obywatel nr 6(38)/2007

©BA

STIA

N (V

IEW

-ASK

EW)

Robotnicy na własnymLewicowiec i patriota

Kościół z biednymiKupuj mniej, żyj więcej

ISSN

164

1-10

21

inde

x 36

1569

Euro

pa 4

,5 E

UR,

USA

5 U

SD

www.obywatel.org.pl • Nr 6(38)/2007 • dwumiesięcznik • cena 8 zł (w tym 0% VAT)Za nasze poglądy nie dają nagród

Jak zniszczono Bałkany

3

��

��

��

��

3

D�� „Magazyn Obywatel”

A�� : Obywatelul. Więckowskiego 33/127, 90-734 Łódźtel./faks: /042/ 630 17 49

�� : [email protected]

��, ��: [email protected]

S�� : [email protected]

��: www.obywatel.org.pl

R�� H��:Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysław Chorąży, Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda, dr Zbigniew Hałat, Bogusław Kaczmarek, Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat, Zofia Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski, dr Adam Sandauer, dr Paweł Soroka, Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagórny, Jerzy Zalewski

R��: Rafał GórskiRemigiusz Okraska (redaktor naczelny)Michał Sobczyk (zastępca red. naczelnego)Szymon Surmacz

S�� : Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka, Joanna Duda-Gwiazda, Rafał Łętocha, Sebastian Maćkowski, Konrad Malec, Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek, Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki, Marcin Skoczek, Olaf Swolkień, Jarosław Tomasiewicz, Karol Trammer, Jacek Uglik, Krzysztof Wołodźko, Marta Zamorska, Andrzej Zybała, Jacek Zychowicz

K��:Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld, Magdalena Doliwa-Górska, Monika A. Gorzelańska, Agnieszka Górczyńska, Marta Kasprzak, Maciej Kronenberg, Przemysław Prytek, Michał Stępień, Jarosław Szczepanowski, Piotr Świderek, Stanisław Świgoń, Michał Wenski, Michał Wołowski

D��: „Profesjadruk”, tel. /042/ 25 26 755

W całej Polsce „Magazyn Obywatel” można kupić w sieciach salonów prasowych Empik, Ruch, Kolporter, Inmedio, Relay.

Wybrane teksty „Magazynu Obywatel” są dostępne na stronach OnetKiosku (http://kiosk.onet.pl).

Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytułami materiałów nadesłanych do druku. Materiałów niezamówionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlają poglądy redakcji i stałych współpracowników. Przedruk materiałów z „Obywatela” dozwolony wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, a także pod warunkiem umieszczenia pod danym artykułem informacji, że jest on przedrukiem z dwumiesięcznika „Obywatel” (z podaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesłania na adres redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.

W numerze:

Bałkańska tragedia – z prof. Markiem Waldenbergiem rozmawia Krzysztof Wołodźko ..... 4

O własność waszą i naszą – Michał Sobczyk ................................................................. 9

Wspólny wysiłek – wspólne korzyści – Konrad Malec ................................................ 14

Kapitalizm bez własności – z dr. Krzysztofem S. Ludwiniakiem rozmawia Michał Sobczyk ........................................................................................................ 17

Bez panów, bez poddanych – Marina Sitrin .................................................................. 22

Do pracy, gotowi, start! – Katarzyna Dąbkowska ........................................................... 25

Narzędzia dla solidarności – Justyna Szambelan ........................................................... 28

Kupuj mniej, żyj więcej – społeczeństwo przeciwko nachalnemu marketingowi – Agata Orzechowska .......................................................... 30

Azjatycki kryzys finansowy – neoliberalizm i ekonomiczne cuda– Walden Bello ..................................................................................................................... 32

Podłączeni i odłączeni – z dr. Dominikiem Batorskim rozmawia Michał Sobczyk .......... 36

O kilku takich, co chcą ratować kolej – Tomasz Bużałek .............................................. 40

Polacy na Białorusi – perspektywy przetrwania – prof. Bogumił Grott ..................... 44

Dwa narody na polskiej ziemi – prof. Ludwik Tomiałojć ............................................... 48

Kościół z biednymi – z księdzem Edwardem Brzostowskim rozmawia Jarosław Tomasiewicz .............................................................................................. 50

List do antyklerykałów – Łukasz Marek Moczydłowski ................................................. 52

CHWILA ODDECHU

Druh z ulicy Szarych Szeregów – Lech L. Przychodzki .................................................... 54

Piłka, która leczy – Witold Chojnacki ................................................................................ 57

W ostatnim bastionie Czerwonych Khmerów – Andrzej Muszyński .......................... 60

Kronika Kontrasa ............................................................................................................. 66

Ironezje – Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 68

Encyklopedia Wyrażeń Makabrycznych – Paplo Maruda ............................................. 68

Z GRUBEJ RURY

Na posterunku. Życiorys niepodległościowego socjalisty – Jarosław Tomasiewicz ..... 69

Przeciw nędzy. Stanisław Szczepanowski i jego wizje wyjścia z kryzysu – Rafał Łętocha ................................................................................................................... 74

Wędrując (część I) – Henry David Thoreau ....................................................................... 78

Recenzja: „Pan Tadeusz” lewicy wielorakiej – Jacek Zychowicz ............................... 84

FELIETONY

Schody do nieba – Joanna Duda-Gwiazda........................................................................87

Nasz czas się kończy – a może zaczyna? – Anna Mieszczanek....................................88

Parada przegranych – Jacek Zychowicz...........................................................................89

Autorzy numeru...............................................................................................................90

Z obywatelskiego frontu................................................................................................92

OKŁADKA: FOT:©BASTIAN (VIEW-ASKEW)

MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOŁECZNIE

4 5

Panie Profesorze, jak obecnie przedstawia się sytuacja na Bał-kanach?

M. W.: Niedobrze. I nie może to dziwić. Po ataku NATO na trzecią Jugosławię, czyli federację serbsko-czarnogórską, dokonanym w r., nie ulegało wątpliwości, że nasili on de-stabilizację na Bałkanach. Pisałem wówczas na łamach „Rzecz-pospolitej”, że musi to doprowadzić do wielu negatywnych na-stępstw. Nie na darmo mówi się o „kotle bałkańskim”. Równo-waga na Bałkanach była od dawna bardzo krucha. W drugim wydaniu mojej książki o Jugosławii przytaczam opinie polito-logów amerykańskich, że Stanom Zjednoczonym może odpo-wiadać na Bałkanach stan chwiejnej równowagi.

Jak rozkładają się dziś siły i relacje między poszczególnymi bał-kańskimi państwami?

M. W.: Zacznijmy od tego, że siły są słabe. Bodaj najbar-dziej stabilnym państwem na Bałkanach jest Grecja, która przez członkostwo NATO jest zabezpieczona przed niespo-dziankami ze strony Turcji.

Państwa na Bałkanach są małe, słabe ekonomiczne, mają spore kłopoty z mniejszościami narodowymi. Ponad-to, w bardzo dużej mierze opanowane są przez mafie. Moż-na powiedzieć, że przede wszystkim troszczą się o przeżycie. Dotyczy to głównie Macedonii. Problem albański – Albań-czycy stanowią tam ok. mieszkańców, a obszary, na któ-rych żyją, przylegają do Kosowa i Albanii – zagraża jej ist-nieniu. Tym bardziej, że Bułgaria nie uznaje istnienia narodu macedońskiego. Ponadto z dala od ojczyzny żyje ok. - tys. Macedończyków, głównie w Kanadzie, Australii i USA. Wzmaga to silne pragnienie bardzo wielu młodych ludzi, by uciec z kraju.

Przyjmuję, że częścią Bałkanów są także Słowenia i Chor-wacja, choć sami Słoweńcy i Chorwaci obruszają się, gdy przypisywać im taką tożsamość. Wynika to z tego, że okre-ślania „Bałkany” czy „bałkanizacja” mają często znaczenie pe-

joratywne. I faktycznie, Słowenia wolna jest od wielu trosk, jakie dręczą pozostałe państwa tego regionu. Chorwacja ma problemy, choć może nie tak rzucające się w oczy, wynika-jące z faktu, że jest państwem składającym się z regionów znajdujących się przez szereg stuleci w różnych organizmach politycznych. Istnieje zatem znaczne niebezpieczeństwo ten-dencji odśrodkowych. Ponadto Chorwatom żyjącym na wy-brzeżu Adriatyku praktycznie do niczego nie są potrzebne pozostałe części kraju – choć, odwracając optykę, wybrzeże dalmatyńskie to dla całej Chorwacji kura znosząca złote jaja, znacznie poprawiająca sytuację ekonomiczną kraju, niezłą w porównaniu z innymi bałkańskimi państwami.

