1999. APIRILA. 142. zk.32

rangutan hitza malaysie-rako orang hutang--etik dator, eta oihanekogizakia esan nahi du.

Izen aproposa laranja-kolorekoprimate bizkor honentzat. Oran-gutanak oso ongi ezagutzen ditubere habitateko zuhaitz-motaugariak eta beste landare-espe-zieak, eta badaki bakoitzak fruituanoiz ematen duen.Gaur egun, animalia hauek Bor-neon eta Sumatrako iparraldeanbaino ez daude. Borneo barruanMalaysiako Sabah eta Sarawakprobintzietan bizi dira, eta Indo-nesiako eskualdean (Kalimantan--en) ere bai. Leku horietan badiraoraindik oihan tropikal hezeakestaliriko gune handiak, gutxialdatzen den tenperatura etapubliositate handiko ekosistemadutenak, batez ere montzoi-ga-raian (azarotik otsaila bitartean).Hori guztia dela eta, liana etabeste landare-espezie askok esta-litako zuhaitz handiak hazten dirabertan.

Gorila eta txinpantzeekin bateratximino handien taldea osatzendute orangutanek, eta gure ahaidehurbilenak dira. Nahiz eta ebolu-zio aldetik hain gertu egon, gizakiada eraso egiten dien harrapari ba-karra: deforestazioaren eta isileko

ehizaren ondorioz tximino hauenkopurua asko jaitsi da. Zorionez,Malaysiako gobernuak animaliahauek eta beste asko zaintzekozentro bikainak eraiki ditu Bor-neon dituen parke eta erreserbanazional ugarietako bitan.

AUNA

O

Orangutanen bi subespezie baino ez dira ezagutzen: Pongo pygmaeus pygmaeus etaPongo pygmaeus abelii deitutakoak, bakoitza uharte batean dagoelarik. LehenbizikoaBorneon bizi da, Sabah, Sarawak eta Kalinmantan-ko oihan tropikaleko behealdean;

bigarrena Atjeh-ko eskualde menditsuan dago, Sumatrako iparmendebaldean.Kuching da Semenggoh-ko animalia basatien errehabilitazio-zentroa eta museoadagoen hiria. Orangutanak Borneo eta Sumatrako uharteetan baino ez daude.

OOOORRRRAAAANNNNGGGGUUUUTTTTAAAANNNNAAAAKKKK::::llllaaaarrrraaaannnnjjjjaaaa----kkkkoooolllloooorrrreeeekkkkoooo

ggggiiiizzzzaaaakkkkiiiiaaaakkkkTestoa eta argazkiak: Maria Elena Laguens-Capablo*

Sarawak

TailandiaSabah

KuchingMalakakoPenintsula

Indiakoozeanoa

BRUNEI

KalimantanS U

MA T

R A

B O R N E O

Javako itsasoa

INDONESIA

Hego Txinako itsasoa

F

33

EBOLUZIOAHominidoen eboluzioari buruzko lehendatuak Miozenokoak dira. Duela 15-23m.u. inguru, hiru genero bizi zirenelkarrekin Afrikan: Proconsul,Limnopithecus eta Rangwapithecusizenekoak. Geroago, Miozenoarenerdialdean (duela 10-13,5 m.u.inguru), Europan Dryopithecusizenekoa zegoen. Garai berean (duela9-15 m.u. inguru) Afrika eta Asian bigenerok eboluzioa izan zuten:Sivapithecus eta Ramapithecusdeitutakoek. Hauek ere behekohaginak Y formakoak zeuzkaten, bainaberen ebakortzak eta letaginakEuropakoarenak baino txikiagoakziren, eta atzeko haginak, berriz,handiagoak, ertzetan esmaltelodiagoarekin. Horiei esker hazigogorrak eta fruituak xehetzenzituzten. Orangutanak seguruenik taldehauen Asiako adarretik datoz. Txina,Borneo, Sumatra eta Javan aurkitutakohortz-hondarrak (duela 1-5 m.u.ingurukoak) egiaztatzen dutenez, garaibatean animalia hauek Asia osoanzehar egon zitezkeen.

