudson é. Ní raibh báirse bruscar le feiceáil againne inniu
ámh - nuair a stopamar i lár an droichid, bhí tancaer ola mór ag seoladh fúinn, ar a
bhealach go hAlbany, is dócha agus i bhfad uainn, in aice ciumhais na habhann, bhí duine
i gcaíac. Iompraítear adhmad, arbhar, agus na gnáththráchtearraí eile suas síos an
abhainn. Is féidir tithe spéire Hoboken a fheiceáil freisin, ar thaobh dheis na habhann i
Nua Gheirsí50, ach go deimhin, níl ach fócás amháin duit agus tú ar an droichead (nó aon
áit eile i Nua Eabhrac, leis an bhfírinne a insint - an Empire State Building51. Gan túrdhís
an láthair trádála, níl ach rud amháin sa chathair a sheasann amach - foirgneamh an
Empire State. Seasann sé go bródúil os cionn na cathrach mar mháthair os cionn a páistí.
Ar shlí is féidir a bród a shamhlú agus í arís ina banríon gan agó ar an gcathair. Seanann
an foirgneamh i Midtown, leathbhealaigh idir tithe spéire Uptown (timpeall Times
Square) agus Downtown (timpeall Wall Street). Mar sin, seasann sí léi féin cheana féin,
cúis eile a sheasann sí amach chomh soiléir sin.
Tá na haillte i Nua Gheirsí níos airde ná talamh Mhanhattan, agus mar sin, tagann
an droichead isteach ar an oileán go hard os cionn na sráideanna. Leanann sé ar aghaidh
go stáisiún bus George Washington, atá tógtha os cionn talún, agus amach taobh thoir
49 Tá ceantar na cathrach breac le háitainmneacha leis an bhfocal "Kill" nó "Kills" iontu. Dúitsis arís - ciallaíonn sé "inbhear" nó "abhainn."50 Seo urphost Nua Eabhraic i Nua Gheirsí - blaiseadh forimeallach na cathrach nach gcodlaíonn. Ach ní hionann iad agus an t-Ollúll. Gíocann siad trasna na habhann go santach.51 Tá leasainm ag gach stát - is é Nua Eabhrac an "Empire State." Ní fios go deimhin cén fáth.
132
132
Ó Bhoston go Philly
oileáin Mhanhattan, ar an gCross-Bronx Expressway. Tá bealach speisialta do rothaithe
agus coisithe, ámh, a thuirlingíonn go sráideanna thiar an oileáin i stua mall coincréid.
B'ionadh dúinn agus muid ar an stua seo, fear a fheiceáil romhainn agus é, ba chosúil,
glasta le slabhraí le barra iarainn ar fhalla an bhealaí rothar. Táim ag déanamh go mba
fear é, mar bhí guth fir aige, ach, os rud é go raibh mála ar a chloigeann, níor fhéadamar a
bheith cinnte. Bhí sé ina shuí ar an mballa céanna ag longadán, gan ach brilléis ag teacht
uaidh. Le gliogram na slabhraí agus an blabar ón mála, ba feic ceart é. Shíl mé stopadh
agus é a shaoradh ó na slabhraí go dtí gur smaoinigh mé faoi - cé a chuirfeadh duine i
slabhraí ar dhroichead i lár Nua Eabhraic ach an duine é féin? Leanamar ar aghaidh.
Sreangán eile i dtaipéis tiubh na cathrach.
Mar a tharlaíonn, tá sean léarscáil rothaíochta againn do Nua Eabhrac ó 1998.
Nuair a leagann tú an seanléarscáil seo taobh ar thaobh leis an gceann nua, is léir an méid
a forbraíodh na raonta rothar fiú sna blianta beaga sin. Ar ndóigh, b'é an mórthogra an
Manhattan Greenway, ach tógadh cuid mhaith sna boroughs freis. Ach, ar ndóigh, sara
raibh an Manhattan Greenway ann, bhí codanna beaga de ann, cuid acu ar an tsráid, cuid
eile tríd na páirceanna poiblí. Agus, ar ndóigh, bhí an chathair bródúil astu, agus thóg
comharthaí bóthair dóibh. Faraor, nuair a chríochnaíodh an Greenway in Earrach 2004,
níor tógadh síos na seanchomharthaí. Fágann sin an rothaí idir dhá thrá scaití, le
comharthaí á dhíroú i ngach treo. Tharla, agus muid ar an raon rothar don chéad uair (nó
in ainm is a bheith), go ndeachaigh muid ar shráideanna ar feadh trí mhíle i ngan fhios go
raibh an fíor-raon cupla céad slat uainn an t-am ar fad, ar chiumhais an Hudson. Mar sin,
tá sé inmholta gan ghlacadh ródháiríre leis na comharthaí sráide, agus níos mó úsáid a
bhaint as léarscáil oifigiúil rothaíochta atá suas chun dáta.
Is é an chéad dúshlán romhat, mar sin, agus tú tagtha anuas ón droichead, ná an
133
133
Ó Bhoston go Philly
Greenway a bhaint amach, agus fiú leis an léarscáil, is furasta é a rá ná a dhéanamh (más
ceadmhach dom craiceann Gaeilge a chur ar ráiteas maith Béarla). Go deimhin, ní léir é
ón léarscáil go dtí go léann tú, scríofa i litreach bídeacha, go bhfuil ort sráid 181 a aimsiú
chun ciubhais na habhann a bhaint amach, agus os rud é go ritheann Parkway síos thaobh
thiar Mhanhattan chomh fada le Battery Park, nach mór, ní mór duit droichead coisithe a
aimsiú a thógfas thar an bParkway thú go dtí páirc na habhann. I bhfírinne, ámh, is í seo
an deacracht is mó a bhéas agat ó thaobh treoraíochta ar an turas seo, mar tá cuid eile an
Ghreenway sách soiléir.
Agus tú ar chiumhais na habhann, tá rogha eile romhat - deas agus clé. Ar eagla
go gceapann tú gur rogha neamhthábhachtach é seo, míneoidh mé a thábhacht: tá ceantar
Harlem i dtuaisceart Manhattan, mar atá an droichead féin, agus má fhágann tú an
droichead ag dul ó dheas ag meánlae, tá gach seans ann go mbeidh tú ag rothaíocht trí
Harlem ag a seacht a chlog tráthnóna. Anois, is ceantar garbh í Harlem, lán daoine Gorma
agus Hiospáinigh a rugadh agus a tógadh gan dóchás gan airgead, agus níl mórán fáilte
roimh an gcine geal ann. Níl mé ag rá go bhfuil an áit naimhdeach nó easchardiúil amach
is amach ach oiread, ach bí cinnte de go dtógfar fé deara grúpa daoine bána ar a rothair
deasa nua agus a gclogaid glana ag falaireacht tríd an gceantar. Mar sin, os rud é go
dtéann an Greenway trí lár Harlem, b'fhearr i bhfad duit, dar liomsa, dul tríd ar maidin nó
go luath sa tráthnóna, nuair nach bhfuil gráscar na hoíche amach as a leapacha go fóill.
Faraor, sin lomlán na fírinne. Cuirfidh Meiriceánaigh i mbealach eile é, b'fhéidir, ach
molfaidh siad an rud céanna.
134
134
Ó Bhoston go Philly
Inwood Hill agus Subwoofers na Hiospáineach
Seans mór maith nach dtarlódh tada, ach is fearr fanacht ón mbaol, agus mar sin,
chasamar i dtreo an tuaiscirt agus Inwood Hill. Ceantar suimiúil is ea Inwood, ó tá
meascán mearaí de dhaoine ann - Gormaigh agus Hiospáinigh don chuid is mó, ach le
pobal nua aisteoirí, ealaíontóirí, agus micléinn atá ag iarraidh bheith ina gcónaí ar oileán
Mhanhattan ach nach bhfuil sé ar a n-acmhainn acu cur fúthu i ndeisceart an oileáin. Mar
a thuigfeá, mar sin, tá imreas ag fás idir seanphobal na háite agus na háitritheoirí nua.
Tarlaíonn an rud céanna i ngach cathair ar domhan, ach is trua é fós féin. Tagann na
Bóthéimigh isteach go ceantar bocht sáilchaite, osclaíonn siad siopaí nua, amharclainn,
gailearaithe, agus a leithéid. Nuair atá an ceantar anois "cool", bogann na Yuppies isteach
lena n-airgead mór, brúnn na Bóthéimigh amach (agus an seanphobal freisin, ar ndóigh)
agus súnn an beo as cnámha na háite sara mbogann siad ar aghaidh go dtí tithe nua sna
bruachbhailte.
Tá Inwood ag an bpointe ina bhfuil na Bóthéimigh ag bogadh isteach, agus is léir
sin do na súmairí fola craosacha atá cheana féin ag dul san amhantar agus ag ceannach
foirgintí an cheantair agus á ligint amach ar chíos níos airde. Is léir é freisin, ar ndóigh,
do na daoine bochta a bhí ina gcónaí sa cheantar agus anois nach bhfuil sé ar a n-
acmhainn fanacht san áit níos mó. Is é seo faoi deara an t-imreas, mar sin, agus
nochtaíodh an t-imreas go soiléir cupla mí ó shin nuair a maraíodh cailín sa bpáirc mhór
áitiúil - Inwood Hill Park - go neamhthrócaireach. Tá a fhios ag seanphobal an cheantair,
ar ndóigh, go bhfuil an pháirc dáinséarach istoíche, ach ba bheag aird a thug an cailín seo,
ar aisteoir í agus macléinn i gcoláiste clúiteach Juilliard, ar na rabhaidh, agus rugadh
uirthi sa bpáirc agus í amuigh ag rith. Páirc mhór atá ann, agus níor fritheadh a corp fiú
tar éis gur chuardaigh na póilíní í. Ba é tar éis gur tháinig pobal uilig a baile dhúchais i
135
135
Ó Bhoston go Philly
ndeisceart Nua Gheirsí go hInwood amháin ag scagadh na páirce go mion, gur thángthas
uirthi.
Comhartha ar bith de seo ní raibh le feiceáil agus sinn ag rothaíocht tríd an bpáirc,
buíochas le Dia. Os ar gcionn, ag barr Inwood Hill, sheas musaem "An Clabhstra", an
chuid den Mhetropolitan Museum atá curtha ar leataobh don mheánaois. Tógadh as
codanna de shéipéil agus mainistreacha Eorpacha é ag deireadh an 19ú haois, agus
cuireann seo díoma áirithe orm, an díomá céanna a thiocfadh ar Ghréigeach agus é ag
breathnú ar na Elgin Marbles i Musaem na Breataine, is dócha, ach ní féidir a shéanadh
go bhfuil sé go hálainn, agus go hiomlán mistéireach agus é ar bharr aill i gcathair Nua
Eabhraic. D'fhéadfá lá a chaitheamh ann, agus go deimhin, tá laethanta caite agamsa ann
ag treorú mo mhacléinn litríochta tríd semester i ndiaidh semester. Tá sé deacair an
musaem a bhaint amach ón raon, ámh, agus leanamar ar aghaidh an lá seo.
Tá cupla bóthar beaga trí Inwood Hill Park, agus is dócha gurbh é seo ba chúis le
plódú na háite nuair a rothaíomar tríd an tráthnóna Domhnaigh seo. Go deimhin, ní
rabhamar in ann rothaíocht níos mó, mar gheall ar méid na ndaoine ar na cosáin, agus ar
feadh cupla nóiméad shíleamar go raibh féile ollmhór ar siúl sa bpáirc. Go háirithe, mar
gheall ar an bhfothram. Níl dabht ar bith ach go raibh an gleo ó cheantar na féile sa bpáirc
chomh láidir le fothram ar bith ag coirmcheol mór raccheoil. Ba mór ár n-ionadh, mar
sin, a fheiceáil nach raibh stáitse ar bith sa bpáirc. Cé as, mar sin, an gleo? Níorbh fhada
ár n-aineolas. Bhí sé ag teacht as cófra cairr.
Cinnte tá faisean na subwoofers tagtha go hÉirinn. Thosaigh sé sna hochtóidí le
daoine óga ag tiomáint timpeall lena raidiónna ar siúl i mbarr láine. Ansin thosaigh siad
ag casadh téipeanna agus dlúthdhioscaí. Ansin thosaigh siad ag cur callairí breise sna
cairr chun cur leis an láine. Ach i ndeireadh na nóchaidí, d'éirigh sé áiféiseach - thosaigh
136
136
Ó Bhoston go Philly
daoine ag ceannach callairí mar a d'úsáidfeá do choirm cheoil agus á gcur isteach sa
gcófra (i Meiriceá, tá an cleachtas seo teoranta go Gormaigh, Hiospáinigh, agus lucht na
tuaithe go fóill, beag ná mór). Don chuid is mó, ámh, ní chuirfeadh siad isteach ach na
"subwoofers" - callairí a chasann na dordfhuaimeanna is ísle. Mar sin, ní chloiseann tú ó
na carranna seo ach tuairteáil uafásach a chuireann creathadh faoin tsráid chomh fada le
céad méadar ón charr féin. Tá sé seo éirithe ina fhadhb ollmhór i gcathracha Mheiriceá -
go háirithe má chónaíonn tú in aice ceantar a bhfuil dronga sráide go láidir iontu.
Dúisítear thú faoi thrí nó faoi cheathar san oíche agus na carranna seo ag dul thart. Pé
scéal é, bhí na daoine seo tar éis céim eile a thógáil i dtreo na gceolchoirmeacha
gluaisteacha - callairí "tweeter" agus meánraon a chur leis na subwoofers agus an córas
fuaime uilig a bheith agat i do charr.
Bhuel go bhfóire Dia orainn; bheadh sé barrúil mara mbeadh sé truamhéileach.
B'sheo romhainn carr, a chófra oscailte, agus dhá challaire ollmhóra ann, iad ag bleasteáil
ceol Hiospáineach amach, agus na céadta daoine thart orainn ag picniceáil faoin ghleo.
Oibríonn na Hiospáinigh go dian, agus is é an Domhnach an fíorlá saoire dóibh, lá a
chaitheann siad lena muintir ar aifreann agus ansin sna páirceanna poiblí ag picniceáil
agus ag imirt sacair agus volleyball. Agus geallaim leat, nuair a réitíonn siad picnic,
iomraíonn siad an bád ar fad seachas an leathbhuille fánach a thabhairt. Bhí na boird
picnic ag gíoscán faoin ualach bia orthu. Is léir gur rud dáiríre é an picnic don phobal seo.
Bhí na céadta páistí ag rith thart de sciotán, agus deamhan focal Béarla a bhí le cloisteáil
ó dhuine ar bith.
Ba léir, ámh, go raibh iomaíocht ann sa pháirc. Caoga slat níos faide ar aghaidh
bhí car eile leis an bhfearas céanna, ach seachas ceol Mariachi, ba rap a bhí ag teacht óna
challairí. Timpeall an chairr sheas buíon Gormach timpeall go leadaí támhleisciúil, ag
137
137
Ó Bhoston go Philly
caitheamh corrshúil dúshláin i dtreo na Hiospáineach. Ag na boird in aice an chairr
racánaí, bhí a muintreacha ina shuí i mbun an rud chéanna a bhí ar siúl ag na
Hiospáinigh.
Mar a tharla, nuair a tháinig muid go deireadh na páirce, ba léir dúinn go
rabhamar amú, ach gan mhíniú. Thaispeáin an learscáil go raibh bealach siúil amach
taobh eile na páirce, ach má bhí, níor aimsíomar é. Bhí droichead traenach go híseal ar
uisce abhann Harlem, ach bealach trasna ar bith52. Mar sin, ar ais linn arís tríd an gcallán
picniceach, anois le blúirín faitís, ó ba léir dúinn an t-imreas idir na Gormaigh agus na
Hiospáinigh, agus go rabhamarna, Báinigh chomh geal leis an leathanach cóipleabhair, ag
seasamh amach an iomarca.
D'fhág seo Washington Heights agus Harlem romhainn, cuid mhaith de ar na
sráideanna, agus ó nach rabhamar ariamh sna ceantracha seo cheana, níorbh fhios dúinn
céard a bheadh romhainn, ach amháin go raibh fíordhrochcháil ar Washington Heights
mar gheall ar dhrugaí agus dronga sráide. D'fhágamar an pháirc, agus d'aimsíomar
Dyckman Street, a thabharfadh go dtí Highbridge Park muid, a leanann abhainn Harlem
ar feadh dhá mhíle nó mar sin.
Trasshráid is ea Dyckman a ritheann go fiarach ó iarthuaisceart na rinne soir ó
dheas, agus is léir gur lárshráid an cheantair agus an phobail í. D'fhéadfaimís sinn féin a
shamhlú ar ais ar shráideanna San José i gCosta Rica gan mórán deacrachta. Ní raibh ach
fíorbheagán Béarla le cloisteáil thart orainn, agus bhí na cosáin ag cur thar maoil le
daoine de ghach cine an domhain. Bhí siopaí ar oscailt i ngach áit, na hearraí crochta ar
na fallaí amuigh agus na custamaeirí á scrúdú go géar agus in aird a nguthanna. Bhí raon
rothar ar an sráid, ach ní bheadh a fhios agat é, mar bhí na carranna pairceáilte go
52 "Spuyten Duyvil" ("Smugairle an Diabhail") is ainm don áit seo, i gcuimhne na guairneáin a bhíodh ann mar gheall ar an abhainn bheith ag scoilteadh ina dhá shruth anseo. Comhartha eile go raibh na hÍsiltírigh go láidir sa cheantar.
138
138
Ó Bhoston go Philly
dúbailte ó cheann ceann na sráide, le daoine ag teacht is ag imeacht uathu, doirse na
dtiománaithe ag oscailt is ag dúnadh (sin an fáth go mba cheart duit fanacht ceithre nó
cúig throigh amach ó charranna ar an tsráid agus tú ag rothaíocht) agus, dar fia, daoine ag
stopadh a gcarranna os do chomhair amach gan oiread is moill a bhaint astu féin ar dtús.
Níor éigeandáil ba chúis le seo ach oiread. De ghnáth, shiúlfadh siad go duine éigin ar an
gcosán agus thosódh ag caint leo, ag fágáil an chairr ar an tsráid gan aird ar bith a
thabhairt ar an dream taobh thiar díobh. Ba léir go raibh siad ar ríchuma leo faoi dhaoine
eile, agus níor léir dúinn ar leibidí iad nó muintir na ndrong. Ba chuma pé scéal é -
d'fhanamar amach uathu, agus rinneamar iarracht teagmháil súil a dhéanamh leo. Mar sin,
níor mhór dúinn bheith ar airdeall go géar i dtaobh na ndaoine, a gcarranna, agus doirse a
gcarranna. Bhí áthas orainn nuair a shroicheamar droichead don raon rothair nua a théann
far an bhóthair mhóir ar thaobh thoir Mhanhattan - an Harlem River Drive.
Turas aisteach ab ea seo, cosúil leis an turas trasna droichead George Washington.
Ar thaobh amháin, bhí an abhainn - ciúin, álainn, mall - agus ar an taobh eile bhí an
Harlem River Drive, lán le daoine ar buile ag tiomáint go craiceáilte agus ag séideadh a
mbonnán gach cupla soicind, gan eadrainn ach falla íseal as coincréad. Bhíomar buíoch
nuair a scar an raon rothar agus an bóthar, agus fuaireamar sinn féin cois abhann. An
Harlem River Speedway is ainm don chuid seo den raon rothar, atá i bpáirc míle nó dhó
ar fhad. Is cosúil gur tógadh an pháirc in 1898 mar pháirc rásaíochta do charráistí. Is é sin
is cúis don ainm aisteach ar an áit.
Trasna an droichid luíonn an Bronx, agus sraith droichead chuige le feiceáil deis
is clé uait thar an abhainn, ach gach rud ciúin agus i bhfad uait. Leanamar ar aghaidh gan
timpeall orainn ach corrdhuine ag baint suilt as grian an lae agus rothaithe eile ag teacht
inár dtreo ó dheisceairt an oileáin. Ní dhéanann tú dearmad ach oiread gur seo cuid
139
139
Ó Bhoston go Philly
cnocach an oileáin. Ar dheis bhí aillte rite agus os ár gcionn túir ollscoil Yeshiva, ollscoil
mhór do Ghiúdaigh i Nua Eabhrac.
Faoi dheireadh, ámh, bhí orainn fáil réidh leis an rothaíocht cois abhainn agus
cupla míle a thaisteal ar na sráideanna. Mar sin, suas linn ar raon rothar speisialta a thóg
thar an Harlem River Drive muid agus amach ar shráid San Nioclás. Mar a tharlaíonn, is
cuid úrnua den Ghreenway an droichead, mar ba léir dúinn ón dornán rothaithe a lean ar
aghaidh thíos fúinn feadh chiumhais na habhann. Mar a tharlaíonn, bhíodh raon rothair
thíos cois abhann, ach fuarthas réidh leis fiche bliain ó shin nó mar sin. Níl fágtha thíos
anois, faraoir, ach raon rothar as rubal i bpáirc a bhí go hálainn sna seachtóidí, dúradh
liom, agus dronga daoine gan dídean. Sráid faoi leith is ea sráid Shan Nioclás, óir tá aill
mhór ar ar taobh thiar de. Ní raibh a fhios agam gur tharla eachtra ar bith de chuid éirí
amach na Meiriceánach in aghaidh Shasana i 1776 i Nua Eabhrac, ach is cosúil gurbh ar
an gcoicín seo, an "Point of Rocks" mar ab fhearr aithne air, a sheas an Ginearál George
Washington, agus é i gceannas ar a thrúpaí in aghaidh arm Shasana (agus saighdiúirí
Gearmánacha leo, dar fia!) sa "Battle of Harlem Heights." Ní raibh an bua ag ceachtar
taobh sa chath beag seo, ach fuair 70 saighdiúr de chuid airm Shasana bás, agus an méid
céanna ar thaobh na Meiriceánach. Is cosúil, ámh, gur chuir sé go mór le ugach na
Meiriceánach.
Harlem
Agus anois bhíomar i gceartlár Harlem, áit ar maos le stair an chine Ghoirm, mar
ba léir dúinn ó logainmneacha an cheantair: Jackie Robinson Park; Marcus Garvey Park,
Martin Luther King, Jr. Tower53, agus dornán eile. Athainmníodh Marcus Garvey Park le
53 B'é Jackie Robinsin an chéad Gormach a d'imir Baseball go proifisiúnta, agus a bhris an "color barrier." Ba bhunaitheoir den "Universal Negro Improvement Association" é Marcus Garvey, a bhí lánpháirteach in eagrú na gluaiseachta Ghoirm i dtús an 20ú haois. B'é Martin Luther King, Jr, ar ndóigh, ceannaire na gluaiseachta cearta sibhialta do Ghormaigh i Meiriceá sna 50aí agus sna 60aí go dtí gur
140
140
Ó Bhoston go Philly
fíordhéanaí ó "Mount Morris Park." Mar a tharlaíonn, ag an bpointe seo ní rabhamar ach
cúig bhloc ó oifig Bhill Clinton, a d'oscail oifig sa cheantar i 2001. Rud inmholta agus
tuisceanach a bhí sa ghníomh seo, dar liom, ag taispeáint, mar nár thaispeáin polaiteoir ar
bith eile sa chathair, gur chreid Clinton sa chine Gorm. Agus, ar ndóigh, ag cur leis an
méid vótaí a bhfaighfeadh a bhean, Hillary, sa toghchán do chathaoir sheanadóir Nua
Eabhrac a tharla an bhliain céanna!
Má chuala tú faoi Harlem in aon chor mar áit chultúrtha, ba mar gheall ar lucht an
"Harlem Renaissance" é. Sna 1920aí, d'fhás glún scríbhneoirí agus ealaíontóirí aníos i
Harlem, croílár Mheiriceá Ghoirm. Chuirtí síos ar an ngluaiseacht mar "athbheochan
Harlem." Faraor, níor mhair sé i bhfad, agus níl mórán fágtha i Harlem sna laethanta seo.
Agus sinn ag rothaíocht thar Marcus Garvey Park thugamar déagóir faoi deara ina shuí ar
ar cholbha an chosáin. Bhí carnán dlúthdhioscaí aige, agus, ceann i ndiaidh a chéile, bhí
sé ag oscailt na clúdaithe agus ag caitheamh na ndioscaí trasna an bhóthair uaidh. Mar a
thuigfeá, níor fhiafraíomar de cén fáth, ach leanamar ar aghaidh go smaointeach, ag
iarraidh gan an iomarca áirde a thabhairt ar an bpróiséas scriosta.
Ó tharla gur thrí Harlem a chuamar roimh seo, b'íoróin breá é casadh ar ais ar an
nGreenway ag ciumhais na habhann arís, mar b'é an chéad pháirc a bhfacamar ná Thomas
Jefferson Park. Íoróin, mar le déanaí i Meiriceá tá sé tagtha chun solais gurbh fhímíneach
é athair seo na tíre ó thaobh Gormaigh agus saoirse de. Ní amháin gur lean sé ar aghaidh
lena sheilbh ar sclábhaithe tar éis gur scríobh sé fógra neamhspleachais Mheiriceá i 1776,
ach is cosúil anois ó thaighde DNA gur imigh sé ar bhall amháin ar a laghad de
theaghlach sclábhaithe a d'fhan ar a shealúchas, Sally Hemings. Ainneoin seo, níor ghlac
seisean ná a mhuintir freagracht as na páistí a d'eascair as an gcoibhneas, agus b'é sna
1990aí, beagnach 200 bliain tar éis gur gineadh a pháistí de mhná Hemings gur ghlac na
feallmharaíodh go mistéireach é i 1968.
141
141
Ó Bhoston go Philly
Jeffersons leis go raibh cead ag na Hemings iad féin a lua le Jefferson54.
Upper East Side
Is í seo, an chuid den raon rothar trasna ó Randall's Island, an chuid is nuaí den
raon rothar, agus is léir é. Tá an dromchla bán réidh, le suíocháin gach caoga méadar nó
mar sin, agus tá raidhse comharthaí eolais. Tar éis an Harlem River Speedway, atá ann le
fada, b'é seo an chuid ab áille den turas go nuige seo. Stopamar ar feadh meandar
(bhíomar ar na rothair uair a'chloig go leith faoi seo) chun deor uisce a ól agus píosa
seacláide a ithe. Ag an bpointe seo, agus sinn ag breathnú amach ar an uisce,
chonaiceamar eitleán ag teacht isteach thar an uisce go híseal. Níor scairdeitleán é, agus
ní raibh rófhaitíos orainn go raibh sé ag déanamh ar na Náisiúin Aontaithe nó tada mar
sin, ach m'anam, bhí sé go híseal, agus níor léir dúinn céard a bhí ar siúl ag an eitleán go
dtí gur thosaigh ag tuirlingt go mall réidh i dtreo na huisce. Rug mé ar mo dhéshúiligh
agus lena gcúnamh ba léir dom nach raibh rothaí ar an eitleáin, ach snámháin nó scíannaí.
B'eitleán mara é. Lúchair orainn leis an seó seo, bhreathnaíomar ag teacht isteach é. Ag
an nóiméad deireannach, ámh, b'fhéidir mar gheall ar shéideán, d'éirigh sé cam ina eitilt,
é ar fiar beagáinín. Rinne snámhán amháin teagmháil leis an uisce, ach d'ardaigh an t-
eitleán arís san aer agus chuaigh timpeall i gciorcal mór os cionn an chuain. Tháinig sé
isteach arís, agus, an turas seo, leis na heití go réidh leibhéalta, theagmhaigh sé leis an
uisce agus leandáil cosúil le eala. Ná hinnill ar siúl go fóill, chas se timpeall agus rinne ar
fhoirgneamh mór cois na habhann.
Mar a tharlaíonn, is aerfort í seo sa chiall is leithne, ach amháin go bhfuil an
aerstráice ar uisce, agus tá cód faoi leith aige, fiú: 6N7. Shíl mé nach raibh sna heitleáin
54 Idir an dá linn maítear nárb é Thomas Jefferson a ghin na páistí, ach a dheartháir Randolph Jefferson, agus sin an fáth go bhfuil DNA Jefferson go flúirseach i bhfuil Hemings. Ní fheadar.
142
142
Ó Bhoston go Philly
mara níos mó ach iarsmaí stairiúla, ach is cosúil go bhfuiltear ag teacht ar ais in áiteanna
cosúil le Nua Eabhrac ina bhfuil an móraerfort ar imeall na cathrach agus nuair nach
bhfuil tú ag iarraidh eitilt níos faide ná do theach samhraidh céad míle ón chathair. Tá an
cuan beag seo, ina dtagann sunda Long Island, abhainn Harlem agus an East River le
chéile, an-chóngarach do cheann de na ceantair is mó airgid agus is cáiliúlaí sa chathair -
an Upper East Side agus Yorkville. Ná measc an ceantar seo leis an Lower East Side, atá
míle nó dhó níos faide ó dheas - níl baint ar bith acu lena chéile. Is í an Lower East Side
seancheantar na n-imirceach, an áit inár tháinig na hÉireannaigh, na Gearmánaigh, na
Giúdaigh, agus na Hiospánaigh isteach sa 19ú agus sa 20ú haois. Is é an Upper East Side
ceantar na saibhir - an áit ina bhfuil an caractar Carrie ina cónaí sa sraith teilifíse "Sex
and the City." An áit ina raibh cónaí ar Irving Berlin agus Ethel Barrymore, agus an áit
ina bhfuil caiftíní na cathrach ina gcónaí go fóill. Is anseo a bhfaighfeas tú na gailearaithe
nua agus na músaemanna tábhachtacha mar an Metropolitan Museum agus an
Guggenheim Museum. Is anseo atá na hospidéil is príobháidigh agus is leithlisigh - an
Sloan Kettering Cancer Center agus Ospidéal Beth Israel. Agus is anseo, ar ndóigh, atá
cónaí ar mhéara Nua Eabhraic sa teach clúiteach Gracie Mansion. Agus mar sin, is anseo
atá na daoine ina gcónaí a bhfuil sé ar a n-acmhainn acu eitleán mara a thógáil ar chíos
lenar féidir leo scuabadh leo tráthnóna Dé hAoine amach go dtí an club gailf ar Long
Island, nó go dtína dtithe móra i West Egg agus East Egg ar rinn an oileáin chéanna. Is
beag tuairisc a dhéantar ar seo. Níl ach comhlucht amháin a eitlíonn isteach agus amach
as an aerfort seo go rialta, agus déanann siad é go ciúin, óir is iad na daoine is mó airgid
agus tionchair sa chathair a úsáideann an tseirbhís. Agus ní beag an costas ach oiread -
$800 ar a laghad do thicéad fillte go dtí na Hamptons - an ceantar saoire is mó ráchairt ar
Long Island. Ná bac nach dtógann an eitilt ach 35 nóiméad, agus nach dtógfadh sé ort
143
143
Ó Bhoston go Philly
féin i do charr ach dhá uair a' chloig. Má tá an t-airgead agat, caithfidh tú é.
Ní raibh a fhios againn cé a bhí san eitleán an turas seo. Bhí an foirgneamh cois
abhann rófhada agus ár ndéshúiligh rólag. Liam Neeson? Madonna? Bill Clinton? Cárbh
fhios. Chasamar ár súile arís i dtreo an eitleáin go santach, agus shuíomar ar ais arís ar ár
ndiallaití crua, ár n-aghaidheanna anois ar an gQueensboro Bridge agus na Náisiúin
Aontaithe.
Is i gceantar an airgid agus na pribhléide atá muid anois, agus is féidir an mhaoin
a bholadh thar ort agus tú ar do bhealach tríd an gceantar. Má bhíomar ar an stráice ba
nuaí den Ghreenway anois beag, táimid anois ar an stráice is sine agus is cothaithe. Is é
seo an "Bobby Wagner Walk", a tógadh i 1939 mar chuid den FDR Drive. Ar ndóigh, ní
faoina hainmneacha seo a tógadh iad sna tríochaidí – ní bhfuair Franklin Delano
Roosevelt bás go dtí 1945 agus ní bhfuair Bobby Wagner bás, ar pholaiteoir Nua
Eabhracach mór le rá é, go dtí 1993. Rud nach raibh a fhios agam ag an am ná go
rabhamar ag rothaíocht thar chuid de Londain. Nuair a bhíothas ag tógáil an FDR Drive
(a raibh an t-ainm East River Drive aige ag an am), úsáideadh rubal ó bhuamáil Londain
chun cuid de a thógáil. Mar a tháinig an rubal go Nua Eabhrac? Mar bhallasta sna longa
trasatlantacha. Pé ar bith, ainneoin an FDR Drive in aice leat agus tú ag rothaíocht leat,
shílfeá thú féin in áit, agus b’fhéidir in am, níos sibhialta. Thart orainn bhí seanmhná an
Upper East Side lena ngaidhríní beaga ar iall; a ngariníonacha ina suí ar na geadáin
féarach ag déanamh staidéir, agus breacadh turasóirí ag gliúcadh timpeall.
Ó thaobh suaimhnis de, b’í seo an chuid ab fhearr den Ghreenway go nuige seo,
ach ní rabhamar ag stopadh anseo inniu. Bhí orainn rothaíocht ar an tsráid arís, mar a bhí
2nd Avenue, ceann de artaraithe tráchta Mhanhattan. Ar dhroichead thar an FDR Drive, a
bhí tachta le trácht, ar ndóigh, linn, mar sin, síos York Avenue, trasna 55th Street ar feadh
144
144
Ó Bhoston go Philly
dhá bhloc fada55, agus b'shin 2nd Avenue romhainn - aibhinne mór leathan, lán le trácht,
agus ag sméideadh chugainn mar fear speile na scannán. Ar ndóigh tá taithí agamsa ar
rothaíocht ar dhrochshráideanna - nár thaisteal mé Ciarraí, Tír Chonaill, Gaillimh Thoir,
Conamara, Corcaigh (na cnoic, go bhfóire Dia orainn!) agus Baile Átha Cliath, gan trácht
ar Londain, Freiburg na Gearmáine, agus Beirlin na Gearmáine, ach faraor, ní raibh de
thaithí ag Jo ach Madison, Wisconsin, baile ollscoile a raibh mogalra raon rothar ann
cheana féin. Ba bheag taithí a bhí aici ar rothaíocht sna cathracha. Mar sin thosaíomar ag
argóint. Thograigh mise go mb'fhearr dúinn rothaíocht ar thaobh chlé na sráide, ó ba
shráid aontreo second Avenue, ach dúirt Jo go mba cheart cloí le rialacha an bhóthair,
agus rothaíocht ar an taobh deas. Ní oireann na rialacha sin do shráideanna aontreo, arsa
mise. Beidh trácht ag dul níos maille ar an taobh deas, arsa sise. Beidh siad uilig ag
taisteal faoin luas céanna, arsa mise, ós ag casadh faoi dheis agus faoi chlé atá siad, agus
gur sráid aontreo í seo, agus go mbeidh sinne muid féin ag casadh faoi chlé agus muid ag
gabháil ar ais ar an raon rothar.
Ghéill sí faoi dheireadh. Mar shop, d'ofráil mé di rothaíocht ar tosach, ach
dhiúltaigh sí.
"Ach sin is sábháilte," arsa mise.
"Is cuma liom," arsa sise. "Braithim níos sábháilte nuair a bhfeicim thusa os mo
chomhair.
"Ach is é an duine ar chúl a leagfas . . ."
"Is cuma liom." Ráite tríd an gcár. "Anois lean ort."
Bua piorach dom, is dócha. Gheobhadh sí a cás orm go fóill. Ar aghaidh linn.
55 I Nua Eabhrac déantar trácht ar bhlocanna fada agus blocanna gearra. Mar a thug tú faoi deara, cinnte, agus tú ag breathnú ar léarscáileanna Nua Eabhraic, tá mórchuid na cathrach tógtha ar chóras ghreille a leagadh amach sa 19ú haois. Ar an gcóras seo, ritheann "sráideanna" soir-siar agus aibhinní thuaidh-theas. Thuaidh-theas tá 20 bhloc i míle amháin; soir siar tá 5 cinn. Mar sin, bí cúramach agus tú ag fáil treoracha i Nua Eabhrac. Má dheireann duine "deich mbloc sa treo sin," d'fheadfadh sé a bheith ag rá "leathmhíle" nó "dhá mhíle."
145
145
Ó Bhoston go Philly
Mar a tharla, ní raibh mórán tráchta ar 2nd Avenue, agus, cés moite de chupla
tiománaíthe tacsaí craiceáilte, a shamhlaigh iad féin ar ais i gCairo nó i Lima, a tháinig
trasna orainn go tobann, d'fhanamar sábháilte go leor inár n-airdeall.
Bhíomar ar an tsráid ag an bpointe seo ar chúiseanna slándála - cupla bloc uainn,
ag breathnú amach ar an East River go huaibhreach, bhí foirgintí na Náisiún Aontaithe.
Mar a tharlaíonn, is targaid éasca príomhfhoirgneamh na Náisiún Aontaithe más
scéimhlitheoir thú le heitleáin agus cupla punta ábhair pléascaí, mar is foirgneamh mór
leathan é lena aghaidh is leithne ag féachaint amach ar an abhainn. Ní bheadh mórán scil
eitilte a dhíth ort chun an foirgneamh seo a aimsiú. Agus sin an fáth nach ligtear daoine
isteach ar an gcosán cois abhann os comhair na Náisiún Aontaithe. Caithfidh tú an
ceantar ar fad a sheachaint agus dul isteach ar na sráideanna.
Na Náisiúin Aontaithe
Is aoibhinn liom an chaoi inár féidir stair Mheiriceá agus an domhain a fheiceáil i
logainmneacha chathair Nua Eabhraic. Chonaiceamar Marcus Garvey Park thuas i
Harlem. Thíos anseo tá oileán fíorbheag amach óna Náisiúin Aontaithe darb ainm U
Thant Island. B'é U Thant Rúnaí Ginearálta na Náisiún Aontaithe sna seascaidí, duine a
raibh meas mór air sa tionól mar gheall ar a stiúradh cúramach agus a cheannasaíocht
éirimiúil. Iarradh air, beagnach d'aon ghuth, an dara téarma a thógáil mar Rúnaí
Ginearálta, ainneoin gur gheall sé nach lorgódh sé ach an t-aon téarma amháin. Fuair sé
bás i Nua Eabhrac i 1974, agus athainmníodh an t-oileán beag seo (oileán saorga, dála an
scéal, a tógadh sna 1890aí do dhroicead traenach nár tógadh ariamh) mar chomhartha
ómóis dó.