Co do Albanii – jest to państwo bardzo słabe ekonomicz-nie. Budżet działającej tam mafii jest większy od budżetu państwa. Ponadto, Albania składa się ze społeczności, które do niedawna były bardzo słabo zintegrowane. Proszę pa-miętać, że to państwo powstało nie w wyniku własnej walki o niepodległość, ale otrzymało ją niejako w prezencie, jesz-cze przed I wojną światową, po dwóch wojnach bałkańskich w i roku. Albania została odcięta od Turcji i nie-które mocarstwa europejskie, obawiające się wejścia Serbów na te terytoria, uzyskania przez nich dostępu do Adriatyku, zaczęły wspierać ideę stworzenia dla Albańczyków osobnego państwa. Oni sami nie wykazywali do końca XIX w. tenden-cji separatystycznych – łączyła ich z Turkami religia, historia i wspólny przeciwnik, czyli słowiańskie narody na Bałkanach. Albański nacjonalizm skierowany był głównie przeciwko Serbom. Jego ośrodkiem było Kosowo. Istnieje obfita kore-spondencja, noty rządu Serbii do Istambułu, wskazujące na przypadki mordowania Serbów, palenia ich gospodarstw. Już w końcu XIX w. często wspominano o kosowskiej anarchii.

A jakie jest obecnie miejsce Serbii pośród bałkańskiej mozaiki?

M. W.: Serbowie są największym narodem bałkańskim. Narodem niejednokrotnie podejmującym walkę o niepodle-głość. Do końca I wojny światowej byli oni wiernymi sojusz-

Bałkańskatragedia

FOT>

SZY

MO

N S

URM

ACZ– z prof. Markiem

Waldenbergiem rozmawia Krzysztof Wołodźko

4 5

nikami Ententy i ponieśli wówczas szczególnie wielkie straty. Nie skapitulowali przed Niemcami i Włochami i masowo za-silali partyzantkę w czasie II wojny światowej. W tzw. nieza-leżnym państwie chorwackim zamordowano kilkaset tysięcy Serbów, a ponad tys. wypędzono.

W latach rozbijania Jugosławii nakładano na nich dra-końskie sankcje ekonomiczne. Przez dni tzw. humanitar-nej interwencji zbrojnej coraz bardziej brutalnie i intensyw-nie bombardowano ich kraj, dewastując go i zabijając ludzi. Jednocześnie ogromna większość massmediów, a także po-lityków państw NATO nie ustawała w szkalowaniu narodu serbskiego. W serbskim społeczeństwie, zresztą jak na całych Bałkanach, istnieją silne dysproporcje ekonomiczne. W Ser-bii na wielką skalę kwitnie przestępczość zorganizowana, łapownictwo. Ponadto, panuje tam ogromne rozgoryczenie i poczucie krzywdy, co powoduje także wycofywanie się z życia społecznego, brak zainteresowania polityką. Znaczna część Serbów nie chce o polityce mówić i o niej słyszeć. Lu-dzie mają przeświadczenie, że ich kraj został zniszczony, mło-dzi chcą przede wszystkim wyjechać – uciec i nie wracać. Pa-nuje przekonanie, że jest źle, a może być gorzej. Na to składa się też sprawa Kosowa – w którym nie zostało już więcej niż tys. Serbów – a także konflikt wokół trzech miast w po-łudniowej Serbii, w Dolinie Preszewskiej, gdzie większością są Albańczycy.

Nie można także zapominać, iż Serbia ciągle znajduje się pod pręgierzem, co powiększa rozgoryczenie jej mieszkań-ców. Znacznie przyczyniła się do tego działalność Carli Del Ponte, prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii oraz samego Trybunału, którego działal-ność oceniam bardzo krytycznie. Działania międzynarodo-wych instytucji, w tym mediów, godzą w serbskie poczucie sprawiedliwości i dumę narodową.

Mam wrażenie, że obecne czasy to największy kryzys, jaki serbskie społeczeństwo przeżywa od stuleci, chyba od czasów bitwy na Kosowym Polu. I choć Serbowie doznali bardzo wielu cierpień w czasie dwóch wojen światowych, to dopiero w obecnej sytuacji z niezwykłą ostrością pojawia się pytanie, czy mogą liczyć na lepszą przyszłość.

Jaki pożytek mogą mieć Stany Zjednoczone z permanentnego kryzysu na Bałkanach? I co mogą dla siebie tam wygrać?

M. W.: Kwestię tę należy rozważać na kilku płaszczy-znach: deklarowanych celów, faktycznych motywów i rze-czywistych skutków działań podejmowanych przez USA od r. Deklarowane cele opisywano wówczas w kategoriach „interwencji humanitarnej”, unikano terminów „wojna” czy „atak”. Václav Havel mówił nawet o „humanitarnych bom-bach”, które spadają w imię „humanitarnych” celów. Twier-dzono, że w Kosowie roku dokonuje się „katastrofa hu-manitarna”. Jednak to dopiero bombardowania ją przyniosły. Świetnym dowodem, jak kłamano, jest przemówienie Billa Clintona w noc poprzedzającą atak bombowy sił NATO na Serbię.

Co do faktycznych motywów, można rozważać kilka. Przede wszystkim chodziło o udowodnienie tego, że inter-wencja zbrojna jest skutecznym narzędziem szybkiego po-łożenia kresu krwawym walkom narodowościowym. Mogło też wchodzić w grę zachowanie twarzy przez dyplomację państw zachodnich, a przede wszystkim amerykańską, która wielokrotnie groziła zastosowaniem bombardowań, ostatecz-nych środków i trudno było jej wycofać się z tego. Można też pytać, czy celem nie było podważenie roli Organizacji Naro-dów Zjednoczonych przez USA i NATO, jako siły, która była ponoć w stanie efektywnie poradzić sobie z sytuacją. Trzeba podkreślić rolę Madeleine Albright, którą można nazwać zło-wrogą „matką” tej wojny. Twierdziła ona, że bombardowania potrwają dwa do trzech dni i albo Milošević zaakceptuje pro-jekt porozumienia, jaki przygotowano, albo zostanie usunię-ty przez generałów lub serbskie społeczeństwo. Później mó-wiono o maksymalnie tygodniu bombardowań, tymczasem trwały one dni.

Gdy na początku czerwca r. zaczęły się rozmowy o przerwaniu działań, jeden z dowódców armii jugosłowiań-skiej powiedział: „my możemy się dalej bronić”. W sensie mi-litarnym armia nie doznała bowiem żadnych istotnych strat; odbywały się naloty, ale bombardowano atrapy, które zosta-ły ustawione i zamaskowane. Można powiedzieć, że wojska serbskie odchodziły z Kosowa niczym po zwycięskiej bitwie.

Słuszne też wydaje mi się twierdzenie, że chodziło o zwiększenie uległości Europy Zachodniej wobec Stanów Zjednoczonych. Ta demonstracja skuteczności siły amery-kańskiej miała na względzie postawienie się w roli strony dominującej wobec Europy Zachodniej: „bez nas nie jeste-ście w stanie rozwiązać nawet problemów na swoim konty-nencie”. Sądzę, że ten motyw jest ważny w polityce USA, a na potwierdzenie tego można przytoczyć wypowiedzi Albright z jej książki.

Jest jeszcze jedna hipoteza: strategicznym zamysłem USA było utworzenie na Bałkanach silnego państwa muzułmań-skiego. Wskazują na to choćby ostatnie tygodnie, naleganie Amerykanów na szybkie przyznanie Kosowu niepodległo-ści. Stany Zjednoczone chciały mieć na Bałkanach uległego sojusznika, rodzaj bazy dla akcji na terenie Bliskiego i Środ-kowego Wschodu. Szczególnie, że istniały wątpliwości co do stabilności politycznej Turcji. Kosowo, Albania, Macedonia, Bośnia i Hercegowina, także Bułgaria – te kraje miały być i zostały uzależnione od USA. Nie można zapominać, że na terenie Kosowa bardzo szybko stworzono dwie potężne ame-rykańskie bazy wojskowe.