1. argazkia. Semenggoh-ko Errehabilitazio Zentroa 1975ean eraiki zen,konfiskatuta edo gaixo zeuden animalia basatiak errehabilitatzeko. Kuching-dik32 km-ra dagoen Semenggoh Erreserbako oihan tropikal heze ederrean dagozentroa, 740 hektareako gunean. Semenggoh-ko instalazioetan orangutanak etabeste animaliak zaintzen dituzte, berriz oihanera itzultzeko gai diren arte.Argazkian, erreportajearen egilea.

2. argazkia. Orangutanen iahabitat osoa zuhaitzetakoa da.

Oihan tropikal hezeko mailaguztietan aurki ditzakegu,

beheko zuhaixketatik hasi eta45 m-tik gorako zuhaitzenpuntaraino. Beren ingurura

erabat moldatuta daude:goialdeko jaun eta jabe dira.

Beren oreka-sen handiari etakoordinazio paregabeari esker,

oihanaren gainetik heganibiltzen dira, liana handietatik

zintzilik, eta distantzia handiakegiten dituzte.

ORANGUTANEN SAILKAPENA

ORDENA PRIMATES

SUBORDENA ANTHROPOIDEA

INFRAORDENA CATARRHINI

SUPERFAMILIA HOMINOIDEA

FAMILIA HYLOBATIDAE PONGIDAE HOMINIDAE

GENEROA Pongo

ESPEZIEA Pongo pygmaeus

SUBESPEZIEAK P. pygmaeus pygmaeus P. pygmaeus abelii

IZEN ARRUNTA ORANGUTANA

HURBILEKO AHAIDEAK GIBOIA, SIAMANGA TXINPANTZEA, GORILA GIZAKIA

O R A N G U T A N A K : L A R A N J A - K O L O R E K O G I Z A K I A K

Bizkarrean hezur zapalak,ertzetan ez

Buztanik gabeak

Beheko atzeko haginen gainaldeanY-formako lerroa

Hatz lodi atzitzailea

Esku eta oinetanazkazal zapalak

Masailezur bakoitzean au ebakortz

TXIMINOEN EZAUGARRIAK PRIMATEEN EZAUGARRIAK

1999. APIRILA. 142. zk.34

FAUNA

3. argazkia. Fruitujaleak dira gehienbat.Mangoa, basa pikua, litchis, durian, etab.izeneko fruituak jaten dituzte, eta horiekinbatera intsektuak (inurriak, termitak, liztorrak,etab.) ere bai. Montzoi-garaian hostoak,azalak, lianak eta landare bigunak (kimuak)ere jaten dituzte. Inoiz hegazti eta ornoduntxikien arrautzak ere bai: orangutan gaztebatek giboikumea jan zuen behin(Sugarjito & Nurhuda, Sumatra, 1981).

4. argazkia. Gauez lurretik 24 m-ra egon daitezkeen habietan lo egiten dute.Beste pongidoen moduko kailu iskiatikorik ez dutenez, hosto handiak erabiltzen

dituzte habiak egin eta bertan atseden hartzeko.

5. argazkia. Lurrera jaisten denean,eta hori gutxitan gertatzen da,

primate ilegorriak bere laugorputzadarrak erabiltzen ditu

ibiltzeko, handiegia baita aurrekoenbidez abiada hartzeko. Baina beste

tximino handiek bezala ez dituhazkozkorrak lurrean jartzen. Nahizeta oreka galdu gabe zutik egoteko

gauza izan, eserita egoten dagehienetan, horrela eskuak libre

izateko. Gatibu daudenean baino ezdira bi hanka gainean zutik egoten.