I lár an East River, idir Queens agus Manhattan, tá oileán eile faoi leith –
Roosevelt Island. Ní bheadh sé níos mó ná 150 méadar ó thaobh amháin go dtí an taobh
146
146
Ó Bhoston go Philly
eile, agus, cé go bhfuil cupla carr air, is beag bóthar atá ann do na cairr seo. Bhí dornán
mór ainmneacha ag an oileán ó aimsir na n-Indiach. Lena 147 acra, thug na hIndiaigh
Minnahannock air – an t-oileán fada. Thug na hÍsiltírigh Varckens Eylandt air – oileán na
muc. Nuair a ghlac na Sasanaigh seilbh ar an gceantar, cuireadh “Perken's Island” air,
agus i 1667 tugadh don Shirriam míchlúiteach John Manning é. B'é seo an ceannaire a
thug suas Fort James (croílár míleatach Nua Eabhraic) do chabhlach na hÍsiltíre i 1673
gan oiread is piléar a scaoileadh. Glacadh lena mhíniú i Sasana nach raibh trúpaí go leor
aige chun an chathair a chosaint, ach nuair a d'fhill sé ar Nua Eabhrac cupla bliain dár
gcionn, ní raibh lucht na cathrach chomh carthannach céanna. Tugadh os comhair cúirt
airm é agus fuarthas ciontach é i bhfaillí dualgais, agus daoradh chun báis é. Ar lá a
dhícheannadh, ámh, iomalartadh an píonós, agus cinneadh ar a chlaidheamh a bhriseadh
os a chionn (náire mór do shaighdiúr) agus é a chur amach ar a oileán go deireadh a
shaoil. Mar a tharla, bhí teach mór aige ar an oileán, agus is cosúil go bhfaigheadh sé
raidhse cuairteanna. D'fhéadfadh a shaol bheith níos measa, cinnte.
D'fhan an t-oileán i seilbh phríobháideach go dtí 1828, nuair a cheannaigh cathair
Nua Eabhraic é. Thóg siad príosúin, tithe na mbocht, ospidéil, agus tithe altramais ann,
agus mar gheall ar seo, athainmníodh an t-oileán i 1928 go “Welfare Island”. Dúnadh
cuid mhaith de na hinstitiúid seo, ámh, agus i 1970, cinneadh ar úsáid an oileáin a athrú
go tithíocht. Bhíothas ag súil le 20,000 a chur isteach ann ar dtús, ach leis na Náisiúin
Aontaithe díreach trasna na habhann uaidh, cinneadh gur riosca slándála an méid sin,
agus tá tuairim is 10,000 ina gcónaí ar an oileán. An rud is suntasaí faoi seo ná nach raibh
bealach díreach go dtí an t-oileán ó Mhanhattan le fada, ach amháin staighre síos an colún
thoir den Queenboro Bridge, a théann thar an oileán ó Mhanhattan go Queens. Gheall an
t-údarás iompair stáisiún ar líne thraenach faoi thalamh, ach thóg sé chomh fada sin gur
147
147
Ó Bhoston go Philly
chinn áitritheoirí an oileáin carr cábla a thógáil. Tugadh chun crích an plean seo, agus is é
an carr cábla seo an t-aon cheann i Meiriceá atá in úsáid go poiblí anois. Is féidir leat
gabháil trasna air le do chárta Subway, agus ní chosnaíonn sé ach $2. Sladmhargadh
d'eachtra nach bhfaighfidh tú i mórán áiteanna eile ar dhomhain.Mar a thuigfeá,
cosnaíonn árasán ar Roosevelt Island slám mór airgid. Is iad oibrithe na Náisiún
Aontaithe mórchuid na n-áitritheoirí ann. Ní thógann sé ach 5 nóiméad orthu dul ag obair
ar maidin – rud dochreidte do Nua Eabhrac.
An rud a chuir íontas orainn agus sinn ag taisteal far an gcosán seo ná an bóthar -
cá raibh sé? Bhí sé in aice linn agus muid ag teacht isteach sa cheantar, ach tásc ná
tuairisc de ní raibh le fáil níos mó. Le míorúilt na hinnealtóireachta, bhíomar os a chionn.
Ceal spáis cois abhainn, tógadh bealach na habhann ar thrí leibhéal - leibhéal amháin don
trácht a bhí ag taisteal ó thuaidh, leibhéal amháin do thrácht ó dheas, agus leibhéal eile
arís do rothaithe agus coisithe. Tógadh an bealach chomh láidir sin nach rabhamar in ann
an trácht a bhrath fúinn. Don choisí cois abhainn anseo, ní raibh le feiceáil nó le brath ach
glas na bplandaí agus áille na habhann.
An Lower East Side agus Deisceart Mhanhattan
D'fhágamar na Náisiúin Aontaithe inár ndiaidh agus rinneamar ar chuid thoir-
theas Mhanhattan, a ghobann amach mar dheireadh ordóige. Is insan borradh seo ag
deireadh an oileáin, a bhfaighfeas tú an chuid is cultúrtha den chathair - an East Village,
an Lower East Side, agus Chinatown. Is ceantar na macléinn é an East Village, ina bhfuil
an chuid is mó d'fhoirgintí na hollscoile cáiliúlaí NYU (New York University), agus is í
seo ceann de na ceantracha is mó glaise ar an oileán. Tá páirceanna sacair, raon reatha,
páirceanna leadóige, liathróid láime, cispheile, agus Softball anseo san East River Park,
agus chuile ceann acu in úsáid agus muidne ag gabháil tharstu. Comhartha dóchais dom
148
148
Ó Bhoston go Philly
is ea é go bhfuil daoine ina gcónaí i Nua Eabhrac go fóill a imríonn cluichí. Uaireanta ní
fheicim sa chathair ach aimléis is drochbhéasaíocht. Cúis uchtaigh dom, mar sin, go
bhfuiltear amuigh ansin a eagraíonn foirne agus a bhfuil am saor acu.
Os cionn gach rud sa pháirc seo tá an Williamsburg Bridge – structúr ollmhór a
tógadh idir 1896 agus 1903. Sa pháirc, ámh, ní thugann éinne faoi deara é. Mar thaobh
Nua Gheirsí den George Washington Bridge, tá sé go héasca ligint ort nach bhfuil an
droichead ann.
Ach bhí deifir ag teacht orainn anois. Tháinig muid timpeall coirnéal agus b'shin
os ár gcomhair dhá dhroichead mór, an Manhattan Bridge agus an Brooklyn Bridge. Cé
nach bhfacamar an dara ceann cheana, d'aithin muid láithreach é. Tá a íomha beagnach
chomh coitianta leis an Empire State Building. Agus fúthu, bhí rud suimiúil le feiceáil ag
gobadh amach ón oileán agus “Pier 17” scríobhtha air. Ina aice, bhí crainnte seoil
ollmhóra. Ba léir go rabhamar ag teacht isteach ar Sean-Nua Eabhrac. Rinneamar ar na
crainnte.
Fiú ón chaoi ina bhfuil sráideanna an cheantair leagtha amach, bheadh a fhios
agat go bhfuil tú ar sheanthailte na cathrach, mar téann na sráideanna i ngach bealach,
seachas a bheith leagtha amach ar chóras ghreille, mar atá siad sa chuid eile den oileán.
Ach tá dhá thrasshráid thábhachtacha sa cheantar – Wall Street, agus Fulton Street.
Ainmníodh Wall Street i gcuimhne an bhalla a bhíodh ar líne na sráide anallód. Is cosúil
go raibh an balla úd imithe faoi dheireadh an 17ú haois, agus bhrúigh an chathair níos
faide ó thuaidh, chomh fada leis an líne a bhfuil Fulton Street tógtha air anois. Seanshráid
is ea Fulton Street, agus críochnaíonn sé ar thaobh thoir an oileáin le calafort. I bhfírinne,
ní raibh mórán fágtha sa cheantar sna 70aí, ach cuireadh an áit ar leataobh mar cheantar
caomhnaithe, agus tógadh cupla seanlong ar ais go dtí an calafort chun atmaisféar a
149
149
Ó Bhoston go Philly
thabhairt don áit. Mar a tharlaíonn, bhí margadh éisc san áit an t-am ar fad, agus tá sé ann
go fóill – an Fulton Street Fish Market. Go fóill, feicfidh tú cócairí bialann clúiteacha
Mhanhattan anseo ar maidin ag ceannach éisc úir dá mbialanna don lá sin, agus is
cuasnóg beathaíochta an áit ar feadh an lae.
Mar gheall ar an turasóireacht, úsáidtear an calafort go mór anois, agus imíonn
cuid mhaith turasanna báid ón gcalafort céanna tríd an lá. Laethanta dálaigh úsáidtear an
calafort do bháid farantóireachta do lucht oibre an cheantair airgeadais a thagann isteach
ó na Boroughs eile. Ón gcalafort níl sé ach ina shiúlóid deich nóiméad nó níos lú go dtí
an stocmhalartán nó foirgintí eile an cheantair.
Leathmhíle ó thuaidh tá Chinatown agus Little Italy, an méid atá fágtha de
cheantar na n-imirceach. Agus tá na hIodálaithe imithe cheana féin. I 2003 rinne
bainisteoirí na mbialann Iodálacha conradh le lucht Chinatown ag socrú go bhfanfadh
sráid amháin sa cheantar i seilbh na nIodálach. An chuid eile, is i seilbh na Síneach atá sé,
agus ní bheadh a fhios agat nach raibh tú i Hong Kong agus tú ag siúl tríd an gceantar.
Fiú fógraí na mórchomhlachtaí, táid i Sínis, agus tugaim faoi deara go bhfuil aifrinntí na
heaglaise Polannaigh san áit i Sínis freisin.
Is i gceantar Chinatown agus an Lower East Side atá an stair is tábhachtaí
d'imirce na n-Éireannach, cé nach mbeadh a fhios agat sin ón gcaoi ina bhfuil an ceantar
anois. B'é croílár an cheantair sa 19ú haois ná an "Five Points" - an chúig phointe - an áit
ar tháinig trí shráid thar a chéile. B'é an chaoi inár leagadh amach an crosbhóthar, ámh,
ná go raibh cúig choirnéal le feiceáil uaidh, agus dá bhrí sin an t-ainm. Ba phlódcheantar
ollmhór an áit an an am, agus b'anseo a shuiteadh an scannán "Gangs of New York", a
bhí bunaithe ar leabhar den ainm céanna ó na 1920aí. B'anseo a tháinig na himircigh as
Éirinn agus as tíortha eile na hEorpa sa 19ú haois, agus b'isteach i gcoire buile a
150
150
Ó Bhoston go Philly
thángadar. B'annamh a bhfeicfeá póilín sa cheantar, agus b'ar na dronga a bhunaíodh
slándáil an cheantair go léir. Faraor, thitfeadh na dronga amach scaití, agus maraíodh na
mílte go míthrócaireach ar na sráideanna seo de bharr círeabanna, feallmharaithe, robálú,
agus cathanna idir na dronga údan. I ndeireadh na 19ú haois déag bhí mícháil na háite
chomh dona sin gur leagadh go talamh é agus gur tógadh ceantar nua le foirgintí oifigiúla
na cathrach ann. Píosa beag soir ó thuaidh uaidh, ámh, is féidir blaiseadh na háite a fháil
sa Lower East Side Tenement Museum ar Orchard Street. D'aimsíodh sean-tionóntán ar
an tsráid de thaisme sna 1980aí agus ó shin i leith, táthar á fhorbairt mar mhúsaem imirce.
Cuirfidh sé iontas ort an chaoi inár mhair na himircigh san am sin, agus tabharfaidh sé
blaiseadh na háite duit ar shlí nach bhféadfadh do shamhailteacht.
Má tá tuirse ort ag an bpointe seo, mholfainn duit gabháil faoin mbóthar taobh
amuigh den Seaport agus cuairt a thabhairt ar an Vietnam Veterans' Memorial Plaza. Sea,
tá an leacht cuimhneachán i Washington níos mó, níos clúitigh, agus níos áille, ach beidh
tionchar áirid ag an gceann seo ort nach bhfuil ag an gceann eile - cuirfidh sé i
dteagmháil thú leis na saighdiúirí ar shlí nach mbeifeá ag súil leis - ar bhalla mór déanta
as gloine glas trédhearcach greanadh litreacha abhaile a scríobh saighdiúirí ó Vietnam.
Cuireann siad síos ar a ndrochstaid agus ar a n-imeagla, agus don chéad uair, b'fhéidir,
tuigfidh tú nach raibh sa gcréatúir seo ach ógánaigh. Níos truamhéalaigh, maraíodh
tuairim is a leathchuid de na saighdiúirí a luaitheadh ar an mballa.
Ach inniu bhíomar ag rothaíocht thart, agus faoi dheireadh bhraitheamar go raibh
muid go maith isteach sa dara leath den turas. Anois agus muid ag ceann tíre Mhanhattan,
ní raibh le déanamh ach rothaíocht ar ais suas iarthar an oileáin go dtí an George
Washington Bridge, agus b'sheo romhainn sluaite chomh mór sin go m'éigean dúinn
stopadh agus na rothair a shiúl. Chun an fhírinne a rá, bhí áthas orm, mar bhí mo mhása
151
151
Ó Bhoston go Philly
ag casaoid fúm agus bhí ocras diabhalta ag teacht orm.
Mangaireacht agus Meas
Is dócha gurb é an ceantar seo an ceantar is mó do thurasóirí ar oileán
Mhanhattan. I ndáiríre, más turasóir thú, níl mórán le feiceáil i Nua Eabhrac taobh
amuigh de na gnáthrudaí: Times Square, Fifth Avenue, Central Park, an Rockefeller
Center, agus Ground Zero. Ceantar nua turasóireachta is ea seo ar shlí, mar go dtí seo, ní
thiocfadh daoine anseo ach chun bád farantóireachta Staten Island a thógáil, agus níor
fhanadar rófhada. Ach anois, tugann gach turasóir cuairt ar Ghround Zero - an áit inár thit
lárionad trádála an domhain, atá an-chóngarach, agus ina dhiaidh sin, siúlann siad an
ceantar. Mar sin, tá an ceantar anois breac le daoine ó ghach cearn den tír agus den
domhain.
B'fhearr liom an áit nuair nach raibh an méid sin turasóirí thart, mar lean an lucht
trádála iad. Anois tá cosáin Bhattery Park lán le hAfraicigh ag díol gach sórt bruscair. Is é
an t-earra is mó ráchairt faoi láthair ná málaí láimhe agus uaireadóirí le hainmneacha
clúiteacha orthu cosúil le Hugo Boss agus Rolex. Ag am ar bith, beidh cupla céad
díoltóirí timpeall na páirce le málaí móra ar bharraí bagáiste a osclaíonn romhat siad
nuair atá na póilíní imithe. Ar do shiúlóid timpeall na páirce níl le cloisteáil ach seamsán
íseal ón slua seo i gcanúint bhriste na hAfraice: "Handbag, handbag, handbag. Very
cheap. Very cheap. Wristwatch, wristwatch, wristwatch. Very cheap, very cheap."
Ní maith liom iad. Ó thit túir an lárionaid trádála tá dealbh a bhí ina sheasamh os
comhair na túr agus a tháinig tríd an tionóisc athlonnaithe anseo, le bladhm
cuimhneacháin lasta os a chomhair. Ba dhealbh álainn é roimh an eachtra
scéimhlitheoireachta, agus is dealbh álainn é go fóill, ainneoin gur deineadh damáiste
mór dó. Braithim go bhfuil áiteanna nár cheart rudaí a dhíol, agus is í seo ceann acu.
152
152
Ó Bhoston go Philly
Faraor, ámh, is léir nach n-aontaíonn na daoine seo liom.
B'fhéidir go bhfuilim ródhian orthu. Bhí banna ceoil ag casadh sa pháirc an lá seo,
mar a tharlaíonn gach deireadh seachtaine, agus bhí slua mór ina suí os comhair an
bhanna ag éisteacht le ceol a bhí ag teacht ó challairí móra, agus ní raibh mórán agam in
aghaidh sin. Ag an am céanna, ámh, bhí an ceol saor in aisce, agus chuir sé le atmasféar
réchúiseach na háite. Stopamar chun éisteacht leis an mbanna, ach níorbh fhada gur
ciorclaíodh muid ag díoltóirí lena seamsán. Go híseal, ach go soiléir feargach, labhair mé
leo . . .
"Go away."
Níor bhogadar, ach stop an seamsán. Chuir mé faobhar ar mo ghuth agus labhair
níos airde.
"Go away at once."
Thosaíodar ag siúl uaim. Bhreathnaigh Jo orm le hionadh. Lig mé osna faoisimh.
I lár Battery Park tá dún mór cruinn déanta as cloch le fuinneoga do ghunnaí
timpeall air. Leis féin sa pháirc, tá cuma an mhíola mhóir air ina luí ansin céad slat ón
uisce. Mar a tharlaíonn, tógadh ar uisce é, ach le himeacht na mblianta agus na huisce tá
oileán Mhanhattan níos faide ná mar a bhíodh, agus tá an taoide tar éis an méid gainimh
agus cré a scuabadh síos iarthar agus oirthear oileáin Mhanhattan, tá fad cupla céad slat
curtha leis an oileán anois agus tá an dún – go liteartha – fágtha ar an trá fholamh.
Ceapann go leor cuairteoirí gur tógadh an bataire seo in aimsir na réabhlóide, ach i
bhfírinne tógadh 40 bliana níos déanaí é, i gcogadh 1812 idir Shasana agus Meiriceá.
B'iad na Meiriceánaigh a thóg an dún mar chosaint do chuan Nua Eabhraic in aghaidh na
Sasanach.
153
153
Ó Bhoston go Philly
Níorbh fhada go rabhamar ar ais ar na rothair arís, agus an turas seo, b'fheasach
dúinn go rabhamar go maith isteach i ndara leath an turais, gan romhainn ach iarthar an
oileáin agus raon rothar an bealach ar fad go dtí droichead George Washington. Faraor,
bhí dul amú orainn, ach b'atreorú deas é.
Leacht Cuimhneacháin an Ghorta Mhóir
In aice na huisce anseo tá ceann de na leachtanna cuimhneacháin is nua i Nua
Eabhrac – an Irish Hunger Memorial56. Má tá iontas ort nach bhfuilim ag úsáid leagan
Gaeilge den ainm, is de bharr nach bhfuil móran tada den teanga údan le feiceáil ar an
leacht a dheanaim é. Is deacair cur síos ceart a dhéanamh ar an leacht os rud chomh
aisteach é – bothán beag ó aimsir an ghorta atá ann agus gort timpeall air a tógadh as Co.
Mhaigh Eo agus a atógadh cloch ar chloch i Manhattan. Iarracht a bhí ann blas den
seantír a thabhairt, ach ní oibríonn sé mar is ceart. Go háirithe más ag teacht ó chiumhais
na habhainn atá tú, níl le feiceáil ar dtús ach struchtúr mór as sraitheanna cloch clúdaithe
le fód a ghobann amach ar chaon taobh mar pheancóg mór atá ina luí ar sheastán57.
Seasann tú ansin ag breathnú ar an bhalla mór coincréad seo go dtí go dtuigeann tú nach
bhfuil sa choincréad ach dúshraith don leacht cuimhneacháin ceart. Nuair a shiúlann tú
timpeall go dtí bealach isteach an leachta, faigheann tú radharc ar an rud mar is ceart. Ní
56 Mar a tharlaíonn, níorbh é seo an chéad uair dom an leacht a fheiceáil. I dtús an gheimhridh, 2003, fuaireamar bronntanas de dheireadh seachtaine i Nua Eabhrac ó mo dheirfiúr agus mo thuismitheoirí. Fuaireamar seomra sa Marriott, a bhí an-chóngarach do Ghround Zero, an seanláthair trádála. Bhí sé ag cur sneachta go trom, agus ónár seomra ar an tríú urlár déag ba chosúil go raibh láthair tógála in aice na habhann thíos fúinn. Mar chuid den phacáiste bhí bricfeasta saor in aisce i mbialann an óstáin, a bhreathnaigh amach ar an láthair tógála úd. Le hocras an domhain orainn maidin Dé Sathairn, ritheamar síos staighre don bhéile seo, a bhí ar stíl "buffet", nó "all you can eat." Inár suí cois fuinneoige, ár bplátaí lán le bia, ba léir dúinn go tobann agus go híorónach nár láthair tógála an pháirc aisteach seo in aice linn in aon chor, ach an Hunger Memorial. 57 Nuair a thaobhaíonn tú an struchtúr, feiceann tú go bhfuil na sraitheanna déanta as gloine le téacs orthu (i mBéarla amháin, is cosúil, ach deireann díograiseoir amháin liom go bhfaca sé Gaeilge air tar éis leathuair a chloig a chaitheamh ag cuartú air. Deir tógálaithe an leachta chuimhneacháin go bhfuil dhá mhíle de théacs air! Cibé, tá na sraitheanna scartha óna chéile le bandaí aolchloiche as Cill Channaigh. Smaoineamh maith, a cheap siad, go dtí an Samhradh i ndiaidh an chéad gheimhridh don leacht cuimhneacháin. Bhí an chloch ag scoilteadh cheana féin agus ag titim ón leacht mar gheall ar é a bheith ag borradh agus ag crapadh leis an teocht agus an bhfuacht.
154
154
Ó Bhoston go Philly
amháin gur iompórtáil siad an bothán agus an gort, ach d'iompórtáil siad an sliabh ar a
raibh siad freisin, nó dromchla an tsléibhe cibé, agus os ar thaobh na habhann leachtanna
uachtar an ghoirt, níl faoi ard an dhromchla ach balla mór.
Is féidir siúl isteach doras ar thaobh abhann an leacht. Deir doiciméid deartha an
leacht gur cheart don doras seo uaigheanna pasáiste neoliteacha iarthuaisceart na
hÉireann a thabhairt chun cuimhne. B'fhéidir é, ach níor thug sé chun cuimhne domsa,
faraor, ach an Subway. Muise, rinne mé tréaniarracht, ach níor éirigh le mo
shamhailteacht é a dhéanamh.
Meiriceánach óg a cheap an leacht cuimhneacháin darb ainm Brian Tolle. Cé go
bhfuil slám maith cáilíochtaí as Yale agus ollscoileanna eile aige, níl mé róchinnte an
bhfuil an cháilíocht is tábhachtaí aige - taithí. Tuigeann gach Éireannach gur beag atá ag
Maigh Eo agus Nua Eabhrac i gcoitianta agus nach seasfadh an dá áit nó an dá rud go
maith le chéile, ach do Mheiriceánach, cinnte b'iontach an smaoineamh é. Dúinne
Éireannaigh, áfach, níl le brath ach corrabhuais58.
Nuair a shiúlann tú isteach geata an ghoirt agus far an gcosán beag a théann tríd,
tagann aistíl de shaghas éigin ort. Ó áit go chéile taobh leis an gcosán tá clocha beaga
greanta le hainmneacha na gcontaetha as a dtagann siad. Meabhrúchán maith é seo gur
bhuail an gorta gach contae in Éirinn ar shlí éigin. Shiúl mé go mall ó cheann go ceann.
Kerry. Donegal. Galway. An raibh oiread is ceann amháin as Gaeilge? Laois. Hm. Ní
raibh a fhios agam go raibh an contae sin ann in aimsir an ghorta. Nár "Queen's County"
a ainm ag an am? Bhí "Derry" ann, áfach. Thuig an greantóir an chonspóid a
tharraingeofaí dá scríobhfadh sé rud ar bith eile.
58 Idir an dá linn bhí an-argóint agam le cara faoi. Ba mhínáirí é, dar léi, nár thuig mé spioradáltacht agus diamhracht na háite, agus nár tháinig mé chuige sa spiorad ceart. Seans maith go bhfuil an ceart ag an mbean seo, ar Meiriceánach í, ach a bhfuil togha na Gaeilge aici, ach an gá nó ceart duit thú féin a ullmhú chun cuimhneacháin poiblí a fheiceáil? Trasna na habhann i Jersey City tá dealbh cuimhneacháin do shléacht Katyn, a rinne na Rúisigh ar oifigigh airm na Polainne i 1940. Thángas air de thaisme agus mé ag rothaíocht timpeall an cheantair agus chuaigh an cuimhneachán sin i bhfad níos mó i bhfeidhm orm.
155
155
Ó Bhoston go Philly
Is as contae Mhaigh Eo an bothán féin, as baile beag cupla míle ó dheas ó Bhéal
an Átha darb ainm Áth Tí an Mheasaigh, nó Attymass, mar is fearr aithne air, is dócha.
Ba le beirt dheartháir an bothán féin, a tógadh roimh an Ghorta Mór as clocha an ghoirt,
agus bhí sé in úsáid acu mar chró dá bhfeirm. Baineadh as a chéile é i 2001 agus seoladh
go Meiriceá é i gcoimeádán chun a chur ar ais le chéile arís i Nua Eabhrac.
Mar a tharlaíonn, bhí díon as iarann rocach ar an mbothán sular bogadh é, ach,
chun sceirdiúlacht agus tréigtheacht a mhúscailt sa gcuairteoirí, fuarthas réidh leis. Ní
amháin sin, ach, ós rud é go bhfuil éasc faoi chathair Nua Eabhrac, ní mór do ghach teach
a bheith tógtha faoi rialta sábháilteachta tógála, agus os rud é gur teach an bothán go
hoifigiúil, níor mhór do lucht a atógála na bearnaí idir na clocha a líonadh le coincréad.
Bhuel. Sin iad na rialta. Lean mé orm ar mo shiúlóid aisteach trí gharraithe Mhaigh Eo i
lár Mhanhattan. Thuas uaim bhí spéirthithe, thíos uaim cré mo mhuintir.
Tá brí faoi leith le achar an chuimhneacháin - céathrú acra. Is cosúil gur ritheadh
dlí i 1847 (a mhol an tiarna William Gregory, fear céile an bhantiarna cháiliúil) a
dhiúltaigh cúnamh, fóirithint nó faoiseamh d'éinne a raibh níos mó ná ceathrú acra ina
sheilbh. Dlí é seo a thug rogha an dá dhíogha don ocrach - díol do thalamh, nó faigh bás
ón ocras. Don fhíric sin amháin, b'fhéidir, b'fhiú an leacht cuimhneachán seo dom.
Shiúlamar ar ais amach an doras neoliteach i dtreo na habhann.
Aerach agus Amuigh!
Bhí áthas orainn na sluaite a fhágáil i mBattery Park agus a bheith ar ais ar an
raon rothar arís, go háirithe agus muid ar ár mbealach ar ais ó thuaidh i dtreo dhroichead
George Washington agus faoiseamh do mo thóin, a bhí ag cur as dom go mór. Ní raibh ar
mo sheanrothar buinneach, ar "racer" ó na hochtóidí é, ach diallait chaol phlaisteach.
B'fhearr gan tuirlingt ón rothar nó suí ar ais air, mar ba chúis péine gach athrú do mo
156
156
Ó Bhoston go Philly
thóin, ach mar a tharla, tar éis leathmhíle nó níos mó thosaigh an raon rothar ag plódú
arís. An turas seo, ba léir óna n-éadaí go mba Nua Eabhracaigh iad muintir an phlóid. Ní
amháin sin, ach ba chosúil nach raibh mórán orthu ó thaobh éadach de, agus, de réir mar
a bhrúigh muid ó thuaidh, i dtiuibhe a chuaigh an plód agus i laghad a chuaigh na héadaí.
Faoi dheireadh stopamar glan nuair a sheas beirt bhan inár dtreo nach raibh orthu ach
thonganna agus greamaitheoirí ar dhidí a gcíoch. Thuirling muid arís ó na rothair agus
shiúil ar feadh scaitheamh. Thart orainn bhí daoine de ghach shórt - daoine raimhre agus
daoine tanaí, daoine gorma agus daoine geala, daoine óga agus seandaoine, daoine
saibhre agus daoine bochta, daoine le héadaí ortha, agus, Dia dár sábháil, daoine gan
éadaí. Stánamar go mínáireach ar na feiceanna os ár gcomhair. Faoi dheireadh fuair
m'fhiosracht an ceann is fearr orm, agus thaobhaigh mé grúpa óg, a raibh gnáthéadaí
orthu don chuid is mó, agus d'fhiafraigh díobh céard a bhí ar siúl. Bhreathnaigh siad ar
ais orm le hiontas. Ba léir gur cheap siad go raibh me le Dia, nó go rabhas díreach tagtha
ó Mhars.
"Are you serious, Dude?"
"You mean you really don't know?"
D'admhaíomar go rabhamar gan chliú.
"Dude, this is the Gay Pride Parade!"
D'éirigh liú ón ghrúpa ar lua an mhórshiúil.
Tháinig tuiscint orainn go tapaidh. Bhreathnaigh muid timpeall arís. Bhí gach
mac madra acu in éindí le duine eile den inscne céanna. Chomh soineanta is a bhí muid!
Níor shamhlaigh muid ariamh, is dócha, go raibh an méid sin daoine sa chathair a bhí
aerach. Is cosúil go raibh an mórshiúl pleanáilte sa chaoi go raibh na siúlóirí ag teacht le
chéile ar an "West Side Highway" - bóthar mór fada a théann síos taobh thiar Mhanhattan
157
157
Ó Bhoston go Philly
ach a bhí dúnta ar feadh an lae don mhórshiúl.
Táthar fós ag tógáil páirc phoiblí cois abhann anseo as na seanchéibheanna, an
Hudson River Park, ach níl críochnaithe go fóill ach codanna de. Bhí an slua mór anseo
mar gheall ar an "Dance on the Pier" - dioscó ollmhór ar chéibh 54 a bhí ar siúl ar feadh
an lae mar chuid de lá na n-aerach. Leanamar ar aghaidh ó thuaidh go dtí gur stopadh
muid - ní raibh na póilíní ag ligint éinne eile ar an raon rothar, agus ní bheadh de dhara
rogha againn ach bualadh isteach ar na sráideanna agus bealach trasna an cheantair a
aimsiú cupla bloc isteach ó chiumhais na habhann.
Ní raibh seo chómh héasca agus a cheapfá - is é an Gay Pride Parade ceann de na
mórshiúlta is mó i Nua Eabhrac, cinnte, agus dúntar síos trí mhíle de Fifth Avenue dó, ó
52nd St an bealach ar fad síos go Greenwich Village, ceantar aerach Nua Eabhraic. Ní
nach ionadh, mar sin, go rabhamar timpeallaithe ag an bpobal aerach - bhíomar i gcroílár
Greenwich Village anois. Ba mhór an spórt é leathuair an chloig a chaitheamh ag siúl tríd
an gceantar ag breathnú ar na daoine agus ar na flótaí áiféiseacha a bhí á réitiú acu don
mhórshiúl.
Maidí Luascáin, Maidí Coirre, agus Conús Rothair
Faoi dheireadh, ámh, d'éirigh linn filleadh ar chiumhais na habhann agus atús a
chur leis an rothaíocht. Bhí an lá ag teannadh leis ar aghaidh agus solas an lae go láidir os
cionn an Hudson thiar ó dheas uainn. Timpeall orainn bhí ógmhuintir na cathrach ag
ligint a scíth nó ag baint suilt as an dealá - ar dheis ar an bhféar cailíní ag léamh leabhar
taobh lena rothair, ar chlé daoine ag cleachtadh baseball i mBatting Cages - caighin
mhóra déanta as téada ina raibh daoine in ann a mbuillí a chleachtadh le cúnamh ó innill
caite liathróide. Bhí páirc faoi leith, fiú, do lucht na gclár scátála, le ballaí speisialta agus
Halfpipe ollmhór dóibh ar a raibh na scórtha dudes óga i ngearrbhrístí fada agus sean-T-
158
158
Ó Bhoston go Philly
léinte, a gcaipíní baseball ar fiar nó droim ar ais ar a gcloiginn.
Bhí seo coitianta go leor, ach bhí rud amháin a chur iontas orainn agus a b'éigean
dúinn stopadh dó. I gcaighean mór ar chlé uainn agus muid ag rothaíocht thairis, bhí
daoine ar mhaidí luascáin - díreach cosúil leis an sorcas. Go hard ar thaobh an chaighin
sheas an comhartha "New York Trapeze School."
Tá a fhios agam go bhfuil gach rud ar fáil i Nua Eabhrac, ach scoil mhaidí
luascán? Sheasamar ar feadh scaithimh ag féachaint ar a dteicníc. B'iad mná 90% de
dhaltaí na scoile seo, agus shuíodar ar fhara beag in airde ag fanacht ar orduithe ó fhear a
bhí ag luascadh anonn is anall cheana féin ar mhaide os a gcomhair. Ag an nóiméad cuí,
scairtfeadh sé chucu: "Ready . . . Lift the bar . . . Step Off . . . Go!"
Ba rud nua é seo do chuid mhaith daoine eile freisin a bhí ag seasamh thart ag
breathnú ar an seó. Fuair gach eitleoir bualadh bos breá mór.
Ar aghaidh linn arís. Cupla bhloc ó thuaidh ón Trapeze School bhí fear ina shuí
cois raon na rothar, a rothar féin bun os cionn agus é clúdaithe le gránuithe. Ba léir go
raibh an rothar tar éis teipeadh air, agus ó bhí mála uirlisí agam féin, stopamar dhó le
feiceáil an bhféadfadh muid cúnamh ar bith a thabhairt. Ba léir ar dtús go raibh airgead
ag an mboc seo - ó bhonn go baithis bhí sé ag caithimh na héadaí rothaíochta ba nuaí,
agus níor rothar saor an rud a bhí sé ag scrúdú go grinn ach oiread. Céard a bhí cearr, a
d'fhiafraíomar de.
"Dude, I haven't a clue," arsa seisean, ag breathnú go díomuach ar an raic.
Bhreathnaigh mé air. Bhí slabhra an rothair ceangailte timpeall na ngíar deiridh
faoi dhó. Ba léir go raibh gléas athruithe na ngiar ó chóiriú.
Dúras leis nach raibh an rothar seo ag dul in aon áit.
"Man, it's brand new," arsa mo dhuine, ag breathnú idir an dá shúil orm go
159
159
Ó Bhoston go Philly
tarcaisneach. "You ain't got the tools for it?" Chaith sé súil mhaslach ar mo sheanrothar
féin. D'airigh mé rian Nua Gheirsí ar a chaint.
Ar cheart domsa bheith ag tógáil ról an tSamaratánaigh in aon chor? Shíleas
gurbh ormsa a bhí sé ag cur an lochta. Mholas dó glaoch ar chara chun é a bhailiú - ní
bheadh sé ag dul abhaile air sin.
Ag brú m'fhonn Schadenfreude fúm, chuir mé m'uirlisí ar ais i mo mhála agus
shuigh ar ais ar mo rothar. D'fhéadfainn mo chúnamh a thabhairt do dhuine níb' fhiúntaí
ná eisean.
Ingearáin agus Longa Cogaidh
Ba chosúil, ámh, go raibh Nua Eabhrac ag coimeád na radharcanna ba shuimiúla
don chuid deireannach den turas. Cupla bhloc ó thuaidh ó Yuppie an bhláir fholaimh
thosaigh torann innill ag éirí níos airde de réir mar a leanamar ar aghaidh ó thuaidh. Ba
léir foinse an torainn tar éis nóiméid nó dhó - b'é seo an "West Side Heliport" - ceann de
thrí aerfort i Nua Eabhrac d'ingearáin amháin. Mar a bhí aerfort na huisce ann ar an East
River do shaibhreáin an Upper East Side, bhí an West Side Heliport ann do lucht
rachmais an Upper West Side. Is é an Heliport seo an ceann is gnóthaí sa chathair, agus
b'fhéidir ar an gcósta thoir in iomlán, d'ingearáin, mar is uaidh a théann na hingearáin do
thurasóirí ar fud na cathrach, chomh maith leis na gnátheitiltí príomháideacha. Dé réir
tuairiscí, bíonn corradh agus 700 eitilt ón Heliport seo gach seachtain, agus cinnte téann
mórchuid na n-eitiltí ag an deireadh seachtaine. Thuirling muid óna rothair ar feadh
nóiméad chun na hingearáin a fheiceáil.
Agus muid inár seasamh ag breathnú ar na soithigh aeir ag teacht agus ag imeacht
(agus m'anam, is iontach an radharc é ingearán mór ag tógáil ón talamh agus á ardú féin
uait) thuirling ingearán iontach mór gan libhré ar bith air agus d'oscail an doras air. Sheas
160
160
Ó Bhoston go Philly
fear mór ramhar amach, madra beag ina ucht aige, Labrador mór ag sodar taobh thiar de.
Gan aird a thabhairt ar éinne, shiúl sé amach ón náprún leandála, áit a raibh limousine ag
fanacht air. Isteach leis lena mhadraí agus abhae leis an limousine céanna. Níor thurasóir
an leaid seo, geallaim leat. Bhreathnaíomar ar thóin an chairr ag imeacht uainn ar an
West Side Highway le héad. Ar an dóigh seo, mar sin, a mhaireann an "leath eile."
Bhí ár rothair ina seasamh ar a seastáin chúns a bhíomar ag breathnú ar an V.I.P.
ag teacht isteach go Manhattan. Ar filleadh dúinn ar na rothair ámh, d'éirigh gaoth agus
torann dochreidte taobh thiar dínn. Chasamar díreach in am chun an t-ingearán, ceann
mór, a fheiceáil ag tógáil ón talamh. De phlimp miotalach, thit na rothair ar a dtaobhanna
teann feirge na rótar. An masla deireannach tugtha, d'imigh an t-ingearan leis trasna an
Hudson. Phiocamar suas na rothair agus ar ais ó thuaidh linn arís.
B'é thuas anseo a bhfaighfeas tú an radharc is aistí i Nua Eabhrac ó thaobh a
hiontaisí de, dar liom - iompróir aerárthach iomlán, le fomhuireán núicleach ar a thaobh,
agus in aice an fhomhuireáin sin, Concorde.
Seo é an U.S.S. Intrepid, iompróir aerárthach ón dara chogadh domhanda a bhí in
úsáid ag cabhlach Mheiriceá suas go 1974. Bhí sí le cur á briseadh ansin, ach tar éis
feachtas fada, atosaíodh a saol mar mhúsaem i 1982. Deir na brósiúir gur i spiorad na
síochána agus an oideachais a osclaíodh í mar mhúsaem, ach m'anam, tar éis leathlá a
chaitheamh sa "mhusaem" seo, caithfidh mé admháil nár mhothaigh mé caithréim
Mheiriceá chomh follasach sin in aon áit eile i Meiriceá. Taispeánann siad gearrscannáin
thíos staighre san árthach seo gach leathuair an chloig nó mar sin, agus rinneamar, ar ár
gcuairt go dtí an "Musaem" an botún ceann de na scannáin seo a fheiceáil, clár
doiciméadach ar shaol laethúil an iompróra aerárthaí. Ar dtús, ba bheag nár bodhraíodh
161
161
Ó Bhoston go Philly
muid le "ceol" an scannáin (bleaisteáil heavy metal), ach níos measa, níor clár
doiciméadach é in aon chor, ach fógra fada amadánta earcaíochta do chabhlach na tíre.
Agus pictiúirí de ghunnaí móra, scairdeitleáin cogaidh, agus aghaidheanna diongbháilte
na saighdiúirí ag splancadh tharainn, chuir guth tógtha síos dúinn ar bhuanna chabhlaigh
Mheiriceá:
"Fifty thousand tonnes of diplomacy! Two square miles of sovereign American
territory, ready to sail wherever it's needed around the world!"
Ar a laghad, fuair mé tuiscint níos fearr ar chad is tadhleoireacht ann do
Mheiriceánaigh. Is é an íoróin is mó dom ná go dtaispeantar an scannán seo míle amháin
ó cheanncheathrú na Náisiún Aontaithe ar thaobh eile Mhanhattan.