Prof. dr hab. Marek Waldenberg – od początku kariery naukowej związany z Uniwersytetem Jagiel-lońskim, przez wiele lat był kierownikiem Katedry Historii Doktryn Politycznych i Prawnych Wydziału Prawa i Administracji UJ. Obecnie wykłada na Wydziale Stosunków Międzynarodowych i Nauk Poli-tycznych UJ oraz w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. Tischnera. Był wykładowcą wielu uniwersytetów zachodnioeuropejskich, w tym jako profesor gościnny w Bremie i Berlinie Zachodnim. Autor wielu książek, m.in.: „Prekursorzy Nowej Lewicy” (1985), „Kwestie naro-dowe w Europie Środkowo-Wschodniej” (1992), „Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej” (2000), „Rozbicie Jugosławii” (2003, wydanie II poszerzone – 2005). W ro-ku 2005 otrzymał tytuł doktora honoris causa Akademii Pedago-gicznej w Krakowie.

6

7

Czy nie jest zaskakujące, że Stany Zjednoczone znalazły dla swej polityki na Bałkanach sojusznika w postaci europejskiej lewicy?

M. W.: Ma Pan całkowitą rację. Można przedstawiać róż-ne wyjaśnienia tego, co nazwano nawet „wojną lewicy”. Istotne znaczenie odegrała poprzedzająca te wydarzenia kampania me-dialna. Przypisuję jej bardzo dużą rolę. Można powiedzieć, że militarnie ta wojna przygotowana była źle, za to propagandowo – bardzo dobrze. Massmedia, które niemal jednym głosem opo-wiadały o konflikcie, świetnie współgrały z argumentacją admi-nistracji Clintona. Już od wiosny r., a przedtem w związku z konfliktem w Bośni i Hercegowinie między Chorwatami a Ser-bami, całe odium spadło na Serbów. I trzeba powiedzieć, że ta zintegrowana akcja mediów przyniosła znaczne rezultaty. Warto przypomnieć pewien fakt. Na parę dni przed nalotami NATO, w Departamencie Stanu USA odbyła się konferencja z udziałem redaktorów wielkich europejskich gazet. Byli tam także przed-stawiciele mediów elektronicznych. Zresztą, kampania prasowa, skierowana przeciwko Serbom, trwała od początku lat -tych.

Polska nie była tu wyjątkiem...

M. W.: W Polsce co najwyżej niszowe media zdolne były przyjąć optykę inną niż obowiązująca. Wszystkie media głów-nego nurtu mówiły to samo. A celem tego było zaszczepienie opinii publicznej pro-amerykańskiego oglądu spraw. Jak wy-raził się na ten temat Bronisław Geremek, ówczesny minister spraw zagranicznych: „Wszyscy Polacy mówią jednym gło-sem...”. W drodze wyjątku, przez pewien tylko czas, gdy Janusz Rolicki był szefem „Trybuny”, ukazywały się na jej łamach rzetelne informacje z tej wojny. Wprawdzie bardzo krytycznie pisałem o działaniach USA na łamach „Rzeczpospolitej”, ale moje teksty umieszczane były na stronach „Opinie”...

A jak to się przedstawiało w kraju na płaszczyźnie politycznej?

M. W.: W debacie sejmowej zdecydowanie krytycznie interwencję zbrojną ocenili w dłuższych wypowiedziach posłowie Jan Łopuszański z Koła „Nasze Koło”, Janusz Do-brosz z Klubu PSL (obecnie LPR) i Piotr Ikonowicz, lider PPS (obecnie Nowa Lewica), należący jeszcze wówczas do klubu SLD. Uwypuklili oni szereg ważnych aspektów problematy-ki, celowo pominiętych przez ministra spraw zagranicznych i posłów reprezentujących kluby AWS, Unii Wolności i SLD.

Zatem cała Europa mówiła w kwestii Bałkanów jednym głosem – w tym socjaldemokracja, która przecież nie lubi wojen...

M. W.: Jednomyślność tę wyraźnie podważała Grecja, mimo iż jest członkiem NATO. W końcowej fazie bombardo-wań, gdy także wśród polityków i wojskowych państw NATO, również amerykańskich, coraz liczniejsze i głośniejsze stawały się głosy, że wojna wyłącznie powietrzna nie przyniesie sukce-su, że aby go osiągnąć, niezbędne jest rozpoczęcie wojny lądo-wej, spoistość sojuszu coraz bardziej pękała w szwach.

Moim zdaniem to, że lewica zaakceptowała pro-wojenną optykę wynikało z tego, iż sytuację w Kosowie przedstawia-no jako zbrodnię przeciwko ludzkości, człowieczeństwu. Do użycia wszedł termin „ludobójstwo”, którego nie ma zresztą w wyroku Trybunału w Norymberdze. Poza tym możemy tu mówić o wykorzystaniu „czarnego public relations” przeciw-ko jednej ze stron konfliktu. Znamienny przykład dotyczy wysoko-płatnych usług, jakich udzielała władzom Chorwa-cji, Bośni i Hercegowiny oraz kosowskim Albańczykom fir-ma Ruder Finn Global Public Affairs. Jej rola polegała na bły-skawicznym przekazywaniu odpowiadających zleceniodaw-com informacji wpływowym ludziom i instytucjom – przede wszystkim politykom i mediom. Dyrektor tej firmy, James Harff, na obiekcje francuskiego dziennikarza telewizyjnego, Jacquesa Merlino, że brak dowodów na rozpowszechnianą przez RFGPA informację, niekorzystną dla Serbów, odpowie-dział: „Naszym zadaniem nie jest weryfikowanie informacji.

MO

STAR

. FO

T. N

K EI

DE

6

7

Nie jesteśmy do tego przygotowani. Naszym zadaniem jest przyspieszenie obiegu informacji, które są dla nas korzyst-ne. To jest to, co uczyniliśmy. Nie twierdziliśmy, że istnieją w Bośni obozy śmierci, poinformowaliśmy, że »Newsday« tak twierdzi... Jesteśmy fachowcami, mamy pracę do wykonania i wykonujemy ją. Nie płacą nam za głoszenie moralności”. Była to cyniczna wypowiedź, ale poniekąd trafna – jak oni mogli sprawdzać tego typu informacje?

W każdym razie przyjęła się opinia, że jest to wojna prze-ciw barbarzyństwu, więc lewica miała ułatwione zadanie. Skoro lewica trzyma z krzywdzonymi, a krzywdzicielami są zawsze Serbowie – konsekwencje tego uproszczenia łatwo pojąć i przewidzieć. Śledziłem w owym czasie dość uważ-nie prasę niemiecką, francuską, włoską – znamienne, że w pierwszym szeregu atakujących stali ludzie zaliczani do lewi-cy, jak choćby francuski filozof i pisarz Bernard-Henri Lévy. W Niemczech największe nonsensy, najcięższe oskarżenia pod adresem Serbów formułował niemiecki minister spraw zagranicznych, Joschka Fischer. Do antyserbskich racji prze-konano nawet część środowisk żydowskich, opisując rzeko-me zbrodnie Serbów jako powtórkę z Auschwitz...

Czy da się rzetelnie określić, co było faktem, a co mitem w me-dialnych opisach zbrodni popełnianych przez Serbów? W książ-ce „Rozbicie Jugosławii” rozważa Pan to zagadnienie m.in. na przykładach wydarzeń, jakie miały mieć miejsce po zdobyciu Srebrenicy w lipcu r., oraz w związku z problemem maso-wych gwałtów.

M. W.: Z pewnością pociski, który wybuchły dwa razy na rynku w Sarajewie i o których wystrzelenie obwiniano Ser-bów, były odpalone przez Muzułmanów. Bośniaccy Muzuł-manie świetnie zdawali sobie sprawę, że bez militarnego po-parcia Stanów Zjednoczonych nie wygrają tej wojny domo-wej. Wiedzieli, że rząd USA musi mieć bardzo wstrząsające argumenty, aby przekonać opinię publiczną w swoim kraju. Stąd te dwa wybuchy na sarajewskim rynku; a wszystko po to, by dać zwolennikom interwencji zbrojnej argumenty za czynnym udziałem w konflikcie.