6. argazkia. Bere beso luze etasendoei esker, eta hankak eta eskuakkizki gisa erabiliz, izugarri erraz etaazkar igo daiteke zuhaitzetara.45 m-tik gora ikusi izan da.Zuhaitzetan, hankak esku ikaragarrihoriek bezain baliagarri zaizkio, etaoso kontuz mugitu behar du, jauziedo saltorik egin gabe.

35

O R A N G U T A N A K : L A R A N J A - K O L O R E K O G I Z A K I A K

9. argazkia. Orangutana tximino bakartia da, eta ez zaio beste animaliekinegotea gehiegi atsegin. Oraindik ez dakigu familia-taldeen barruko harremanaknolakoak diren, ezta ar nagusiaren zeregina zer-nolakoa den ere. Badirudifamiliako patriarka dela eme eta gaztez osatutako talde irekiaren buru. Arranomada izaten da askotan, eta denbora luzez (batzuetan bi urtez) ibiltzen dabere lurraldetik kanpo, janari bila. Beraz, talde arruntena eme heldu batek etabat edo bi kumek osatzen dute.

7. argazkia. Orangutana da ia denbora guztiazuhaitzetan igarotzen duen ugaztun zuhaiztar

handiena, eta pongido bakarra. Aurreko gorputzadarindartsuei esker, lurretik metro askora zintzilik ibil

daiteke, baita jan eta atseden hartu ere, besteedozein animaliarentzat erabat deserosoak izango

liratekeen jarreretan.

8. argazkia. Arrak hazten direnean, 7-10 urterekin, kilometro bateraentzun daitezkeen orroak egiten dituzte, beste arrak beren lurraldetikkanpo mantentzeko. Hauek inguratzen direnean zuhaitzetako adarrakgogor astintzen hasten dira, orro beldurgarriak eta lehiakideak urrunmantentzeko beste zenbait soinu eginez.

10. argazkia. Orangutanak handiak dira, eta sexu--dimorfismo nabarikoak. Arrek 950 mm-ko altueradute, eta 77 kg pisatzen dute; emeek, berriz, 775mm-ko altuera eta 37 kg-ko pisua. Menstruazio-zikloa29-30 egunekoa da, eta emeak ziklo osoan zeharonartzen du arra. Ernaldiak 264 egun irauten du(emakumeenak 266 egun) eta edoskitzaroak hiru hilabete. Emeak arrak baino lehen heltzen dira berensexu-heldutasunera, sei edo zazpi urterekin. Baina baibatak eta bai besteak 50 urte inguru irauten dutebizirik. Argazkian, eme gazte bat.

11. argazkia. Arrek Buda-itxurako aurpegi masaila-handi eta biribiladute, eta masailezur sendoa. Arren garezurraren barne-bolumena400-450 cm3-koa da, eta emeena 320-440 cm3-koa. Oso argiak dira.

FAUNA

12. argazkia. Animalia hauen ilea oso deigarria da.Laranja-koloreko ile-mataza lodia dute, batez erebizkarrean eta besoetan. Sumatrakoen ileaBorneokoena baino argiagoa eta luzeagoa da.

14. Eskeletoaren argazkia. Orangutanarenhankak motzak dira, eta besoak berriz sendoaketa hankak baino bi aldiz luzeagoak. Esku handioratzaileak dituzte, falange kurbatuez eta hatzlodi motzaz osatuak. Hori dela eta, ez daeskuekin txinpantzea bezain trebea. Oinak,behatz lodia oso txikia izanik, kizkiaren antza du.

13. Garezurrarenargazkia. 32 hortz etahagin ditu (ohizkoatximinoentzat). Atzekohaginek esmalte-geruza lodiadaukate. Behekomasailezurreko aurrekohagina aldatu egin da, goikoletaginean indar eginezzenbait janari eta azal urratuahal izateko. Beheko azkenhagin-parea luzeena etahandiena izaten dagehienetan.

1999. APIRILA. 142. zk.