Cibé, muna bhfuil cúig uair an chloig agat dó, ní fiú cuairt a thabhairt ar an
Intrepid, mar tá an Músaem ollmhór, agus d'fhéadfá an lá a chaitheamh ag siúl dorchlaí
an tsoithigh, ná bac le am a thabhairt do na hiontais ar an rud. Go deimhin, d'fhéadfá
cupla uair an chloig a chaitheamh ar an deic amháin, áit a bhfuil fiche nó tríocha
aerárthach cogaidh, MiGs ón Rúis agus Mirages ón Fhrainc ina measc. Mar bhuachaill
dom ag fás aníos sna seachtóidí, bhí suim thar na bearta agam sna scairdeitleáin seo, mé
féin agus Proinsias Ó Domhnaill, mo chomharsa béal dorais agus cara ranga ar scoil, á
bplé an t-am ar fad agus muid ag imirt "Top Trumps", cluiche cártaí bunaithe ar shoithigh
agus fheithiclí cogaidh.
Bhí dúil uafásach agam, agus mé i mo mhalrach, i gcogaíocht. Bhí Action Man
agam, bréagán a bhí costasach ag an am, cinnte, agus chaith mé lear maith ama, geallaim
leat, ag impí "accessories" ó mo thuismuitheoirí - rudaí neafaiseacha cosúil le tancanna,
jeepanna, culaithe saighdiúra, agus clogaid (clogaid, go bhfóire Dia orainn!). Bhí síntiús
agam do Warlord, greannán áiféiseach caithréimeach a chuir dúil ionam bheith i mo
162
162
Ó Bhoston go Philly
shaighdiúr in arm na Breataine ar feadh na mblianta. Tagraím do sheo, mar thugas faoi
deara ar mo chuairt go raibh taispeántas ar siúl ar an soitheach faoi leagán Meiriceanach
den Action Man úd - G.I. Joe. Ní raibh mé in ann bun ná barr a dhéanamh den líne
míniúchán don taispeántas: "G.I. Joe: Intrepid Honors a Real American Hero." Shíl mé le
fada go raibh na línte idir réadúlacha agus ficsean á scriosadh amach i Meiriceá, ach
anseo, faoi dheireadh, a bhí an cruthúnas.
Cibé, más ag rothaíocht timpeall Manhattan thú, ní bheidh an t-am agat cuairt a
thabhairt ar an Intrepid, ach is fiú stopadh agus siúl timpeall. Cuireann lucht an mhúsaem
cuma ar an áit nach bhfuil cead agat siúl suas síos an phiara, ach is talamh phoiblí í, agus
tá gach cead agat siúl go deireadh an phiara agus ar ais, más mian leat. Is ar chead isteach
sna soithigh a ghearrtar na táillí. Caithfidh tú dul tríd an gcóras slándála, áfach, ó cheaptar
gur sprioc maith do scéimhlitheoirí na soithigh seo, agus is dócha go bhfuil an ceart acu.
Mar sin, caithfidh tú an próiseas céanna a fhulaingt agus a fhulaingeofá dá mba in aerfort
thú - do bhróga agus do chrios a bhaint díot, do chóta, d'airgead, agus gach rud eile agat
atá déanta as miotal a chur isteach i mbosca agus é a sheoladh trí fhearas X-ghathaíochta.
Piara fada atá ann, ach m'anam tá an t-iompróir aerárthach chomh fada leis, agus
giota níos faide arís, b'fhéidir - 900 troigh. Seasann an soitheach os do chionn mar bhalla
ollmhór dubh agus tú i do sheasamh ar an bpiara. Ar an taobh eile de tá dhá shoitheach
eile atá i bhfad níos lú, ach a bhfuil a scéalta féin acu freisin - an USS Growler agus an
Concorde.
Fomhuireán is ea an USS Growler, agus níl sí ach leath chomh mór leis na gcinn
móra a dhéantar sa lá atá inniu ann, ach tá stair fhada taobh thiar di chomh maith leis an
Intrepid. Tógadh í i 1958 mar an ceathrú fomhuireán Meiriceánach le diúracáin
163
163
Ó Bhoston go Philly
núicleacha ar bord (sin an fáth go bhfuil doras breise i ndíon an tsoithigh - is tríd an doras
seo a tháinig na diúracáin), agus cé go bhfuil beagnach an leathchéad slánaithe ag an
Growler faoi seo, is é an t-aon fhomhuireán dá shórt atá le feiceáil go poiblí i Meiriceá.
Is féidir turas a fháil tríd an bhfomhuireán, ach, fiú má tá an t-am agat, ní fiú é a
dhéanamh. Tá scuaine uair an chloig don turas seo ó thús maidine go deireadh an lae,
agus nuair a bhfaighfeas tú an seans dul isteach sa bhfomhuireán faoi dheireadh, brúitear
tríd an soitheach thú chomh tapaidh sin nach mbíonn an t-am agat tada a thabhairt faoi
deara i gceart. Ní amháin sin, ámh - tá ceannairí na dturas, ar dhéagóirí ballacha iad lena
súile leathdhruidte an t-am ar fad, níos aineolaí ná na turasóirí iad féin. Sampla maith
dóibh ab ea ár gceannaire - cailín óg gan móran á chaitheamh aici agus fáinne trína
imleacán, guma cangailte ina béal - ina seasamh os comhair leapacha an tsoithigh.
"Seo iad leapacha an tsoithigh [mungailt]. Chodail na mairnéalaigh anseo.
Ceisteanna ar bith?"
Mar a thuigfeá, chinn muid gan mórán ama leis an stumpa mungailte, agus níorbh
fhada gur dhreap muid amach uaithi as an bhfomhuireán. "An bhfuil mé ag éirí sean?" a
d'fhiafraíos díom féin ag teacht ar ais amach go solas an lae. Níl an fhoighid agam níos
mó cur suas le daoine mar seo, nach bhfuil níos mó tuiscint nó fiosracht iontu ná beithigh.
Agus mé i mo léachtóir ollscoile, go bhfóire Dia orainn - conas a mhairfeas mé ar
champas gan dul as mo mheabhair?59
Más cuma leat amadáin dúra, tá an fomhuireán féin an-suimiúl, ó thaobh go
bhfoghlaimeoidh tú sách tapaidh an bhfuil clástrafóibe agat. Tá's agat an chaoi gur mhúin
do mhúinteoir go raibh francaigh in ann iad féin a fháisceadh trí pholl nach raibh níos mó
59 Ag múineadh filíocht Sheanbhéarla dom le déanaí, tháinig an focal "lament" aníos sa rang. D'ardaigh cailín, a bhí sa tríú bhliain, a lámh. "Céard é an focal sin?" arsa sise. Anois seo mo cheist duit, a léitheoir chaoin - conas a chailleann macléinn ollscoile, atá ag traenáil le bheith ina mhúinteoir Béarla, focal mar "lament"? Cén sórt seomra ranga a bhéas aici an bhliain seo chugainn?
164
164
Ó Bhoston go Philly
ná bonn deich bpingin60 - bhuel foghlaimíonn tusa gur féidir leis an duine (má tá lúth ar
bith ann) é féin a fháisceadh trí dhoirse nach raibh, dar liomsa, mórán níos mó ná na
boinn dhá Eora céanna!
Ar thaobh an Hudson den Ghrowler, tá Concorde, ina seasamh go stáidiúil ar
bháirse. Athphéinteáilte i libhre nua British Airways, agus glanta bán, ní bheadh a fhios
agat óna stíl gur dréachtadh agus gur tógadh í sna seascaidí. Tá an cuma céanna urnua ar
an eitleán seo agus a bhí an chéad lá a d'eitil sí. Bhí sí dúnta an lá a raibh muidne ar an
bpiara, ach de ghnáth, is féidir siúl tríthi agus blaiseadh beag a fháil den chábán mar a bhí
dóibh siúd a d'eitil inti. An rud a chuirfeas an t-iontas is mó ort, agus tú ag breathnú
uirthi, ná chomh beag is a bhfuil sí i gcomparáid le Boeing 747 nó Airbus mór. Ach
thabharfadh sí liúradh Chonáin don dhá eitleán céanna dá ligfí ar ais san aer í.
Bíonn an ceantar seo lán turasóirí de ghnáth, mar ón bpiara béal dorais téann
turais bháid an "Circle Line" timpeall oileán Mhanhattan.
Bá agus Beatha
Ar feadh fiche bloc nó mar sin ó thuaidh ón Intrepid is beag atá le feiceáil ar an
raon rothar, mar is ar thaobh na sráide a théann sé, agus taobh le carrchlóis. Bhraithfeá go
raibh tú ar ais sa Meatpacking District arís ach go raibh an abhainn ar thaobh na láimhe
clé uait agus tú ag rothaíocht. Dúnadh an raon ar feadh bloc nó dhó, fiú, agus thuig muid
cén fáth nuair a shroicheamar an chuid den raon ba chúis leis - ní raibh fál ar bith idir an
raon rothar agus an abhainn. Mar a tharla, bhí bean ina sheasamh taobh leis an mbearna, a
rothar á shiúl aici.
60 Nó ceann dhá Eora, is dócha! Sin iad na francaigh Francacha!
165
165
Ó Bhoston go Philly
"Meastú céard a tharla?" a d'fhiafraíos.
"Sílim gur seo an áit a bádh an fear sin athrú aréír."
Níor chualamar faoin eachtra. Is cosúil gur spreag mo chanúint í chun chur leis an
méid a bhí ráite aici. Dhírigh sí a méar soir, agus leanamar an líne.
"Tháinig sé isteach ansin."
Bhíomar i gcarrchlós mór d'ollmhargadh, ach bhí bóthar ag rith ón gcarrchlós soir
agus suas fána géar go lár an oileáin.
"By dad - féinmharú, ab ea?"
"Coscáin."
Thuigeamar. Dá gcaillfeá do choscáin ar an bhfána sin agus tú i seancharr ní
bheadh romhat ach uisce fuar na habhann, tar éis duit an carrchlós a chrosáil.
Bhreathnaíomar tríd an mbearna sa bhfál, a bhí ar dhéanamh na gcinn iarainn a
bhfeiceann tú ar thaobh na mbóithre móra, agus isteach san uisce ciúin.
"Fuarthas a chorp an lá dár gcionn, é fós ceangailte isteach lena chrios
sábháilteachta."
By Dad. Bhí féith na scéalaíochta sa gcailín seo ar aon nós. Bhreathnaigh mé
uirthi. Gnáthchailín Meiriceánach, gléasta go neamhgháifeach lena seanrothar.
Íocshláinte maith ab ea í don óinseach san Intrepid.
Bhí sí ar ais ar a rothar arís.
"Tóg go bog é!" a ghlaoigh sí as Gaeilge ag imeach léi.
Baineadh siar chomh mór sin mé go raibh sí ar thaobh eile an chlóis sula raibh mé
in ann freagra ar bith a thabhairt di - "slán" suarach amháin, a d'imigh le gaoth ina diaidh.
Muise.
166
166
Ó Bhoston go Philly
Tionóisc
Ó seo go dtí droichead George Washington níl ach páirceanna glasa cois abhann -
faoiseamh deas óna gcarrchlóis agus na féilte pobail. Cé gur gá na páirceanna poiblí seo a
roinnt le coisithe, ní chuireann éinne isteach ar éinne eile. Lá gréine níl le haireachtaíl sa
bpáirc seo ach aoibhneas agus scíth. Ar thaobh amháin grúpa mór ag imirt le Frisbee, ar
thaobh eile grúpa ag imirt sacair. Idir eatarthu daoine leo féin ina luí ar an bhféar ag
leamh leabhar. Ní féidir leat thú féin a shamhlú faoin tuath, ach ní chreidfeá gur i gcroílár
Mhanhattan a bheadh tú ach oiread.
Ach d'éirigh leis an nathar nimhe caolú isteach i ngáirdín Phárrthas freisin.
Chonaiceamar ag teacht é, ach ní raibh neart ar bith againn air. Buinneachán, ar ndóigh.
Yuppie ar rothar. Is dócha gur fiú na daoine seo a mhíniú. Tá aicme faoi leith ann i
Meiriceá (feictear san Eoraip iad scaití freisin, ach is é Meiriceá a mbaile dúchais go
príomhdha), daoine proifisiúnta, teicneoirí ríomhaire agus a leithéid, a chaitheann gach
pingin breise atá acu ar rothair. Ach ní gnáthrothair cosúil le mo sheancheann a
cheannaigh mé ag díolacháin paróiste ar $30, ach na cinn is nua, le frámaí déanta as
Titanium, agus rothaí déanta as composite plastic agus na héadaí rothaíochta is nuaí ar an
margadh.
Ar ndóigh, ní smaoineodh na boic seo ar na rothair a thógáil ar obair i rith na
seachtaine. Seachas sin, ag an deireadh seachtaine téann siad amach lena gcairde, má
bhíonn a leithéid acu, agus rásaíonn siad suas síos bóithre agus raonta rothair bhaile agus
tuaithe. Ba chuma liom fúthu ach gur rómhinic a thagann siad suas chugam ó chúl go
dtosaíonn siad do mo mhaslú muna dtéim tapaidh go leor dóibh. Ar ndóigh, is cuma leo
faoi choisithe ach oiread. Déanann siad iarracht siúrsán tharstu chomh cóngarach sin is go
bhfáisceann siad scréachanna eagla uathu.
167
167
Ó Bhoston go Philly
Bhuel, an turas seo bhí an rothaí seo tar éis dul róchóngarach do choisí.
Chonaiceamar an diabhal ag teacht ar nós na gaoithe gan beann ar bith do na coisithe ar
an raon agus ag an nóiméad deireannach d'fhiar sé go tobann. Bhuail sé faoin gcoisí,
chuaigh an rothar as smacht uaidh, agus bhuail sé díreach faoi chailín ar rothar a bhí ag
teacht ón treo eile. Síos leis an mbeirt acu de phlimp.
Mo dhuine, ar ndóigh, ní raibh damáiste ar bith déanta dhó, ach bhí cos an chailín
gearrtha go doimhin, agus bhí sí ag cur fola go tréan.
Sheas an buinneachán ansin agus náire air, agus go tobann rinne iarracht a rothar
a thógáil agus imeacht leis. Bhíos féin tagtha ar an láthair faoi seo agus thugas faoi deara
a raibh ar siúl aige.
"Cá bhfuil tusa ag dul?" a dúras go hard, ag breathnú idir an dá shúil air.
Bhreathnaigh sé ar mo bhróga, ar an talamh, ar an abhann, agus ar chaon rud ach
m'aghaidh agus aghaidh an chailín, a bhí fós ina suí ar an talamh ar mearbhall. Faoi seo
bhí croitheadh daoine eile tagtha. Chinn sé éalú le caint gháifeach.
"Bhuel, ar ndóigh," arsa seisean, "shíl mé nach raibh aon rud eile le déanamh."
"Muise," arsa mise, "d'fhéadfá fanacht agus fáil amach an bhfuil an bhean ceart
go leor."
Tháinig monabhar aontachta ón gcroitheadh daoine.
"Bhuel, is léir go bhfuil sí ceart go leor."
Bhí sí fós ar an talamh, fuil fós ag sileadh ón ghortú. Ba dhrochsmaoineamh dó é
sin a thriail. D'ardaigh fuinneamh an mhonabhair ó na daoine.
Faoi seo bhí Jo, ar duine a chreideann go mór i bhfealsúnacht na mBrídíní ("bí
réidh"), agus a chránn mé le hamhráin tine na mBrídíní de shíor, léimthe óna rothar agus
ag cuardach trína mála droma. Ní raibh a fhios agam go raibh an méid sin sa mhála aici
168
168
Ó Bhoston go Philly
D'éirigh sí as an mála mar bhanaltra na Sweeps - Band Aids!
Mar a tharla, bhí plastar mór againn don chailín, agus go tráthúil, tháinig beirt
phóilín ar an láthair agus sinn ag cur cóir uirthi. Bhí an plód sách mór anois go raibh lear
maith daoine a bhí lánsásta fianaise na tionóisce a thabhairt. Sheas an buinneachán ansin
go duairc, ag breathnú síos ar a bhróga.
"Bíodh misneach agat," arsa mise, ag suí ar mo rothar. "Ar a laghad ní chúiseofar
thú as fágáil láthair tionóisce."
Níor fhreagair sé. Thuig sé go maith gur beag nár éalaigh sé, agus go raibh
trioblóid go leor os a chomhair.
Deireadh an Turais; Faoiseamh Tónach
Faoi seo bhíomar breis agus ocht n-uair an chloig ar na rothair. Tar éis na
tionóisce bhí ár bhfonn rothaíochta caillte beagáinín, agus bhí an ghrian ag tosú ag titim
sa spéir thiar. Ár scáthanna agus scáthanna na rothar ag fadú anois ar thaobh deas an
raoin, thuigeamar go raibh sé in am clabhsúr a chur leis an turas aisteach seo timpeall
oileán Mhanhattan. Romhainn anois ar chlé, bhí cruth ollmhór an George Washington
Bridge trasna abhann an Hudson ag ardú arís de réir mar a thángamar chuige, na túir
crochta i bhfad thar ár gcinn.
Ní raibh an bealach ar ais go dtí an droichead puinn níos éasca ná an bealach
uaidh i dtús an lae. Bhí orainn droichead thar an West Side Highway a aimsiú, taisteal ó
thuaidh ar na sráideanna, taisteal ó dheas ar na sráideanna, taisteal timpeall bloc iomlán
mar gheall ar sheanchomharthaí bóthair nár baineadh anuas nuair a cuireadh an raon
rothar ar athtreo, agus ansin bóthar beag a aimsiú nach raibh comhartha ar bith air, a thug
aníos go dtí bóthar an droichid sinn, ach i ndiaidh sin agus eile, b'fhiú é. Nuair a
169
169
Ó Bhoston go Philly
thosaíomar an turas ar maidin, bhí an ghrian crochta go híseal os cionn tithe spéire
Mhanhattan. Anois, agus muid arís ar an droichead, bhí an ghrian chéanna crochta os
cionn Nua Gheirsí. D'fhéadfá frithchaitheamh a sholais a fheiceáil i bhfuinneoga na dtithe
spéire, mar arm dochorraithe ag caitheamh saighead na nDéithe ar ais fúthu.
Filleadh spéire a bhí ar siúl againne freisin, sinn crochta dhá chéad troigh os cionn
uisce an Hudson. Marach síorthorann na gcarranna ar dhromchla iarann an droichid,
d'fhéadfá thú féin a shamhlú ag eitilt.
Deamhan eitilt a bhí i mo chloigeann níos mó, ámh, ach pian na diallaite. Tá sé
ceart go leor cupla uair an chloig a chaitheamh ar rothar costasach agus tú ag caitheamh
bríste speisialta le pillíní tónach. Scéal eile ar fad é, ámh, lá ar fad a chaitheamh ar
sheandhiallait phlaisteach gan idir do thóin agus é ach seanphéire jeans. Ní raibh Jo ag
breathnú mórán níos fearr, agus, ainneoin na fadhbanna tráchta idir an droichead agus an
pháirc faoi, bhíomar lánsásta an carr a fheiceáil romhainn sa charrchlós. Ba mhaith liom a
rá gur chaitheamar na rothair isteach sa charr agus gur réabamar amach ón áit, ach 'sí an
fhírinne ná gur thiteamar de na rothair, gur tharraingíomar iad go fann isteach sa charr
agus gur shuíomar isteach, ag slogadh uisce agus ag ochlán go tréith sular mhúsclaíomar
an carr don turas ar aghaidh.
170
170
Ó Bhoston go Philly
Nua Gheirsí
171
171
Ó Bhoston go Philly
Meon Jersey
Ceist amhrasach is ea é, cad é an stát is gránna, is easchairdiúla, is uafásaí i
Meiriceá - Nua Gheirsí nó Indiana. Tá am caite agam sa dhá stát agus téann mo vóta do
Nua Gheirsí. An drochainm atá ag Indiana, tá sé faighte aige de bharr ceantair amháin i
dtuaisceart an stáit, trína théann an mótarbhealach I-80 agus I-90 (ritheann siad le chéile
ar feadh scaithimh). Go háirithe an chuid sin den tuaisceart in aice Lake Michigan agus
Chicago, níl sábháil i ndán dó. Seancheantar tionscail na peitricheimice atá ann, agus, tar
éis go bhfuil na comhluchtaí go léir imithe thar sáile anois, níl fágtha ach sráideanna
caite, carrchlóis folmha, fothraigh monarchana. Ach níl ansin ach céatadán beag den stát.
Is maith is cuimhin liom deireadh seachtaine álainn a chaitheamh faoin tuath i Spring
Lake, Indiana, far ghrúpa Éireannach a bhí ag athfhoghlaim na Gaeilge. Nuair nach
rabhamar sa seomra ranga, bhíomar amuigh ag rothaíocht ar chúlbhóithre tuaithe an stáit.
Nuair a bhíos im' iarchéimí in Illinois, is minic a théadh muid go hIndiana ag canúáil ar
aibhneacha Turkey Run State Park.
Ní fhéadfaí a leithéid a dhéanamh i Nua Gheirsí. Dá rachadh tú ag rothaíocht
faoin tuath in aon áit ach ar raonta speisialta rothar, marófaí thú. Ní fhéadfá canúáil ach ar
dhá nó trí abhainn sa stát uilig mar gheall ar an gcaoi ar milleadh uisce an stáit le ceimicí.
Agus fiú dá n-éireodh leat do chanú a thógáil leat isteach sa stát, ghoidfí uait é.
Daoine suaracha, cantalacha, doicheallacha is ea pobal an stáit seo, agus is trua é,
mar b'é Nua Gheirsí ceann de na stáit ba stairiúla agus ba shuimiúla i Meiriceá sular
milleadh é.
Cathracha agus cairr ba chúis le meathlú an stáit, déarfainn: Nua Eabhrac,
Philadelphia, agus tiománaithe na gcathracha sin go príomhdha. Go dtí ré na gcarranna,
d'fhan Nua Eabhrac ar thaobh thoir an Hudson agus d'fhan Philadelphia ar thaobh thiar an
172
172
Ó Bhoston go Philly
Delaware. Le fás na mbóithre, ámh, sceith na cathracha sin thar abhainn amach. I dtús an
20ú haois tógadh droichid agus tolláin thar na haibhneacha, agus thosaigh fobhailte ag fás
go fras i Nua Gheirsí. Ar ndóigh, is beag cathrachaQQQ a bhí i Nua Gheirsí go dtí sin
seachas cupla cinn tionsclaíocha in aice an Hudson sa tuaisceart. Mar sin, ní raibh dlíthe
pleanála sa stát ach oiread. Níor ghá iad. Go tobann, mar sin, bhí bóithre agus línte
traenach ag ceangal na gcathracha seo le háiteanna i Nua Gheirsí a bhí faoin tuath go dtí
sin. Tosaíodh ag tógáil. Agus níor stopadh ó shin i leith. Géaraíodh ar an bhfadhb le
teacht na nInterstates sna caogaidí agus sna seascaidí. Ní hámhain go raibh daoine ag
comaitéireacht ó bhailte cois abhainn, bhíodar ag comaitéireacht ó lár an stáit, agus ag
tiomáint uair an chloig agus níos mó ar obair. Ar ndóigh, ní gá níos mó faoi seo a rá le
hÉireannaigh. Le tógáil agus fás na mbóithre in Éirinn, chomh maith le borradh in
úineireacht carranna, tá an rud ceannann céanna ag tarlú ó Shligeach go Corcaigh, agus
go háirithe i mBaile Átha Cliath. Fainicigí bhur mianta, a chairde! Millfear Éire sa chaoi
chéanna is a milleadh an stát seo!
Tá teoiric socheolaíochta agam faoi seo. Tugaim faoi deara cé chomh cairdiúil is
a bhfuil pobal Nua Eabhrac, agus a bhí ariamh, fiú roimh ionsaithe 9-11. Ní gá ach an
léarscáil a oscailt sa chathair sin agus titfidh na sluaite ort: "Cá bhfuil do thriall?" "An
bhfuil cúnamh uait?" "An bhfuil tú cinnte?" Is iad na daoine nach dtaitníonn cairdeas
agus cúnamh mar sin leo a dhéanann imirce go dtí na fobhailte. Na sclamhairí santacha
sin gur fuath leo a leithéid agus "pobal." B'fhearr i bhfad leo teach mór millteach a
thógáil ar gharraí feirme, balla a thógáil timpeall air, agus a gcuid ama saoir a chaitheamh
ann ag comhaireamh a n-airgid agus ag brú a bpáistí isteach sna scoileanna is comórtasaí
sa cheantar. Níl uathu ach stádas. Agus sin an fáth go dtagann siad go Nua Gheirsí.
Nuair a bhogamar go Nua Gheirsí bliain ó shin, tharraing muid ciorcal timpeall ár
173
173
Ó Bhoston go Philly
n-áit oibre ar an léarscáil. Taobh istigh den chiorcal sin, shíleamar, bheadh an tiomáint ar
obair leathuair an chloig nó níos lú. Leis an léarscáil, chuaigh muid amach ar an mbóthar,
ag cuardú na mbailte inár bhféadfaimis maireachtáil. Ní raibh ár gcritéir millteanach -
níor mhór cupla bialann agus tábhairní a bheith i lár an bhaile; níor mhór lár an bhaile a
bheith inrothaithe; níor mhór bus nó traein a bheith ann a thógfadh go Nua Eabhrac muid.
Creid nó ná creid, níor aimsíomar ach baile amháin - Montclair, Nua Gheirsí. Tá an cháil
amuigh air go bhfuil sé lofa le liobrálaigh, ach más ea, caithfidh gur liobrálach mé, mar
braithim compórdach ann, ar shlí nach mbraithim compórdach in aon áit eile sa stát.
Braitheann tú an t-athrú chomh luath agus a thiománann tú thar an Hudson. Cupla
orlach taobh thiar díot tagann S.U.V.s ar do chlár deiridh61. Scoitheann boy racers thú ar
an taobh mícheart, a gcarranna ag scréachaíl mar an gcrazy frog cáiliúil. Tagann siad
trasna ort ag na soilse tráchta. Ní chreidfidh tú mire Nua Gheirsí go dtí go bhfeiceann tú ó
do chairrín féin é.
Seo rud a chur iontas orm nuair a léigh mé don chéad uair é - dar le suirbhé a
deineadh thar ceann an American Automobile Association, admháionn níos mó ná leath
de thiománaithe Nua Gheirsí go bhfuil fearg orthu agus go bhfuil olc acu doQQQ
thiománaithe agus iad ag tiomáint. Admháionn beagnach an méid céanna go mba mhaith
leo "díoltas a imirt" agus iad ag tiomáint.
An fhadhb, ar ndóigh, ná nach bhfuil a leithéid fágtha i Nua Gheirsí agus cosán,
gan trácht ar lár bhaile. Fiú muna bhfuil uait ach barra seacláide, níl an dara rogha agat
ach tiomáint go dtí ollmhargadh éigin dhá mhíle uait. Ní féidir leat rothaíocht ná siúl,
61 Tugtar "S.U.V.s," nó "Sport Utility Vehicles" ar na carranna ollmhóra gránna seo atá coitianta ar bhóithre Mheiriceá faoi láthair. Ar ndóigh, níl iontu ach comharthaí céimíochta. Slogann siad peitril, tá siad rómhór le pairceáil ar shráideanna na cathrach, agus ó táid chomh mór le tancanna, táid rídháinséarach do dhaoine i gcarranna atá níos lú. Ach ar ndóigh, is cuma sa tioc le tiománaithe na gcarranna seo.
174
174
Ó Bhoston go Philly
agus fágann seo go bhfuil bóithre Nua Gheirsí lán carranna ó mhoch maidine go deireadh
oíche. Le daoine ag tiomáint níos mó ná dhá uair an chloig ar obair agus ar ais gach lá trí
thrácht mar seo, tuigfidh tú cén fáth go bhfuil cruth gránna ar an stát go léir. Agus níl éalú
uaidh anois. Le borradh na gcathracha, tá tuaisceart an stáit go léir ina fhobhaile cheana
féin.
Abhaile mar sin, go Montclair, chun ár n-intinní a shlánú, agus fáil réidh leis na
brúnna ar ár dtóineanna. Ach níl sa chónaí seo ach stop sealadach. Cé go bhfuil bliain
caite againn sa "Garden State" níl an áit feicthe againn go fóill faoina labhraíonn ár
gcairde go léir i Nua Gheirsí. Parrthas Samhraidh, a deir siad. Caithfidh tú é a fheiceáil:
an Jersey Shore.
Ó Dheas tríd na Cathracha
Bhí croí Jo ina béal agus muid ag tiomáint trí Newark. Tógann Bloomfield
Avenue (NJ 506) isteach go NJ 27 (Broad St.) thú, agus os tráthnóna a bhí ann, bhí na
dronganna uilig amuigh. Tugadh rábhadh dúinn go mbeadh na bóithre ó dheas go dona
tráthnóna De hAoine, ach níor shíl muid go mbeadh an drochthrácht ag tosnú leathbhloc
uainn!
I bhfírinne, rinneamar iarracht an "Garden State Parkway" a thriall ar dtús, ach
bhí an trácht chomh hainnis air gur fhág muid é láithreach62. Trí chomhtharlú a tháinig
muid amach ar Bhloomfield Avenue. Cé gur bóthar breá leathan é, le dhá lána i ngach
treo, bhí gach rud ina stop ann - faraor is maith le baill na ndronganna a thaispeáint gur
"leosan" an baile agus stopann siad na hoopties i lár an bhóthar chun cúrsaí an lae a phlé
lena gcairde ar an gcosán. Nuair nach bhfuil lucht na hoopties63 i mbun agallaimh, tá a
62 Dolbhóthar airtéireach is ea an "Garden State Parkway" a théann ó Chape May, i bhfíordheisceart an stáit, go teorainn tuaiscearteach an stáit le Nua Eabhrac.63 Leasainm is ea "hooptie" do na seanchonúis cairr a thiománann GormaighQQQ, don chuid is mó.
175
175
Ó Bhoston go Philly
gcomhmhuintir ag siúl trasna (nó ar fud, is fearr a rá) an bhóthair agus ar ais gan aird ar
bith a thabhairt ar thiomáinaithe an bhóthair. Breathnaíonn siad isteach idir an dá shúil
ort, agus is léir a dteachtaireacht - leag mé agus gheobhaidh tú piléar faoi do thóin,
uaimse nó ó bhall eile de mo dhrong.
Cathracha suimiúla is ea leithéid Newark, ámh, go háiridQQQ i rith an lae -
shílfeá thú féin i lár chathrach san Aifric nó i Meiriceá theas - bíonn na sráideanna ag cur
thar maol le daoine de ghach dath ach bán, agus earraí na siopaí uilig amuigh ar an
gcosán. Mara bhfuil mórán le cailliúint agat, is fiú cathracha mar seo a fheiceáil - tá siad
ionraic agus Meiriceánach ar shlí nach bhfuil Manhattan nó Los Angeles.
An Garden State Parkway
I rith an tsamhraidh téann muintir Nua Gheirsí uilig "down the shore". Má
oibríonn tú uair an chloig sa bhreis gach lá ó Luain go Déardaoin, ceadaítear duit imeacht
ón obair tar éis meánlae Dé hAoine. Tapaíonn mórchuid na ndaoine an seans agus ar
bhuille an dódhéag léimeann siad isteach ina S.U.V.s agus brostaíonn abhaile chun an
carr a lódáil le tiomáint ó dheas.
Níl a fhios agam go baileach cén fáth an bhfuil sé ann, ach tá interstate fada i Nua
Gheirsí a ritheann an bealach ar fad ó dheisceart an stáit i gCape May go tuaisceart an
stáit agus níos faide chomh fada leis an New York thruway. Níl a fhios agam, mar tar éis
Perth Amboy in aice Staten Island, ní théann sé trí bhaile mór ar bith. Bóthar na saoire, a
d'fhéadfá a chur air, mar téann sé thar na bailte cósta uilig sa stát a úsáidtear mar bhailte
saoire. Ach sin an t-aon úsáid dhó, chomh fada is féidir liomsa déanamh amach.
Faoin trí a chlog Dé hAoine, ar ndóigh, tá na bóithre uilig, ó mhionshráideanna
bhaile go interstates il-lánach, ina stad. Níl ach dhá phríomhbhealach ó dheas, agus sin
176
176
Ó Bhoston go Philly
treo 90% na gcarranna. "An carrchlós is mó sa stát" a thugtar mar leasainm ar an Garden
State Parkway. Tá an saol ó thuaidh chomh hainnis sin go gceannaíonn gach éinne i Nua
Eabhrac agus tuaisceart Nua Gheirsí tithe eile ó thuaidh nó ó dheas mar mhodhanna
éalaithe don deireadh seachtaine, agus más i Nua Gheirsí atá do theach saoire, luann tú é
ó ghabhal an bhóthair. Uimhrítear na gabhail ar Interstates agus Parkways, de ghnáth ón
méid míle ó thús an bhóthar atá tú. Mar sin, tá muidne i Montclair inár gcónaí ag 151,
agus chaith muid an deireadh seachtaine "sna hochtóidí." Bhíomar tamall fada ag fáil
tuiscint ar an nós seo ar dhús - shíleamar go raibh daoine ag caint faoin tsráid i Manhattan
a raibh cónaí orthu uirthi!
Sandy Hook
Más féidir na bóithre móra ó dheas a sheachaint in aon chor, mar sin, ba cheart é a
dhéanamh. Ach má tú ag iarraidh go géar d'fhoighde a thástáil, cinnte bain triail as an
Garden State Parkway. Is fearr i bhfad, ámh, má tá an t-am agat, triail a bhaint as bóthar
an chósta (más féidir bóthar chósta a thabhairt air) - NJ 36, atá chomh mór agus leathan le
interstate ar bith agus atá beagnach chomh plódaithe céanna le trácht, ach ar a laghad,
gheobhaidh tú corrspleáchadh ar an bhfarraige ar chlé. Ní fiú mórán anseo ach an
"Gateway National Recreation Area" - páirc náisiúnta ar leithinis a ghobann amach ó
uileann thoir-thuaidh Nua Gheirsí.
I bhfírinne, clúdaíonn an pháirc náisiúnta seo i bhfad níos mó ná an leithinis i Nua
Gheirsí - áirítear codanna de Staten Island agus Long Island ann freisin, agus is féidir a
rá, agus tú ag tarraingt ar chuan Nua Eabhrac i mbád, go bhfuil tú timpeallaithe ag an
Gateway National Recreation Area sa mbá íochtar64. Meascán d'oileáin, leithinse, tránna,
64 Tá dhá bhá i gcuan Nua Eabhrac - an ceann íochtar, nó seachtrach, a luíonn idir Long Island, Nua Gheirsí, agus Staten Island, agus an ceann uachtar, nó istigh, a bhaintear amach trí chaolas darb ainm (atá feiliúnach go maith) The Narrows.
177
177
Ó Bhoston go Philly
riascanna, seanstáisiúin chabhlach na Stát Aontaithe agus Tithe Solais atá sa pháirc, atá
beagnach 26,000 acra ar mhéid anois. Cinneadh páirc náisiúnta a dhéanamh de na thailte
seo (agus, go deimhin, den uisce - mar is cuid den phárc gach braon den fharraige go
ceathrú míle amach ón gcósta freisin) i 1972 tar éis gur léir do chomhdháil Mheiriceá go
gcaillfi iad do na tógálaithe mara gcuirfí faoi chosaint náisiúnta iad.
Meascán maith de ghnéithe na páirce is ea Sandy Hook (atá feiliúnach mar ainm
freisin). Tá an leithinis féin nach mór sé míle ar fhad - an chuid thoir, atá rite leis an
aigéan, ina thrá fhada ó thús deiridh, agus an chuid thiar, atá ar foscadh ón aigéan, ina
sheanstáisiún chabhlaigh atá díchoimisinithe le tamall beag de bhlianta, agus ina bhunáit
chabhlaigh nach féidir a fheiceáil rómhaith mar gheall air a bheith timpeallaithe le sreang
dheilgneach. Ar mhullach na leithinse tá teach solais, atá anois uathoibreach, ar ndóigh,
agus dúnta don chuairteoir.
Meabhraíodh dúinn an meon nua atá i Meiriceá, agus go háirithe i Nua Eabhrac,
na laethanta seo, nuair a chonaic muid stáisiún diúracáin ar an mbóthar ar an mbealach
isteach. I gcearnóg beag sreangáin dheilgneach sheas an fearas cosanta, a dhiúracán frith-
eitléan dírithe ar an spéir, ag fanacht go balbh ar an bpíolóta a bheadh sé de dhánacht aige
a shoitheach a dhíriú ar fhoirgintí Nua Eabhraic. Lean muid ar aghaidh sa charr go ciúin.
Roimh chonradh "SALT" i 1972 bhíodh stáisiún "Nike" i Sandy Hook. Diúracáin ab ea
na Nikes a d'iompar buamaí núicléacha, agus go fóill ní thuigim cén fáth a chuirfeadh
rialtas Mheiriceá rud dhá leithéid deich míle ó Nua Eabhrac. B'fhéidir gur seancheann
díobh seo a chonaiceamar, curtha ansin mar chuimhneachán ar na seanlaethanta, ach má
b'ea, ní raibh comhartha ar bith air a thabharfadh sin le fios.
Tá dhá rud ar an leithinis seo a gcaithfidh tú a fheiceáil sara bhfágann tú - na
daingnithe míleata a sheasann os cionn na trá ar chósta thoir na leithinse, agus an radharc
178
178
Ó Bhoston go Philly
ar Nua Eabhrac ó phointe thuaidh na leithinse.
Tógadh na daingnithe ag deireadh na naoú haoise déag, le dhá sprioc: bhíodar ann
chun cosaint a thabhairt do chuan Nua Eabhrac le gunnaí móra, agus ba thalamh profa an
áit d'airtléire agus gunnaí móra an airm. Tá na fosláir ann go fóill - foirgintí ollmhóra
coincréid ceangailte le chéile le tolláin agus staighre. Sna 1890aí bhí dhá ghunna 12-
orlach acu - rudaí fathachúla don aois sin a bhféadfadh a sliogáin a chaitheamh seacht
míle trasna na báighe. I dtús na fichiú haoise, ámh, d'éirigh na gunnaí móra rómhór le
promhadh chomh cóngarach sin do Nua Eabhrac, agus i 1917, tar éis go ndeachaigh na
Stáit Aontaithe isteach sa chogadh mór, bhog an promhadh ó dheas go Aberdeen i
Maryland, áit a bpromhtar sliogáin agus gunnaí móra go fóill. D'fhan na daingnithe go dtí
1974, nuair ba léir go mbeadh diúracáin agus eitleáin níos éifeachtaí ná gunnaí móra ar an
gcósta, agus dúnadh Fort Hancock.
Mar a dúirt mé, áfach, níl na fórsaí cosanta imithe ón leithinis ar fad - tá stáisiún
Gharda an Chósta ann go fóill, agus m'anam, má b'é sin Garda Chósta na Stát Aontaithe,
mholfainn duit gan dul sa tseans le do lasta bradach - bhí scriostóirí móra ansin ar ancaire
taobh thiar den sreangán deilgneach a d'fhéadfadh do thrálaer, nó fiú do long, a bhleastáil
as an uisce de shailbhe amháin. Chuamar ag snámh ar an trá thoir.
Trá álainn atá anseo, í fada réidh le gaineamh séimh bán gan oiread is cloch nó
carraig amháin uirthi a ghearrfadh thú nó a bhascfadh do chloigeann, agus m'anam tá sin
tábhachtach, ó nach bhfaca mé tonnta chomh mór sin ó bhí mé ag surfáil i gCosta Rica ar
chósta an aigéin chiúin.