Bardziej zawikłana jest sprawa Srebrenicy; nie ulega wąt-pliwości, że doszło tam do zabójstw na bośniackich muzuł-manach. Zaznaczę jednak, że zajęcia Srebrenicy przez Ser-bów obawiał się Milošević. W rozmowie z lordem Davidem Owenem [angielski polityk, międzynarodowy mediator ws. konfliktu w Bośni i Hercegowinie – przyp. red.] mówił, że jeśli Serbowie zdobędą Srebrenicę, może tam dojść do ma-sakry. Otóż, prawie nigdzie nie podkreśla się tego, że mimo iż Srebrenica była jedną z miejscowości pod opieką ONZ, to wbrew ogłoszonej pełnej demilitaryzacji takich miast, wciąż przebywały tam zbrojne oddziały Bośniaków. Dokonywali oni bardzo licznych wypadów poza Srebrenicę – zamordo-wali około Serbów z okolicznych wiosek – po czym wracali z powrotem do miasta, przez nikogo nie niepokojeni. Stąd wściekłość wśród Serbów, że urządzają oni sobie polo-wania na ludzi i są bezkarni. Druga sprawa, o której się nie mówi: zadziwiające jest to, że na krótko przed atakiem wojsk serbskich, ze Srebrenicy został odwołany do Sarajewa cieszą-cy się dużym szacunkiem żołnierzy dowódca wojsk muzuł-mańskich i jednostki bośniackie stawiały bardzo słaby opór

nadciągającym oddziałom serbskim. Otworzono niejako Srebrenicę przed Serbami, choć można się było spodziewać masakry. Wiele odpowiedzi na pytania pozostaje nadal w sfe-rze domysłów, mało jest dowodów naprawdę niezbitych co do poszczególnych wydarzeń. Faktem jest jednak, że dzięki interwencji Stanów Zjednoczonych wojna skończyła się po-myślnie dla Bośniaków.

Kilka słów w sprawie masowych gwałtów. Najpierw mó-wiono o stu tysiącach zgwałconych kobiet, później ta liczba zaczęła gwałtownie maleć, do , a nawet tys. osób. Weryfi-kacja niektórych twierdzeń przynosiła bardzo dziwne rezulta-ty. W miejscowości Doboj, gdzie miano zgwałcić tys. kobiet, nikt o takim fakcie nie słyszał. Dziennikarz, który postanowił sprawdzić informację o gwałtach w mieście Tuzla, których ofiarą miały paść tys. kobiet, dwadzieścia kilometrów od miasta usłyszał, że zgwałconych zostało , a w samym mie-ście udało mu się odnaleźć cztery ofiary gwałtu. Oczywiście, trzeba brać poprawkę na to, że nie wszystkie faktyczne ofiary chciały się do tego przyznać, ale widzimy, że skala zjawiska zo-stała przez media wyolbrzymiona w ogromny sposób.

A jakie były koszta „przywrócenia normalności” na Bałkanach po ataku NATO z roku? O jakiej ilości ofiar można mówić, w jakim stopniu została zniszczona infrastruktura, jakie straty finansowe poniosła trzecia Jugosławia?

M. W.: „Normalność” nie została przywrócona. Można było to z łatwością przewidzieć. Co więcej, można było bez trudu przewidzieć, że zbrojna agresja nie rozwiąże żadnego bolesne-go konfliktu narodowego, natomiast wiele skomplikuje.

Dane dotyczące ofiar i strat materialnych są różne. We-dług szacunków przeprowadzonych na Uniwersytecie Bun-deswehry w Monachium, wartość zniszczonych obiektów to mld marek niemieckich. Władze jugosłowiańskie oszaco-wały straty materialne na ponad mld marek. Unia Euro-pejska szacowała je w maju r. na około mld dolarów. Już w czasie tzw. humanitarnej interwencji krytykowano wyjątkowo niehumanitarny sposób jej prowadzenia, zwłasz-cza używanie na szeroką skalę amunicji zawierającej zubo-żony uran. Sprawa ta nabrała rozgłosu na początku r. w związku z przypadkami zachorowań żołnierzy, którzy wrócili z Bośni i Kosowa. stycznia Parlament Europejski większością 2/ głosów wezwał NATO do zaprzestania stoso-wania tego rodzaju amunicji. Wykładowca na Technicznym Uniwersytecie w Berlinie, Knut Krusewitz, określił wojnę kosowską jako wojnę przeciwko środowisku naturalnemu. Duże straty gospodarcze poniosły również kraje sąsiedzkie, m.in. w wyniku sparaliżowania ruchu na Dunaju.

Obrońcy zbrojnej agresji NATO twierdzili (i czynią to nadal), gdy się ona zaczęła, że wyczerpane zostały wówczas wszelkie moż-liwości pokojowego rozwiązania konfliktu kosowskiego. Opinia taka odgrywała bardzo wielką rolę w usprawiedliwieniu złamania przez państwa NATO kilku norm prawa międzynarodowego...

M. W.: Do zbrojnego ataku doszło, bo dążyli do niego już latem r. szefowa Departamentu Stanu Madeleine Al-bright i niektórzy członkowie rządu RFN. Dzień po zakoń-czeniu bombardowań dobrze poinformowany dziennikarz

8 9

amerykański pisał, że Albright doszła do wniosku, iż w spra-wie Kosowa trzeba będzie wdać się w wojnę z Miloševiciem. Zważywszy, że prezydent Clinton miał związane ręce sprawą impeachmentu, pani Albright musiała czekać aż do jesieni, aby przystąpić do odliczania czasu dzielącego NATO od roz-prawy z Belgradem. Członek ówczesnego ścisłego kierownic-twa niemieckiego MSZ, Wolfgang Ischinger, twierdził w r., że zawarte w ostatniej chwili porozumienie między amery-kańskim dyplomatą Richardem Holbrookiem a Miloševiciem spowodowało, iż NATO straciło pół roku. „Właściwie dla wie-lu z nas było jasne już jesienią r., że stanowiło to jedynie przedsięwzięcie, które pozwalało być może zyskać trochę cza-su”. Przytaczając tę wypowiedź, generał Bundeswehry, Heinz Loquai, w latach - doradca militarny niemieckiej misji OBWE, uznał ją za klucz pozwalający zrozumieć to, co nastąpiło później. Jego zdaniem, chodziło o dozbrojenie UCK, ustalenie przy pomocy wywiadu celów ataku oraz uzyskanie pełnej aprobaty dla rozpoczęcia bombardowań przez te pań-stwa NATO, które miały jeszcze zastrzeżenia. Zabiegał o to m.in. sekretarz generalny NATO, Javier Solana.

Ważnym elementem przygotowań do agresji była też konferencja w Rambouillet. Miała ona stanowić dla NATO swoiste alibi, świadczyć, iż Milošević nie chciał kompromiso-wego rozwiązania konfliktu. W ostatnich dniach jej trwania dyplomacja USA przedstawiła jego projekt. „Aneks B” zawie-rał postanowienia oznaczające zgodę na wojskową okupację przez NATO całej Jugosławii. Było oczywiste, że Serbia go odrzuci. I o to właśnie chodziło. Droga do bombardowań była otwarta.

Jak można było zorganizować tak wielki potencjał propagan-dowy najpierw przeciw jednemu państwu, drugiej Jugosławii, a później przeciw narodowi serbskiemu?

M. W.: Nie ulega wątpliwości, że media, wywierając na-cisk na opinię publiczną w Europie i USA, zaprzeczyły swojej misji obiektywnego opisu rzeczywistości. Uogólniając, z per-spektywy poszczególnych krajów liczą się różne kwestie. Zaj-mując stanowisko wobec sytuacji na Bałkanach, media we Francji były bardzo pro-muzułmańskie, do czego przyczynił się wspomniany Bernard-Henri Lévy. Niemieckie media sil-nie wspierały Chorwatów, a polskie były bardzo pro-amery-kańskie. Sumując: to był propagandowy majstersztyk.

Ponadto, pytanie dotyczy problemu o kapitalnym znacze-niu nie tylko dla wyjaśnienia okoliczności rozbicia Jugosła-wii, lecz także dla wyjaśnienia mechanizmu funkcjonowania demokracji. Rozwinięcie tej kwestii wymagałoby wiele czasu. Ograniczę się do przytoczenia jednego przypadku. Kilka dni po rozpoczęciu bombardowań korespondent „Gazety Wy-borczej” pisał: „Dziennikarze i służby prasowe NATO żyją w symbiozie, /.../ trudno czasem zresztą dociec, kto na kogo wpływa: NATO na media, czy odwrotnie”. Chwaląc służby prasowe Sojuszu za to, że starają się precyzyjnie niszczyć wątpliwości co do słuszności bombardowań, dziennikarz ten nie krył, że „podawane przez nie informacje są oczywiście starannie selekcjonowane”...