Gach seans go bhfuil béasaí na hÉireann athraithe i dtaobh snámh poiblí ó chuir
mise mo Speedos orm amuigh i mBóthar na Trá sna hochtóidí. Agus mé i mo dhéagóir,
179
179
Ó Bhoston go Philly
ámh, ag snámh ag túr na Carraige Duibhe ag deireadh an phromanáid i nGaillimh ba
ghnách liom tuáille a chaitheamh timpeall mo choim, an treabhsar a bhaint díom agus mo
chulaith shnámha a chur orm faoin tuáille. Is cosúil, ámh, go bhfuil na laethanta sin
chomh caite le Mark Spitz. I Meiriceá, iarrtar ort do chulaith shnámh a chur ort sa bhaile,
agus culaith a chaitheamh atá chomh mór le gearrbhríste an tsiúlóra sléibhe. Ní raibh a
fhios agam seo ag an am, ámh, agus muid ag réitiú ar an trá. Ní hé go raibh an trá
plódaithe ach oiread, cé go raibh slám maith daoine ina luí nó ina suí thart orainn. Bhuel,
bhreathnaíos timpeall, sheasas suas, chaith an tuáille timpeall, lig leis an treabhsar agus . .
.
Bhuel bí ag caint ar raic. Go tobann thit ciúnas gairid ar phobal uilig an trá, agus
as béal a chéile, tháinig sciúng scéine ó ghach dhuine i gcomhgar caoga slat.
"Don't look, Mikey" a scread bean in aice láimhe.
An raibh siorc san uisce? Bhreathnaíos timpeall ag lorg an rud scanrúil, ach ní
raibh le feiceáil ach daichead aghaidh ag stánadh . . . ormsa. Ní raibh a fhios agam cad ba
cheart dom a dhéanamh, agus mar sin lean mé ar aghaidh leis an bpróiséas. Lean na súile
mé agus mé ag crochadh na culaithe snámha chun mo chos a chur isteach sa chéad osán,
ach faoi amharc na súl uilig, chuas amú agus in achrann lámh, cos, is tuáille, thit mé ar
mo thóin. D'iompaigh gach éinne a shúile, buíochas le Dia, agus tharraing mé an chulaith
snámha orm go fraochmhar. Sheasas aríst. D'fhill na súile orm arís. Buíochas mór, ní
raibh na Speedos agam, iad caillte i dtarracán sa bhaile, agus ina n-áit, bhí gearrbhríste
orm. Ligeadh osnaíl faoisimh. D'fhill na súile ar an ngaineamh.
Bhí náire an domhain ar Jo.
"Ar ghá duit é sin a dhéanamh?" arsa sise go géar.
Ní raibh a fhios agam go fóill céard go baileach a bhí déanta agam in aon chor,
180
180
Ó Bhoston go Philly
ach ba mhór an spórt dom é nuair a bhfuaireas amach.
Eachtra faoi leith is ea snámh ar Sandy Hook. Tá sé cosúil le bheith ag snámh sa
Dún Beag nó i gCill Chaoi, ach bunoscionn. Tá an uisce thart fán teocht (nó fuacht, ab
fhearr a rá) céanna, agus dá snámhfá fada go leor amach, seans maith go sroichfeadh tú
Éire, cé go dtógfadh sé tamaillín beag ort é a dhéanamh, fiú le cúnamh Sruth na
Murascaille.
Is beag trá in Éirinn a bhfuil seilfeanna aige mar an gceann seo ach oiread.
Siúlann tú deich slat amach sa bhfarraige go dtí go bhfuil an uisce le do chom, agus go
tobann, i gcoisméig amháin, titeann tú isteach i nduibheagán uisce. Ní raibh maor snámha
ar faire ach oiread, agus tar éis do mhuintir na trá iontas a dhéanamh dem' rince na seacht
gcaille thuar ar an ngaineamh, bhíodar ag déanamh iontais dem' shnámh san aigéan. Ar
ndó, bhí daoine ag lapadaíl ina mbeirteanna agus ina dtriúranna, ach tar éis tamaill, ba léir
dom gur mise an t-aon snámhaí ceart ar an trá.
A bhuíochas le Jimmy Cranny65 agus Cumann Sábháilteachta Uisce na hÉireann,
bhí snámh agam ó m'óige, agus an Bang Brollaigh déanta agam san Atlantach ó Charn Uí
Néid go Cionn Mhálainne, ach níor thug seo mórán ugach do Jo, a sheas go cráite ar an
trá ag breathnú amach go himpíoch orm agus mé deich slat amach nó mar sin.
"Tar ar ais isteach!" a tháinig an glór thar na tonnta. "Taoidí brachlainne . . .
foshruthanna . . . easpa maoir shnámha."
Bhí fear beag lom ina sheasamh go glún san uisce cupla slat uaim, croiméal beag
lag ar crochadh ó dhá thaobh a bhéil. Bhreathnaigh sé go géar orm.
"Get in outta that, you goddamn fool," arsa seisean.
65 Ba laoch snámha i nGaillimh é Jimmy Cranny sna 1970aí, a chur cumainn snámha ar bun sa chathair agus a bhí freagrach as brú a chur ar na húdaráis cúrsaí snámha a chur ar fáil do dhaltaí scoile.
181
181
Ó Bhoston go Philly
Bhuel chuir sin cochall orm. Níorbh fhéidir liom teacht isteach anois. D'amharcas
air go caolshúileach. Ansin bhreathnaíos ar lucht na trá. Bhíodar cruinnithe thart ar Jo,
iad uilig ag féachaint orm go himpíoch, an dearcadh céanna orthu: "an bhfuil tú ag
iarraidh an bhean bhocht seo a fhágáil ina baintreach?" Thángas ar ais isteach, cloíte.
Meiriceánaigh agus Snámh
Do thír a bhfuil dhá chósta aigéin aici, gan trácht ar na lochanna móra i lár na tíre,
tá faitíos aisteach ag Mericeánaigh roimh an bhfarraige. Cosúil le mo sheanmháthair,
rachaidh siad ag lapadaíl san uisce, ach is annamh a bhfeicfidh tú iad ag snámh, agus
nuair a bhfeiceann tú daoine ag snámh níos mó ná deich slat ón gcladach i Meiriceá, éist
go géar leo nuair a thagann siad ar ais isteach - beidh canúint eachtrannach acu.
Tá tuairim láidir agam gur ar fhaitíos atá cuid mhaith de chultúr Mheiriceá
bunaithe, go háirithe cultúr na mbán. "Fan amach ó lár na cathrach," a deir an cultúr seo.
"Tá sé lán coirpigh. Ná téigh ag rothaíocht - tá sé dáinséarach. Ná siúl ón gcosán - tá an
fhoraois lán béaranna. Ná, ná, ná."66
Agus, ar ndóigh. Ná téigh ag snámh. Bádh triúr le déanaí i loch saorga i dTexas,
agus cuireadh an scéal chun cinn ar ghach scéal eile an lá sin, ainneoin gur maraíodh
caoga duine, Meiriceánaigh ina measc, i mbuamaí cairr san Íaraic an lá céanna. Níorbh
fhada go raibh gach éinne thart orm ag caint faoin eachtra. "Ó na lochanna saorga sin,"
adúirt rúnaí sa bhfoirgneamh ina n-oibrím, bean nach raibh a fhios aici ariamh go raibh a
leithéid ann agus loch saorga go dtí gur chuala sí an scéal. "Rudaí dáinséaracha iad. Nach
raibh a fhios agam i gcónaí?"67
66 Deir cara dúinn, ar imirceach as an Fhionlainn é, gur cultúr "no" cultúr Mheiriceá. Tógann sé ceamara gach áit a dtéann sé féin agus a bhean i Meiriceá, agus glacann pictiúirí dena comharthaí dorais agus sráide a chrosann torann, teileafóin póca, ól, ithe, agus na mílte rudaí eile, ar dhaoine. Deirimse leis, ámh, gur amhlaidh nár fhoghlaim Meiriceánaigh gnáthbhéasaí mar a d'fhoghlaim Eorpaigh, agus caithfear meabhrú leo go poiblí, mar sin, meas a thaispeáint.67 Idir an dá linn, chuala mé gur rud gnáthúil an tsruth bhreachlainne ar chósta thoir Mheiriceá. Ní tharlaíonn siad sna háiteanna céanna, ach braitheann ar ghaoth ag séideadh go hingearach leis an gcladach.
182
182
Ó Bhoston go Philly
Nuair a bhí Jo ligthe fúithi písín bhreathnaigh sí amach ar na tonnta go dúilmhear.
"Tá aiféala orm anois go bhfaca mé Jaws. Nach raibh an scannán suite ar an
gcósta thoir áit éigin?"
Bhí, ach níor rith sé liom ariamh go n-éireodh le scannán bac a chur ar dhuine rud
ar bith a dhéanamh. Ba chosúil go raibh dul amu orm. Idir an dá linn tá se ráite ag go leor
daoine dom nach dtéann siad ag snámh de bharr an scannáin sin. Agus ná bí ag labhairt ar
Deliverance, go bhfóire Dia orainn, atá freagrach as na milliúin a choimeád amach as
deisceart na Stát Aontaithe68.
Leanamar orainn ó dheas, sinn ag triail ar láithreán campála in Allaire, deich míle
isteach ón gcósta leathbhealaigh síos chósta Nua Gheirsí. Bhíomar ag súil le radharc deas
den fharraige ar chlé agus sinn ag tiomáint ó dheas ar bhóthar an chósta, ach má bhí,
deamhan smid a chonaic muid de idir Sandy Hook agus an baile. Tithe, crainnte, tithe,
siopaí, tithe, óstáin, soilse tráchta, tithe, agus, ar ndóigh, cupla céad amadán i gcairr
mhóra ag séideadh a mbonnán.
Siopa na nGiúdach
Ní raibh soláthar ar bith sa charr ar shroichint dúinn Allaire, agus chuamar ag lorg
bia. Tá sé tábhachtach bia a bheith ceannaithe agat, agus an puball tógtha, sara dtiteann
an oíche. Mara bhfuil seo déanta agat, beidh tú ag déanamh na gnothaí tábhachtacha i
ndorchadas na hoíche. Ní maith liom bheith ag sciolladh prátaí cibé cén am den lá atá sé,
Gintear iad nuair a bhrúnn an ghaoth uisce agus gaineamh isteach i dtreo an chladaigh. Ar ndóigh, mar a dúirt Isaac Newton, má tharlaíonn brú, tarlaíonn aisbhrú, agus sileann an uisce díláthraithe ar ais amach sa bhfarraige mar "bhreachlainn," ag tarraingt an snámhaí bhoicht amach leis. Ní leanann na breachlanna seo rófhada, agus ní ardóidh siad go hÉirinn thú, ach fiú más snámhaí láidir thú, gheobhaidh tú thú féin breis agus céad méadar ón gcladach i gceann deich nó fiche soicind, agus beidh ort snámh ar ais. Moltar duit guaim a choinneáil ort féin, scaoll a sheachaint, agus fanacht go dtí go bhfuil an tsruth scaipthe, agus snámh ar ais go réidh.68 Sa scánnán clúiteach seo, téann grúpa Yankees ar strae sa deisceart agus maraítear iad go fuilteach, duine i ndiaidh a chéile.
183
183
Ó Bhoston go Philly
ach is rífhuath liom an jab i nduifean. As go brách linn mar sin go dtí an t-ollmhargadh ba
chóngaraí. Fuaireamar treoracha ó bheirt chailíní raimhre ag an gcrosbhóthar agus
fuaireamar sinn féin i Lakewood, Nua Gheirsí
Isteach linn.
Ba cheart dúinn é a aithneachtáil nuair a chasamar an carr isteach sa mall ina
raibh an t-ollmhargadh - bhí siopa ann darb ainm "Hebrew Essence" - ach nuair a
shiúlamar isteach san ollmhargadh baineadh geit asainn mar sin féin. Bhí an siopa lán le
Giúdaigh, cés moite de na Gormaigh agus na Hiospáinigh a bhí i mbun na scipéad. Sara
gceapann tú go bhfuil tuiscint diamhair agam ar chreideamh na ndaoine thart orm,
caithfidh mé a rá nach iad seo na Gnáthghiúdaigh a siúlann sráide Nua Eabhrac gach lá
den domhan, ach Giúdaigh ceartchreidmheacha. Tá na Ceartchreidmhigh don Ghiúdachas
ar an dóigh céanna is a bhfuil na hAmish do Chríostaithe - fíorthraidisiúnta i gcleachtais
agus i ngléasadh. Gléasann na fir Ceartchreidmheacha i gculaithe dubha agus caitheann
siad hataí móra leathanduilleogacha. Ní bhearrann siad iad féin in aon chor, agus mar sin,
is minic nach féidir ceannaithe na seanfhear a fheiceáil taobh thiar dena féasóga móra.
Ceanglaíonn siad a ngruaig i mbachalla dlútha a thiteann go gualainn ó dhuilleoga na
hataí. Ní chaitheann na mná treabhsar in aon chor, ach gúnaí, agus caitheann siad
scairfeanna sa chaoi nach bhfeiceann tú ach a haghaidheanna. Níos aistí fós (cé nach
mbeadh a fhios agat seo ó bheith ag breathnú orthu), gearrann siad gach ribe gruaige
cloiginn uathu sula bpósann siad, de réir rialacha a dheireann gur sotal é d'fhíorghruaig a
thaispeáint dod' fhear céile. Mar sin, caitheann siad peiriúic69.
Bristear Giúdachas síos i dtrí ghrúpa: Ceartchreidmhigh, a chreideann nach féidir
69 Tharla conspóid le déanaí i Nua Eabhrac nuair a leagadh síos nár cheart do na mná peiriúic a cheannach ón Ind, mar b'Íoltóirí iad na Hiondúigh. Faigheann siad a bpeiriúic ón Eoraip, mar sin. Tá a fhios againn anois, is dócha, cá d'imigh gruaig Shinéad O'Connor. Níl a fhios agam, ámh, an dtaitneodh a gruaig-san pioc níos mó leo ná gruaig na Hiondúch!
184
184
Ó Bhoston go Philly
le Giúdaigh maireachtáil sa saol nua gan a gcultúr a chailleadh, Giúdaigh "atheagraithe"
("reform"), ar mhaith leo an saol tuata, sa chaoi nach bhfuil difríochtaí rómhóra idir
iadsan agus an saol timpeall orthu níos mó, agus Giúdaigh coimeádacha, ar mhaith leo
saol leathbhealaigh idir thuatacht agus ceartchreidmheacht. Tharla an scoilt idir na grúpaí
seo sna 18ú agus 19ú aoiseanna san Eoraip, ach cuireadh dlús le gluaiseacht na
gCeartchreidmheach tar éis an Shoah, mar a thugann siad ar chinedhíothú na Naitsíoch
sna 1930aí agus 1940aí. I ndiaidh an chogaidh, chuaigh mórchuid na
gCeartchreidmheach go hIosrael nó go Meiriceá, agus fós anois tá na Ceartchreidmhigh
ag troid ar son a bpobal féin, scoite amach ón chuid eile den saol. Tárlaíonn sé anois go
bhfuil cuid mhaith de Ghiúdaigh ceartchreidmheacha Nua Eabhrac ag iarraidh an chathair
sin a fhágáil mar gheall ar na praghsanna arda agus méascán na bpobal, agus cur fúthu i
mbailte eile cóngarach do Nua Eabhrac. Ceann de na bailte seo is ea Lakewood, Nua
Gheirsí, baile nach raibh ach 40,000 ina gcónaí ann deich mbliana ó shin, ach anois a
bhfuil 75,000 ina gcónaí ann, níos mó ná a leath acu ina nGiúdaigh ceartchreidmheacha.
Thosaigh an imirce go Lakewood nuair a bunaíodh Yeshiva (ollscoil diagachta do
Ghiúdaigh) san áit sna 1940aí. Cé nach raibh ach 13 macléinn i gcéad rang Beth Medrash
Govoha, tá breis agus 4,000 macléinn san ollscoil anois, atá ag fás i ndiaidh a chéile. Idir
an dá linn, tá pobal mór fásta suas timpeall Beth Medrash. Leagtar ollbhéim i measc
Ceartchreidmheach ar phósadh agus páistí, agus mar sin, tá pobal Giúdach na háite
méadaithe as cuimse.
B'shin muid san ollmhargadh. Gach coirnéal a chas muid bhí teaghlach nua ag
roghnú bia óna seilfeanna. Fear in éadach dubh, a bhean taobh leis, agus arm beag páistí
thart orthu ag sceamhlach. Bhí ceathrú chuid an ollmhargadh tugtha do bhia Khosher
amháin. Ní amháin sin, ach bhí na praghasanna go maith, freisin, agus cheannaíomar
185
185
Ó Bhoston go Philly
cupla tobán Hummus, nó Chummus, mar a bhí scríofa ar na pacáistí, agus paca feola.
Bhíomar sa siopa leathuair an chloig nó níos mó, agus diaidh ar ndiaidh thit méid
na nGiúdach timpeall orainn. Iadsan a bhí fágtha, bhíodar ag ceannach ar a bionda, agus
ní raibh na tuismitheoirí ag tabhairt aird ar bith ar sceamhlach na bpáistí. Ba mhistéir
dúinn seo go dtí go raibh muid ag an checkout agus bhreathnaíomar amach. Bhí an
ghriain ag dul faoi. Go tobann thuigeamar an bionda agus an slua ollmhór Giúdach -
athníonn Giúdaigh an Satharn mar Shabóid, agus ó dhul-faoi na gréine Dé hAoine go dul-
faoi na gréine Dé Sathairn, ní lasann Giúdaigh tine ar bith, agus os é tine beag atá i gcroí
gach innill, ní thiománann siad an lá seo. Ní amháin sin, ach ní lasann siad oighean ná
solas, raidió ná teilifís an lá sin ach oiread. Bhí na Giúdaigh seo ag déanamh an
tsiopadóireachta go tapaidh roimh tús na Sabóide70.
Allaire
Ní raibh campáil déanta againn le tamall anois, agus dar fia, b'é seo an chéad uair
dúinn bheith ag campáil "downstate" i Nua Gheirsí, agus ní raibh a fhios againn cad a
bheadh romhainn. I ndeireadh báire, ámh, ba láithreán campála deas glan a bhí ann. Páirc
stát atá san áit seo, cáil bainte amach aige mar gheall ar "bhaile Allaire" - baile den 19ú
haois déag a mhair ar iarann agus ceartaíocht agus atá anois atógtha do thurasóirí. Ní
cheart dom bheith chomh diúltach sin faoi, is dócha, ach nuair atá Bunratty Village agus
Folk Village Ghleann Cholm Cille feicthe agat, tuigeann tú céard atá i gceist. Rud atá
suimiúil faoi, is dócha, ná go mbíonn fíorghaibhne ag obair ann agus go ngléasann an
fhoireann in eadach na naoú haoise déag, ach caithfidh mé a admháil nach gcuirim mórán
70 Ar ndóigh, úsáideann Giúdaigh agus Críostaithe an scrioptúr céanna: an Seantiomna. Mar gheall ar ordú Mhaois in Eaxodus 35:3 a dhéanann siad seo. N'fheadar, áfach, má leanann siad an t-ordú seo chomh dílis sin, an leanfaidh siad an t-ordú in Eaxodus 35: 2 "Aon duine a dhéanann saothar ar bith an lá sin, cuirtear chun báis é." Nárbh fhearr bos a thabhairt dóibh ar an gcluas, nó rud éigin le níos lú fornirt?
186
186
Ó Bhoston go Philly
suime ina leithéid. Má tá tú ag iarraidh blas de shaol Mheiriceá faoin tuath sa 19ú haois
déag a fheiceáil, ámh, b'fhéidir gur fiú dhuit Allaire a fheiceáil. Déanann siad rud mór
freisin den seanbhóthar iarainn atá acu, agus maíonn siad go bhfuil galghluaisteoirí acu,
ach nuair a bhíomar ann, ní fhaca muid ach gluaisteoir díosal sách nua a raibh carráiste
oscailte taobh thiar de do na turasóirí. Rith an "traein" seo i gciorcal leathmhíle ar fhad nó
mar sin.
Ba in aice bhaile Allaire a bhfuair muid ár gceadúnas campála, agus ar aghaidh
linn síos an bóthar go dtí an láithreán i gceart. I gcoill a bhí sé, agus an chéad rud a
rinneamar suntas de ná an easpa RVs - comhartha maith, dar linn. An chéad rud eile a
rinneamar suntas de ná sraith tithe beaga rabhnáilte le doirse beaga agus díonta
coirceogacha orthu. Cérb iad seo in aon chor? Bhíomar céad slat ar aghaidh nuair a rith sé
le Jo céard iad.
"Yurts!" a scread sí. "Sin iad Yurts!"
Go deimhin léigh muid cupla seachtainí roimhe sin agus sinn ag déanamh taighde
ar an áit go d'fhéadfá yurt a fháil ar chíos inti, ach, cé gur chaith cara dúinn bliain ina
cónaí i yurt i Wisconsin, as siocair go raibh sí ag iarraidh bheith "níos cóngaraí don
nádúr", ní fhaca muid ceann go dtí sin71.
Ní amháin go raibh yurts sa láithreán campála, ámh. Bhí cábáin chearchaill ar
cíos san áit freisin. Níl mé róchinnte cén fáth an mbeadh cábáin ar cíos i láithreán
campála. B'fhéidir chun cur le hatmasféar bhaile Allaire agus an 19ú haois. Cé nach raibh
leictreachas acu, b'fhacthas dúinn go raibh teilifís ar siúl i gceann amháin, agus nuair a
thosaigh muid ag cur suas an phubaill, ba chosúil go raibh ceol na Doors ag teacht ó
cheann eile. Níl a fhios agam cé chomh údarásach is a bheadh na botháin seo mar
71 Puball rabhnáilte déanta as adhmad agus canbhás atá sa Yurt, is cosúil, agus ceapadh iad sa Mhongóil ag treabhaigh a raibh tithe uathu a d'fhéadfadh siad crochadh leo nuair a thiocfadh am an bhogtha san earrach nó san fhomhar. Mar gheall ar a saoire is atá siad, tá said i bhfaisean faoi láthair i Meiriceá.
187
187
Ó Bhoston go Philly
shamplaí den seansaol.
Cé gur léir é ón léarscáil, níor rith sé linn go mbeadh seamsán na mbóithre
timpeall orainn chomh soiléar sin. Mar a thit an oíche, thit ciúnas ar an láthair campála,
ach má thit, níor thit ciúnas in aon áit eile. Míle síos an bóthar nó mar sin, tagann trí
bhóthar móra le chéile - an Garden State Parkway (a labhair mé faoi anois beag), bóthar
stáit 34, atá chomh leathan le hinterstate ar bith agus, ó tagann sé as tuaisceart an stáit
freisin, a fheidhmíonn mar airtire faoisimh don Pharkway, agus interstate 195, a
eascraíonn as Trenton agus Philadelphia agus a thógann tiománaithe go dtí an Jersey
Shore ón treo sin. Shuíomar ansin faoina crainnte, ár ngaslampa lasta ar an mbinse, agus
d'éist leis an síorseamsán óna bóithre. Anois agus arís chualamar drochinnill leoraithe ag
scréachadh os ard, nó sceithphíopaí na ngluaisrothar ag búiríl, nó bonnáin na
dtiománaithe feargacha. Sea - bhíomar faoin tuath, ach bhíomar i Nua Gheirsí go fóill.
Má tá coinne agat ó dheas i Nua Gheirsí ag an deireadh seachtaine, is
drochsmaoineamh é tiomáint ann uair an chloig roimh ré, mar tá an trácht sa stát chomh
tiubh sin gur chomh dóichí lena athrach go mbeidh i do shuí i do charr fós dhá uair an
chloig tar éis an choinne, ag tiomáint ag 3 mhíle san uair. Tá an ceacht seo foghlamtha go
crua ag Jo agus mise. Uair amháin bhíos i bhfoisceacht milliméadar de poc sa srón a
thabhairt do bhean ar dhroichead George Washington a theip ina hiarracht truc mór a
scoitheadh agus ba chionsiocair le tranglam tráchta uair an chloig. B'shin í ag argóint leis
an bpóilín fós nuair a tháinig mé ar deireadh suas chomh fada léi. Ar ndóigh, bhí a fón
póca greamaithe lena cluas. Chun an sárú intinne seo a shéanadh, shocraigh gan tiomáint
ó dheas maidin Dé Sathairn, ach cur suas leis an tranglam Dé hAoine. Maidin Dé
Sathairn ní bheadh le déanamh againn ach éirí, bricfeasta a ithe ar ár gcaothúlacht, agus
188
188
Ó Bhoston go Philly
tiomáint go mall go . . .
Agus b'shin deireadh leis an gcaothúlacht. Glacann Jo leis an bhfreagracht as seo,
ach admhaím féin nach ndearna mé seiceáil ar na seoltaí ach oiread, ach, tar éis gur
phriondálamar amach ainm na háite, uimhreacha teileafóin, agus treoracha bóthar chuige,
ní raibh tásc ná tuairisc ar na treoracha céanna sa charr.
"Táim cinnte dearfa gan amhras gur chuir mé sa charr iad."
Bhreathnaíos go binbeach uirthi.
"Más ea, cá bhfuilid?"
"Ach táim cinnte."
Chuartaigh muid an carr ó bhosca na láimhíní go dtí an cófra agus ar ais. Ní raibh
na leathanaigh ann. Bhíomar beirt le ceangal. Chosnaigh an cúrsa kayakála $100 an
duine, agus dar diagaí ní raibh muid chun na dollair sin a chaitheamh i dtraipisí, ach cad
le déanamh? Ní raibh tuairim ar domhan againn cá raibh an áit chruinnithe ach go raibh
sé i mBrick Township. Rinneamar ar sin, ach m'anam, nuair a shroicheamar Brick, ba léir
dúinn go rabhthas ag dul thar fóir leis an "town"-chuid de "township. Ní raibh i mBrick,
chomh fada agus a d'fhéadfadh muid a thomhais, ná gréasán bóthar móra, iad uilig chomh
mór sin nach raibh sé easca casadh timpeall orthu dá mba sa treo mícheart a raibh tú ag
taisteal. Thiomáineamar timpeall an "township" seo ar feadh leathuair an chloig go dtí go
mba léir agus go mba ríléir dúinn nach n-aimseodh muid láthair kayakála trí thiomáint
timpeall amháin. Stopamar.
Go tobann rith smaoineamh le Jo. "Glaoimís orthu!" Shín sí a lámh isteach ina
mála droma ar an suíochán cúil agus tharraing amach a leabhar teileafóin. Phóirseáil sí
tríd go dásach, agus thit a ceannaithe arís. Ní raibh an uimhir ann.
Ar chúis amháin nó cúis eile, bhí mé tar éis bosca na láimhíní a oscailt agus an
189
189
Ó Bhoston go Philly
teileafón póca a thógáil amach len é a mhúscailt. Agus mé á chur ar ais chonaiceas
léaspáinín bán ar chúl. D'amharcas arís. Leathanach, é ar liobarna taobh thiar den chófra.
Nuair a chuireamar leabhrán an chairr ar ais ann, cinnte bhrú muid na treoracha go cúl an
chófra agus amach an cúl céanna. Tharraing mé amach é. Ligeamar beirt osna mór
faoisimh, agus amach linn arís.
I ndeireadh báire, ní raibh muid déanach in aon chor. Cuireadh moill orainn, ámh,
tar éis gur bhuail fonn chaife mé. Trasna an bóthair chonaic mé craobh de Dunkin
Donuts, agus, mar amadán, ag glacadh leis nach bhféadfainn siúl chuige ar an mogalra
bóthar thart orainn, rinne mé iarracht tiomáint chuige. Ní raibh a fhios agam go mbeadh
sé níos deacra dul ann i gcarr. Cé go raibh an áit caoga slat ón siopa kayakála, chaitheas
deich nóiméad sa charr ag lorg bealach ann agus cúig nóiméad déag i scuaine ag an
Dunkin Donuts. Nuair a d'fhilleas, bhí baill an ghrúpa kayakála ag caitheamh saighead
fúm lena súile.
Kayakáil
Ag siopa canúála agus kayakála cáiliúil darb ainm an "Jersey Paddler" a
chuireamar ár n-áiteanna in áirithint don chúrsa, ach mar a tharla, chuir siadsan na cúrsaí
amach ar chonradh do chomhlucht múinteoireachta agus eachtraíochta leis an ainm cliste
H2Outfitters. Bhí ceanncheathrú an chomhluchta i Maine, agus b'as sin a bhí Cathy
Piffath, a chomhbhunaitheoir agus úinear, tagtha an lá roimhe. Bean bheag ab ea í,
b'fhéidir, ach ba léir a láidreacht, siúl an tsaighdiúra uirthi, le craiceann donn griandóite
an duine a bhfuil mórchuid dá shaol caite aige ar an bhfarraige le céasla ina lámh, gruaig
fionn ón ghriain, ceangailte gan róghléas i eireaball capall ar an dóigh. Sheas sí os
comhair an deichniúr againn agus thomhais muid. Labhair an bhean ramhar leis an
ngearrbhríste cadáis agus an seodra.
190
190
Ó Bhoston go Philly
"An mbeidh muid ag éirí fliuch?"
Bhreathnaigh Cathy uirthi, agus chas a súil ar aghaidh go dtí an sraith kayak ar an
talamh os ár gcomhair agus ar aghaidh arís go dtí an loch cupla slat uainn, agus rinne
miongháire foighdeach.
"Seans mór maith go mbeidh, cinnte."
Dúirt Cathy liom gur beag uisce a bhfaca sí in aon chor go dtí go ndeachaigh sí ar
ollscoil Maine agus gur chuir sí suim sa khayakáil trína buachaillchara. Bhí sí ag
déanamh staidéar gnó, agus chaith tamall fada ag obair don chomhlacht catalóg L.L.
Bean, atá ceanncheathraithe i Maine. Ach lean gairm na mara á glaoch agus faoi
dheireadh d'éirigh sí as, i bhfábhar a saol a chaitheamh ag múineadh kayakála agus ag
stiúradh sluaíochtaí ar aibhneacha agus ar farraige. Chuir sí suim i mo chanúint mar, de
chomhthárlú, bhí sí ag eitilt go hÉirinn i gceann cupla mí chun sluaiócht kayakála a
stiúradh ón gClochán Liath amach ar farraige timpeall oileáin chósta iarthuaisceart Dhún
na nGall.
Sin é an saol go deimhin. Ag tuilleamh airgid agus ag déanamh an rud is ansa duit
ar fud Mheiriceá agus an domhain.
Abhann bheag is ea an Metedeconk a lúbann go mall trí riascanna deisceart Nua
Gheirsí go n-oscláionn sí amach i loch agus ansin in inbhear goirt. Bheadh muid ag
caitheamh na maidine ar an loch ag foghlaim bunrialacha an Khayakála agus um
thráthnóna ag taisteal suas an abhann isteach sa riasc. D'fhoghlaim muid go tapaidh, gan
míthapa ar bith, agus d'itheamar ár gceapairí go sásta ag am lóin. Níorbh í Cathy amháin
a bhí ag déanamh suntais dem' chanúint. Thosaigh Joe, fear ina seascaidí, ag caint faoina
thuras deireannach go hÉirinn. Ar ndóigh, tá na scéalta seo cloiste agam go rómhinic faoi
seo, ach is léir gur aoibhinn le Meiriceánaigh Éire agus na hÉireannaigh, agus lig mé leis.
191
191
Ó Bhoston go Philly
Níor ghnáththurasóir é, ámh. Thosaigh sé ag caint faoin chupla lá a chaith sé san iarthar.
"Gaillimh an t-ainm ceart ar Ghalway, nach ea?"
Bhreathnaigh mé air le hiontas. Lean sé ar aghaidh.
"Ach bhíomar ag fanacht in áit darb ainm 'An Spidéal.' Measann tú an ionann
'Spidéal' agus 'Spital' na Gearmáinise."
Annamh fiú a thuigeann na Meiriceánaigh go bhfuil teanga eile in Éirinn, fiú tar
éis dóibh bheith ann, ach ba chuimhin leis an duine seo logainmneacha nach dtuigfeadh
cuid mhaith de mhuintir na hÉireann féin.
Thosaíomar ag caint faoi theangacha na hEorpa. Tharla nár Meireánach é in aon
chor, ach Francach a d'fhág Alsace ag deireadh an dara chogadh domhanda. Níl a fhios
agam conas mar a d'éirigh lena mhuintir teacht go Meiriceá, ó ba shaighdiúr san arm
Gearmánach a athair (agus a chaith cúig bliana i gcampa géibheann sa Rúis i ndiaidh an
chogaidh). Bhí Gearmáinis agus Fraincis ar a thoil aige freisin, agus chaith muid uair an
chloig ag plé stair agus teangacha na hEorpa. Go háirithe i Meiriceá, is ait, ach ní
annamh, an áit a bhfaigheann tú gliomach.
Tar éis ár lón, ar isteach sna kayakanna agus ar ais suas an loch linn chomh fada
leis an oscailt ina dtagann abhann an Metedeconk amach ann. Thóg sé tamall orainn é seo
a aimsiú, ó bhí an loch chomh foircthe sin le luachra, agus tar éis dúinn barr an locha a
thrasnáil uair nó dhó d'aimsigh muid é agus isteach linn. Bhraith muid chomh eachtrúil le
Lewis agus Clark ag seoladh suas an Mississippi, nó le Henry Morton Stanley ag lorg
Livingstone. Abhann mhall lúbach a bhí san abhann seo le crainnte crochta inti ón dá
bhruach, agus fuair muid cleachtadh go leor i stiúradh an Khayak. Marar chéaslaigh tú
kayak ariamh, sé an stiúradh an scil is deacra agus is bearránaigh, agus bhí sé ag cur as do
192
192
Ó Bhoston go Philly
Jo go mór, a bhí ar chúl an líne kayakála ag bacadradh go heascaineach trí dhuilliúr na
gcrann. Thiteas féin ar gcúl le féachaint an bhféadfainn cúnamh a thabhairt. Tháinig mé
chuici i lár duilliúir chrann mhóir. Bhí tosach a kayak ag gobadh as, agus corrmhionn
mór ag teacht ón gcrann freisin.
"Bhfuil tú ansin?" arsa mise.
Bhí, le heascaine mór.
"Bhfuil rud ar bith a dhíth ort?"
Eascainí eile.
Go tobann chroith an duilliúr, agus de shiota turraingeach tháinig an kayak amach
as an gcrann, Jo sa Khayak clúdaithe le duilleoga mar threallchogaí faoi cheileatram. Bhí
géire faoi leith ina súile.
"Is FUATH liom kayakáil!"
Tá Jo agus mise an-chosúil lena chéile i dtaobh scileanna nua. Is fuath linn iad go
dtí go bhfuilid ar ár dtoil againn. Mholfainn duit gan galf a imirt le ceachtar againn má tá
cluasa leochaileacha agat.
Leanamar ar aghaidh, agus tháinig Cathy, a bhí chun tosaigh ag cabhrú le
ramhrán an tseodra, ar ais le breathnú orainn. Lean mé féin ar aghaidh - má bhí cúnamh a
dhíth ar Jo, ba í Cathy an duine fána choinne. Cúig nóiméad dár gcionn rug Jo orm ina
kayak, aoibh mhór ar a haghaidh.
"Bhuel - cad a tharla?" arsa mise.
"Is AOIBHINN liom kayakáil!" arsa sise. Bhí Cathy taobh thiar dínn ag céaslú go
ciúin, meangadh beag ar a haghaidh.
Ba chosúil go raibh cíle ar khayak Jo, rud atá annamh go leor i mbáid dá leithéid.
Nuair a cuireadh síos é, ba khayak nua é, a d'fhéadfadh fanacht i líne díreach timpeall an
193
193
Ó Bhoston go Philly
domhain. Bhuel muise. Chéaslaigh Jo ar aghaidh, ag seachaint crann tite go héasca.
Rinne mé iarracht an rud céanna a dhéanamh, agus chuaigh i bhfostú ann.
Rud a chur iontas orann agus muid ar an abhann chiúin seo, glaise an uisce agus
an duilliúir timpeall orainn, ná go gcloisfeadh muid innill gach deich nóiméad nó mar sin,
agus, ag breathnú suas, d'fheicfeadh muid eitleáin bheaga trí bhearnaí sa gcrainn, iad ag
tarraingt póstaeirí ollmhóra taobh thiar díobh.
LIVE BAND AT EDDIES 4PM-11PM. NO COVER. BUD $3.
THE CRABHOUSE. ALL U CAN EAT LOBSTERS $10
LIVE DJ AT THE DUNGEON. ALL DAY PARTY. ALL BEERS $4.
YOUR DREAM HOME. CONTACT NY HOMES NOW.
Ní amháin go raibh beáranna ag fógairt, ámh. Bhí fógraí móra daite do charranna,
comhluchtaí árachais, beoir, agus earraí eile. Agus sinn i lár an fhásaigh, mar a bhí muid,
b'aisteach an radharc na heitleáin seo os ar gcionn trí dhuilleoga na gcrann.
Anois, is beag duine a bhí ar an loch ar maidin, agus ní raibh ach ochtar againne
ag kayakáil ar an abhann. Arb amhlaidh go raibh na heitleáin ag fógairt orainne? Ba
dheacair é a shamhlú.
"B'fhéidir go bhfuil siad ag eitilt go dtí na tránna ó aerfort atá cóngarach dúinn" a
mhol an Francach.
Agus b'shin a bhí ag tárlú. Bhí aerfort an chontae míle nó dhó uainn, agus b'as seo
a bhí na heitleáin ag déanamh a mbealach go dtí an cósta agus na sluaite ar thránna an
"Jersey Shore." B'é sin ár dtriail an lá dar gcionn, agus ba dhrochthuar é, dar liomsa.
Na daoine aisteacha sa charr goidte
D'fhill muid ar an láithreán campála tuirseach, fliuch, agus griandóite.
Chromamar ar bhia a réiteach, agus thosaigh sé ag crónachán. De ghnáth, aithníonn tú
saoistí na páirce ag teacht mar thiomáineann siad go mall agus iniúchann corr-láithreán
194
194
Ó Bhoston go Philly
nó na ticéid admhála a chrochtar taobh amuigh den láithreán le cinntiú gur íocadh as an
oíche. Cibé, thugamar faoi deara go raibh carr ag taisteal go mall timpeall an láthair
campála agus ag seiceáil láithreán, agus chuireamar an bheoir i bhfolach. Mar a tharla,
stop an carr ar an láithreán in aice linn, agus sheas fear as. Ba léir cheana féin nár saoiste
é, ámh, mar bhí sé ag caitheamh toitín. Lean an t-inneall ag crónán agus shiúl an fear
timpeall an láithreán. D'iniúch sé an ticéad admhála agus sheas ansin go ciúin ag
féachaint timpeall. D'fhéach mé ar an gcarr. Ón dorchadas istigh ann, chonaic mé deirge
dhá thoitín eile. Faoi dheireadh chuaigh an fear ar ais sa charr agus leanadar ar aghaidh.