Gdy się jednak zważy na bałkańską tragedię, nie sposób nie za-pytać: po co to wszystko?

M. W.: Zapytałbym inaczej: dlaczego to wszystko? Bardzo łatwo można było przewidzieć na początku lat ., że rozpad Jugosławii nie może się dokonać łagodnie. Nie chcę wyjść na zarozumialca, ale już w r. twierdziłem, że jeśli Jugosła-wia się rozpadnie, stanie się to przy wielkim rozlewie krwi. Taki pogląd uznawano wtedy za przesadę. A przecież prze-mawiało za nim kilka istotnych względów, przede wszystkim historycznych. Wśród Serbów i Chorwatów żywa była pa-mięć ich konfliktu w czasach II wojny światowej. Serbowie pamiętali krzywdy doznane od Ustaszy. Bez tego nie sposób zrozumieć na początku lat . XX wieku ani tego strachu Serbów chorwackich, że zostaną wydani na łaskę i niełaskę państwa chorwackiego, ani uśpionej nienawiści, jaka odżyła. Nie sposób też zrozumieć bez tego polityki Tudjmana wobec Serbów [Franjo Tudjman – pierwszy chorwacki prezydent, od r. aż do śmierci w r. – przyp. red.].

Na Bałkanach pamięć historyczna jest bardzo trwała; pamięta się każdą krzywdę, jest ona przy tym wyolbrzy-miana. Często jeździłem do Jugosławii jeszcze w latach . i . Jako ktoś z zewnątrz, nie przeprowadzałem rozróżnień: Serb, Chorwat, Słowieniec. To byli Jugosłowianie. Ale w nich żyła pamięć narodowa i na początku lat . została na nowo rozbudzona, w bardzo agresywnej formie. W Chorwacji, jak sądzę, w dużym stopniu przyczyniły się do tego media, któ-re zaczęły wtedy obwiniać za wszystko Serbów. Początkowo walka toczyła się zatem o możliwość autonomii, albo wiąza-ła się z niechęcią do przyznania jej obcemu narodowi, który znów zaczął być odbierany jako wrogi. Podobnie wygląda-ły stosunki między Serbami i Chorwatami a Muzułmanami w Bośni i Hercegowinie. Tu także, choć nie były nigdy tak dramatyczne, zostały naznaczone negatywną pamięcią histo-ryczną. I jeszcze konflikt między Serbami a Albańczykami.

Odwołam się do pewnej analogii, bliskiej Polakom. Pocho-dzę z Wołynia, do r. tam mieszkałem. Później wskutek rze-zi dokonywanych przez Ukraińców na Polakach, znalazłem się w Generalnej Guberni. Kto by sądził przed września r., albo przed napaścią Niemiec na ZSRR dwa lata później, że nastą-pi na Wołyniu rzeź Polaków? Choć stosunki polsko-ukraińskie prawie nigdy nie były przyjazne, Ukraińcy mieli podstawy, by nie kochać II Rzeczpospolitej oraz uważać się za dyskrymino-wanych, to przecież wydawało się, że od tej niechęci do mordo-wania dzieci, starców i brzemiennych kobiet, dzieli ich przepaść. Tymczasem, przekroczono ją w ciągu niespełna trzech lat...

Dlatego – wracając do tematu – swoją książkę nazwałem „Rozbicie Jugosławii”. Co prawda prof. Jerzy Wiatr twierdził, że przeceniam wpływ czynników zewnętrznych na Bałka-nach, to jednak nadal głównymi odpowiedzialnymi za roz-wój tamtejszych tragicznych wydarzeń czynię ówczesny rząd Niemiec i administrację Clintona. Bułgarski intelektualista, pierwszy postkomunistyczny prezydent Bułgarii, Żelew, pi-sał: „Pozwólcie mieszkańcom Bałkanów, by sami załatwiali swoje sprawy...”. Ingerencja wielkich mocarstw, nie pierw-szy zresztą raz, była jedną z głównych przyczyn bałkańskiej tragedii. Niestety, te narody, nawet gdy tworzyły własne pań-stwa, nie były podmiotami własnej historii.

Dziękuję za rozmowę.

raów, październia r.

8 9

Wolny rynek z ludzką twarzą

Zamożni mogą na różne sposoby korzystać z owoców wzrostu gospodarczego. Nie tylko poprzez konsumpcję, czę-sto o charakterze luksusowym, ale także dzięki możliwościom pomnażania pieniędzy np. w funduszach inwestycyjnych. Jed-nocześnie osoby nie posiadające oszczędności, m.in. pracow-nicy tych samych przedsiębiorstw, które wzrost wypracowują, muszą zawzięcie walczyć o każdą podwyżkę.

Postępująca koncentracja kapitału i związane z nią rozwar-stwienie społeczne są nie tylko skrajnie niesprawiedliwe. Na-wet jeśli kogoś niezbyt obchodzi los innych, powinien wziąć pod uwagę, że zbyt duże dysproporcje w dochodach grożą na dłuższą metę załamaniem całego systemu ekonomiczne-go. Jednym z tych, którzy zwrócili uwagę na ten problem, był amerykański myśliciel ekonomiczny, Louis O. Kelso. Uważał on – bynajmniej nie jako pierwszy – że jednym ze sposobów neutralizacji tych zagrożeń powinno być upowszechnianie własności: zamiana pracowników we współwłaścicieli firm, dająca im automatyczne prawo do korzystania z zysków osią-ganych dzięki własnej pracy. Posiadanie akcji może być dla pracowników źródłem dodatkowych dochodów lub umożli-wiać udział w atrakcyjnych programach emerytalnych.

Tworzenie spółek pracowniczych czy różne formy sprzeda-ży akcji pracownikom mają też inne zalety. Nikt tak dobrze nie zna możliwości i potrzeb firm, jak ich kierownictwa i zało-gi. Dlatego niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa różne rodzaje własności pracowniczej zwiększają szanse na rynko-wy sukces. Istnieją na to liczne przykłady. W Stanach Zjedno-czonych akcjonariat pracowniczy, którego koncepcję stworzył właśnie Kelso, na masową skalę stosowany jest np. w hutnic-twie. Co najmniej proc. udziałów należy do pracowników tak liczących się przedsiębiorstw, jak choćby Publix Super

Markets (handel), Columbia Forest Products (branża drzew-na) czy Science Applications International Corporation (SAIC; technologie informacyjne). Sporo prężnych firm należących do pracowników można także znaleźć w Europie – są nimi choćby John Lewis Partnership (handel detaliczny) czy Mott MacDonald (doradztwo przemysłowe). Mamy takie przykłady również w Polsce. Znakomicie zarządzane i odnoszące sukces na rynku międzynarodowym Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych należą do osób fizycznych: pracowników przedsiębiorstwa i przedstawicieli środowiska medycznego.

Własność pracownicza pozytywnie wpływa na etos pra-cy, minimalizując jednocześnie ryzyko świadomego działania na szkodę spółki. O swoje dba się przecież dużo bardziej, a na dodatek – patrzy innym na ręce. – „Wszystkie dotychczasowe analizy wskazują, że własność pracownicza pozytywnie wpły-wa na postawy pracowników, np. na gotowość do oszczędzania w imię polepszenia perspektyw rozwojowych przedsiębiorstwa” – potwierdza prof. Leszek Gilejko, od lat zajmujący się różny-mi przejawami partycypacji pracowniczej.

Uwłaszczenie pracowników oznacza wreszcie korzyści dla gospodarki jako całości, np. poprzez zwiększanie siły na-bywczej społeczeństwa. Dlatego jego wspieranie przez rządy może być sposobem pobudzania koniunktury. Kraje najbar-dziej rozwinięte, zwłaszcza USA, wspierają mechanizmy roz-praszania własności, bo rozumieją, że w ostatecznym rozra-chunku opłaca się to wszystkim, także wielkiemu biznesowi.

Gospodarka jest jednak, wbrew pozorom, terminem dość abstrakcyjnym i wszelkie argumenty tego typu nie powin-ny przesłaniać najważniejszej zalety własności pracowniczej: umożliwia ona realny wpływ ludzi na to, co dzieje się w ich miejscu pracy, na warunki zatrudnienia i produkcji, wiel-kość i charakter inwestycji, kierunki rozwoju firmy itd.

Kapitalizm – ale jaki?