Tagann daoine aisteacha go láithreacha campála scaití. Ar na cinn
príomháideacha, go háirithe, tá sé go héasca áit campála a fháil gan iomad ceisteanna nó
caidéis. Bliain nó dhó ó shin tharla eachtra lámhaigh ar láthair amháin nuair a chuir buíon
robála fúthu i bpuball agus iad ar a theitheadh. Chuaigh an carr as radharc i measc na
gcrann.
Ar láithreacha campála mar seo, níl sé cliste an iomarca beorach a ól. Nílim ag
caint faoi mheisce nó tarraingt trioblóid. Faoi ghairm an choirp atá mé ag caint. Níor
ceapadh leithreas i bpuball go fóill, agus nuair a ghlaotar ort, bíonn ort cúig nóiméad a
chaitheamh ag siúl go foirgneamh na leithreas ag geata na láithreach. Tar éis an turais
anonn is anall, tógann sé fiche nóiméad ort titim ar ais i do chodladh. Glaodh orm, ar
ndóigh, i ndubhlár na hoíche, agus ba ar mo bhealach ar ais a thug mé faoi deara go raibh
an carr céanna leis an dtriúr a stop ar an láithreán in aice linn pairceáilte ar láithreán eile.
Níos aistí fós, ámh, ná nach raibh puball tógtha ar an láithreán agus nach raibh tásc ná
tuairisc den triúr.
Níor chodail mé rómhaith i ndiaidh sin, ag samhlú gach briseadh cipín in aice linn
mar theacht an triúir.
195
195
Ó Bhoston go Philly
Thit mé i mo chodladh, ámh, ach ní raibh m'amhras rófhada ón marc. Go luath ar
maidin chualamar crónán réidh chairr in aice láimhe, an t-inneall ar siúl, ach an carr i
ngíor neodrach, ba léir. Nuair a d'éirigh muid go luath, chonaiceamar gurbh é carr an
tsaoiste é, pairceáilte os comhair an chairr eile sa chaoi nach bhféadfadh sé teacht amach.
Rug mo chaidéis orm, agus ar mo bhealach ar ais ón leithreas d'iarras ar an saoiste
cén fáth an raibh sé pairceáilte mar a bhí. Ba charr goidte an carr úd, a d'fhreagair sé,
agus ní fheadar cá raibh an triúr imithe, ach ní bheadh siad ag tógáil an chairr céanna ar
ais leo. D'fhéadfadh sé fanacht i bhfolach orthu chun iad a ghabháil, ach ní raibh
eachtraíocht ná achrann uaidh ar an láthair campála. B'fhearr leis iad a bheith bailithe leo
go ciúin. Agus bhí.
Ar fhilleadh dom ar an láithreán, rinne mé cinnte nach mbeadh tada gur fiú mórán
é fágtha thart agus muid imithe ar feadh an lae.
Shíl muid go ndéanfadh muid lúbadh i dtaisteal an lae, ag dul ó dheas ar an
Garden State Parkway, ag tógáil bóthar stáit 37 trasna droichid go Long Beach Island,
ionas go dtiománfadh muid ó thuaidh ar an oileán céanna (ar leithinis i gceart é) chomh
fada le hAsbury Park. Deamhan mórán suaithinseach a bhí ar an bParkway ach ná
gnáththiománaithe trodacha, agus tar éis dúinn bóthar stáit 34 a bhlaiseadh, ní raibh muid
ag súil le mórán níos fearr óna dheartháir, uimhir 37. Bhí láncheart againn - gnáthbhóthar
deighilte a bhí ann ó thús deiridh, le SUVs chun cinn agus chun deiridh orainn, cosantóirí
na gcinn taobh thiar beagnach ag teagmháil lenár gcosantóir cúil.
Bhíomar ag tabhairt an méid sin aire do chosaint ár mbeatha gur beag nár
thugamar faoi deara nach raibh talamh fúinn níos mó. Tóchar saorga a bhí fúinn, ag dul
196
196
Ó Bhoston go Philly
amach go dtí oileáin líonáin Nua Gheirsí, a ritheann ina dtreallanna caoga míle ó Phoint
Pleasant go Cape May, i gciandheisceart an stáit. Ba é seo "Long Beach Island," an
líonán tuaiscearteach. Agus is beag nach líonan ceart é, dar fia, ó deir na húdaráis nach
bhfuil an áit níos mó ná seacht dtroigh os cionn uisce. Ní mórán sin, leoga, agus síon an
Gheimhridh ag teannadh ort agus ar do thigín saoire.
Ní raibh san áit ach dumhcha go dtí tús an fhichiú haois. Thagadh corrchuairteoirí
ó cheantar Nua Eabhraic agus Philadelphia chun seachtain chiúin a chaitheamh cois
fharraige, ach le teacht na gcarr, d'athraigh gach rud. San 1910aí cheannaigh grúpa "fear
gnó" ón cheantar go leor talún agus i 1914 tógadh droichead trásna cuan Barnegat, an
stráice uisce taobh thiar de Long Beach Island trína théann an "Intracoastal Waterway"72.
D'athraigh sin an saol ar fad. Go dtí sin ní raibh ach bealach amháin isteach ar an leithinis
ar bhóthar beag trí riascanna Phoint Pleasant ó thuaidh. Anois bhí droichead mór
ceangailte le bóthar mór a tháinig an bealach ar fad ó Philadelphia. I stróc amháin,
athraíodh saol an oileáin. Thosaigh na fir gnó ag fógairt na háite go mór mar bhaile saoire
sna cathracha móra ó thuaidh agus thoir uathu, agus lena gcarranna nua, tháinig na daoine
seo ar saoire agus cheannaigh talamh sna dumhcha.
Má chonaic tú an scannán clúiteach le Humphrey Bogart agus Lauren Bacall
"Key West", bheadh tuairim mhaith agat den phictiúr a bhí i m'aigne nuair a chonaic mé
an t-oileán fada seo amach ó chósta Nua Gheirsí in uisce an Atlantaigh. Shamhlaigh mé
dumhcha, bóthar beag taobh leo, agus corrtheach óstáin gach cupla míle. Ní fhéadfainn
pictiúr níos bréagaí a shamhlú. Bhí an áit ina círéab tráchta is turasóirí ó cheann ceann na
leithinse gan oiread is gráinnín gainimh le feiceáil ón mbóthar mór, a raibh tithe aige ar a
72 Rud suimiúil is ea an Intracoastal Waterway. Ach an oiread le bóthar nó canáil, is slí é do bháid spóirt nó gnó a mbealaigh a dhéanamh go sábháilte an bealach ar fad ó Bhoston, Massachusetts go Key West Florida. Leanann sé ar aghaidh i Murascaill Mheicsiceo freisin. Bunaíodh ag comhdháil Mheiriceá é i 1919.
197
197
Ó Bhoston go Philly
dhá thaobh, tábhairní agus bialanna gach cupla slat le comharthaí móra plaisteacha agus
Neon amhail "Salty Pete's Boozehouse" agus "Cap'n Mikey's Family Chophouse." Go
mall, thit ár ngialla go dtí go raibh clab go cluasa orainn beirt, sinn ag breathnú amach
fuinneoga an chairr ar an ainriail tomhaltórach thart orainn.
Bhí an méid sin tráchta ag teacht agus ag imeacht ón leithinis go mb'éigean
gabhal interstate a chur ar thaobh an oileáin den droichead chun deighleáil leis na
carranna, agus chinn muid dul ó dheas i dtreo Island Beach State Park. I bhfírinne, bhí
dhá mhórbhóthar ar an oileán, iad ina lánaí faoi leith de bhóthar stáit 35, an bóthar a rith
fad an oileáin - ceann do thrácht ó dheas agus ceann eile do thrácht ó thuaidh. Bhí muid
anois ar an lána ó dheas, cuan Bharnegat ar dheis, a d'fhéadfadh muid feiceáil anois agus
arís idir na carranna, agus Soweto ar chlé.
Níl mé ag magadh faoi Soweto. Níl leithinis Long Beach Island níos mó ná ná
míle ar leithead, agus níos lú go minic. Ritheann lána ó dheas an bhóthair síos iarthar na
leithinse, agus rithean lána ó thuaidh an bhóthair suas oirthear na leithinse. Idir an dá lána
seasann Soweto. Ná mílte tithe bídeacha aon-stór ar chupla slat cearnógacha fánacha, iad
leagtha amach i sraithe chomh fada agus a d'fhéadfá feiceáil, nó go ciumhais an oileáin.
Bhí carr (nó dhó, nó trí) pairceáilte taobh amuigh de ghach tigín, agus bhí an cheantar go
léir pleanáilte mar chliathrach. Gach cupla slat, d'fhéadfá casadh faoi chlé agus isteach
sna hascaill beaga ar a raibh na tithe saoire, agus, dá mba mhian leat, teacht amach ar an
lána ó thuaidh. Bhí an leithinis breac le dronga déagóirí ar rothair (a bhí ag fanacht sna
tithe lena muintreacha, is dócha), agus grúpaí daoine ag teacht agus ag imeacht le
cathaoireacha trá agus tuáillí. Ba feic é, agus mar cheann de na huafáis is mó a bhfaca mé
ariamh i Meiriceá, is fiú cur síos air, agus is fiú duit, a léitheora, an t-uafás seo a fheiceáil
thú féin, má fhaigheann tú an seans. Níl a mhacasamhail le fáil in aon áit eile ar domhan.
198
198
Ó Bhoston go Philly
Bun Dobhráin/Bóthar na Trá ar Mire
Dá mbfhéidir leat na tréithe ba mheasa de Bhóthar na Trá, Bun Dobhrán, agus Trá
Mhór a chaitheamh le chéile, ní bheifeá go fóill i gcomhgar scread asail do Long Beach
Island, Nua Gheirsí. Dá mb'fhéidir leat na tréithe sin a leagan ar dhá thaobh bhóthar cois
trá agus fad caoga nó seasca míle a chur leis an mbóthar sin, bheifeá níos cóngaraí don
marc, ach bheadh seo a mhíle oiread níos measa arís. Mar a deirim, níl a mhacasamhail ar
fáil. Míle i ndiaidh míle níl le feiceáil ach plaistic, carranna, drochthabhairní,
drochbhialanna, agus casinos. Uafás. Cén t-údarás a ligfeadh do seo? Agus ansin
chuimhnigh mé - b'iad an Mafia a chur Atlantic City ar bun don chéad uair. Ó thaobh
cead plánála d'áiteanna mar seo, bhuel - bhí sé sortáilte cheana féin, má thuigeann tú leat
mé.
Tháinig muid go deireadh an bhóthair faoi dheireadh, nó go deireadh oifigiúil an
bhóthair. Go tobann tháinig deireadh leis na tithe, agus b'sheo romhainn Island Beach
State Park, cead isteach $10. Ní raibh a fhios againn céard a bhí ann, ach bhí sé ar an
léarscáil, agus mar sin, ar aghaidh linn go dtí bosca an fhairtheora. D'fhiafraigh muid den
saoiste cáirdiúil (tá saoistí na páirce stáit agus náisiúnta uilig cáirdiúil) céard a bhí sa
pháirc nach raibh le fáil taobh thiar dínn. Bhreathnaigh sé orainn go géar agus ar ais i
dtreo Soweto. Thóg sé miosúr dínn.
"Is féidir liom a rá libh céard nach bhfeicfidh sibh ann."
Chuaigh eitleáin beag tharainn os ár gcionn.
"BUY A FORD EXPLORER NOW INTEREST FREE FOR 36 MONTHS."
Thuig muid é.
"Tá sionnaigh againn."
Muise.
199
199
Ó Bhoston go Philly
"Tránna áille gan éinne orthu."
By Dad.
Go fírinneach, b'fhearr liom lá ciúin cois trá neamhthruaillithe, ach b'éachtaint iad
na heitleáin agus tithe Soweto go raibh rud mór taobh thiar dínn nach bhfaca muid go
fóill. Thóg muid léarscáil den pháirc stáit, agus chas muid timpeall. Ar ais linn i dtreo
Soweto, ar an lána ó thuaidh an turas seo, leis an bhfarraige ar dheis uainn. Bhreathnaigh
an saoiste go meabhróideach orainn agus sinn ag tarraingt uaidh.
Ní raibh mórán le feiceáil ar feadh fiche nóiméad. Ar chlé bhí Soweto lena dronga
déagóirí ar rothair agus cáilíní déagóracha ar bheagán éadaigh ag geatsíocht leo i dtreo
agus as treo na trá, ach deamhan trá a chonaiceamar. Bhí dumhcha móra a sheas idir sinn
agus cibé rud a bhí ar an taobh eile, na dumhcha ansin, is dócha, mar líne cosanta ón
fharraige. Shíleamar go dtiocfadh deireadh leis na dumhcha, ach leanadar ar aghaidh ar
feadh na mílte. Faoi dheireadh d'éirigh muid tuirseach den tiomáint fánach seo, agus, ar
feiceáil dúinn comhartha sráide ag meabhrú dúinn go rabhamar in áit darb ainm "Seaside
Heights" shíleamar gur mhithid an Seaside úd a fheiceáil. Pháirceáileamar an carr chun
radharc níos fearr a fháil ar an trá.
B'shin an uair a bhfuaireamar an baineadh siar ba mhó den turas go nuige seo - ní
raibh saorchead isteach go dtí an trá. Ina áit sin, bhí bealaí isteach tríd na dumhcha gach
150 méadar nó mar sin, agus déagóir éigin ina shuí ag bord nó seastán ann ag díol
"ceadúnas trá" do na cuairteoirí. Ní fheadar cad ba cheart dúinn a dhéanamh. Leanamar
orainn ar feadh leathmhíle nó mar sin go dtí gur thángamar go bealach isteach nach raibh
déagóir ar bith ag an mbord. Bhí an bord ann, ceart go leor, ach déagóir ar bith ní raibh le
feiceáil. Ag giúcadh clé is deis, chasamar síos isteach agus shroicheamar, faoi dheireadh
is faoi dheoidh, an trá. Ceann scríbe. Tír na n-Óg.
200
200
Ó Bhoston go Philly
Cinnte, fiú i d'ainneoin féin, tá Baywatch feicthe agat. I gcónaí, agus mé ag
féachaint ar theilifís Mheiriceá, thug mé faoi deara go raibh tránna Mheiriceá difriúl ó
Éirinn. Cinn fada feadh chiumhais na farraige le gaineamh mín, gan oiread is carraig
amháin le feiceáil. Ach, ar ndóigh, tá cósta Mheiriceá difriúil. Níl sé chomh garbh rocach
le hÉirinn in aon chor. I Nua Gheirsí pé ar bith.
Agus bhí an ceart againn. D'fhoghlaimíomar go gairid ina dhiaidh sin nach bhfuil
níos mó ná cupla méadar de thránna Nua Gheirsí nádúrtha. Tránna saorga iad don chuid
is mó a dheantar trí phíopaí a chur amach san fharraige agus an gaineamh atá amuigh ann
a shú le hinnealra ollmhór. Dumpáiltear an gaineamh ar chiumhais na tíre agus déantar
tránna de. Is mar gheall ar na piaraí agus sceirí atá ar chósta Nua Gheirsí anois, chomh
maith leis na dumhcha agus ballaí farraige saorga uilig, atá orthu é seo a dheanamh.
Cuirtear "New-Jerseyization" ar an gcleachtas seo - cósta saorga a thógáil, agus drochrud
is ea é do ghach rud agus gach éinne ar an gcósta. Ar ndó, táthar ag cur tuí na hátha ar an
muilleann, mar má chrosáileann tú don nádúr i Nua Gheirsí, is iad na stáit cósta ó thuaidh
agus ó theas uaidh a bhéas thíos leis. In aimsir seo an téamh domhanda, is in olcas a
rachfas an scéal amach anseo, freisin. Is léir, ámh, gur cuma le muintir Nua Gheirsí. Gach
cupla bliain, tar éis obair atógála na dtránna, a bhfuil luach cupla scór milliún dollar an
cháiníocóra air, scuabann an fharraige an gaineamh leis ar ais isteach san aigéan, agus
bíonn orthu na folúsghlantóirí móra gainimh a úsáid arís.
Gach céad méadar nó mar sin ar an trá bhí túr do mhaor snámha, agus d'iniúch na
maora seo gach a bhí ar siúl thar orthu, idir snámhaithe agus siúlóirí ar an trá. Ar ghach
ceann de na túir bhí fógra: "Ní mór do ghach éinne a cheadúnas trá a chaitheamh go
soiléar." Thit náire orainn. Níor mhórán sé dollar, agus go deimhin ní rabhamar chun sé
201
201
Ó Bhoston go Philly
dollar a chaitheamh ar mhaithe le siúlóid fiche nóiméad cois trá, ach ba mheana gach súil
orainn ó na túir.
Níor mhórán an trá ach oiread. Bhí sé chomh plódaithe le trá ar bith i nGaillimh
nó Ciarraí, agus ó nach rabhamar ach ag iarraidh í a fheiceáil ar mhaithe léi a fheiceáil,
shiúlamar go dtí piara an bhaile agus thugamar cuairt ar sin.
Má bhí tú i mBrighton, i mBlackpool, nó i mBournemouth, chonaic tú an piara
céanna. Sainghné d'aois na Victóriánach ná na piaraí seo cois trá sna mbailte saoire ar
chóstaí na Breataine agus Meiriceá. Bhí ceann mór i Seaside Heights. Chun blas na háite
a thabhairt duit i gceart, ba cheat duit funfair a shamhlú, ach na bothanna leagtha amach
ina sraitheanna idir tabhairní agus bialanna. Both na gCoconut anseo, raon raidhfil ansin,
áilleagán intreach do na páistí idir dhá shraith both, agus "Shoot the Geek."
Rinne mé iontas den chluiche seo. Bhí sceamhthóir, fear ard caol gorm, amuigh
os comhair an bhoth ag fógrú an spraoi.
"Bainigí sult as an spórt greannmhar seo. Lámhaigh an geek sa chloigeann, agus
gnóthaigh duais luachmhar. Féachaigí ar an nGeek bocht leis féin faoi láthair. Tá sé ag
iarraidh bheith lámhaithe. Féachaigí air!"
Bhí fear óg Hiospáineach cromtha go leisciúil ag léamh iris éigin ar bhord an
bhoth, á leamh go neamhairdeach. Bhí éadach aisteach air, agus tar éis tamaill ag ceapadh
go raibh sé gléasta suas mar Flash Gordon, thug mé faoi deara go mba seanchulaith
ghluaisrothar a bhí á chaitheamh aige. Ní raibh clogad aige, ámh, ach aghaidh fidil
Saddam Hussein, a sheas go díomuach ar an mbord in aice na hirise.
Taobh leis an aghaidh fidil, bhí raidhfil aisteach, agus d'aithnigh mé é mar ghás-
raidhfil a chaitheann piléar péinte. Go deimhin, d'imir mé cluiche "Paintball" uair amháin
i bhforaois in aice Ghort Inse Guaire, agus geallaim leat go ngortaíonn na piléir chéanna
202
202
Ó Bhoston go Philly
nuair a lámhaítear thú leo. Cibé acu aghaidh fidil nó eile, bhainfí macalla maith as do
blaosc dá n-aimseofaí thú.
Chuir sé saghas díomá orm go raibh daoine ann nach raibh post níos fearr acu ar
domhan ná post an Gheek i mBoth ar phiara Seaside Heights, iad gléasta mar Flash
Gordon agus réidh le bheith lámhaithe ag druncaeirí Philadelphia agus Nua Eabhrac. Pé
ar bith, ní raibh ag éirí leis an sceamhthóir custaimaerí a aimsiú, rud a thug faoiseamh
dom. Ar shlí, ba rud ní ba bharbartha é seo ná rud ar bith eile a bhfaca mé i Meiriceá go
dtí seo. Ba rud amháin daoine a lámhach ar d-XBox, ach ba rud eile ar fad é do raidhfil a
fholmhú i dtreo fíordhuine daonna. Ba chuimhin liom na tromluíthe a tháinig orm an dá
nó trí oíche sin i ndiaidh dom Paintball a imirt in Éirinn.
Bhí ceantar an phiara lán le daoine, ach níor gnáthdhaoine iad. Gráscar sráide Nua
Eabhrac agus Philadelphia a bhí iontu, b'fhacthas dom, iad ag geaitsíocht thart ina
ndronga, ag faíreach i ndiaidh na mban agus ag malartú croití lámha ilchasta a chuir
gnóthaí na ndrong sráide i gcuimhne dom. Agus m'anam bhí toghadh fobhrístí thar na
bearta le feiceáil, nuair nach raibh na bikinis ba lú ariamh le feiceáil. D'fhéadfainn
seasamh ansin ar feadh an lae ag stánadh, agus sheas, dar fia, ar feadh cupla nóiméad go
dtí gur thug Jo sonc sna heasnacha dom agus mheabhraigh dom cén fáth an raibh muid
ansin. Bhíomar ag lorg leithris.
Tá sé éasca go leor leithreas a aimsiú in Éirinn, ach i nDomhnach beidh tú ag lorg
ar feadh i bhfad i Meiriceá. Ní cheadófar duit leithreas a úsáid i siopa nó bialann ar bith
gan rud a cheannach, agus fiú ansin déanfar deacair duit é. Bhí Jo ag rince le fonn leithris,
agus shíl mé go mbeadh ceann go cinnte i gceann de na tábhairní, ach deamhan ceann a
bhí le feiceáil. B'eachtra eile iad na tábhairní, ámh. Fiú ag an am seo - go gairid i ndiaidh
an mheánlae, bhíodar lán le súgairí, agus bhí drochbhannaí ceoil ag bleaisteáil raccheol
203
203
Ó Bhoston go Philly
na seachtóidí agus na n-ochtóidí ó ardáin bheaga. Faoi dheireadh d'aimsíomar leithreas in
arcade siamsaíochta ar 25 cent.
De réir dealraimh, tá an saol ag athrú in Éirinn freisin. Thug mé deara le gairid
gur leagadh leithris poiblí Chathair na Gaillimhe mar gheall ar an méid achrainn agus
trioblóid a bhí acu leo, ina measc striapachas. I bhfírinne tá an saol ag athrú.
Bhí ocras orainn freisin, agus cheannaíomar píosa Pizza ó bhialann len é a ithe ar
cheann de na bínsí páirce a bhí dírithe ar an uisce. Bhí an áit lán le siopaí Pizza, an
praghas ceannann céanna ar ghach rud, cibé áit ina raibh tú. Ar an mboardwalk bhí fógra
mór le pictiúr air de dhéagóir éigin, a bhain scoláireacht ollscoile na bliana ón "Italian
Businessmen's Association of Seaside Heights." Chuir seo ar mo mhóchompórd mé písín.
Ní fheadar an raibh leithéid Tony Soprano fós i gceannas ar áiteanna mar seo? Níorbh é
Seaside Heights ár dtriail ceart an lá seo, ámh, ach Ocean Grove, baile eile cois trá fiche
míle ó thuaidh uainn. Moladh dúinn an áit a fheiceáil mar iarsma den "Jersey Shore" mar
a bhí na cianta ó shin. B'é seo, a dúradh linn, an baile saoire ba shuimiúla ar an Shore. B'é
ar gcara Russ Pietz ó bhaile fíorchríostúil in Indiana, a mhol an áit dúinn. Ba chosúil go
dtiocfadh a mhuintir (a bhí scaipthe ar fud Mheiriceá anois) le chéile uair sa bhliain in
Ocean Grove do chruinniú clainne. Ach ní rabhamar róchinnte cén fáth Ocean Grove,
agus nuair a d'fhiafraíomar de Russ, chaoch sé súil amhain agus dúirt "feicfidh sibh." Ar
aghaidh linn.
Ocean Grove
Thugamar ár n-aghaidh ó thuaidh far an gcósta, chomh fada agus ab fhéidir linn, ó
níorbh fhéidir brath ar na bóithre i gceart. De ghnáth, bheadh bóthar mór cupla céad slat
ón trá, agus bóthar eile in aice trá, a thosódh agus a chríochnódh go tobann. Ba dhul san
204
204
Ó Bhoston go Philly
amhantar é bóthar an chósta a thriail, ach bhí lucht na saoire chomh trodach sin ar an
mbóthar mór ("Main Street", go hoifigiúil) go mbfhearr linn sábháilteacht agus maille an
bhóthar eile.
Tháinig athrú suntasach ón mórthír ar aghaidh. Ní hé go raibh deireadh leis na
bailte saoire, ach ba léir go raibh níos mó ná bailte saoire ann freisin. Deis is clé ón
mbóthar, seachas tábhairní agus siopaí suaracha, bhí tithe ollmhóra, le Jaguars, Lexuses,
agus BMWs pairceáilte os a gcomhair. Chuir sé Bré, nó bóthar an chósta idir Gaillimh
agus Bearna, i gcuimhne dom. Ní amháin sin, ach bhí líne traenach le feiceáil anois agus
arís, na comharthaí do na stáisiúin ag taispeáint gurbh é seo líne fobhaileach Nua Gheirsí
Transit, seachas líne fadtaistil. Chuir sin iontas orainn. Ba chosúil é le stáisiún DART a
fheiceáil i Loch Garman.
Tógadh líne traenach ó Nua Eabhrac (Hoboken, NJ, i bhfírinne) go Long Branch,
ceithre míle ó thuaidh ó Ocean Grove, in 1875. Líne taistil a bhí i gceist ar dtús, ag cur
iompar ar fáil do lucht saoire Nua Eabhrac agus do thaistealaithe eile, ach is léir, tar éis
gur cuireadh fad leis, gur thosaigh daoine ag comaitéaracht air, ainneoin an turas dhá uair
an chloig go Nua Eabhrac.
Ní raibh bealach isteach go hOcean Grove ó bhóthar na trá, agus bhí orainn dul
suas go dtí an bóthar mór agus ar ais isteach. Chuir sé iontas orainn go raibh geataí móra
ón mbóthar mór isteach go dtí an baile, ach shíleamar nach raibh ann ach ealaíon nó
déanfas. Fuaireamar áit pairceála don charr gan mórán stró, agus síos ag an trá linn. Bhí
romhainn an lá a chaitheamh cois trá an turas seo, agus cheannaíomar ceadúnais trá.
Ba shuntasach an difríocht idir an bhaile seo agus Seaside Heights, ámh. Ní raibh
dronga le feiceáil in aon áit, ar an trá nó ar an siúlóid taobh thiar di. Ní raibh oiread is
tabhairne amháin le feiceáil sa bhaile, agus b'é seasca, dar linn, meánaois na ndaoine ag
205
205
Ó Bhoston go Philly
siúl ar an tsráid.
Ní raibh tada san áit go dtí dara leath an 19ú haois. B'ag an am sin a tharla rud
aisteach i gCríostaíocht Mheiriceá. Chríochnaigh cogadh cathartha Mheiriceá in 1865,
agus, seachas deireadh a chur le Críostaíocht an Deiscirt, mar a chleachtaítaí í, le díograis
na mBaistithe, leathnaíodh leis sa tír uilig. Sna 1870aí eagraíodh féilte athbheochana i
ngach ceann de stáit thuaidh Mheiriceá, féilte ollmhóra, seachtain ar fhad, i bpáirceanna
na tuaithe. Thógtaí pubaill mhóra, thagadh teaghlaigh, nó muintreacha bhailte uilig, agus
tugtaí seanmóirí ruibheacha scáfara an lá ar fad. B'é seo, ar ndó, aimsir fás na gcathracha
móra i Meiriceá, moille le aois na n-Imirceach, go háirithe ar an gcósta thoir. Bhí
cathracha Mheiriceá ag cur thar maoil le daoine caillte uaigneacha ón tuath nó ó thíortha
eile, ag tnúth le héinne a thabharfadh dea-fhocal dóibh. Agus, ar ndóigh, le athaontú na
tíre tar éis an chogaidh, agus saorú na sclábhaithe, a phlód ó thuaidh ar thóir oibre, bhí
dalladh praeitseálaithe a thabharfadh aire dá n-anama.
In 1867 chuaigh ministir Modhach, an t-Urramach William B. Osborn, go féile
athbheochana, seachtain ar fhad, i dtuaisceart Nua Gheirsí. Chuaigh an fhéile chomh mór
sin i bhfeidhm air gur chinn sé baile a bhunú a chuirfeadh féilte mar seo ar fáil don
chosmhuintir an t-am ar fad. In 1869 bhailigh sé a chairde le chéile san áit ina bhfuil
faiche an bhaile anois, agus bunaíodh an "Ocean Grove Camp Meeting Association" go
hoifigiúil. Leagadh amach sráideanna, agus díoladh gabháltais beaga. Pleanadh go
cúramach an áit, ionas go mbeadh radharc farraige agat cuma in aice na farraige thú nó
eile. In 1875, nuair a cuireadh fad leis an líne traenach ó Long Branch, phléasc an baile.
Baile Críostaí ab ea Ocean Grove go smior. Dé Domhnach crosadh tiomáint ar
ghach éinne, agus níor ceadaíodh snámh ar an trá. Nuair a tháinig an t-uachtarán Ulysses
S. Grant Domhnach samhraidh i 1875 chun óráid a thabhairt, bhí air a charráiste a
206
206
Ó Bhoston go Philly
phairceáil taobh amuigh den bhaile agus siúl míle nó mar sin go faiche cruinnithe an
bhaile. Bhí an rial chomh dian sin gur crosadh roth ar bith, fiú, a chasadh sa bhaile an lá
sin. Lean na rialacha seo go dtí 1980, creid nó ná creid, agus ó mheánoíche Dé Sathairn
go meánoíche Dé Domhnaigh, cuireadh glas ar gheataí an bhaile le cinntiú nach
bhféadfadh le héinne tiomáint ann. Ba sa bhliain sin a rialaigh na cúirteanna gur tháinig
an rial seo salach ar scaradh na heaglaise ón stát, agus osclaíodh geataí an bhaile ar an
Domhnach.
Cibé, phairceáileamar in aice na trá agus cheannaigh muid ár gceadúnais
griandóite ón gcailín ag ceann de bhealaigh isteach na trá, agus shiúlamar gur aimsíomar
spota deas. Is cineál ealaíon é aimsiú an chuíspota ar an trá, ach ní féidir an scil a mhíniú
níos fearr ná scil an mhadra ag suí síos - casfaidh sé timpeal trí, ceithre, b'fhéidir cúig uair
sula ligeann sé dá thóin titim. Mar an gcéanna atá sé le daoine ag lorg spota ar thrá -
siúlfaidh siad céad slat sa treo seo, céad slat sa treo eile, agus céad slat ar ais sula
gcinneann siad ar an spota sin, agus an spota sin amháin a thógáil.
Is léir gur baile saoire de shaghas eile é Ocean Grove fiú ó na heitleáin
fógraíochta. Is féidir iad a fheiceáil i gcéin ó dheas os cionn na dtránna don aos óg amhail
Seaside Heights, ach chomh luath agus a thagann siad chomh fada le Ocean Grove, agus
go minic níos luath, casann siad ar ais i dreo an aerfoirt. An lá seo bhíodar ag casadh
timpeall os cionn trá Ocean Grove mar bhí gaoth láidir aneas á séideadh míle nó dhó níos
faide ná mar a bhíodar ag súil leis. Bhí mé ag breathnú ar na heitleáin nuair a b'fhacthas
dom go raibh ceann acu, i bhfad ó dheas, i mbun rud aistí. Agus mé ag breathnú air,
d'ardaigh sé isteach sna scamaill, agus thit aríst go tobann. Shíl mé ar feadh cupla soicind
go raibh timpiste uafásach ag tárlú go dtí gur tháinig sé as an tuirlingt agus rinne
lomlúbadh - faoi dhó! Ba shaineolaí an píolóta seo, agus ar feadh fiche nóiméad
207
207
Ó Bhoston go Philly
sheasamar ansin faoi dhraíocht ag breathnú air ag eitilt bunoscionn, nó ag titim beagnach
go tonnta na farraige go dtí gur tharraing sé amach ag an soicind dheireannach, nó ag
tuirlingt ar bís. Sea, is féidir ealaíon a dhéanamh den eitilt. B'fhearr liom gan a bheith san
eitleán, ámh!
Bhí cuma níos nádúrtha ar an trá seo ná mar a bhí ar an gceann i Seaside Heights -
i lár na trá bhí sceir dubh. Ar an trá, ar dhá thaobh na sceire, bhí dhá thúr do mhaoir
snámha, agus chomh luath is a dtiocfadh snámhaí i gcóngar scread asail don sceir,
chloisfeá fead láidir ó dhuine de na maoir. B'í seo tús shéasúr na snámha (ní raibh na
tránna oscailte go hoifigiúil ach seachtain faoi seo), ach ba léir go raibh na maoir, ar
déagóirí scoile a mhórchuid dhóibh, fós faiteach agus ró-airdeallach, ach ba dheas a
dhíogras a fheiceáil.
D'fhéadfaimis bheith i mBóthar na Trá, nó cois fharraige i Ros Láir. Is cleachtais
uilíoch é, thú féin a shíneadh amach ar an ngaineamh agus dearmad a dhéanamh ar na
rudaí atá ar siúl istigh faoin tír. Sin an fáth a théann muid go dtí an trá, is dócha. Táimid
agus ár n-aithreacha, agus a n-aithreacha siúd, mar a déarfadh Máirtín Ó Direáin, ag
freagairt gairm na mara ó tháinig an chéad créatúr ilcheallach as an uisce. Is é ár mbunús
é. Ar leibhéal doimhin nach léir dúinn, tuigeann muid gurb í an uisce ár gceartbhaile.
Bhí ocras orainn, agus chuaigh mé ar ais go dtí an carr chun na ceapairí agus
cupla buidéal uisce a bhailiú. Sprionlaitheoirí muid, sea, ach tá muid tuirseach de na
praghsanna boilscithe do bhia leamh cois trá agus sna háiteanna turasóireachta. B'fhearr i
bhfad linn cupla ceapaire blasta le stiall mhaith cáis agus buidéal uisce ón sconna. Bhí cór
ag cleachtadh i gceann de na hardáin ceolbhuíne agus léigh mé ar thaobh an ardáin go
raibh coirmcheol Críostúil le tosnú ar ball. D'fhan mé nóiméad nó dhó go dtí gur tháinig
fear óg amach os comhair an chóir. Tháinig nóta mustar agus caithréime ón chór a líon an
208
208
Ó Bhoston go Philly
t-ardán agus a chuaigh ar foluain timpeall na trá.
"Yeah!" arsa an fear óg, lán díograis, "Let's hear it for Christ!"
Thosaigh an cór ar phopamhrán Críostúil a chanadh, agus thosaigh gach éinne
timpeall orm ag bualadh bos leis an rithim. Ní hé nach Críostaí mé, ach rugadh agus
tógadh mar Chaitliceach mé, agus b'é an Tantum Ergo an t-aon amhrán a d'fhéadfainn
canadh gan náire. Tháinig náire orm ag breathnú ar na daoine timpeall orm, a thromlach
acu ina seandaoine nach raibh an lúth fágtha ina lámha bualadh bos a choimeád rófhada,
agus chaolaigh mé amach ar ais i dtreo an chairr.
Bhí mé deich nóiméad nó mar sin ag an gcarr, agus nuair a d'fhilleas bhí na
Críostaithe i mbarr díograis. Bhí an fear óg (an Pastor John Cavanaugh, a dúirt an fógra)
ina sheasamh os comhair na n-amhránaithe, agus chuile geaitsíocht an stiúrthóra
ceolfhoirne air, cé nár léir go raibh an cór ag tabhairt mórán airde air. Dar diagaí bhí an
cór seo, nach raibh níos mó ná dáréag ann, ag canadh ar nós an Mormon Tabernacle
Choir, agus dá mhéad a d'éist mé, b'amhlaidh ba mhó a shíl mé go raibh rud éigin
mícheart leis an rud go léir ar leibhéal bunúsach. Bhí orgán eaglaise le cloisteáil, ach
deamhan orgán a bhí le feiceáil, cé go raibh Yamaha-ín ag an bPastor John, agus bhí
téadroinn iomlán ag casadh, cláirseach mór ina measc, gan oiread is fidil amháin le
feiceáil sa pháilliún. Diaidh ar ndiaidh, ba léir dhom go raibh mé ag éisteacht le Britney
Spears na Críostaíochta. Bhí an cór ag casadh le rianta cúnta. Cá bhfios céard a bhí ag
teacht ó bhéil na n-amhránaithe i bhfírinne. Nó an raibh siad ag canadh in aon chor? Ach
ba chuma leis an lucht éisteachta. Bhí amhrán ag críochnú, mar ba léir ó na cordaí
caithréimeacha ag bhí le cloisteáil, agus lean an críochcheol seo ar feadh nóiméad ar a
laghad, ag críochnú faoi dheireadh le "Alleluia" fada eadarbhuasach glórmhar a thóg gach
éinne sa pháilliún óna shuíochán agus a chur iad ag béicíl is ag bualadh bos. Ar mise an t-
209
209
Ó Bhoston go Philly
aon duine nár mealladh? Arbh é gur cheap gach éinne sa pháilliún dáiríre gurb iad seo, an
dáréag cifleogach smolchaite seo os ar gcomhar, faoi deara an cheoil a chuala muid anois
beag? Ba chosúil gurb ea.
Chuaigh an tAlleluia i léig, agus sheas an Pastor John. Chuimil sé deor óna shúil,
agus thosaigh ag caint i nguth snagach.
"Nach iontach an tír ina bhfuileamar inár gcónaí? Nach méanar dínn bheith inár
gcónaí i Stáit Aontaithe Meiriceá?"
"Yeah!" a d'fhreagair an slua, a bhí méadaithe beagáinín faoi seo.
Tháinig tocht beag ar a ghuth aríst.
"Ach an deireadh seachtaine seo, ní féidir liom dearmad a dhéanamh ar dhuine
áirithe a dhearbhaigh ár saoirse in aghaidh an diabhail, a sheas an fód ar son Dé, Chríost,
saoirse, agus slí bheatha Mheiriceá."
Cérb é seo? George Washington b'fhéidir, nó Dwight Eisenhower, nó seanathair
an Phastor John. Bhí mé ar bís.
"Sea. Táim ag caint ar Ronald Reagan. Laoch na haoise. Fíorchríostaí."
D'fhan mé i mo thost. B'é seo, ar ndóigh, an tseachtain bhróin don uachtarán, a
fuair bás cupla lá roimhe, ach ní raibh mé róchinnte cén bhaint a bhí ag Reagan le
Críostaíocht. Bhain na seandaoine na hataí díobh.
"Nuair a smaoiním ar an uachtarán Reagan, smaoiním ar aintiún a casadh go leor i
rith a uachtaránachta, agus a achoimríonn brionglóid Mheiriceá. Cinnte tá a fhios agaibh
cén t-amhrán a bhfuil mé ag smaoineamh air?"
Thit ciúnas ar an slua.
"A Dhia," adúirt an slíocaire, íle ina ghuth. "An é rud é gur Cumannaigh sibh? An
é rud é nach dtuigeann sibh Meiriceá agus Críostaíocht?"