W r. Polska, która w wielu dziedzinach była zapóź-niona o całe dziesięciolecia, w kwestii upowszechniania wła-sności miała łatwiej. Dysponowaliśmy ogromnym państwo-wym majątkiem i społecznym poparciem dla prywatnej wła-sności. Wciąż żywe były ideały zbiorowego działania oraz tzw. demokracji przemysłowej (popularnej w pierwszym okresie „Solidarności”), a także silne więzi z zakładami pracy.

O własność waszą i naszą

Po prawie dwóch dekadach neoliberalnych reform możemy śmiało powiedzieć, że „społeczna gospodarka rynkowa” wyszła nam średnio. Polscy decydenci nie tylko ograniczali opiekuńczość państwa, ale i nie zdecydowali się na wprowadzenie tych mechanizmów współczesnego kapitalizmu, które wspierają rozwój bardziej egalitarnego społeczeństwa. Wciąż jednak nie jest na to za późno.

Michał Sobczyk

(akcjonariat pracowniczy)

10 11

Na progu transformacji marzono o egalitarnym ustro-ju rynkowym. Takim, który będzie premiował szczegól-nie pracowitych i zdolnych, nie prowadząc jednocześnie do zbyt wielkich rozpiętości majątkowych i wykluczenia społecznego. Stąd wysokie poparcie dla różnych postulatów uwłaszczeniowych, wspieranych np. przez wybitnego eko-nomistę Johna Kennetha Galbraitha. Zwracał on uwagę, że rozpraszanie własności to dobry sposób zapobiegania zbyt wysokiemu poziomowi alienacji elit od społeczeństwa. Po-stulatom samorządności pracowniczej, popularnym w latach -, wierna była u progu transformacji część opozycji antykomunistycznej. Na przykład wrocławskie środowisko Józefa Piniora, reprezentujące lewicowe skrzydło opozycji, propagowało wówczas akcjonariat pracowniczy i jego kon-kretne sukcesy, jak baskijski Mondragon.

Kluczowe znaczenie miał w nowym ustroju wybór mo-delu prywatyzacji. Od tego zależało, czy powstanie społe-czeństwo drobnych i średnich posiadaczy środków pro-dukcji, czy też własność ulegnie ponownej koncentracji, a PRL-owskich kacyków zastąpi nowobogacka oligarchia. W r. starły się rządowa koncepcja w pełni odpłatnej prywatyzacji kapitałowej oraz alternatywny, samorządowy projekt Huberta Izdebskiego i Krzysztofa Ludwiniaka. Ten drugi model zawierał postulaty silniejszego zaangażowania budżetu w uwłaszczanie społeczeństwa (m.in. ulgi podat-kowe), obligatoryjne tworzenie instytucji wspomagających akcjonariat pracowniczy oraz zwiększenie kontroli Sejmu nad procesem przekształceń własnościowych. W tym samym roku powstała Unia Własności Pracowniczej, która do dziś w formie Izby Gospodarczej reprezentuje swoich członków – kilkaset przedsiębiorstw. Jest swoistym lobby na rzecz roz-woju polskiego systemu wspierania akcjonariatu, a także roz-powszechnia wiedzę teoretyczną i praktyczny dorobek roz-wiązań opartych na własności pracowniczej.

Ostatecznie przyjęto rozwiązania kompromisowe i zde-cydowano, że prywatyzacja pójdzie wieloma torami, w za-leżności od m.in. kondycji przedsiębiorstw, ich wielkości, poglądów pracowników itp. W efekcie, część przedsiębiorstw sprzedano inwestorom, głównie zagranicznym, jednak inne trafiły w ręce tzw. spółek pracowniczych (nazwa potoczna dla spółek z udziałem kapitałowych akcji pracowniczych, niezależnie od m.in. procentowego udziału pracowników we własności). Ze względu na braki kapitału, bezpośredni wykup firm rzadko był możliwy. Dlatego załogom stworzono możli-wość tzw. leasingu pracowniczego.

Metoda ta polegała na likwidacji przedsiębiorstwa i prze-kazaniu go nowej spółce – pod warunkiem, że przystąpi do niej większość załogi i wniesie ona kapitał akcyjny w wysoko-ści co najmniej łącznej wartości prywatyzowanej firmy (potem doszedł obowiązek objęcia akcji przez inwestora zewnętrznego). W celu wspomagania zakupu akcji przez pra-cowników, decydowano się często na tworzenie specjalnych funduszy, np. z zysku czy funduszu socjalnego. W miarę wy-pracowywania zysku, spółki pracownicze miały spłacać raty kapitałowe za majątek państwowy, udostępniony im w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Do tego docho-dził rodzaj oprocentowania (opłata dodatkowa), a z czasem wprowadzono przepis umożliwiający zamianę umowy le-asingowej (dzierżawnej) na umowę kupna-sprzedaży – wa-

runkiem było spłacenie co najmniej wartości zakładu i terminowe realizowanie zobowiązań wobec Skarbu Pań-stwa. Akcje przydzielano pracownikom na preferencyjnych zasadach, według reguł opracowanych na poziomie przedsię-biorstw – zazwyczaj głównym kryterium był staż pracy.

W takich warunkach powstawały spółki pracownicze. Były to przeważnie małe i średnie przedsiębiorstwa pro-dukcyjne i usługowe, zwłaszcza z branży spożywczej, ma-szynowej i budowlanej. W r. istniało ich ponad . Większościowe udziały własności pracowniczej dotyczyły około połowy z nich. Jeśli chodzi o poziom zatrudnienia, to szacowano wówczas, że ponad połowa z nich ma skalę za-trudnienia w przedziale - osób.

Bariery i blokady

Upowszechnianie własności ciągle jednak napotykało różnego rodzaju przeszkody. Dlatego w r. Unia Własno-ści Pracowniczej zgłosiła swój projekt ustawy o akcjonariacie pracowniczym. Uchwalenie jej uczyniłoby Polskę jednym z niewielu krajów europejskich, które kompleksowo regu-lują i wspierają takie formy własności.

Jednak przyjęta w tym samym roku nowelizacja usta-wy wyhamowała rozwój akcjonariatu pracowniczego. Wprowadzono dodatkowe kryteria zgody na tę formę pry-watyzacji, m.in. zapis, że leasingowi pracowniczemu mogą podlegać jedynie przedsiębiorstwa zatrudniające do pracowników (później tę liczbę starano się jeszcze bardziej zmniejszyć). Na szczęście ostatecznie złagodzono nieco nie-które warunki leasingu (korzystniejsze warunki spłaty, moż-liwość przekazania użytkowanego majątku przed końcem umowy) oraz zwolniono z opodatkowania dochody przezna-czane na zakup akcji własnych przedsiębiorstw.

Idea spółek pracowniczych była od początku bezpardo-nowo atakowana przez główne media. Choć w rozwiniętych gospodarkach od dawna występuje trend rozpraszania wła-sności, nasi „mędrcy” przekonywali, że zbiorowa własność i zarządzanie nigdy nie są wydajne. Witold Gadomski z „Gaze-ty Wyborczej” wściekał się, że zamiast jak najszybciej wszystko sprzedać, kolejni ministrowie „szukają kamienia filozoficznego – prywatyzacji »uczciwej«, przyjaznej dla pracowników i pozy-tywnie wpływającej na stan całej gospodarki”. Nieprzychylne komentarze ukazywały się też na łamach „Tygodnika Po-wszechnego”, choć jednym z największych sprzymierzeńców własności pracowniczej jest katolicka nauka społeczna.

Niejednoznaczna była także postawa samej „Solidarności”. Andrzej Wieczorek ze Stowarzyszenia Działaczy Samorządu Pracowniczego, aktywnie zaangażowany w rozwój „demokra-cji przemysłowej”, wspomina, że szukano formuły prawnej, w ramach której byłoby miejsce dla każdej formy własno-ści, a przekształcenia miały charakter oddolny. Jednocześnie obawiano się spółek pracowniczych, które uważano za zbyt podatne na manipulację i wpływy np. zwolenników ponow-nego upaństwowienia. Elity „Solidarności” popierały takie przekształcenia, które wydawały się jej utrwalać zmiany systemowe, sprzyjały demontażowi resztek poprzedniego ustroju. Wieczorek wspomina także postawę ówczesnych decydentów: „W ich działaniach było mniej strategii, a więcej podejścia doktrynalnego: prywatyzować co się da, na każdych

10 11

warunkach. Dla formuły prywatyzacji pracowniczej nie zostało wiele miejsca, tak jak dla spółdzielczości, z którą wiązały się ne-gatywne skojarzenia”. Zdarzało się też, że decydenci nie zga-dzali się na sprzedaż upadających zakładów ich pracowni-kom, choć wiedzieli, że nikt inny ich nie kupi.