210
210
Ó Bhoston go Philly
Níl a fhios agam cén fáth, ach chuir seo ar mire mé. De ghnáth, is cuma liom faoi
Chríostaithe dá leithéid seo, lena mbréaga, a gcinnteacht go bhfuil siadsan ag dul ar
neamh agus nach bhfuil éinne eile, a rianta cúnta, a síorthuairteáil ar an mBíobla, ach
chuir an t-amaidí seo fearg thar na bearta orm. Go gceapfadh an tufóg seo go mba iad
Críostaíocht agus Cumannachas dhá cheann slat an tsaoil. Gan fhios dom, beagnach,
d'ardaigh mo lámh, agus d'éirigh mo lármhéar. Ní raibh a fhios agam chomh daingean is a
bhí mo dhearcadh i dtaobh daoine mar seo. Chuir sé iontas orm féachaint síos agus a
thabhairt faoi deara go raibh an dara lámh ardaithe agam sa chaoi chéanna. Cé go raibh
mé i mo sheasamh ar cúl, thug an Pastor John faoi deara mé.
"Ar ndóigh," arsa seisean, le h-im ina ghlór. "B'fhéidir go bhfuil daoine amuigh
ansin a chreideann i gCumannachas. Más ea, beidh áthas orainn caint leo ag deireadh na
ceolchoirme chun iad a chur a bhealach a leasa."
Ní hé gur Cumannach mé ach oiread. Idéal chomh maith céanna le Críostaíocht
atá sa Chumannachas, ach ligeann an córas do dheachtóirí mar Stalin agus Ceaucescu.
Cad ab áil liom mo fhreagairt ar an amadán seo, mar sin? Ní fios dom. Ach is é an
síorcheangal seo a dhéanann daoine idir Chríostaíocht agus Meiriceánachas a chuireann
an fearg is mó orm.
Lean an Pastor John lena bhladar.
"Is ea. Ar ndóigh táim ag smaoineamh ar an amhrán álainn sin "God bless the
U.S.A."
Ní raibh Pastor John fiú ábalta an fhírinne a aimsiú faoin amhráin seo. Eisíodh an
t-amhrán i 1992, agus b'é "Stormin'" Norman Schwarzkopf a thug cáil dó nuair a
d'ainmnigh sé an t-amhrán seo mar aintiún oifigiúil Desert Storm. Faoin am sin, bhí
Reagan ceithre bliana as oifig73.
73 Blaiseadh den amhrán seo, a chloistear go forleathan anois trasna Mheiriceá:
211
211
Ó Bhoston go Philly
Ag freagairt don leid seo, thosaigh na rianta cúnta aríst. Gal ag teacht ó mo
chluasa, d'fhág mé an páilliún.
Chomhairigh mé deich mbratach, iad uilig i lár crainn, ar an gcéad méadar ar ais
go dtí an trá. B'fhéidir go mbeadh ciall ag pobal Phennsylvania.
And I’m proud to be an American where at least I know I’m free.And I won’t forget the men who died, who gave that right to me.And I’d gladly stand up next to you and defend her still today.‘Cause there ain’t no doubt I love this land - God bless the U.S.A.
Ar mhórshiúl a chonaiceamar i mbaile darb ainm "Gays Mills" i Wisconsin i 2002 chan cailín ar dhrae ("Banríon na Féile") an t-amhrán seo aríst agus aríst eile ar feadh dhá uair an chloig. Chuir sé iontas orainn.
212
212
Ó Bhoston go Philly
Pennsylvania
213
213
Ó Bhoston go Philly
Philadelphia
Shroicheamar Philadelphia um thráthnóna, uair an chloig caite againn i dtranglam
tráchta ar an dol-droichead idir Trenton74 agus Pennsylvania. Ba léir, ámh, go raibh Nua
Gheirsí inár ndiaidh - bhí tiománaithe níos béasaí cheana féin agus ar éigean a chualamar
séideadh bonnán ar bith, fiú sa tranglam.
Agus tú ag taisteal i Meiriceá, is fiú triall a bhaint as na hóstáin, agus más ea, ní
miste triall a bhaint as ceann de na seirbhísí idirlín a ofráileann seomraí ostáin ar bhonn
ceantála. Scríobhann tú isteach an t-uasmhéid a íocfas tú, agus má ghlactar leis, ní mór
duit íoc as. Mar sin a bhfuaireamar ár seomra i Philadelphia, sa "Hyatt Regency at Penn's
Landing." Nach cliste na hainmneacha a thograíonn siad dá n-óstáin? Bhí mé leath ag súil
le buitléirí ag caitheamh periúic agus cúirteoirí le rouge ar a leicne, ag umhlú dúinn agus
sinn ag teacht isteach an doras tosaigh. Tháinig díomá orm nuair a chonaic mé gnáth-
oibrithe i ngnáthéadach.
Fuaireamar seomra ar an deichiú urlár, ar aghaidh an tuaiscirt. Nílim cinnte go
fóill arbh í seo an drochradharc nó an dea-radharc. Mar dhrochrud, bhí I-95 fúinn, gach sé
nó ocht lána de, ag séideadh bonnán agus ag lonrú ceannsoilse fúinn. Ach bhí dé-phánaí
dorcha san fhuinneog, a d'fhág nach raibh glór agus solas an bhóthair róláidir, agus mar
dea-rud bhí an abhainn ann, agus amach romhainn, an Benjamin Franklin Bridge.
Droichead álainn is ea an droichead seo, a cheanglaíonn Philadelphia le Nua
Gheirsí. Nuair a tógadh an droichead i 1926, ba é an droichead ab fhaide aonréise ar
dhomhain - beagnach dhá mhíle, agus dhá stór air - ceann amháin do charranna, agus
74 Cén fáth an gcuirfeadh siad ardchathair an stáit ar a theorainn? Ní bhfuair mé freagra maith ar seo go fóill.
214
214
Ó Bhoston go Philly
ceann eile do thraenacha.
Bhí sé ina chlapsholas faoi seo, agus sheasamar os comhair na radhairce seo ag
breathnú amach, an bóthar ag monuar os íseal ar chlé, agus soilse ag lonrú i gcuaifigh
uisce na habhainn ar dheis, agus an droichead ollmhór seo ag síneadh go glórmhar thar an
abhainn i dtreo Nua Gheirsí. Thugamar faoi deara na soilse ag an am céanna
"Céard é sin?"
"Solas na gréine ag dul faoi."
"Ní hea - tá sé rórialta. Féach!"
Ar an droichead bhí dhá phointe sholais corcra ag déanamh a mbealach mall ó
dhá cheann an droichid i dtreo a chéile. Nuair a shroicheadar a chéile chuadar trína chéile
agus ar aghaidh i dtreo deireadh an droichid. Nuair a shroicheadar sin, thosaigh dhá
ghrúpa shoilse uaithne ag bogadh i dtreo a chéile ó dhá cheann an droichid. Seachmall
radhairc a bhí ann, ar ndóigh, agus de réir mar a chuaigh an ghrian faoi, ba léire na soilse
seo, ag súgradh ar réise an droichid. Bhraitheamar faoi dhraíocht, inár seasamh ansin ag
an bhfuinneog, go dtí gur imigh an solas deireannach ó íor iarthar na spéire.
Agus, ar ndóigh, bhí ocras orainn. Leis an ngas-sorn stóráilte i gcófra bagáiste an
chairr, caolseans go mbeadh muid ag cócaireacht amuigh anocht pé scéal é. Chrom Jo ar
léarscáil agus ag fógairt fonn bhia Iodálaí, shín a méar chuig spota air.
"Italian Market," arsa sise. "Mara bhfuil bia Iodálach ansin, níl sé le fáil sa
chathair seo."
Nuair a labhraíonn Jo i nglór údarásach Dé, mar a labhair sé anois, ní fiú cur ina
215
215
Ó Bhoston go Philly
haghaidh.
"Go dearbh," arsa mise, agus amach linn.
Comhartha eile den drochmheas a bhí ag Meiriceánaigh ar a dtír agus go háirithe
ar a gcathracha ná an caoi inár tógadh I-95 trí lár Philadelphia. Níor cuireadh faoi nó os
cionn an talamh é ach air. D'fhág seo Philadelphia gearrtha ó fhoinse a airgid - bruach
abhainn an Delaware, a raibh 150 piara ag gobadh amach uaidh tráth, agus nach bhfuil
ach 14 dóibh fágtha, cuid acu sin i ndrochchaoi. Ó na hochtóidí amach, tuigeadh an
dochar a deineadh d'anam agus croí na cathrach, agus tosaíodh ag tógáil droichead thar an
mbóthair chun an chathair agus na duganna a athnascadh, ach fós féin ní mór don
choisithe siúl sách fada far an mbóthair go dtí go n-aimsíonn sé droichead. Le déanaí,
ámh, chlúdaigh an chathair faid dhá chéad méadar den bhóthar agus thóg páirc phoiblí os
a chionn. Tús maith, adeirim.
Shroicheamar taobh eile an bhóthair, pé scéal é, agus isteach linn i gcoinicéar
eangaí sráideanna na seanchathrach. Má bhí tú i Los Angeles nó Chicago ariamh, nó fiú i
Nua Eabhrac, tuigfidh tú a bhfuil i gceist agam le heangachas. Pleanáladh Philadelphia ar
an dóigh chéanna is a pleanáladh Cathair na Mart - ar ghreille, agus do dhuine a d'fhás
suas i gcúbshráideanna na Gaillimhe, cuireann rialtacht agus míleatachas an phleanála
seo isteach orm. Is cosúil gur chuir sé isteach ar Charles Dickens freisin, agus sa chaoi
chéanna freisin. Rud a bhí ann, dar leis, a raibh dlúthbhaint aige le Caecarachas agus le
Meiriceánachas:
It is a handsome city, but distractingly regular. After walking about it for an hour or two, I felt that I would have given the world for a crooked street. The collar of my coat appeared to stiffen, and the brim of my hat to expand, beneath its Quakery influence. My hair shrunk into a sleek short crop, my hands folded themselves upon my breast of
216
216
Ó Bhoston go Philly
their own calm accord, and thoughts of taking lodgings in Mark Lane over against the Market Place, and of making a large fortune by speculations in corn, came over me involuntarily (American Notes, 1842)
Go deimhin, níl lorg an Chaecarachais sin imithe go fóill. Agus sinn ag siúl trí
sheanshráideanna rialta na cathrach, is beag duine, idir turasóir agus áitritheoir, a tháinig
inár gcoinne.
Féile Shealadach South Street
Tá an Italian Market i ndeisceart na seancathrach, agus b'é sin ár dtriall, ach ba
chosúil nach raibh mórán fágtha ar oscailt cheana féin. Nó b'shin a cheapamar go dtí gur
shroicheamar South Street. Agus níl a fhios agam fós conas is fearr cur síos air.
Nuair a chasamar timpeall an chúinne isteach ar an tsráid seo, go tobann bhíomar
timpeallaithe ag carranna, siopaí, agus daoine, an mhórchuid acu Gorm. Ach murab
ionann na ceantracha Gorma cosúil le Harlem i Nua Eabhrac, nó ar Bhoardwalks áirithe
cois fharraige i Nua Gheirsí, ba léir go raibh cultúr agus bród go fairsing anseo. Iad siúd a
raibh carranna acu, bhíodar á dtiomáint go h-anmhall. Ní amháin, dála an scéil, go bhfuil
Philadelphia leagtha amach ar ghreille ilchearnógach, ach tá na sráideanna ar an leithead
céanna is a bhíodar in aimsir na gcóistí, agus mar sin, is beag spás tá orthu. Mar sin, is
bóithre aontreo iad gach bóthar sa chathair, South Street ina measc.
Ba gheall le péacógaí gach éinne ar an tsráid. Ar na cosáin bhí mná óga in éadaí
giortacha ag ligint orthu nach bhfaca siad rud ar bith eile ar an tsráid ach a scáth sna
fuinneoga, agus tríd an tsráid thiomáin na céadta carranna le fir óga iontu ag breathnú
217
217
Ó Bhoston go Philly
amach ar na mná go cíocrach agus ag glaoch chucu.
"Hoo baby! I'd like some of that!"
"'You keepin' that can all to yourself?"
By dad. Arbh é seo ceantar na soilse dearg?
Ach níorbh ea. Fiú má bhí magadh ar siúl idir fir na gcarranna agus mná na
gcosán, ní raibh ann ach magadh. Carranna maithe a bhí sna feithiclí seo á dtiomáint go
mall, go fíormhall, síos an tsráid, cuid acu gan díon, agus grúpanna iontu gléasta go maith
ag buaileam sciath. Bhí steiriónna á gcasadh iontu, subwoofers ag dordán chomh íseal
agus chomh láidir sin go raibh an talamh ag creathadh rompu agus ina ndiaidh.
Buaileam sciath a bhí ar siúl ag na mná freisin, iad uilig sna giobail ba nua, agus
iad smidithe mar mhainicíní. Agus, ar ndóigh, bhíodar ag baint an-spórt as an gcur-is-
cúiteamh idir iadsan agus buíonta na gcarranna.
Mar a deirim, bhí mórchuid na ndaoine ar an tsráid gorm, agus iad uilig i mbarr
spraoi agus spleodair. Níorbh ionann an t-atmasféar anseo agus ceann Harlem nó
Bloomfield in aon chor, ámh. I Harlem agus Bloomfield, bhí an uisce-faoi-thalamh ann i
gcónaí ag fógairt bagartha, ag fógairt duit go mba cheart duit bheith ar an airdeall i
gcónaí, nach raibh fáilte romhat, go mba stróinséar thú. Anseo, ba gheall le Carnabhal é.
Agus go deimhin, shíleamar gurbh shin a bhí ar siúl. Stopamar cupla ar an tsráid a bhí ag
siúl tharainn.
"Céard tá ar siúl?"
"Tada."
"Cén sórt tada? Tá an áit ag cur thar maoil le daoine! Nach bhfuil féile ar siúl?"
"Níl ná féile. Mar seo a bhíonn se chuile oíche i rith an tsamhraidh. Tagann
daoine anseo chuile oíche, agus go háirithe ag an deireadh seachtaine, fá choinne na
218
218
Ó Bhoston go Philly
scléipe."
Bhuel fair play. Ba é seo b'fhéidir an chéad uair dúinn bheith i lár baill féile mar
seo i lár chathair i Meiriceá gan an t-amhras sin orainn go rabhthas ag breathnú orainn go
fáilí mar mharcanna.
Tá cáil ar Philadelphia ó bunaíodh é mar áit fhabharach síochánta, a ghlacann le
daoine de ghach cine agus creideamh, agus is sa chathair seo, thar aon chathair eile i
Meiriceá, a d'fhás meánaicme ghorm sa 19ú haois. De bhunadh sclábhaithe saortha a
tháinig an mheánaicme seo. Anois, ar ndóigh, feicfidh tú meánaicme ghorm i ngach
cathair i Meiriceá, agus go háirithe i gcathracha móra an deiscirt mar Atlanta agus New
Orleans, ach sa 19ú haois níorbh fhéidir seo ach in áiteanna fíorspeisialta. I stáit na
sclábhaíochta sa deisceart ba bheag duine gorm a raibh sé de dhánaíocht ná de mhaoin
aige saol na meánaicmí a tharraingt ar féin. I gcathracha sa tuaisceart breathnaíodh ar an
gcine gorm mar chine caillte, aicme na hoibre crua, ach ní mar chómhaith. B'idir-eatarthu
amháin, ar theorainn deiscirt agus tuaiscirt, d'fhéadfadh an cine gorm cur fúthu agus
saothrú leo gan bhac. Agus b'sheo iad go fóill, ag baint taitnimh as oíche the ar na
sráideanna ar an dóigh chéanna agus a bhainfeadh lucht na Gaillimhe taitneamh as féile
na n-ealaíon nó rástaí na Gaillimhe. Chuir seo cluaisíní croí orm. Don chéad uair i
ndáiríre, bhraith mé go raibh todhchaí roimh an gcine ghorm i Meiriceá thar an
mbochtanas agus an chiníochas ceilte a bhí róchoitianta cheana féin. Shiúlamar an tsráid
go gliondrach, ag breathnú isteach sna siopaí agus boutíqeanna beaga ar chaon taobh na
sráide, agus ag amharc go moltach isteach sna carranna a bhí ag rolláil tharainn go mall.
Scaití stop na carranna agus bheadh comhrá beag idir dhá chara, nó idir fhear agus bean a
raibh suim acu ina chéile. Leanfadh an comhrá ar aghaidh ar feadh leathnóiméad nó mar
219
219
Ó Bhoston go Philly
sin go dtí gur thosaigh na daoine taobh thiar díobh ag séideadh a mbonnán. Ar ais isteach
sa charr leo ansin agus ar aghaidh go deireadh na sráide, áit a chasfadh siad ar ais ar
chúlshráid eile, a d'fhillfeadh siad ar thús South Street leathmhíle nó míle siar ón
Delaware, agus a thosódh siad an tiomáint-tríd arís, agus arís. B'é seo "main drag" na
cathrach go cinnte, agus dá mbeadh cathracha eile ag lorg bunphlean do main drag dóibh
féin, níor ghá dul níos faide ná seo.
An Italian Market
Cosúil le cathracha go leor i Meiriceá, tá Chinatown agus Little Italy ag
Philadelphia, ach is beag Síneach a bhfeicfidh tú i Chinatown Philadelphia na laethanta
seo, agus tar éis dúinn South Street a fhágáil agus leanacht ar aghaidh i dtreo an "Italian
Market" tháinig amhras orainn faoina hIodálaigh. Is beag a bhí le feiceáil ach doirse
dúnta agus fuinneoga briste. Anseo agus ansiúd bhí delis beaga agus siopaí búistéara.
Faoi dheireadh, chonaiceamar comhartha bialanna Iodálaí, ach múchadh é agus sinn ag
breathnú air. Bhíomar ar tí deireadh dúile a bhaint as béile Iodálach nuair a thugamar faoi
deara, leathbhloc romhainn, soilse ísle. B'fhéidir . . .!
Agus, b'ea! Tá cáil faoi leith ag Philadelphia mar gheall ar "Stéigeanna Cáise,"
nó, níos cruinne "Philly Cheese Steaks." Séard atá iontu ná stéig gearrtha an-tanaí,
oinniún, agus, doirte ar an bpraiseach uilig, cáis leáite. Cuirtear seo ar arán Iodálach. Ní
thagann fíorbhia na hIodáile i gceist mórán, is cosúil, i gcuisine Philadelphia. Ach dá
dtiocfadh, ba sa bhialann seo a thiocfadh. Bhí teaghlaigh ag ithe ann cheana féin, cuid acu
ag labhairt Iodáilise, agus ba léir go mba bhialann teaghlaigh an áit leis. Ach bhí rud
amháin, thar aon rud eile, a thug le fios dúinn go rabhamar i bhfíorbhialann údarach
Philadelphia: bhí postaer ollmhór ar an bhfalla le Rocky air:
220
220
Ó Bhoston go Philly
"Rocky - a true Philadelphia hero."75
Tháinig fear óg agus a mháthair amach as an gcistin agus thosaigh ag caint linn.
"Eh, buona sera, signori, como sta?"
Bhreathnaigh mo bhean ar an bhfear de gheit.
"Er . . . muy bien?"
Gháir sé.
"That is all right. Whadda woulda you-a lika to begin-a?"
Ba léir nach raibh sé ag magadh, ach labhair an fear seo le canúint chomh láidir
sin gur shíleamar beirt ar feadh soicind go raibh sé ag ligint air gurbh Iodálach é. Rith
fonn uafásach liom a fhreagairt:
"I woulda lika two forka on my table!"
Ach choimeád mé srian orm féin. Nó ba cheart dom a rá, chaith Jo súil nimhneach
orm.
Seo rud nár chreid mé go dtí le fíordhéanaí, ach is léir go bhfuil go leor Iodálach
go fóill i Meiriceá a bhfuil Iodáilis acu mar mháthairtheanga. Agus nílim ag caint ar
sheandaoine ach oiread. Ní raibh an fear seo níos mó ná tríocha bliana d'aois.
Ní de ghnáth a mholfainn bialann fánach ar shráid bheag i Philadelphia nó cathair
ar bith, ach b'fhiú an ceann seo, agus dá mbeadh an t-ainm agam, thabharfainn duit é, ach
an t-aon rud atá ar eolas agam faoin mbialann neamhphostúil seo ná nach n-aimseofá ón
tsráid é ach de thaisme, agus go bhfuil an pizza is fearr acu a bhlais mé de ariamh.
75 Ná bac gur caractar cumtha é!
221
221
Ó Bhoston go Philly
Is annamh a bhíonn oícheanta mar seo agat, ach nuair a tharlaíonn siad,
cuimhníonn tú orthu. Lán fíon dearg na hIodáile agus pizza, shiúlamar ar ais go dtí an t-
óstán, lámh ar lámh, trí shráideanna cúnga Philadelphia, torann na cathrach maolaithe
anois, fiú ar South Street, nach raibh ach corrcharr fágtha air, agus daoine bogtha ag
beannú dúinn go munglach. Sheas seanfhoirgintí ar chaon taobh, agus os a gcomhair,
nuair a lig cúngspás na cathrach é, crainnte beaga. Os cionn duilliúir na gcrann chroch
leathghealach doiléir, ag lonrú trí aer tais. D'fhéadfá bheith ag siúl na sráideanna in aimsir
Jefferson agus Washington. Fiú ar ollbhóthar I-95 d'imigh na carranna tharainn go mall
ciúin, agus ar thaobh eile an bhóthair, d'fhéadfá lapadaíl na huisce sa Delaware River a
chloisteáil, fad is a rinne na báid mhóra trí-chrann, ar ancaire san abhainn do thurasóirí,
longadán séimh ar thaobh na nduganna.
Chuamar a leaba luath go leor an oíche sin, soilse an droichid ag súgradh go mall
ó cheann ceann, Philadelphia ina chodladh chomh luath céanna.
Óstáin Mheiriceá agus na Déagóirí a Chónaíonn Iontu
Bíodh a fhios agat go bhfuil fáth éigin a bhfaigheann tú seomraí saora ar
Phriceline, agus b'é an fáth an deireadh seachtaine seo ná go raibh turnaimint sacair do
scoileanna ar siúl sa chathair agus go raibh na hóstáin plódaithe le déagóirí agus a
dtuismitheoirí. De ghnáth ní chuireann na créatúirí as dúinne mórán, ach ar maidin
rinneamar doilíos go raibh ár seomra chomh cóngarach don ardaitheoir. Ó rinne sé
maidneachan, bhí scuainí beaga cailíní ag teacht is ag imeacht os comhair ár ndorais. Ach
bhí ar ghach grúpa trí nóiméad cónaí a dhéanamh ansin, agus caint os íseal a dhéanamh,
mar ó dhea, ar an ábhar céanna:
"No WAY!"
222
222
Ó Bhoston go Philly
"Way! I'm telling you he did!"
"I gotta tell Mom!"
"No! You can't."
"But he's so CUTE."
Agus ar aghaidh agus ar aghaidh. Ní fheadar, adúras liom féin, arbh é an buachaill
céanna a raibh na céadta cailíní ag caint faoi, ach ba chosúil nach raibh ach an t-aon ábhar
ag déanamh scine do na grúpanna cainteacha seo ar chaoi ar bith, agus b'shin buachaillí,
nó b'fhéidir an buachaill céanna. Ní amháin sin, ach thosaigh mé ag ceapadh gurbh iad na
cailíní céanna iad. Nuair a thiocfainn amach as an seomra, bheadh ceathrar cailíní ina
seasamh os comhair an ardaitheora, a thabharfadh sracfhéachaint orm, beirt acu le
teanntáin fiacla, duine acu róthanaí, duine acu rórabhar, a mbéala uilig ar leathoscailt
agus iad uilig ag breathnú orm trí shúile móra brónacha sula gcasfadh siad ar ais ar a
gcéile arís fá choinne hugar mugar. Bheadh an t-éadach céanna orthu freisin - gearrbhrístí
agus t-léinte, ainm choláiste scríofa ar thóineanna na ngearrbhrístí.
An rud is measa, ar ndóigh, ná casadh leis na cailíní seo i spórtlann an óstáin.
Beidh triúr acu ina suí sa jacuzzi, beag beann ar an bhfógra crochta os a gcionn ag rá
"Daoine Fásta Amháin." Nuair a sleamhnaíonn tú go cotach leithscéalach isteach sa
jacuzzi, breathnaíonn siad ar a chéile agus tarlaíonn cogar súile eatarthu. Tar éis cúig
nóiméad náireacha, éireoidh siad as an jacuzzi agus seasfaidh siad i ngrúpa sa chúinne ag
siosarnach agus ag casadh a gcinn i do threo.
An turas seo, ámh, níor úsaideamar an spórtlann, agus spáráladh mé ó na déagóirí.
Níos measa fós, ámh, ná nach raibh bricfeasta ar bith againn. D'éirigh an ghrian
223
223
Ó Bhoston go Philly
os cionn an Delaware agus lonraigh ar ár mboilg folmha. Sin an fhadhb le Priceline -
gheobhaidh tú an leaba, ach deamhan rud eile. Uaireanta ní bhfaighfidh tú an ruainnín
gallúnaí fiú!
Ach bricfeasta. Gan ceann le fáil, agus gan mórán ar eolas againn faoin gcathair,
ba bheag seans go mbeadh muid ag ithe go maith an mhaidin seo. Go dtí gur rith sé linn
go tobann, go raibh ábhar bricfeasta ina luí go fóill sa mbosca fuair sa charr. Sú aráiste,
arán, calógaí . . . bhí Dia ann, tar éis an tsaoil. Shuíomar ansin ag deasc an tseomra, an
pota caife ag plobarnach taobh linn, gloiní móra sú aráiste inár lámha, ag breathnú ar
Philadelphia, nó an Benjamin Franklin bridge ar aon chaoi, ag dúiseacht romhainn.
Bhuel, mar a deir siad, más sa Róimh thú . . . eh . . . féach ar an Róimh. So
chuamar ag breathnú. Bhí ceacht na hoíche aréir foghlamtha againn faoin gcathair agus
d'fhágamar an carr i gcarrchlós an óstáin agus bhuaileamar bóthar trasna I-95 arís.
"Leacht Cuimhneacháin na nGael"
B'é ár bplean an mhaidin a chaitheamh ag siúl timpeall an cheantair is stairiúla i
Philadelphia, an ceantar atá ainmnithe mar "Independence National Park" anois, agus
chuige sin, chuamar i dtreo na páirce a bhí nuathógtha os cionn I-95. Ag cúinne thiar-
thuaidh na páirce thugamar dealbh mór aisteach as cré-umha faoi deara. De réir mar a
thaobhaíomar é, ba léire go mba de dhaoine ar long é, ach go dtí gur shroicheamar an
leacht os comhair an chré-umha, a raibh cuma ard stuama réamhstairiúil air, níor
thuigeamar céard a bhí ann. M'anam baineadh geit asainn nuair a chonaiceamar
inscríbhinn an leachta agus é i nGlanghaeilge!
224
224
Ó Bhoston go Philly
"Leacht Cuimhneacháin na nGael"
De phlimp thuigeamar an dealbh. Ar thaobh amháin de, bhí daoine dearóla ag
triall cré a thochailt ar fána chnoic mar ó dhea, na gothaí céanna orthu is a bhí sa phictiúr
cáiliúl sin ón Illustrated London News a bhí i ngach leabhar staire in Éirinn ó 1975
amach. Taobh thiar díobh, ámh, bhí leaca uaighe agus croiseanna, agus daoine ina luí ar
an talamh. Sheas daoine eile os a gcionn, a aghaidheanna dírithe suas agus ón gcill. De
réir mar a d'ardaigh an cnoc, agus na daoine seo, málaí móra imirce ar a ndroimeanna, ón
gcill agus ó na marbhán, ámh, d'athraigh an cnoc isteach ina long, nó, chun a bheith
cruinn, i dtaobh loinge. Seachas cnoc a thógáil, mar sin, bhí na daoine seo ag teacht
isteach i long agus thar a taobh, ag tuirlingt uaidh ar staighre beag ar an taobh eile. Ar
ndóigh, séard a bhí ann ná scéal an ghorta mhóir - na daoine ag tochailt in aisce d'fhataí
agus á gcur i gcill, na daoine a mhair ag imeacht uathu agus ag ceannach a mbealach thar
farraige go Meiriceá, áit a thuirlingíonn siad le faoiseamh agus fiosracht.
Insíodh an scéal go deas simplí i gcré-umha, agus b'shin an méid den ealaíon féin.
Sa bpáirc thart timpeall ar an leacht agus an dealbh bhí cosán beag le h-aistí beaga
greanta ar eibhir, ag déanamh cursíos ar stair na hÉireann sna trí chéad bliain roimhe seo,
faoin imirce, agus faoin gcaoi inár tháinig na hÉireannaigh go Philadelphia.
Chuaigh an pháirc chuimhneacháin seo i gcion orm i bhfad níos mó ná an ceann i
Nua Eabhrac. Cé go raibh sé os cionn bhóthair eadarstáit, ní bheadh a fhios agat; shílfeá
thú féin i ngáirdín rinnfheithimh seachas i lár chathair mhóir, murab ionann agus an
cruach cloch i Manhattan.
Shiúlas timpeall an gháirdín ar feadh meandair sular léir dom, cé go rabhas ag
225
225
Ó Bhoston go Philly
baint an-shuilt as an bpáirc, go raibh Jo ag amharc go cumhach i dtreo an Independence
National Park.
Ah well. D'fheicfinn arís é, b'fhéidir.
Atógáil Philadelphia
Is féidir Philadelphia (nó lár na cathrach, pé scéal é) a shamhlú mar leithinis
cearnógach, más cuma leat taobh tuaisceartach na cearnóige a bheith ina mhótarbhealach
a cheanglaíonn I-76 ar thaobh thiar na cathrach le I-95 ar an taobh thoir. Abhainn an
Delaware is ea taobh thoir agus taobh theas na cearnóige (casann an abhainn go tobann,
ag múnlú an choirnéal thoir-theas). Is í abhainn an Schuylkill ("scúl-cill") taobh thiar na
cearnóige. Ritheann sé isteach sa Delaware míle nó dhó ó dheas, agus déanann cóngar na
n-abhann coirnéal thiar-theas na leithinse. Ar ndóigh, rud gnáthúil go leor ab ea é sna
seanlaethanta cathracha a bhunú ar leithinse, mar a deineadh le Boston agus Nua
Eabhrac76. B'éasca i bhfad iad a chosaint ó na hIndiaigh, agus d'fhéadfáí teagmháil a
choimeád le cathracha eile (agus, go deimhin, Sasana) le longa. Bhí Philadelphia fada go
leor suas inbhear an Delaware, ach bhí an abhainn doimhin go leor deighleáil leis na
longa is mó ar muir. I ndomhnach, is féidir leis deighleáil leo go fóill. Ar thaobh Nua
Gheirsí na habhann, i seanbhaile tionsclaíoch darb ainm Camden, luíonn an long cogaidh
"Nua Gheirsí." Díchoimisiúnadh í cupla scór bliain ó shin, agus téann turasóirí ann ar
cuairt le báid farantóireachta ó chathair Philadelphia. Is féidir an long ollmhór seo, colg
cogaidh na ngunnaí móra uirthi go fóill, a fheiceáil go soiléir ó bhruach na habhainn i
Philadelphia. Ritheann I-95 síos bruach thiar na habhann, agus ba thrasna an bhóthair seo
76 Oileán is ea Manhattan ina cheart, is dócha, ach bunaíodh é mar chalafort amháin, ar an gcóngar idir Sunda Long Island agus Abhainn an Hudson. Ina theannta sin, tá sé chomh cóngarach do mhórthír an Bhronx go bhféadfá léimt thar an abhainn beagnach.
226
226
Ó Bhoston go Philly
agus siar i dtreo na habhann eile, an Schuylkill, ár dtriall.
Is insan chearnóg seo, idir aibhneacha agus bóithre, atá stair Philadelphia. D'fhás
sí ar an leithinis seo, agus ní go dtí an fhichiú aois a thosaigh sí ag leathnú amach thar
abhainn faoin tuath. Go deimhin, ní raibh droichid ón chathair go Nua Gheirsí go dtí tús
an 20ú haois, nuair a tógadh an Benjamin Franklin Bridge, agus ní raibh an dara rogha ag
daoine ach fanacht chomh cóngarach go lár ghnó na cathrach agus ab fhéidir. Ba é teacht
an chairr a chuir dlús le leathnú-amach na cathrach agus fás na bhfobhailte thart timpeall.
Mar a tharlaíonn, bhí Jo anseo cheana. Mar bhall de chumann rince
"Schuhplatteln" - cumann a choimeádann traidisiúin na Baváire beo i Meiriceá Thuaidh
trí comórtais rince a eagrú. Sna seachtóidí bhí ceann acu i Philadelphia agus thiomáin
baill uilig an chumainn (i Sheboygan, Wisconsin, 900 míle uaidh!) ann. Níor dheas a
cuimhne ón gcuairt. Cé nach raibh sí ach ina páiste, ní chuimhin léi ach bréanlach caite
iar-thionsclaíoch, na sráideanna salach, na foirgintí ag titim as a chéile, agus cáil na
coirpiúlachta amach ar an áit. Tá an t-ainm seo ag an gcathair go fóill, agus b'iomaí duine
a bhreathnaigh orainn go haisteach nuair a dúramar leo go rabhamar ag tabhairt cuairt ar
Philadelphia.
"Philadelphia? Céard tá ansin acu salachar agus Rocky?"
Go dearfa, má chonaic tú Rocky, a rinneadh i 1976, chonaic tú Philadelphia
údarásach an ama. Seansiopaí, mafiosi, agus fothraigh monarchana. Thuig lucht na
cathrach, pobal an stáit, agus an rialtas feidearálach an chontúirt ina raibh an chathair,
agus chuir siad lear maith airgid ar ais isteach ann, ag tógáil subway, ag atógáil na
sráideanna, agus (an rud ba thábhachtaí, dar le go leor, ag cur an "Independence National
Historical Park" ar bun). Dáiríre, cuireadh an pháirc féin ar bun sna caogaidí, ach séard a
227
227
Ó Bhoston go Philly
bhí ar siúl acu, don chuid is mó, ná ceannach sráideanna agus gabháltas ón chathair. Ba i
sean-lár na cathrach seo, a bhí lofa cheana féin le trádstórais, tithe lóistín do dhaoine gan
dídean, foirgintí oifige agus carrchlóis. Bhí fíordhrochchuma ar an áit ag an am seo.
Diaidh ar ndiaidh, ámh, de réir mar a tháinig an t-airgead isteach, cheannódh lucht na
páirce sráid nua, leagfadh siad seanthrádstóras, nó thógfadh siad teach stairiúil éigin as an
nua. Sna nóchaidí, agus in aghaidh agóidíochta ghéir, leag siad trí bhloc iomlán
d'fhoirgintí chun an "Independence Mall," stráice fada féarach, a bhunú. Thógadar
foirgintí iomlán nua ar an bhfaiche chun lonnaíocht a thabhairt don Liberty Bell, d'ionad
cuairteoireachta, agus d'ionad mór bunreachta. Faraor, is dócha, ní fhaca mé an ceantar
seo sular leagadh na seanfhoirgintí, ach caithfidh mé a rá gur thaitin an ceantar nua go
mór liom. Meascán cúramach idir fhoirgintí nua-aoiseacha agus glaise na seanchrann atá
ann, timpeallaithe ag seanfhoirgintí as brící dearga. Tosaíonn an ceantar seo a luath, beag
ná mór, is a fhágann tú "Leacht Cuimhneacháin na nGael" ag dul siar, agus tá codanna de
atógtha chomh cúramach sin nach mbeadh a fhios agat nach 1783 a bhí ann agus tú ag
siúl tríothu, ach amháin na turasóirí eile ag siúl tharat le ceamairí agus gearrbhrístí
gránna.
"Páirc Náisiúnta Stairiúil an Neamhspleáchais"
An rud is aistí faoi lár Philadelphia don chuairteoir ná an chaoi ina bhfuil tú ar an
gcéad dulsíos ar shráideanna poiblí ach ar an dara dulsíos, i bpáirc náisiúnta, ar an gcéad
dulsíos i gcathair ghlan den 21ú haois, ach ar an dara dulsíos, i gcroílár stair bhunuithe
Mheiriceá. Agus tú ag siúl tríd an gceantar seo, ní chailleann tú an mothú aistíle seo
ariamh. Ar an gcoirnéal bloc isteach ón mhótarbhealach tá an City Tavern, teach
tábhairne a tógadh i 1773. Thit sé as a chéile thar na blianta ach, cosúil le cuid mhaith de
228
228
Ó Bhoston go Philly
na foirgintí mórthimpeall, cheannaigh agus atóg údarás na páirce é cupla scór bliain ó
shin agus anois is tábhairne arís é, ag gníomhú mar chuid den pháirc. Bhí daoine ina suí
amuigh faoi scáthanna gréine ag ithe béilte agus sinn ag siúl thart.
Ní haon ghnáth-thabhairne an ceann seo. B'iad lucht gnó na cathrach a thóg é le
síntiúis, chun a chaighdeán a chinntiú, agus ní gá dul i ngeall faoi nach raibh ag fanacht
agus ag ithe ann ach uachtar cuiginne phobal Philadelphia. De réir dealraimh, b'é seo an
tábhairne ba shaibhre agus ba thaibhsí ar thaobh thoir an Atlantaigh nuair a tógadh é.
Cuimhnigh freisin, gur faoi choróin Shasana a tógadh cuid mhaith de sheanfhoirgintí
Philadelphia, an ceann seo ina measc. Is dócha, i gceann dhá chéad bhliain eile beimid ag
breathnú ar an Shelbourne mar sheoid náisiúnta réamhneamhspleáchais na hÉireann!
Tá an cuma céanna ar an gcuid is mó de sheanfhoirgintí Philadelphia - iadsan den
réimeas "Cóilíneach" (roimh imeacht na Sasanach) agus den réimeas "Feidearálach" (ar
feadh leathchéad bliain, nó mar sin, i ndiaidh imeacht na Sasanach): fallaí déanta as brící
dearga, iad línte le brící bána nó cloch. Fuinneoga móra cearnógacha sna fallaí seo déanta
suas de phánaí beaga. Mar sin a bhí an City Tavern, le gné deas amháin: triantán beag ar
an díon a chuir ailtireacht na Gréige i gcuimhne duit. Caithfidh, fiú roimh bhunú
Mheiriceá, go raibh móiréis impireachtúil á dtochas.
Bancanna agus Cogadh
Timpeall an choirnéil ón City Tavern bhí an First Bank of the United States. Tá
an Second Bank of the United States i Philadelphia freisin - bloc ón gcéad bhanc. Ní
dhéanaim mórán iontais d'fhoirgintí banc, ach sheasas os comhair an cheann seo ar feadh
229
229
Ó Bhoston go Philly
dhá nóiméad ag iarraidh cuimhniú ar an bhfoirgneamh a chuir sé i gcuimhne dom go dtí
gur rith sé liom - teach cúirte na Gaillimhe a bhí ann, beag ná mór, ach amháin go raibh
an triantán Gréigeach os cionn na gcolún ar an mbanc. Níorbh ionann an foirgneamh seo
agus na cinn de bhrící dearga; tógadh an banc i 1795, agus poblacht Mheiriceá gan ach 19
bliana d'aois (nó 12, má ghlacann tú leis nár bunaíodh an stát i gceart go dtí gur síníodh
conradh Phárais i 1783 idir na réabhlóidithe agus Sasana). Is léir go raibh smaointe móra
ag an bpoblacht bheag seo, nach raibh inti ag an am ach 13 chóilíneacht ar chósta thoir na
hollmhór-roinne nua seo. Thaispeáin siad a mbród trína n-ailtireacht - slán leis an stíl
chóilíneach dearb-bhríceach, agus fáilte isteach roimh ailtireacht na nGréigeach agus na
Rómhánach. Gluaiseacht fíor-mhórtasach a bhí sa Meiriceá nua seo, le spriocanna móra.