Dr Paweł Soroka z Polskiego Lobby Przemysłowego, za-pytany o proces tworzenia spółek pracowniczych, ubolewa: „W kraju, w którym aktywność ruchu pracowniczego w decy-dującym stopniu doprowadziła do rozpoczęcia transformacji ustrojowej, głównym beneficjentem przekształceń własno-ściowych powinni być właśnie pracownicy. Niestety, stało się zupełnie inaczej”.

Choć mówiły jaskółki...

Mimo medialnej nagonki, eksperci o różnych poglądach zgadzają się, że polską prywatyzację przez tworzenie spółek pracowniczych należy uznać za sukces. Szeroko zakrojone badania prowadzone w latach . przez zespół pod kierow-nictwem prof. Marii Jarosz z Polskiej Akademii Nauk poka-zały, że własność pracownicza nieźle odnalazła się w go-spodarce rynkowej.

Badania obaliły pogląd, że sprywatyzowane tą droga spółki będą „przejadane” przez roszczeniowo nastawio-ne załogi. – „Ta obawa się absolutnie nie sprawdziła w skali kraju. Przeciwnie, ludziom tak zależało na zachowaniu tej for-my własności, że wręcz zgadzali się na niższe wynagrodzenia w okresach kryzysu” – przekonuje prof. Jarosz. Okazało się, że

w hierarchii wartości pracowników ta-kich spółek najwyżej stoi przetrwanie firmy oraz utrzymanie możliwie naj-większej liczby miejsc pracy. Jednocze-śnie są one zdolne do restrukturyzacji i zwolnień, jeśli nie da się ich uniknąć, bardziej nawet niż firmy prywatyzo-wane w inny sposób; o podwyżkach myślano dopiero w dalszej kolejności. Innym zaobserwowanym zjawiskiem była wyższa jakość pracy: większa ter-minowość, mniejsza absencja, rzadsze przypadki picia alkoholu w zakładzie itp. Przede wszystkim jednak ta forma prywatyzacji cieszyła się największą akceptacją społeczną.

Choć spółki wydzierżawione pra-cownikom osiągały lepsze wyniki niż np. jednoosobowe spółki skarbu państwa, pojawiały się opinie, że fir-my w pełni prywatne zazwyczaj ra-dzą sobie nieco lepiej. Ale to tylko część prawdy. – „Spółki pracownicze powstawały i powstają przede wszyst-kim w »Polsce B«, gdzie nie ma żad-nych innych inwestorów. Tam, gdzie został tylko jeden zakład pracy, sama informacja o możliwości jego likwidacji powoduje rozpacz, wzrost wskaźników samobójstw wśród mężczyzn. Spółki normują tę sytuację” – mówi profesor

Jarosz. Dzięki spółkom ocalono wiele tysięcy etatów, gdyż tylko ich pracownicy gotowi byli podjąć ryzyko finanso-wego zaangażowania w ocalenie zakładu przed upadkiem. Do dziś ich tworzenie często bywa jedyną szansą uratowa-nia firm pogrążonych w kryzysie, choć nie zawsze jest to rozwiązanie bezbolesne – przekazanie pracownikom pakietu akcji bywa okupione np. obniżką płac. Dzięki powstaniu spół-ek pracowniczych uratowały się i stanęły na własnych nogach m.in. PKS Świdnica oraz krakowski Szpital na Siemiradzkie-go. Ponadto, w wielu tak sprywatyzowanych firmach udało się też zachować świadczenia socjalne, co nie było regułą przy sprzedaży inwestorom indywidualnym.

Co więcej, spółki pracownicze pomogły zachować wielu przedsiębiorstwom niezależność. – „Udziałowcami spółki wy-dającej »Kurier Szczeciński« są osoby fizyczne – pracownicy, emerytowani pracownicy oraz spadkobiercy zmarłych udzia-łowców. Dominującą grupę stanowią wciąż pracownicy. Taka struktura własności wynika z faktu, że obrót udziałami ograni-czony jest do grona właścicieli. Dzięki takiemu zapisowi w umo-wie spółki, uniknęliśmy przejęcia gazety przez wielkie koncerny. Próba takiego przejęcia, podjęta w r., okazała się niesku-teczna. Działamy w dalszym ciągu jako spółka będąca wła-snością pracowników i byłych pracowników” – mówi Andrzej Łapkiewicz, redaktor naczelny gazety chlubiącej się swoim pracowniczym charakterem, a zarazem prezes zarządu wy-dającej go spółki. „Kurier Szczeciński” jest już niemal ostatnią w Polsce dużą gazetą regionalną nie będącą własnością któ-regoś z kilku wielkich zagranicznych koncernów prasowych.

FOT.

DAN

IEL

HORA

CIO

AG

OST

INI

12 13

Wiążą się z tym bardzo pozytywne skutki nie tylko dla nieza-leżności redakcji. – „Przejęcia regionalnych tytułów pociągały za sobą z reguły zwolnienia pracowników. Podstawową zaletą naszej formy własności jest obrona miejsc pracy. Ustrzegliśmy się fali zwolnień, a odejścia z pracy są następstwem przechodzenia na emerytury. Nadto, od lat jesteśmy spółką dochodową, zatem z faktu posiadania udziałów płyną dodatkowe profity w postaci dywidendy” – mówi naczelny „Kuriera”.

Do zasług spółek pracowniczych należy również to, że w znacznej mierze dzięki nim sporo zakładów nadal nale-ży do polskiego kapitału (choćby przekształciły się z cza-sem w „normalne” spółki) i w Polsce płaci podatki. Pracow-nicy-akcjonariusze obronili także wiele zakładów przed celo-wą likwidacją. Nieporównanie częściej do różnego rodzaju patologii dochodziło przy przejmowaniu firm przez „part-nerów strategicznych”, najczęściej międzynarodowe kor-poracje. To właśnie prywatyzacje kapitałowe niejednokrotnie prowadziły do likwidacji przedsiębiorstw, które miały szansę przetrwać w warunkach wolnorynkowych, podczas gdy pry-watyzacje przez leasing ocenia się jako raczej przejrzyste.

Ciężki kawałek (własnego) chleba

Sukcesy spółek pracowniczych nie przyszły łatwo. Przede wszystkim brakowało im kapitału na niezbędne inwestycje, np. modernizację parku maszynowego. Sytuację pogarszały trudności z zaciąganiem kredytów – spółki pracownicze nie miały przecież praw własności do swoich gruntów czy urzą-dzeń, które mogłyby zastawić. Dochodziły do tego kłopoty z utrzymaniem płynności finansowej. Połączenie tych czyn-ników z koniecznością regularnej spłaty rat leasingowych, ocenianych jako wysokie, było dla wielu z nich źródłem po-ważnych tarapatów, a nawet przyczyną bankructw, które jed-nak do r. dotknęły nie więcej niż - z nich.

Państwo zawiodło nie tylko w kwestii stworzonych przez siebie regulacji, ale także konkretnych działań na rzecz ak-cjonariatu. Na początku transformacji stworzono Bank Wła-sności Pracowniczej, którego zadaniem miało być popieranie prywatyzacji i własności pracowniczej. – „Miał to być bank inwestycyjny, wspierający udział pracowników we własności przedsiębiorstw – w celu kształtowania lepszych stosunków prze-mysłowych. Miał też uodpornić spółki pracownicze na szkodliwy wpływ globalizacji. udziałów miały w nim banki komercyj-ne, kolejne – przedsiębiorstwa państwowe, które chciały się przekształcać tą drogą. »Złota akcja« należała do Stowarzysze-nia Działaczy Samorządu Pracowniczego” – wyjaśnia Bogusław Kaczmarek z SDSP. Potrzeby były ogromne, tymczasem bank dysponował niewielkimi środkami kredytowymi i często od-mawiał pożyczek, które mogły uratować spółki przed poważ-nymi kłopotami. W efekcie wiele z nich zadłużyło się na nieko-rzystnych warunkach i upadło, a inne zostały wykupione przez inwestorów zewnętrznych lub kierownictwo. Ostatecznie na skutek wymogów NBP dotyczących kapitału przestał funkcjo-nować także sam bank – przejęła go grupa Nordea.