Impireacht nua a bheadh sa tír seo, ach impireacht saolta, ar dhéanamh na Róimhe. Sin an
fáth, nuair a bhreathnaíonn tí ar nóta dollar, feicfidh tú na focail
Novus Ordo Seclorum
Níltear róchinnte go fóill cén bhrí atá leis an Laidin, ach deirtear go hoifigiúil go
gciallaíonn sé "Ord Nua na nAoiseanna." Cibé, tá nótaí airgid Mheiriceá breac le
siombail na máisiún (a bhí ina gcúis mhór le bunú an stáit), agus ba léir go rabhadar ag
tógáil tír nua ar mhúnla na seantíortha clasaiceacha, agus, go háirithe nuair a bhíodar ag
tógáil foirgintí stáit nó gnó, go rabhadar ag aislingeacht ar scála níos mó ná mar a
bhfacthas go nuige sin. Agus, mar sin, an First Bank of the United States. Cuimhnigh
gurbh é Philadelphia ardchathair Mheiriceá go dtí 1800, nuair a bogadh ó dheas é go dtí
ceantar a cuireadh ar leataobh go speisialta fána choinne - an District of Columbia.
Bhí fadhb airgid ag na stáit nua chomh luath agus a bunaíodh iad. Go dtí sin, b'é
an punt a bhí in úsáid acu, ach níorbh ionann punt Steirling i Sasana agus punt Steirling i
230
230
Ó Bhoston go Philly
Massachusetts nó Nua Gheirsí. Go deimhin, bhí a phunt féin ag gach ceann de na
cóilíneachtaí, agus mar bharr ar sin, d'úsáid cuid mhaith acu Dollar Airgid na Spáinne
mar gheall ar chomh fairsing is bhí sé ar fáil ar thaobh thiar an Atlantaigh. Thuig
bunaitheoirí na Stát Aontaithe go dtitfeadh an tír nua as a chéile dá leanfadh siad ar
aghaidh lena n-airgeadraí féin. Bhí sé deacair go leor cheana féin taisteal ó stát go stát
gan bacanna airgid a chur i dtreo lucht taistil agus gnó. B'é Alexander Hamilton a
smaoinigh ar bhanc nua a bhunadh, banc ceannais, a dheighleálfadh le iasachtaí, taiscí,
agus fiacha na tíre nua. Agus, dar fia, bhí fiachaí móra ag an tír nua - bhíodar tar éis
iasachtaí ollmhóra a fháil ón Fhrainc, ón Ghearmáin, agus ón Spáinn chun an cogadh in
aghaidh Shasana a mhaoiniú, agus bhí na tíortha sin ag iarraidh a n-airgead ar ais.
Hamilton a d'iarr an foirgneamh freisin, ag iarraidh go gcuirfeadh sé an Ghréig san aimsir
chlasaiceach i gcuimhne don fhéachadóir.
Cén fáth, mar sin, an "Second Bank of the United States," timpeall an choirnéil?
Mar seo an réitiú. Tar éis fiacha na cónaidhme a ghlanadh agus na 13 stát a aontú, shíl
rialtas Mheiriceá nach raibh mórán ghá le banc ceannais níos mó, agus dhún siad an banc
in 1811. Faraor, bhí iasachtaí cogaidh a dhíth ar an tír arís i gceann bliana amháin - mar
gheall ar fhadhbanna agus míthuiscintí i dtaobh an teorainn idir na Stáit Aontaithe agus
Ceanada, chuaigh Meiriceá agus Sasana in adharca a chéile arís in 1812, agus go tobann
bhí ar an rialtas i dtuilleamaí cúnaimh seachtraí arís. Ritheadh rún sa chomhdháil, agus
bunaíodh an Second Bank of the United States. Cosúil leis an gcéad bhanc, ní raibh ach
conradh fiche bliana aige, ach má bhí, bhíodar ag iarraidh an ceann is fearr a fháil air go
hailtireach - ní ar íomhanna éideimhne na Gréige a dearadh an foirgneamh seo, ach ar an
bParthenon féin!
231
231
Ó Bhoston go Philly
Is cosúil gur glanadh amach na seanfhothraigh a bhí thart anseo le scór bliain
anuas nó mar sin, agus seasann na foirgintí seo ar fhachí fairsinge féir. An Second Bank
go háirithe, shílfeá (muna ndéarfaí leat an fhírinne roimhré) gur másailéam mór é,
b'fhéidir le coirp Washington agus Franklin agus Jefferson ann. Séard atá ann i ndáiríre,
agus é dúnta ó 1836 amach mar bhanc, ná gailearaí mór portráidí de státairí an 18ú haois.
"Ná lig tharat an seans cuairt a thabhairt ar an ngailearaí ríthábhachtach seo," a dúirt ár
leabhrán eolais.
Thaobhaíomar an foirgneamh go tnúthánach. Bhí fógra mór ar an doras.
Closed for Renovations.
Ah, well, agus seo anois ina churfá, "an chéad chuairt eile!"
Íosánaigh, Caecraigh, and their Wily Ways
Tá Íosanaigh i ngach áit. Tá a fhios agat sin, ar ndóigh. Fuair mé m'oideachas
dara leibhéal ó na hÍosánaigh i nGaillimh, agus geallaim leat go rabhadar go maith ag an
il-ionadas. Bheifeá dhá chéad slat ó fhoirgneamh an choláiste, ar thaobh eile na páirce
peile ag tabhairt aire do do ghnó féin, toitín idir na beola agat, nuair a thiocfadh Íosánach
amach ó chúl chrainn, nó thar balla, nó as poll sa talamh, agus shleamhnódh sé suas
chugat:
"Ar smaoinigh tú ar do shláinte?" a déarfadh sé sular shleamhnaigh sé ar ais taobh
thiar den chrann nó thar an mballa nó síos sa poll. By Dad, bhí na hÍosánaigh sleamhain.
B'shin an fáth, is dócha, gur cuireadh suim níos mó ar chloigne na n-Íosánach in aimsir
na bpéindlíthe ná ar chloigne na ngnáthshagart77.
77 B'fhada sin ón lá a raibh mé ag siúl thar dhroichead Uí Chonaill i mBaile Átha Cliath, ceithre
232
232
Ó Bhoston go Philly
Ach tá grá mór agam d'Íosánaigh fós féin, fiú nuair nár thaitin mo bheith ag
caitheamh toitíní leo. Cupla bliain ó shin, agus mé i ndeireadh na feide ó thaobh lorg
oibre de, gan post ar bith i ndán dom, ghlaoigh Marquette University, an ollscoil Íosánach
i Milwaukee, agus d'ofráileadar post múinteoireachta dom. Ó shin i leith (agus roimhe,
admhaím), bhí dáimh agam do chúnna Chríost. Cosnóidh mé in aghaidh éinne iad.
Sé fáth mo bheith ag bladar faoi Íosánaigh ná go bhfuil a rian go láidir anseo in
aice an Second Bank of the United States. Anseo, i 321 Willings Avenue, atá St. Joseph's
Church, an chéad eaglais Chaitliceach dhleathach sna Stáit Aontaithe agus, nuair a
bunaíodh í i 1733, an t-aon eaglais Chaitliceach in aon áit i ndomhain an Bhéarla a raibh
cead ag Caitlicigh an t-Aifreann a chloisteáil go dlíthiúil. An t-athair Joseph Greaton,
Íosánach Sasanach, a bhunaigh an eaglais le grúpa Íosánach a tháinig amach go Meiriceá
i dtús an 18ú haois d'aonghnó chun an briathar Caitliceach a scaipeadh.
Fuaireadar fáilte i Philadelphia, murar fáilte Uí Cheallaigh é, mar ba chóilíneacht
í Pennsylvania a bunaíodh ar mhaithe le saoirse chreidimh. William Penn, nár
Anglacánach é féin ach oiread, a bhunaigh an chóilíneacht i 1681. B'aimiréal é a athair i
gcabhlach Shasana, agus de bharr sheirbhís faoi leith a thug sé don rí Séarlas II, bhí suim
mhór airgid aigear an rí céanna. Ach tá a fhios agat ríthe. Róghnóthach, etc., etc. Chuir an
rí Séarlas na fiacha seo ar mhéar chomh fada sin go bhfuair an t-aimiréal úd bás sular éirí
leis a cheart a fháil ón rí.
Idir an dá linn, bhí a mhac, William Óg, ag caitheamh an iomarca ama ag
éisteacht le seanmóirithe sráide i gCorcaigh seachas le múinteoirí. I gCorcaigh a bhí tailte
an athar, agus is ann a bhí William Óg ag fáil a oideachais. I 1656, agus an Penn óg in
bliana i ndiaidh dom Coláiste Iognáid a fhágáil, nuair a leagadh méar ar mo ghualainn. Ar casadh timpeall dom, b'shin romham duine de na hÍosánaigh a mhúin mé i nGaillimh. "Muise," adúirt sé. "N'fheadar an mbeadh toitín le spáráil agat . . .?"
233
233
Ó Bhoston go Philly
aois a 12, chuala a athair go raibh seanmóirí cáiliúil Caecrach Thomas Loe ag praetseáil
sa cheantar, agus le teann fiosrachta, thug sé cuireadh dó teacht go dtí a dteach. D'éist
Willie Óg go cúramach leis an uasal Loe. B'ag an am céanna a thit an t-aimiréal amach
lenár gcara Oilibhéar Cromwell agus caitheadh i bpríosún é ar feadh scaithimh.
Fuair tuairimí na gCaecrach lonnú maith in aigne Willie Óg, agus, nuair a seoladh
go hOxford é, an bhliain chéanna a tháinig Séarlas II ar ais go Sasana chun ríchathaoir na
tíre sin a athghabháil, chothaigh sé tríoblóid dó féin i gcúrsaí spioradáltachta. Níorbh iad
Caitlicigh amháin a raibh fadhbanna acu faoi réimeas Anglacánach Shasana, ach éinne
nár Anglacánach é, Protastúnaigh ina measc. Ollscoileanna Anglacánacha ab ea Oxford
agus Cambridge (agus Coláiste na Tríonóide, dála an scéil), agus nuair a chuir sé tuairimí
frithchléireacha in iúl go poiblí san ollscoil, caitheadh amach é. Ní raibh an dara rogha ag
a athair ach an mac ceanndána a sheoladh chun na Fraince chun a oideachas a fháil
gcoláiste "Fíorphrotastúnach."
Faoi dheireadh seoladh ar ais go Corcaigh an Mac Óg, chun seilbh a ghlacadh ar
shealúchas a athair i Seanagharraí, oirthear Chorcaí, an baile céanna ina bhfuil
Ballymaloe House anois. Bhí an t-Uasal Loe ag seanmóireacht sa gceantar go fóill, agus,
diaidh ar ndiaidh, thosaigh William Óg ag siománaíocht thart le pobal Caecrach an
cheantair. I 1667 d'fhógair sé é féin ina Chaecar, agus thosaigh ag foilsiú leabhar agus
paimfléidí ar son an Chaecrais.
Mar a thuigfeá, níor thaitin seo mórán lena athair, agus d'éirigh eatarthu78.
B'éigean do William Óg dul go Sasana, áit ar caitheadh i dTúr Londain é mar gheall ar a
obair ar son an Chaecrais79.
78 Creid nó ná creid, ceann de na chonspóidí ba mhó faoi Chaecras ná, os rud é gur cheap Caecraigh go mba chomhionann gach duine faoi Dhia, nach mbainfeadh siad a hataí díobh i bhfianaise na maithe agus na n-Uasal. Chuir sé an t-aimiréal le báiní nach mbainfeadh a mhac an hata de agus é ag caint lena athair!79 Bí ag caint ar cheartas! Nuair a chúisíodh Penn arís i 1670, cuireadh an giúré faoi ghlas i seomra gan bhia, tine, ná uisce ar feadh dhá lá. Nuair a d'fhógair siad Penn neamhchiontach, fíneáladh 40 marc iad, agus caitheadh i Newgate iad! Fíneáladh agus gearradh príosún ar Phenn freisin - de bharr nár bhain sé an
234
234
Ó Bhoston go Philly
B'é a athair a ghníomhaigh ar a shon leis an rí, agus saoradh William i 1669. Ba
léir, ámh, go mba dhuine cumasach ann féin é; nuair a d'fhill sé ar Éirinn d'éirigh leis
Caecraigh uilig Éireann a shaoradh ó phríosún!
Um an taca seo thosaigh Penn ag obair chun Caecraigh a lonnú i Meiriceá, go
háirithe sa cheantar darb ainm Nua Gheirsí Thiar. Shíl sé nach bhfaighfeadh Caecraigh a
gceart i Sasana ariamh, agus go mbfhearr i bhfad imirce chun an domhain nua, áit a
bhféadfadh siad maireachtáil gan chonstaic.
Ach fiach sin an rí - Caecar nó Neamhchaecar, fuair sé eastát agus creidmheas a
athar in oidhreacht nuair a bhfair seanPhenn bás i 1670 (cupla lá i ndiaidh do William a
bheith ligthe saor ó phríosún), agus bhí an rí i bhfiacha móra leis. I ndeireadh báire, chuir
an mac an méid sin brú ar an rí gur shínigh an rí conradh i 1681 a thug ceantar West Nua
Gheirsí ar thaobh thiar an Delaware do Phenn. Ghlan seo na fiacha uilig - luach £16, 000,
suim sách suntasach80. Foraois is mó a bhí sa cheantar, agus mhol an rí é a aimniú i
ndiaidh athar Phenn, agus b'as sin a tháinig ainm na cóilíneachta: Penn-Sylvania - Foraois
Phenn81.
Ar ndóigh bhí an t-uasal Penn ag cothú tríoblóide go leor don rí i Sasana cheana
féin, agus nuair a d'ainmnigh an rí Penn mar ghobharnóir nua na cóilíneachta, caithfidh
go raibh sé de chuspóir cheilte aige fáil réidh leis an scaothaire. Agus d'éirigh leis - bhí
Penn ar an long "Welcome" i mí an Mheán Fhomhair, 1682, agus mí dár gcionn shínigh
sé conradh cairdis leis na hIndiaigh. Rud suntasach faoin gconradh seo ná, os rud é go
mba Chaecar Penn, níor mhóidigh sé dada. Fós féin, b'é seo, de réir seanchais, ceann den
bheagán conarthaí a shínigh na Sasanaigh le hIndiaigh nár briseadh. Voltaire, an
hata de sa chúirt!80 Mar chomhartha gur leis an rí an talamh go fóill, ámh, b'éigean don chóilíneacht nua dhá sheithe béabhar a thabhairt don rí gach bliain.81 Is cosúil gurbh fhuath le Penn an t-ainm. Mhol seisean New Wales, agus nuair a diúltaíodh do sin, Sylvania. "Ceart go leor," arsa an rí, ag cur "Penn" leis.
235
235
Ó Bhoston go Philly
smaointeoir ceannasach, a thug suntas don chonradh seo, conradh Shakamaxon, "nár
móideadh air agus nár briseadh."
Cibé, tá sé caillte anois. Deirtear gur tugadh do na hIndiaigh an pár ar ar
scríobhadh é, agus nach bhfacthas arís é.
Bhí Caecraigh i Rhode Island agus i Nua Gheirsí cheana féin, ach ní mór an grá a
bhí ag Piúratánaigh na tíre dóibh gan trácht ar Anglacánaigh, agus thuig Penn gur mhithid
cóilíneacht oifigiúil a bhunú ina mbeadh cead ag daoine, go háirithe Caecraigh, Dia a
adhradh gan bhac. B'shin a phlean do Phennsylvania. Leag sé amach bunphlean do rialtas
na cóilíneachta, agus, nuair nárbh fhéidir gníomhú go héifeachtach faoin phlean82,
d'athscríobh sé é i 1701. Ba faoin athscríobh seo a tugadh saoirse adhraithe do phobal an
cheantair:
BECAUSE no People can be truly happy, though under the greatest Enjoyment of Civil Liberties, if abridged of the Freedom of their Consciences, as to their Religious Profession and Worship: And Almighty God being the only Lord of Conscience, Father of Lights and Spirits; and the Author as well as Object of all divine Knowledge, Faith and Worship, who only doth enlighten the Minds, and persuade and convince the Understandings of People, I do hereby grant and declare, That no Person or Persons, inhabiting in this Province or Territories, who shall confess and acknowledge One almighty God, the Creator, Upholder and Ruler of the World; and profess him or themselves obliged to live quietly under the Civil Government, shall be in any Case molested or prejudiced, in his or their Person or Estate, because of his or their conscientious Persuasion or Practice, nor be compelled to frequent or maintain any religious Worship, Place or Ministry, contrary to his or their Mind, or to do or suffer any other Act or Thing, contrary to their religious Persuasion.
Ba dhlí réabhlóideach seo, ach níor sheas an rí ina aghaidh. Agus tugann seo ar
ais sinn go dtí an eaglais bheag chaitliceach seo i Willings Alley, Pennsylvania. Mar a
dúrthas, bunaíodh i 1733 í ag grúpa Íosánach a tháinig amach go Meiriceá chun an
soiscéal Caitliceach a scaipeadh. Bhí Penn marbh faoi seo, ar ndóigh, agus a bhean
freisin, a lean ar aghaidh mar leasghobharnóir ó 1712, bliain a bháis, go dtí 1726, nuair a
82 Bhí tuiscint dlí ag Penn, ach deamhan taithí rialtais. B'éigean dó gearradh siar ar an idéalachas agus foclaíocht na reachtaíochta a fheabhsú.
236
236
Ó Bhoston go Philly
fuair sí féin bás. Mar a tharla, bhíodh an t-Aifreann á cheiliúradh go minic i Philadelphia
sula ndearna na hÍosánaigh cónaí sa chathair, agus i 1734, tar éis tógáil oifigiúil na
heaglaise, ní raibh an dara rogha ag an nGobharnóir, Patrick Gordon, ach treoracha an rí a
leanacht, agus seasamh in aghaidh na heaglaise go hoifigiúil. Faraor don ghobharnóir
agus don rí, ámh, sheas sé i mbunreacht na cóilíneachta cheana féin, go raibh saoirse ag
gach éinne i bPennsylvania Dia a adhradh mar ba mhaith leo, agus dhiúltagh comhairle
cheantair Phennsylvania don ghobharnóir stop a chur leis an eaglais.
Ar ndóigh, ní raibh an dara rogha acu. Dá n-éireodh leis an ngobharnóir, ní
bheadh an dara rogha ag údaráis áitiúla ach deireadh a chur le cleachtadh creidimh ar bith
nár Anglacánachas é, agus cé go raibh Anglacánaigh i bPennsyvania, ba sa mionlach
amach is amach a bhíodar. D'fhan Gordon mar ghobharnóir na cóilíneachta ar feadh dhá
bhliain eile, ach choimeád sé a bhéal dúnta i dtaobh cúrsaí creidimh as sin amach! Ní
thabharfá mórán suntais don eaglais anois. Déanta na fírinne, ní bheadh a fhios agat go
raibh sí ann, marach an clár beag neamhphostúil crochta os cionn geata i mballa ar an
gcaolshráid. B'shin mar ab fhearr don pharóiste. Más ag cleachtadh creidimh bradaí atá tú
faoi riail an rí, fiú in áit leathan-aigeanta mar Philadelphia, b'fhearr é a dhéanamh go
ciúin. Le teacht na mílte Caitliceach Éireannacha go Philadelphia i dtús an 19ú haois,
éiríodh amach ina gcoinne i Philadelphia in 1844 agus dódh dhá shéipéal sa chathair.
Tháinig eaglais Naoimh Sheosaimh tríd gan smál.
Tithe Réabhlóide agus Páistí Racánacha
Má leagadh blocanna iomlána i Philadelphia ar mhaithe le forbairt na cathrach
mar cheann scríbe do thurasóirí, tógadh blocanna eile, nó codanna díobh, ar aon chaoi,
agus b'shin a rinneadh leis an mbloc ó thuaidh ó Willings Alley. Is cosúil nach raibh
237
237
Ó Bhoston go Philly
fágtha den bhloc ach seanfhoirgintí gnó agus carrchlóis nuair a ceannaíodh suas é agus
cinneadh roinnt de na seanfhoirgintí a thógáil air arís. I measc na bhfoirgintí seo tá an
Pemberton House, a thóg fear gnó Caecrach darb ainm Joseph Pemberton i 1774, agus
New Hall, halla cruinnithe do shiúinéirí na cathrach. Ar earraí a bhí allmhairithe trí
Shasana a rinne Pemberton a fhortún, agus, nuair a chinn an Second Continental
Congress, i ndiaidh na gcathanna i Massachusetts i 1775, srian teann a chur le hallmhairiú
ó Shasana, briseadh ina ghnó é agus thit an teach, ar teach sách tábhachtach é ag an am,
as a chéile. Leagadh go talamh é in 1862. Céad bliain dár gcionn, talamh agus bunphlean
an tí ina seilbh, thóg lucht na páirce náisiúnta an teach as an nua, díreach mar a bhí sé sa
seanam. Is féidir siúl tríd anois, mar is siopa leabhair na páirce náisiúnta é. Tá cead agat
siúl timpeall, ach déanta na fírinne níl mórán le feiceáil ach seanthroscán.
Díreach in aice leis an bPemberton Hall tá New Hall, nach leis na siúinéirí úd é
níos mó. Ní bheadh a fhios agat ón taobh amuigh gur halla é ariamh; déarfá nach raibh
ann ach sraith de thrí theach dhá stór. Sna seanlaethantaí bhíodh cuallachtaí ann do ghach
sórt oibrí, agus thagadh na cuallachtaí seo le chéile uair sa mhí nó uair sa tseachtain nó
cibé, chun cúrsaí an tsaoil agus cúrsaí gnó a phlé. Thóg siúinéirí na cathrach an
foirgneamh seo i 1791, agus atógadh arís é sna seascaidí leis an bPemberton House. Tá
tábhacht leis mar níor úsáideadh mar halla do shiúinéirí é rófhada go dtí go ndearna
céadrialtas Mheiriceá foréileamh air mar lonnú do roinn chogaidh na tíre nua. Ba i
Philadelphia i 1775 a bunaíodh an United States Marine Corps, agus tugadh an teach seo
dóibh mar mhúsaem tar éis a atógála.
Phóirseáileamar timpeall seo ar feadh tamaill, ach i ndáiríre, tar éis taispeántas
míleata amháin a fheiceáil i Músaem, táid go léir feicthe agat. Claimhte, seanghunnaí,
seaneadach, bla bla.
238
238
Ó Bhoston go Philly
Tá rud amháin acu anseo a d'fhéadfadh bheith ina chraic, agus sin cluiche
leictreonach ina gcaithfidh tú seanlong chogaidh a sheoladh in aghaidh gaoithe.
B'aoibhinn liom é a thriail, ach bhí buachaillín romham nár thóg a Ritalin ar maidin, ba
léir, a bhí ag seasamh os comhair an innill ag gnúsacht agus ag tabhairt péacanna láidre
faoi chnapaí an innill. Ní raibh na tuismitheoirí le feiceáil, ar ndóigh.
Seo rud a thugaim faoi deara faoi pháistí Meiriceánacha i músaemanna. Bíonn
cead acu a rogha rud a dhéanamh, cuma chomh díobhálach is a bhfuil siad. Rithfidh siad
timpeall an mhúsaeim ag brú cnapaí agus ag bualadh rudaí teann feiceáil céard a
tharlóidh. Glúin na gcluichí ríomhaire, is cosúil. Brúnn tú an cnaipe agus pléascann an
tanc nó an t-eitleán.
"Ara níl i mBlake bocht ach buachaill," adeir na tuismitheoirí. "Nach ea, a
stóirín?" Rollann súile Bhléicín agus téann a chloigeann ina roithleán mar chloigeann an
chailín san Exorcist. Tugann sé cic faoin duine is cóngaraí dó agus, mar fhreagra,
déanann sé srann smugach, cúr ag teacht lena bhéal.
Sheasamar ansin ar feadh meandair ag breathnú ar an mbuachaill ag gnúsacht
agus ag ciceáil an innill. Ba léir nach raibh tuairim aige céard a bhí ann nó céard ba
cheart a dhéanamh leis. Faoi dheireadh chaith sé é féin uaidh.
"Stupid thing doesn't work." Thug sé a bhos dó. Chualamar guth thíos staighre.
"Blake! Time to go!"
D'fhéach sé go cealgrúnach ar an inneall uair amháin eile sular imigh sé.
Bhuel. Bhí an meon ceart aige do mhuirí.
B'fhéidir gur faoi chloch a rugadh mé, mar a dúirt comrádaí scoile uair nó dhó, nó
nár tháinig radharc mó shúile go dtí go raibh mé fásta, ach geallaim leat nach gcuimhin
liom páistí mo ghlúine á n-iompar féin mar Bhléicín bligeaird. Ní ceal fonn na cnaipí a
239
239
Ó Bhoston go Philly
bhrú agus na hinnill a chreathadh, ach mar bhí a fhios againn go mbrisfí ár gcloigne dá
ligfimís gioscán i Músaem. A bhuel - d'imigh sin agus tháinig seo.
Dá bhféadfadh inneall osna faoisimh a ligint, lig an t-inneall seo ceann.
Bíodh trua agat do shiúinéirí Philadelphia. Thógfadh siad halla cruinnithe, agus
bliain dár gcionn dhéanfadh rialtas Mheiriceá foréileamh air. Sin, beag ná mór a tharla do
chéad halla cruinnithe na siúinéirí freisin - thógadar seo i 1773, agus i 1774 ghlac
reachtóirí Mheiriceá seilbh ar an bhfoirgneamh mar sheomra díospóireachta do ghrúpaí
mar an Committee of Correspondence a bhí, is cosúil, ag iarraidh an ceangal idir
Mheiriceá agus Sasana a choimeád síochánta. Faoi cheannas cainteoirí mar Patrick
Henry, speachaire réabhlóide a d'éiligh saoirse agus neamhspleáchas láithreach, ámh, a
labhair anseo i 1774, ba léir nach raibh i ndán don cheangal úd ach snaidhmeanna -
snaidhmeanna a bhí ceaptha i bpáirt ag fear a raibh cónaí agus comhlucht aige trasna an
bhóthair, i gceantar a dtugtar "Franklin Court" air anois.
Benjamin Franklin i Philadelphia
An uair dheireanach a bhfacamar Benjamin Franklin, sílim, bhí sé ag tiomáint ó
Nua Eabhrac go Boston ag tomhais faideanna mar Ardmháistir Poist Mheiriceá. B'fhada
idir sin agus a imeacht ó Bhoston, ámh, in aois a 17. Lena scileanna, níorbh fhada go
bhfuair sé obair i gclólann. Mar gheall ar a chuid scríbhneoireachta, tharraing sé aird
ghobharnóir Phennsylvania, William Keith, a shocraigh athmhuintearas idir Franklin
agus a mhuintir i mBoston, a thug le fios dó go dtabharfadh sé obair clódóireachta na
cóilíneachta uilig dó dá n-osclódh sé a shiopa féin, agus a mhol dó taisteal go Londain
chun an trealamh clódóireachta a cheannach. Chuaigh Franklin, ach theip ar an
240
240
Ó Bhoston go Philly
nGobharnóir, a bhí beo bocht i bhfírinne, pingin rua a thabhairt dó.
Seachas aithne a fháil ar chairde nua agus blaiseadh a fháil den saol thar lear, is
beag a rinne Franklin i Londain ach cur lena cheird. D'fhill sé ar Philadelphia tar éis
bliain go leith agus, thar deich mbliana, d'fhás gnó clólainne, d'aimsigh bean, agus ghin
páistí.
Deirim "d'aimsigh bean" mar is cosúil nár phós sé a bhean, Deborah, ariamh.
Bean í "Debbie" Read a bhfuair Franklin aithne uirthi ar a theacht go Philadelphia ar dtús
i 1723, ach nuair a chuaigh sé go Londain, phós sise fear eile a d'imigh le hól agus a
d'éalaigh le sclábhaí chun na hIndiaigh Thiar. D'imigh sé as radharc ansin, ach, gan
fianaise a bháis, d'fhéadfaí déchéileachas a chur i leith Debbie, coir a raibh píonós
sciúrtha agus príosún saoil ag gabháil dó, dá bpósfadh sí Franklin.
Níos measa fós, cheap Franklin mac óg le bean sráide ón cheantar (is cosúil - níor
ainmníodh ariamh í), ach chun a cheart féin a thabhairt dó, níor shéan sé ariamh gurbh
eisean an t-athair, agus thóg sé an páiste, William, mar ghnáthmhac. Bhí mac eile ag
Debbie agus é féin, "Franky" ("Franky Franklin," go bhfóire Dia orainn!) a fuair bás den
bholgach in aois a ceathar83, agus iníon, Sarah, a thug sé "Sally" uirthi.
Leanadar ar aghaidh mar seo ar feadh deich mbliana agus níos mó, na
Frainclínigh. I 1729, tar éis cleasaíocht agus comhcheilg a chleachtadh a thabharfadh
náire Quisling agus Pétain, ghlac se seilbh iomlán ar chomhlucht iomlán an chlódóra a
thug traenáil agus tuarastal dó ar theacht dó go Philadelphia ar dtús, Samuel Keimer. Ina
chlisiúnach, báite i bhfiacha, ní raibh an dara rogha ag Keimer ach a nuachtán, The
Pennsylvania Gazette, a dhíol do Franklin agus éalú go Barbados. Leis an nuachtán seo,
cuireadh go mór le clú Franklin, agus gan chomórtas aige ach nuachtán amháin eile darb
83 Bhí ionaclú ann cheana féin in aghaidh na bolgaí, agus scríobh Franklin go minic ar a shon, ach, ar mhí-ámharaí an tsaoil, níor ghearr sé ar Franky é.
241
241
Ó Bhoston go Philly
ainm an American Weekly Mercury, faoi cheannas chlódóra darb ainm Andrew Bradford,
d'éirigh sé i ngalántacht Philadelphia.
An rud ba mhó a chur le clú Franklin, ámh, ná leabhrán a chuir sé amach ó 1732 i
leith darb ainm Poor Richard's Almanack. Má bhí tú i dteach feirmeora in Éirinn ariamh,
nó fiú i ngnáththeach, chonaic tú cóip de Old Moore's Almanac84 crochta in airde in aice
an raidió nó na teilifíse. Gan dabht, d'fheicfeá níos minice Old Moore's Almanac ná an
Bíobla, fiú.
B'shin an fáth gur cuireadh i gcló na hAlmanaig, ar ndóigh. Bhí airgead mór
iontu, agus, murab ionann agus an Bíobla, bhí ar an léitheoir ceann nua a cheannach gach
bliain. Cé go raibh Almanaig á bhfoilsiú i Philadelphia cheana féin, go príomhdha ag
duine darb ainm Titan Lee, níor chuir sin as do Franklin; i gcéadbhliain Poor Richard,
thuar sé bás Lee, ag tabhairt dáta agus am85.
Is dócha gur seo ceann de na tréithe is gránna i bhFranklin - chomh toilteanach
agus a bhí sé daoine a ionsaí, fiú seanchairde mar Samuel Keimer a thug cúnamh dó agus
é níos óige.
Pé scéal é, níorbh iad ionsaithe pearsanta Franklin is mó a dhíol an t-almanag, ach
deismireachtaí, cailicéireachtaí, agus ráitis an Almanaig, a bhailigh Franklin ó chnuasaigh
eile, is cosúil. Má bhailigh, ámh, b'é Poor Richard a thug clú dóibh, agus maireann cuid
mhaith de na ráitis go fóill, a leithéid
He that lies down with dogs shall rise up with fleas
Eat to live, and not live to eat
84 Shíl mé ariamh go raibh baint ag seo le Francis Moore, a chuir a Almanag amach i Sasana don chéad uair i ndeireadh an 17ú haois, ach níl fhios níos mó an raibh a leithéid de dhuine ann agus Francis Moore. Is cosúil, ámh, go raibh ann do Theophilus Moore, múinteoir scoile ó Bhaile an Mhuilinn, in aice Baile Átha Cliath, agus a chuir a Almanag féin amach don chéad uair i 1764. Foilsítear go fóill é, agus insan leabhar úd gheobhaidh tú dátaí tábhachtacha réalteolaíochta, dátaí na nAonach go léir in Éirinn, agus, an rud is tábhachtaí, réamhinsintí ar an aimsir, polaitíocht, cultúr, agus ar do shaol féin. Díoltar 80, 000 cóip go fóill, uimhir nach beag do thír nach bhfuil.85 Ní bhfuair Lee bás, ar ndóigh, ach tógadh raic faoin "tairngreacht." Ba léir gurbh ionsaí díreach agus bagrach é air.
242
242
Ó Bhoston go Philly
Hast makes waste
No gains without pains
Fish and Visitors stink in three days
Rinne an t-almanag fear saibhir de Franklin, é ag díol 10, 000 gcóip in aghaidh na
bliana. 40 bliana i ndiaidh a chéadfhoilsithe bhí sé ag teacht amach i seacht dteangacha.
Leis an airgead uilig a thuill sé ón leabhar, bhí seans aige páirt a ghlacadh i rialtas na
cathrach, agus trealamh a cheannach dá thurgnaimh eolaíochta. I 1748, agus é 42 bhliana
d'aois, d'éirigh sé as clódóireacht. Bhí sé ina mháistir poist ar Philadelphia cheana féin, ag
obair do chomhdháil Phennsylvania, ina bhunaitheoir ar an American Philosophical
Society, agus ag obair le leictreachas. Diaidh ar ndiaidh, agus é chomh gníomhach sin i
mbun cúrsaí na cóilíneachta, moladh é a sheoladh go Londain mar ionadaí do
Phennsylvania86. Chaith sé cúig bliana i Londain, tréimhse a chuir go mór lena cháil
(bronnadh dochtúireacht oinigh air in Oxford, mar shampla). Thaitin saol na hEorpa go
mór leis, ach bhí a bhean agus a iníon i Philadelphia go fóill, agus bhí sé in am dó aithne
a fháil ar a bhaile arís. Mar a tharlaíonn, níor fhan sé ach dhá bhliana sular fhill sé ar
Londain arís, ach sular fhág sé, chinn sé ar theach mór a thógáil i lár an bhloc ar Market
Street ar leis é go léir, beag ná mór, anois. Ó Londain, sheol sé pleananna don teach ar ais
go Deborah, a stiúr tógáil an tí.
Thabharfá banaí ar Franklin anois, b'fhéidir. Nuair a bhí sé i Londain chónaí sé le
baintreach darb ainm Margaret Stevenson, agus caitheadh leis an mbeirt mar
ghnáthchupla, is cosúil. Bhí sé mór le mná óga i Meiriceá, i Londain, agus sa Fhrainc, áit
a chaith sé deich mbliana freisin87. Ní fheadar an raibh a fhios aige, b'fhéidir gan é a
aithint, nach raibh sé ag iarraidh bheith in aon teach lena bhean níos mó, ach go raibh sé
86 Chuir comhdhálacha na gcóilíneachtaí ionadaithe, faoin teideal "agents," ar ais go Londain ag feidhmiú ar a son i bhfianaise na "proprietors," úinéirí agus bainisteoirí na gcóilíneachtaí. Bhreathnaigh go leor de chóilínithe Mheiriceá orthu mar thiarnaí neamhchónaitheacha.87 In iomlán chaith Benjamin Franklin 25 bliana dá shaol pósta thar lear!
243
243
Ó Bhoston go Philly
ar a laghad ag iarraidh go mbeadh saol na n-uasal aici, agus ag a mhuintir ar fad i
Philadelphia. Cibé, shocraigh sé go dtógfadh sé teach mór uasal dóibh. Mar a tharla, is
beag am a chaith sé sa teach ariamh, agus, barr ar an mí-ádh, fuair Deborah bás ceithre
mhí sular fhill sé ar Philadelphia i 1775.
B'anseo, ar Mharket Street, ceithre bhloc ó chiumhais abhainn an Delaware, a
raibh cónaí ar Bhenjamin agus Deborah tar éis dóibh teacht le chéile, agus anseo a
bhfuair siad teach tuismitheoirí Deborah le hoidhreacht. Anseo a thosaigh siad ag
ceannach tithe eile in aice a gceann féin, agus anseo a d'oscail Benjamin a chlólann, ag
cur amach an Pennsylvania Gazette agus Poor Richard's Almanack. Ó na seascaidí i leith
tá togha obair déanta ag lucht na Páirce Náisiúnta ar an mbloc seo, atá ainmnithe
"Franklin Court," i ndiaidh an tí mhóir a thóg Benjamin Franklin dó féin agus dá mhuintir
i lár an bhloic. Mór an t-ionadh é, ámh, an bóthar a thrasnú ó Charpenters' Hall, siúl trí
phasáiste idir dhá fhoirgneamh neamhshuimiúla, agus teacht amach i gclós lán crainnte
chun creatlach tí a fheiceáil os do chomhair. Ní go míchúramach a úsáidim an focal
creatlach ach oiread. Leagadh teach Franklin in 1812 agus, i 1976, ceilúradh an dhá
chéad i Meiriceá, cinneadh teach Franklin a mharcáil. Ach ní raibh pleananna acu don
teach mar a bhí, ná (mo thuairim) an t-airgead ach oiread, ach ó léarscáileanna
Philadelphia, d'fhéadfaí "rian" an tí a aimsiú sách cruinn. Mar sin, cinneadh an clós i lár
an bhloic a mhaisiú le crainnte, gáirdíní, agus cosáin, agus fráma an seantí a thógáil chun
tabhairt le fios gur anseo a bhí sé. Mar sin, seachas teach Franklin a fheiceáil nuair a
shiúlann tú isteach sa chlós, ní fheiceann tú ach a imlíne, nó, níos cirte, dhá imlíne, mar
thóg Franklin tigín ar an láthair i 1786 tar éis dó filleadh go Philadelphia don uair
dheireanach88. Tá an imlíne, déanta as cruach, dílis don seanteach, chomh fada agus is
88 Bhí a iníon, a fear chéile, agus a garpháistí ina gcónaí sa teach freisin, agus shantaigh Franklin a phríobháideachas.
244
244
Ó Bhoston go Philly
féidir a bheith, síos chomh fada le simléirí agus áirsí. Braitheann tú, agus tú ag siúl
isteach agus amach timpeall na creatlaí, gur i dteagmháil le taibhse tí atá tú.
Ceann de na rudaí is mó a chuireann iontas orm i Meiriceá ná an chaoi inár féidir
leat siúl ó dhrochcheantar cathrach go dea-cheantar taobh istigh de chupla soicind. Ní gá,
uaireanta, ach siúl trasna an bhóthair. Dá réir seo, feicim cumas iontach (ach dothuigthe
domsa mar Éireannach) i Meiriceánaigh an maith a fheiceáil i rud áirithe, fiú nuair a
sheasann sé díreach in aice le rud gránna. Cumas fo-chomhfhiosach atá ann, sílim, a
fhoghlaimíonn siad óna n-óige, agus is leis an gcumas seo gur féidir le Meiriceánaigh suí
síos i bpáirc phoiblí i Nua Eabhrac, mar shampla, gan bonnáin na gcarranna, gránnacht na
bhfoirgintí timpeall orthu, agus múch an aeir a aireachtáil. Bheinn in éad leo, ach mé
bheith in amhras go bhfuil rudaí ag tarlú sa bhfo-chomhfhios céanna nach n-oireann do
mheabharshláinte89. Sé fáth mo bheith ag caint ar seo ná go bhfuil rudaí timpeall Franklin
Court nach féidir don turasóir eachtrannach ligint thairis, ach nach bhfeiceann
Meiriceánaigh in aon chor. Mar shampla, ar dhá thaobh na cúirte, tá ballaí móra gránna,
b'fhéidir ceathracha throigh in airde, a chuireann caolshráideanna Siceágo i gcuimhne
duit. Trí bhearnaí sna ballaí is féidir gnáththithe an cheantair a fheiceáil, cuid acu tréigthe
agus ligthe i dtraipisí, gan iontu ach séanais fuinneogaí folmha. Na tithe nach bhfuil
tréigthe, feictear na staighrí éalaithe gránna sin is dual do chaolshráideanna cathracha
Mheiriceá. Taobh leo, mar fhrithrá, seasann foirgintí áille atógtha ó ré Franklin. Is deacair
domsa, mar a bhí ariamh, idirdhealú a dhéanamh ar an dá rud seo, ach níor dheacair é don
bhean bheag a bhí in aice linn, í gléasta in éadach an turasóra méaniartharaí, gearrbhríste
agus blús nár tháinig a ndathanna ná a bpátrún le chéile, hata mór cocháin ar a cloigeann:
89 Is dócha gur fadhb réadúlachta é. Is fearr i bhfad don Ghnáthmheiriceánach siúl síos "Main Street, USA" i Disneyworld ná príomhshráid a bhaile féin a shiúl. Os rud é go bhfuil an náisiún in iomlán faoi dhraíocht na teilifíse, is mó a suim i dtriail Mhichael Jackson ná bás a saighdiúirí féin san Íaraic. Agus ná bí ag caint ar Guantánamo Bay!
245
245
Ó Bhoston go Philly
"Oh Henry," arsa sí go pléascánta, ag breathnú, dar liom, go díreach ar staighre
éalaithe in aice an chlóis. "It's so biú-dafal!"
[Gnúsacht ó Henry , gléasta nach mór mar an gcéanna, fiche Kilo thar an
meáchan, ceamara crochta óna gualainn]
"And that!" a lean sí ar aghaidh, ag díriú a méir ar bhalla ard gránna, ba chosúil.
"It's all simply so authentic!"
Atógadh gach rud ar an mbloc sna seascaidí agus níos déanaí, ach ar leibhéal
áirithe, is dócha go raibh an ceart aici. Agus tá sé ró-éasca trácht fada a dhéanamh den
ghránnacht. Tá crainnte an chlóis óg agus beag fós. Nuair a fhásann siad i gceart, beidh sé
níos éasca arís neamhaird a dhéanamh don staighre éalaithe.
Muna raibh siad in ann an teach a thógáil as an nua, bhíodar in ann seanleithreas
an tí a aimsiú, agus tá fuinneog beag sa talamh go fóill trínar féidir leat féachaint síos
aonn, maraon le tobar agus giotaí de bhunshraith an tí. Táthar an-bhródúil as an gcuach
phuins as Briostó a fuarthas i salachar an leithris, agus m'anam, muise, bheinn féin sách
bródúil dá n-aimseoinn a leithéid tar éis tochailt deich dtroithe trí . . . um . . . bhuel,
cuireann an tuarascáil seandálaíochta síos air mar "brown humus."90
Úúúú, Áaaa . . . Aarmonica
Rud aisteach faoin chlós ná go bhfuil músaem ann, agus é faoi thalamh. Téann tú
síos staighre beag agus ansin romhat tá roinnt seomraí le hiarsmaí de Franklin, idir
pictiúirí ar an mballa agus giúirléidí tí. Anseo, dála an scéil, a bhíonn an cuach puins úd,
90 Is cuimhin liom, na blianta ó shin, agus grúpa againn ag déanamh scannáin ar stair chathair Chorcaí, gur chuireamar agallamh ar ghrúpa seandálaithe a bhí ag tochlú seanbhallaí na cathrach thíos in aice an "Coal Quay." D'aimsíodar carn aoiligh nó leithreas faoin talamh. An bhean a cuireadh síos sa poll á chuardú, b'éigean di trealamh ocsaigín a úsáid agus éadach speisialta a chaitheamh. "Ara cén sórt ocsaigín?" arsa mise léi. "Nach bhfuil ceithre chéad bliain imithe thart agus an fearadh uilig rodta anois?" "Muise tá," arsa sise, "agus rodtaí go maith. Ar bholaigh tú de chac ceithre chéad bliain d'aois ariamh?"
246
246
Ó Bhoston go Philly
ach bhíodar á ghlanadh, de réir dealraimh, agus ní raibh sé le feiceáil91.
Mar chomhartha ómóis do Franklin mar eolaí agus cumadóir tá seomra acu thíos
anseo nach bhfuil ar na ballaí ach scátháin. Má bhíonn sé d'ádh ort a bheith ann gan é
bheith róphlódaithe tá an eachtra an-suimiúil. Sheasamar beirt sa seomra le triúr turasóirí
baineann ón Áis ag breathnú ar ár bhfrithchaithimh, ár bhfrith-fhrithchaithimh, agus ár
bhfrith-fhrith-fhrithchaithimh, má thuigeann tú leat mé. Sa dorchadas sheasamar cúigear
ansin ag luascadh beagán, ag cneadadh agus ag uspógáil go ciúin.
"Úúúú," arsa sinne.
"Áááá," a d'fhreagair an triúir Áiseach beaga.
Dá siúlfá isteach orainn, shílfeá go rabhamar i mbun paidreoireachta, nó meabhrú
tarchéimneach.
I gcúinne seomra amháin bhí trealamh cosúil le sean-phianoforte, ach amháin
nach raibh méir air. Ní amháin sin, ach ba chosúil go raibh sraith plátaí nó babhlaí déanta
as gloine air, iad uilig leagtha ar a dtaobh agus crochta ar chleith a rith trína láir.
Bhí beirt nó triúir eile ag déanamh suntais den trealamh seo nuair a tháinig saoiste
páirce isteach, fear gorm le gruaig liath. Shuigh sé síos chun an trealamh, agus thosaigh
ag brú lena chos ar throithleán, díreach mar ba shean-inneall fuála é. Tharla na babhlaí
gloine ag casadh. D'fhliuch mo dhuine a mhéir le huisce as babhla in aice an ruda.
Ansin tharla rud an-aisteach. Theagmhaigh sé na babhlaí lena mhéir.
Líon an seomra le fothram neamhshaolta, agus thit ciúnas iomlán ar ghach éinne
agus gach rud sa seomra nár bhabhla é. Dá gcanfadh aingeal, nó diabhal, nó taibhse, nó
ball den slua sídhe, ba leis an fhuaim seo a chanfadh sé. Samhlaigh an fhuaim a dhéanann
tú ar chiumhais ghloine fíona le do mhéar. Anois samhlaigh a deich n-oiread níos láidre
91 Ní fheadar cé chomh minic agus a bheadh ort an cuach a ghlanadh sular imigh boladh an "brown humus" uaidh.
247
247
Ó Bhoston go Philly
agus níos glaine é, agus ansin samhlaigh armóin uaidh. Sheasamar ansin, deichniúr
againn nó mar sin, faoi dhraíocht, go dtí gur stop an fear ag casadh. Níor aithin mé an
fonn, ach bhí sé go hálainn. Nuair a chuaigh an torann as, níor tháinig aon rud ina áit.
Fagadh i gciúnas iomlán sinn ar feadh nóiméad.
Ar a chéad thuras go Londain, chuala Benjamin Franklin ceolchoirm, an ceol go
léir casta ar ghloiní fíona. Chuir sin ag smaoineamh é, agus cheap sé uirlis cheoil a
d'fhéadfadh an fhuaim chéanna a dhéanamh, ach níos fearr. Ghlaoigh sé an "Glass
Armonica" air. Is cosúil go raibh Mozart chomh tógtha leis an uirlis gur chum sé ceol dó.
Cumtar go fóill é, is cosúil. Cloistear an uirlis i scannáin anois agus arís, go háirithe nuair
atá taibhsí thart!
Is áille ar fad taobh thuaidh an bhloic, áit a bhfuil na foirgintí nuamhaisithe, agus,
go háirithe ón tsráid, atmasféar álainn a chuirfeadh aimsir an Fhraincínigh i gcuimhne
duit gan trioblóid. Siúlann tú trí sheanáirse amach ar an tsráid agus ansin, ar dheis uait tá
oifig phoist deartha chun an 18ú haois a chur i gcuimhne duit, agus ar chlé, clólann ceart,
deartha mar an gcéanna.
Is féidir siúl isteach iontu, nuair atáthar ar oscailt, agus táid saor in aisce, ach bhí
oifig an phoist dúnta, agus drong ollmhór páistí scoile sa chlólann. Cén dochar - bhí ocras
orainn, agus fonn orainn an clog cáiliúil sin a fheiceáil.
Tá a fhios agat chomh tugtha is bhfuil Meiriceánaigh dá mbrataigh. Ní féidir siúl
céad slat sa tír seo gan bratach Meiriceánach a fheiceáil. Is iad na mangairí cairr is measa
- crochann siad brataigh os comhair a gcarrchlóis a d'fhéadfadh páirc peile a chlúdú. Ní
raibh a fhios agam an fhíric seo leanas, ámh, go dtí gur léigh mé plaic ar bhalla na hoifige
poist anseo ar Mharket Street - tá sé mar de rial ag seirbhís poist Mheiriceá go gcaithfidh
248
248
Ó Bhoston go Philly
gach oifig poist sa tír bratach na tíre a chur ar foluain os a gcomhair nuair a tá siad ar
oscailt. Seo an t-aon oifig phoist sa tír nach gcrochann bratach, mar, ó táthar ag iarraidh
atmasféar aimsir Franklin a chur chun cinn, ní bheadh a leithéid oiriúnach92. Más
amhlaidh, ámh, ní chiallaíonn sé nach bhfuil lucht na hoifige poist postúil - frainceáiltear
na litreacha leis an stampa "B. Free Franklin."93 Sin ainm oifigiúil na hoifige poist freisin.
An Liberty Bell
Ní smaoiníonn Meiriceánaigh ach ar thrí rud nuair a chloiseann siad an focal
Philadelphia: Rocky, Philly Cheese Steaks, agus an Liberty Bell. Mhínigh mé na Philly
Cheese Steaks cheana, agus muna bhfaca tú Rocky ariamh, ní oirfidh an leabhar seo duit
agus ba cheart duit é a chur uait láithreach, go háirithe má phioc tú suas i siopa leabhar é.
Cur uait é láithreach!
Ach an Liberty Bell. Now sin ceist. Chonaic mórchuid Meiriceánach a bhí ariamh
ar chósta thoir a dtíre an Liberty Bell, ach rachfaidh mé i ngeall leat nach bhfuil tuairim
sa spéir acu céard é. Glaoigh ar an Meiriceánach is cóngaraí duit anois agus cur ceist air
cad é an clog céanna agus gheobhaidh tú gach freagra ar dhomhain ach an ceann ceart. A
leithéid:
"Bualadh é nuair a fuair Meiriceá a neamhspleáchas." (deas, ach mícheart)
"Bualadh é chun teacht na Sasanach a fhógrú." (nope - b'é sin clog an Old South i
mBoston).
"Er, ah . . . tugadh mar bhronntanas do Mheiriceá é, cosúil leis an Statue of
Liberty?" (mícheart freisin)94.
92 Ritheadh rún ag moladh brataí mar atá ag na Stáit Aontaithe anois i gComhdháil na tíre sin ar an 14ú Meitheamh, 1777.93 Seo an t-ainm faoinar sheol Franklin a litreacha mar Ardmháistir Poist Mheiriceá.94 Nach suimiúil gur tháinig an dá shiombal is mó de Mheiriceá ó thíortha eile? As an bhFrainc don
249
249
Ó Bhoston go Philly
Teilgeadh an clog úd i Sasana, sa "Whitechapel Foundry" i 175195. Bhí comhdháil
Phennsylania ag iarraidh go gceiliúrfaí cothrom caoga bliana Cairt na bPribhléidí (sé sin,
bunreacht cearta na cóilíneachta agus a ball) a d'fhógair William Penn i 1701. Ní
ceiliúradh cinn chaogad amháin a bhí i gceist, áfach - bhí comhdháil na cóilíneachta ag
iarraidh a thaispeáint go raibh cumhacht acu. Bhí teach parlaiminte nua á thógáil acu,
agus bhíodar ag iarraidh clog mór a chrochadh ina thúr, clog a d'fhógródh tábhacht na
comhdhála ar fud na cathrach.
Tháinig an clog i Lúnasa 175296, ach níor chrochadh go dtí Márta 1753 é agus b'ar
a chrochadh a tharla an tubaiste: triaileadh é a bhualadh, agus briseadh é.
Ar ámharaí an tsaoil (is dócha) bhí teilgcheárta beag i Philadelphia, agus
d'athteilgeadh an clog, le punt breise copair an turas seo.
Chroch an clog i dteach na comhdhála ar feadh fiche bliana nó mar sin. Bualadh é
sách minic; minic go leor, ru, gur shínigh cuid mhaith de phobal na cathrach a raibh cónaí
orthu timpeall teach na comhdhála achainí i 1772 in aghaidh an chloig, ag tabhairt le fios
go raibh róbhualadh an chloig ag cur as dóibh go mór. Bualadh an clog mar ghairm
comhdhála agus chun ócáidí móra a mharcáil - bualadh é, mar shampla, nuair a sheoladh
Benjamin Franklin go Sasana thar ceann na cóilíneachta; bualadh é ar theacht i gcoróin
do Sheoirse III i 1761; bualadh é mar ghairm scoile don chathair chun an t-Acht Siúcra a
phlé i 1764, agus chun Acht na Stampaí a phlé i 1765. Deirtear gur bualadh é i rith an
First Continental Congress i 1774 freisin, agus chun cathanna Concord agus Lexington a
mharcáil i 1775.
"Deirtear," ar ndóigh, mar is beag fianaise gur bualadh ag na hócáidí seo é, ach i
Statue of Liberty, ar ndóigh, agus as Sasana an Liberty Bell.95 Tá an teilgcheárta ann go fóill. Chomh maith leis an Liberty Bell, theilgeadar Big Ben i dtithe parlaiminte Shasana agus cloig roinnt ardeaglaisí cáiliúla, mar ardeaglais Lincoln, ardeaglais St. Pauls, agus Mainistir Westminster.96 Ar long darb ainm an "Hibernia" a d'oibrigh an cúrsa idir Éirinn, Shasana, agus na cóilíneachtaí.
250
250
Ó Bhoston go Philly
leabhair rómánsúla do pháistí a fhoilsíodh sa 19ú haois. Cibé an fhírinne faoina bhualadh,
ámh, b'fhíor gur tógadh amach as Philadelphia é i 1777 nuair ba léir go gcreachfadh arm
Shasana an chathair. Ba léir go dteilgfeadh na Sasanaigh airm as dá dtiocfadh siad air,
agus coimeádadh faoi shraith urláir shéipéil faoin tuath go dtí gur fhág arm Shasana an
bhliain dár gcionn.
Ó shin go dtí 1800 b'é an clog seo comhartha gairm comhdhála Mheiriceá, a
chruinnigh i Philadelphia go dtí an bhliain sin, nuair a bhog sé ó dheas go Washington,
D.C., áit a bhí curtha ar leataobh agus pleanáilte d'aonghnó mar ardchathair na tíre.97
Cuirim an milleán ar Washington, pé scéal é. Sé sin, George Washington. Ag
ceiliúradh breithlá Washington (22 Feabhra) i 1846 tugadh léasadh róláidir don chlog,
agus scoilteadh é. Níor bualadh an clog ó shin i leith98.
Cén fáth an "Liberty Bell"? I ndáiríre, ní raibh ann ach clog mór go dtí 1837,
nuair a ghlac gluaiseacht na daonfhuascailte an clog mar shiombal saoirse. Bhí cáil ar an
gclog le fada mar gheall ar a bhaint le Philadelphia agus bunú na Stát Aontaithe, agus bhí
inscríbhinn air a d'oir go maith do spriocanna na gluaiseachta:
Proclaim LIBERTY throughout all the Land unto all the Inhabitants thereof Lev. XXV X
Bhí siombal simplí ón ghluaiseacht, agus ceann a d'aithneodh an gnáthdhuine
láithreach bonn. Cuireadh ar leathanach tosaigh iris an New York Anti-Slavery Society é
in 1837, agus in 1839 foilsíodh dán san iris fhrithsclábhaíochta an Liberator darb ainm an
"Liberty Bell," an chéad uair a tugadh sin air.
I rith an 19ú haois thaisteal an clog trí Mheiriceá. Agus é briste anois, ní raibh
97 Cuireann sé iontas orm gur ainmníodh ardchathair Mheiriceá fad's a bhí Washington ina bheo!98 Bhuel, ní fíor sin go hiomlán. Gach 4ú Iúil ligtear do shliocht óg sínitheoirí forógra an neamhspleáchais trí chnag déag beaga a thabhairt don chlog. Trí déag, ar ndóigh, i gcuimhne na dtrí chóilíneachtaí déag a shínigh an forógra. Tugtar corrshonc poiblí dó go fóill, ámh, mar a deineadh go hoifigiúil i Lúnasa, 1962, chun dlúthpháirtíocht Mheiriceá le pobal na Gearmáine Thoir a thaispeáint, agus mar a deineadh go neamhoifigiúil in Aibreán, 2001, nuair a thug duine buile faoi le casúr ag scréachaíl "Tá Dia beo!"
251
251
Ó Bhoston go Philly
mórán úsáid dó ach mar iarsma agus siombal. Ar a thuras deireanach, go San Francisco i
1915, thaisteal sé 10, 000 míle, ag stopadh i mbeagnach gach baile, beag agus mór, idir
Philadelphia agus an cósta thiar.
Ceapann go leor Meiriceánach gur bualadh ar an 4ú Iúil é i 1776, ach ní fíor é. Ar
an gcéad dul síos, níor léadh an forógra go poiblí go dtí an 8ú Iúil99, agus ar an dara dul
síos, bhí túr an chloig i ndroch-chaoi, agus ba leasc le lucht tí na comhdhála aon rud a
dhéanamh a d'fhéadfadh an clog a tharraingt tríd an síleáil! Is mar gheall ar ghearrscéal
rómánsúil a fhoilsíodh in 1847, agus nach bhfuil fírinne ar bith ag baint leis, a cheapann
daoine gur bualadh ar an 4ú Iúil é100
Tá spás faoi leith curtha ar leataobh i Philadelphia don Liberty Bell anois. Bhí sé
ar crochadh in Independence Hall (sean-teach stáit Phennsylvania) go dtí 1976, nuair a
tugadh a áras beag féin dó trasna an bhóthair. I 2003 tugadh foirgneamh mór dó i lár an
fhaiche ollmhór, trí bhloc cathrach ar fhad, a shíneann amach ó thuaidh ó Independence
Hall thar Market Street agus Arch Street chomh fada leis an National Constitution Center.
Níl mé róchinnte faoin fhoirgneamh seo - tar éis an dua a cuireadh isteach i bhFranklin
Court agus a leithéid, cén fáth an dtógfaí rud mar seo, a chuireann Áras na Mac Léinn in
Ollscoil na Gaillimhe i gcuimhne duit? Tógadh an foirgneamh ionas gur féidir a
chearchaillí a fheiceáil sna ballaí agus faoin díon. Go meafarach, is dócha, is maith an
smaoineamh é . . . tógáil tíre agus mar sin de, ach tá rud amscaí neamhchríochnaithe faoi
freisin, caithfidh mé a admháil. Smaoineamh maith é, ámh, an balla mór gloine a thógáil
mar atá sé. Tríd an balla níl le feiceáil ach Independence Hall céad slat trasna an fhaiche,
99 Vótáladh air, agus cuireadh chun an fhoilsitheora ar an 4ú Iúil é, agus sin tábhacht an dáta sin.100 Sa scéal seo, faireann buailteoir an chloig ar fhocal na comhdhála, ach leanann an díospóireacht ar aghaidh chomh fada i seomra na comhdhála sin go dtagann amhras air faoina ndiongbháilteacht. Ar deireadh, ámh, ritheann a gharmhac, a bhí ag éisteacht leis an díospóireacht sna doirse dúnta, chuige, ag glaoch "Ring, grandfather, ring!"
252
252
Ó Bhoston go Philly
agus, os rud é go bhfuil an balla seo ar fiar beagáinín ó leagan amach thuaidh-theas an
fhoirgneamh, dealraíonn sé go bhfuil an foirgneamh ag stánadh ar Independence Hall.
Más ea, áfach, is beag saoirse atá le haireachtáil timpeall an fhoirgnimh. I ndiaidh
an 11 Meán Fomhair, 2001, cuireadh córas dian slándála i bhfeidhm do na foirgintí go
léir timpeall an cheantair seo, agus caithfidh tú seasamh i scuaine ar feadh i bhfad sula
ligtear isteach sa bhfoirgneamh thú. Nuair a ligtear isteach thú, caithfidh tú dul trí
phróiséas slándála a bheadh inchurtha le críochfort idirnáisiúnta aerfoirt JFK i Nua
Eabhrac. Cuardaíonn gardaí slándála do mhálaí ("cad é seo?" "ceamara"), agus ní mór
duit do bhróga agus do chrios a bhaint díot (agus do phócaí a fholmhú) chun siúl trí
bhrathadóir mhiotail. Níor leor sin, ámh - úsáideann siad slata brathadóireachta ort freisin
i ndiaidh do shiúlóid tríd an mbrathadóir.
Tar éis an turais seo tríd an gcóras slándála, b'aoibhinn liom a rá leat go bhfaca
mé an clog is áille ar domhain. Ach ní fhaca. Ní hé go bhfuil tada mícheart leis an gclog
úd - tá sé mór agus sean, agus téann an scoilt chlúiteach i bhfeidhm ort ceart go leor nuair
a fheiceann tú é, ach tar éis duit é fheiceáil, níl mórán le déanamh nó le rá. Crochann an
clog ón sheanphíosa adhmaid ónar chroch sé ó 1778 i leith. Sheasamar beirt ansin,
cuardaithe tríd is tríd ag an bhfoireann slándála, agus cosúil leis an scata eile a tháinig tríd
an doras linn, bhreathnaíomar air gan fhocal. Shílfí gur teann iontais nó uamhain a
sheasamar ciúin ansin, ach is é lomlán na fírinne ná nach raibh a fhios againn cad ba
cheart dúinn a dhéanamh. Bhí seanfhear, cuma an tseanshaighdiúra air, ina sheasamh ar
thaobh eile an chiorcail daoine timpeall an chloig, agus bhain sé a hata baseball de, ach
d'fhan hataí na gceathrar garmhac timpeall air ar a gcloigne. Réitigh duine acu a
scornach:
"A Dhaideo," arsa duine acu go sollúnta, i nglór an bhuachaillín sin i Ros na Rún
253
253
Ó Bhoston go Philly
"Cad é an clog seo?"
Bhreathnaigh an seanóir timpeall orainn go rúnda. Chlaonamar, aineolaithe go
léir, ina threo.
Rinne sé casachtach beag agus labhair os íseal.
"Er, ah, bualadh é i . . . eh . . . 1776."
Bhí sé tamaillín ag smaoineamh ar an dáta.
"Cén fáth ar bualadh é, a Dhaideo?"
Casachtach arís. Thit a ghuth. Chlaonamar níos faide ina threo. D'fhéadfá an
biorán féin a chloisteáil ag titim. Ní raibh ina ghuth anois ach cogarnaíl.
"Bualadh é nuair a chloíomar na Sasanaigh."
"Anseo i Philadelphia, a Dhaideo?"
"Sea. Anseo i Philadelphia."
D'fhan aghaidheanna na ndaoine timpeall orainn socair.
A hata ar ais ar a chloigeann, agus a leicne go craorag anois, rug an seanóir greim
ar chupla lámh agus tharraing na garmhic i dtreo an taispeántais i gcúl an halla. Bhí bean
ina seasamh taobh linn ag breathnú ar an gclog agus tháinig fear suas chuici, a fear chéile,
is dócha.
"An raibh a fhios agat," arsa sise i nglór údarásach, "gur bualadh an clog seo nuair
a cloíodh na Sasanaigh?"
"Muise," arsa seisean.
Sheas an bheirt ansin ag déanamh iontais den chlog.
Go tobann thuig mé an duine buile a thug faoin chlog i 2001, agus tháinig focail
Chaitlín Maude chugam
Tabhair dom casúr
Nó tua
254
254
Ó Bhoston go Philly
Go mbrisfead is
go millfead
an teach seo
go ndéanfad tairseach
den fhardhoras
'gus urláir
de na ballaí!
Ó, m'anam, thuig mé dó, agus do Chaitlín. Ag ardú a chasúr agus ag rúscadh an
chnaip díomhaoin seo, ag tabhairt úsáid dó, ag tabhairt guth dó nár tugadh ó 1846 amach.
Tá Dia beo!
Tá a fhios ag Jo conas mar bhíonn sé liom nuair a thagann na rachtanna seo orm.
Is fearr i bhfad mé a thógáil ó ábhar m'iontais101.
"Féach!" arsa sise. "Táimid an-chóngarach d'uaigh Bhenjamin Franklin!"
Is dócha go raibh an t-ádh linn. Níl Meiriceánaigh chomh somhaiteach le
Sasanaigh, go háirithe nuair a bhíonn stair agus iarsmaí na tíre i gceist. Seans mór maith
go mbeinn ag scríobh aguisín breá duit ar phríosúin Mheiriceá murach ár n-éalú ón chlog.
Fanann an clog bocht gan bualadh go fóill.
Beidh mé ar ais! Le Caitlín Maude agus mo chasúr! Ach, a Dhia, táim tuirseach!
Uaigheanna agus Boinn
Ní dhéarfadh na staraithe é, ach ba léir gur thaitin comhluadar na mban Sasanacha
agus Francacha le Benjamin Franklin ná comhluadar a mhná féin. Fanann litreacha grá,
101 Caitheadh amach as tithe párlaiminte Shasana mé tráth, de bharr raichtín bídeach a tháinig orm. Ach is cosúil go bhfuil dearmad déanta acu faoin eachtra - ligeadh isteach arís mé anuraidh!
255
255
Ó Bhoston go Philly
nó litreacha paisin, b'fhearr a rá, ón Fhraincíneach go dtí cailíní áirithe mar Pholly
Stevenson, iníon a mhná tí i Londain. Ní fios, dála an scéil, an raibh níos mó eatarthu ná
paisean scríofa (seans maith go raibh sé ag codladh lena máthair cheana féin). Fiú agus é
63 bliana d'aois, agus ag obair thair ceann na gcóilíneachtaí i Londain, níor fhill sé ar
Philadelphia nuair a chuala sé go raibh stróc tar éis a bhean a bhualadh. Pé ar bith, bhí air
Londain a fhágáil faoi dheireadh i 1775 nuair ba léir don domhan nach raibh i ndán ach
cogadh idir Shasana agus Mhericeá. Cé gur fhill sé ar Mheiriceá, ámh, níor fhan sé ach
bliain sula raibh sé ar ais ar muir arís, an turas seo go Páras i nDeireadh Fomhair 1776, áit
a raibh sé de mhisiún aige áiteamh ar na Francaigh cúnamh agus tacaíocht a thabhairt don
tír nua seo nach raibh ach cupla mí ar an bhfód agus a bhí fós lán saighdiúirí. Ag fágáil a
mhuintir i Meiriceá (ina measc a mhac, William, a bhí anois ina ghobharnóir ar Nua
Gheirsí agus go dílis ar thaobh na Sasanach sa chogadh). Thaitin an Fhrainc (agus a mná,
gan dabht!) leis chomh mór sin gur fhan sé ann go dtí 1785, nuair a d'fhill sé don uair
dheireanach ar Mheiriceá, aithnithe anois ag Sasana mar thír neamhspleách. Bhí sé 79
bliana d'aois. Má bhí díomá air faoi bhás a mhná cupla mí roimhe sin, ní bheadh a fhios
agat ón chaoi inár cheiliúir sé a fhágáil ón Eoraip ar bord loinge i gcuan Southampton ar
an 27ú Iúil, nuair a d'fhan sé ina shuí, ag ól agus ag caint, go dtí 4 r.n. Bhí cupla uair an
chloig aige lena mhac, William, roinnt laethanta roimhe sin, nuair a chuir sé iallach air a
mhaoin uilig i Meiriceá a dhíol ar ais dó agus dá pháistí, a bhí ina gcónaí i Philadelphia.
Níor leor sin don athair faltanasach, ámh. Níor fhág sé do William ina uacht ach giota
talamh gan mhaith i gCeanada, ag rá san uacht céanna
[t]he part he acted against me in the late war, which is of public notoriety, will account for my leaving him no more of an estate he endeavored to deprive me of.
Is cosúil go raibh turas ciúin aige ar a bhealach ar ais go Meiriceá. Ar ais i
Philadelphia, thug sé faoi fortheach a thógáil agus bhain an-sult as a gharpháistí. Thóg sé
256
256
Ó Bhoston go Philly
leabharlann agus saotharlann inár lean sé ar aghaidh lena obair eolaíochta, agus toghadh é
mar uachtarán chomhairle ghnóthaí an stáit. Níorbh é sin an rud ba thábhachtaí a rinne sé
le linn a scortha, ámh - i 1787 thug seisean agus grúpa parlaiminteach faoi bhunreacht
don tír nua a dhréachtadh. 81 bliana d'aois faoi seo, rinne an seanóir cróilí iarracht a
bheith i láthair gach lá, agus labhair sé go mion minic os comhair an chruinnithe rúnda i
dteach stát Phennsylvania dhá bhloc óna theach féin.
Síníodh bunreacht Mheiriceá ar an 17ú Meán Fomhair, 1787, agus i rith na bliana
dár gcionn daingníodh é i gcomhdhálaí na stát éagsúla. Ach ní raibh Franklin
críochnaithe - i 1789 chinn sé iarrachtaí reachtúla a dhéanamh ar son na daonfhuascailte
agus labhair thar ceann na gluaiseachta i gcomhdháil Mheiriceá i bhFeabhra 1790 (bhí
comhdháil Mheiriceá i Philadelphia go fóill, agus d'fhanfadh sé ann go dtí 1800). Níor
éirigh lena rún, ach chríochnaigh sé a shaol parlaiminteach go hónórach agus go tráthúil -
ag plé ceist a chráfadh Meiriceá ó shin go dtí an lá atá inniu ann.
Faoi seo bhí Franklin an-tinn, le gúta agus clocha duáin, agus, dar leis féin, i
bpian seasta. Nuair a dúirt a iníon Sally leis go raibh sé ag súil go mairfeadh sé cupla
bliain eile, d'fhreagair sé go gearr "I hope not." Dhá mhí tar éis dó labhairt in aghaidh na
sclábhaíochta os comhair comhdháil Mheiriceá, fuair sé bás ina leaba féin i gcomhluadar
a mhuintir go léir, a gharpháistí ionúna ina measc.
B'fhealsúnaí é Benjamin Franklin, agus rinne sé machnamh doimhin ar reiligiún
agus Dia. I gcuid dá scríbhinní samhlaítear Aindiachaí don léitheoir, ach níl mórán
amhras gur fhulaing sé iompú de shaghas áirithe i mblianta deireanacha a shaoil. Mhol sé
do choiste an bhunreachta, mar shampla, go dtosóidís gach lá le paidir, rud a diúltaíodh.
257
257
Ó Bhoston go Philly
Labhair agus scríobh sé ar son reiligiúin anois agus arís, cé go gceaptar go ndearna sé seo
mar go bhfaca sé chomh éifeachtach is a bhí creidimh chun síocháin a choimeád i measc
na ndaoine. Thug sé airgead do ghach reiligiún i Philadelphia, fiú do Ghiúdaigh an bhaile
nuair ba mhian leo sionagóg a thógáil i 1788102. An bhliain chéanna, agus é róthinn siúl i
bparáid an 4ú Iúil, shiúl an pharáid faoina fhuinneog. Mar a d'iarr Franklin orthu, shiúil
gach ceannasaí Críostúil, lámh ar lámh le Rabbi na nGiúdach, i gceann an mhórshiúil.
Mí sula bhfuair sé bás, scríobh sé chuig uachtarán ollscoil Yale. Cé go ndearna sé
braiteoireacht i dtaobh diagacht Íosa, ní raibh sé in amhras faoi Dhia é féin
I believe in one God, Creator of the Universe. That he governs it by his Providence. That he ought to be worshipped. That the most acceptable service we render to him is doing good to his other children.
B'é an eaglais Easpagóideach a ghlac freagracht d'anam Franklin tar éis a bháis.
In eaglais pobalda, an Old South Church i mBoston, a bhaisteadh é i 1706, ach i
Philadelphia thug sé ar an eaglais Easpagóideach a pháistí féin a bhaisteadh. B'oiriúnach
amach is amach gur faoi bhrat na heaglaise seo a gcuirfí é, ó bhunaigh Franklin crannchur
chun a cloigtheach a thógáil i 1754. Níos oiriúnaí arís, ba chuid d'eaglais nua
Anglacánach Mheiriceá é Christ Church. Bhí ar eaglais Anglacánach Mheiriceá dealú ó
Chanterbury, ar ndóigh, mar b'éigean do chléirigh na heaglaise mionn an ardcheannais a
thabhairt. Mar Mheiriceánaigh, ar ndóigh, ní fhéadfaidís sin, agus bhunaigh siad a n-
eaglais Anglacánach féin gan rí Shasana mar cheann uirthi. Fiú ina bhás bhí Franklin ag
taispeáint a neámhspeáchais.
Tháinig na sluaite amach chun an tsochraidh a fheiceáil agus ómós a thaispeáint
102 Seasann an sionagóg go fóill - Congregation Mikveh Israel - a tógadh bloc ó theach Franklin.
258
258
Ó Bhoston go Philly
do Franklin, agus cuireadh é cupla slat ón Shionagóg a chuidigh sé a bhunú dhá bhliain
roimhe sin, i reilig Christ Church, trasna an bhóthair ó theach cruinnithe na gCaecrach.
B'é an tsochraid ba mhó go dtí sin i Meiriceá le 20, 000 sochraideach ag plódú timpeall
na reilige le linn a churtha. Chun cinn i mórshiúl na sochraide bhí ceannairí eaglasta na
cathrach go léir, díreach mar a bhíodar dhá bhliain roimhe sin, agus Rabbi na nGiúdach
ina measc. Tá sé ró-éasca an meafar a chur, agus fágfaidh mé faoin léitheoir a mheá, an
oireann a leithéid do Mheiriceá an lae inniu.
Go dtí le fada, bhí an reilig dúnta do thurasóirí. An iomarca airgid a dhíth, gainne
paróisteach a ghlacfadh freagracht, agus faitíos roimh agraí dlí ba chúis leis an dúnadh,
ach d'fhéadfá uaigh an Fhrainclínigh a fheiceáil go fóill, mar bhí sé in aice na ráillí
timpeall na reilige. Bhí sé mar nós ag pobal Philadelphia (agus tá go fóill, is léir),
ceinteanna a chaithimh isteach tríd na ráillí103. Nós atá ann go fóill freisin, cé gur féidir
leat siúl isteach sa reilig anois agus nár ghá iad a chaitheamh ón taobh amuigh. Shiúlamar
isteach.
Níl in uaigh Bhenjamin Franklin ach leac mhór sínte ar an talamh leis an
scríbhinn
Benjamin
and Franklin
Deborah
1790
Tá plaic nua i mballa na reilige cupla slat ó uaigh Franklin, agus trí shleachtanna
gairide air ó thriúir a raibh aithne acu air le linn a bheatha - George Washington, an Cúnta
103 Deirtear gur ó sheanfhocail Poor Richard a d'eascair an nós. Is cosúil gur mhinic a dúirt Richard úd "A penny saved is a penny earned." Más ea, ní thuigim i gceart cén fáth an bhfuil daoine ag caitheamh na ceinteanna uathu in ómós dó.
259
259
Ó Bhoston go Philly
Mirabeau a bhí rannpháirtíoch, mar ball den pháirtí lár, i réabhlóid na Fraince, agus
Anne-Robert-Jacques Turgot, an eacnamaí Francach, lena raibh Franklin i gcomórtas do
ghrá Mhadame Helvétius i bPáras. Fanann sliocht Turgot i mo chuimhne - Eripuit coelo
fulmen sceptrumque tyrannis104 - mar chomhartha den mheas a bhí ag an bhFrancach air,
ainneoin go ndearna an banaí Meiriceánach seo tréaniarrachtaí a chailín a mhealladh
uaidh105. Tháinig díomá orm gur i mBéarla amháin a cuireadh an sliocht. An é go raibh
Meiriceánaigh ródhúr don Laidin? An raibh sé róshofaisticiúil dóibh?
Tá leac eile taobh leis an gceann sin, díreach mar an gcéanna, le hainmneacha a
inín agus a fear chéile maraon leis an dáta 1811. In aice na leacanna tá plaic bhídeach do
Franky bocht, a fuair bás den bholgach.
Sin an méid. Is dócha, tar éis na dealbhanna i mBoston, agus an t-ómós a
thaispeántar do Franklin i Philadelphia, go rabhamar ag súil le níos mó, ach b'shin uile.
Bhí grúpaí turasóirí ag caitheamh ceinteanna isteach ar an leac ón chosán, agus ag
déanamh spóirt mhóir den iarracht. Déarfainn nach mbeadh mórán ag Franklin ina
aghaidh, ach bhraith mé, b'fhéidir don chéad uair ó thosaigh mé mo thuras i mBoston,
ceartaiseach, agus shiúl mé ó chúinne seo na reilige.
Roinnt slat ó
Gerald J. Connelly, Jr.
Son of Annie Laurie Webb of Virginia
Seaman Soldier Safecracker
Os cionn na dtrí focal deireannacha, bhí pictiúirí de ancaire, raidhfilí crosáilte,
agus taisceán pléasctha. Ón leac shílfeá go mba chrochadóir ceart é an fear seo, ach is
cosúil nach raibh ann ach uachtarán agus ball lárnach de chumann ghlasairí Philadelphia.
104 Réab sé an tintreach ón spéir agus an ríshlat ón tíorán.105 Chuir Franklin, ainneoin a bhean agus a pháistí i Meiriceá, ceiliúr pósta ar Mhadame Helvétius arís agus arís eile. Ar ndóigh, dhiúltaigh sí dó.
260
260
Ó Bhoston go Philly
Más ea féin, fair play dó. Ar imeacht domsa ón saol seo, b'aoibhinn liomsa a leithéid a
bheith scríofa ar m'uaigh.
Bhailigh mé Jo, a bhí ag máinneáil thart uaigh Franklin. Ní raibh ach rud amháin
eile le déanamh againn.
D'fhágamar an reilig agus chas faoi chlé ar Arch Street. Stopamar beirt, agus, ag
síneadh ár lámh tríd na ráillí, chaith ceint an duine isteach ar uaigh Bhenjamin Franklin.
CRÍOCH