Do państwa może mieć pretensje także o to, że nie prowa-dziło skutecznej akcji edukacyjno-informacyjnej wśród za-łóg prywatyzowanych zakładów. Pracownicy, którym brako-wało wiedzy na temat korzyści z akcjonariatu, sprzedawali swo-je akcje za niewielkie kwoty, przede wszystkim kierownictwu.

– „Od r. preferowano w firmach prywatyzację kapitałową, w ramach której pracownicy otrzymują zaledwie akcji. Zresz-tą przeważnie szybko je sprzedają, wyzbywając się jakiegokolwiek wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Tym bardziej, że prywatyzację poprzedza komercjalizacja zakładu – przekształce-nie go w jednoosobową spółkę skarbu państwa – której elementem jest likwidacja samorządu pracowniczego, istniejącego w formule przedsiębiorstwa państwowego” – mówi Paweł Soroka.

Zawodziły także władze lokalne, czego przykładem może być niedawny upadek spółki pracowniczej, założonej przez byłych pracowników łódzkiego Uniontexu. – „Spółka upada, bo nie dostała od władz miasta obiecanego wsparcia. Nie zosta-ła zwolniona z podatku od nieruchomości, przegrała też spra-wę o umorzenie pożyczki” – skomentowała prof. Zdzisława Janowska, była senator, która przed czterema laty wspierała pracowników w staraniach o reaktywację zakładu.

Pewne kłopoty są jednak niezależne od polityki państwa i wynikają z samej zasady funkcjonowania spółek pracowni-czych. – „Ważkie decyzje zapadają na zgromadzeniach wspól-ników. Im więcej udziałowców, tym więcej dyskusji. Czasami to dłuższe dochodzenie do decyzji jest niewątpliwym minusem działania w takiej strukturze” – mówi Andrzej Łapkiewicz.

Jest wreszcie kwestia samych pracowników-właścicieli. W wielu firmach szybko rozpoczął się proces koncentracji udziałów w rękach menadżerów i inwestorów zewnętrz-nych, a spółki zaczęły tracić swój pracowniczy charakter i zmieniły się w „normalne” firmy. Choć przepisy ogranicza-jące możliwość sprzedaży pracowniczych akcji wprowadzo-no m.in. w USA, u nas nie zdecydowano się na regulacje utrwalające pracowniczy charakter sprywatyzowanej wła-sności, czego domagała się m.in. Unia Własności Pracowni-czej. O ile w momencie zakładania spółek leasingowych stanowiły takie, w których większość udziałów należała do pracowników szeregowych, zaś do menedżerów i inwe-storów zewnętrznych, to już w r. te proporcje zostały niemal dokładnie odwrócone. Ostro podsumował to prof. Tadeusz Kowalik. Podkreślając, że wykup przedsiębiorstw dokonuje się kosztem dużych wyrzeczeń ze strony pracowni-ków (obniżenie płac, inwestowanie własnych oszczędności), postawił pytanie, czy w intencjach ustawodawcy leasing nie miał być właśnie sposobem na to, by tanim kosztem uwłaszczyć właśnie management państwowych przedsię-biorstw. – „Kadra menedżerska kapitalizuje w ten sposób pra-cownicze złudzenia” – pisał gorzko.

Nie dziwi w tym kontekście, że z reguły to kierownictwa przedsiębiorstw inicjowały powstawanie spółek pracowni-czych. Nic też dziwnego, że według badań oczekiwania zwią-zane z zakupem akcji spełnione zostały w tym większym stopniu, im wyżej w hierarchii przedsiębiorstwa znajdowa-ła się dana osoba. Również większość respondentów uwa-ża, że głównymi beneficjentami przemian mają prawo czuć się członkowie kierownictwa, którzy posiadają duże udziały. Warto jednak dodać, że wśród pracowników spółek rzadkie są opinie, by na akcjonariacie ktokolwiek stracił.

Potencjał nieco marnowany

Choć szkoda wielu zmarnowanych szans, to jednak nie można zapominać, że ciągle istnieje u nas wielki potencjał

12 13

dla tworzenia spółek pracowniczych. – „Pomimo, że proce-sy prywatyzacyjne w Polsce zaszły bardzo daleko, są jeszcze branże, zwłaszcza o charakterze strategicznym, w których pewne przedsiębiorstwa mogą zostać przekształcone w opar-ciu o pracowniczą własność akcji. Wymaga to jednak stworze-nia odpowiednich uregulowań prawnych, dogodnych możliwo-ści kredytowania akcji pracowniczych oraz wprowadzenia ulg podatkowych, z których mógłby być finansowany zakup akcji. Warto tu wykorzystać przede wszystkim doświadczenia ame-rykańskie – przekonuje dr Soroka. – Co jakiś czas słyszy się o zabiegach pracowników w kwestii wzięcia odpowiedzialności za swoje przedsiębiorstwa – przykładem mogą być zamykane placówki służby zdrowia czy prywatne spółki doprowadzone na skraj likwidacji przez dotychczasowych »inwestorów«”.

Obecnie w Warszawie pracownicy dążą do utworzenia na bazie państwowego Instytutu Farmaceutycznego pierwszego prywatnego instytutu naukowego w Polsce. Głośny był też niedawno konflikt w Kielcach, gdzie pracownicy miejskiego przedsiębiorstwa transportowego wywalczyli w dramatycz-nych okolicznościach możliwość utworzenia spółki pracow-niczej zamiast sprzedania firmy koncernowi Connex, znane-mu m.in. z lekceważenia praw pracowniczych.

Rzecz jasna, wybór tej formy funkcjonowania nie ozna-cza drogi usłanej różami i samych korzyści, o czym prze-konują także szefowie przedsiębiorstw. – „Obecnie żadnych preferencji dla spółek pracowniczych po prostu nie ma. Z dru-giej strony, zdrowa firma zawsze sobie jakoś poradzi” – uważa Jerzy Wójtowicz, prezes zarządu firmy C. Hartwig Szczecin, zajmującej się spedycją międzynarodową. Podkreśla też, że funkcjonowanie w formie spółki pracowniczej jest trudne, bo wymaga od pracowników dobrego zrozumienia zasad funkcjonowania przedsiębiorstw. – „Im dłużej funkcjonuje przedsiębiorstwo, tym bardziej odzywają się postawy roszcze-niowe, brakuje umiejętności patrzenia w przyszłość. Niestety, zawsze na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy znajdzie się sporo osób podatnych na hasło »dawać jak najwięcej do kie-szeni!«” – opowiada. I dodaje: „Gdyby państwo wprowadzi-ło ustawowe rozwiązanie, że w okresie spłacania rat nie wolno wypłacać dywidend (taki zapis funkcjonował przez pewien czas w naszym statucie), spółki pracownicze rozwijałyby się znacz-nie lepiej” – twierdzi.

Mimo zastrzeżeń, akcentuje on jednak to, że przedsię-biorstwo (niedługo zakończy dziesięcioletni okres spłaty rat leasingowych) odnosi obecnie rynkowe sukcesy w dużej mie-rze właśnie dzięki olbrzymiemu wysiłkowi i cierpliwości pra-cowników oraz ich „patriotyzmowi wobec firmy”. Dodaje, że funkcjonując w tej formie własności udało się wykupić przed-siębiorstwo od Skarbu Państwa i zmodernizować praktycznie w stu procentach.

Własność ma przyszłość

Programy uczestnictwa pracowników w zyskach ich firm rozwijają się w niemal wszystkich krajach Unii Euro-pejskiej, w różnych formach, np. wypłat gotówkowych z zy-sku czy udziału w nich w formie tzw. funduszy pracobior-ców. Bardzo pouczający jest przykład działających w Polsce międzynarodowych sieci handlowych. Podczas gdy w swoich macierzystych krajach w znacznej części należą one do pra-

cowników, w polskich oddziałach zatrudnieni nie mają żad-nych praw właścicielskich.

Poza mniejszym szacunkiem dla pracowników, jest to zapewne związane także z brakiem przepisów, które regulo-wałyby owe kwestie. W rozwiniętych gospodarkach kapi-talistycznych akcjonariat wspiera się rozmaitymi instru-mentami, jak ulgi podatkowe dla właścicieli sprzedających część akcji pracownikom. W USA firmy płacą tym mniej-sze podatki dochodowe, w im większym stopniu należą do zatrudnionych, aż do całkowitego zwolnienia w przypad-ku firm w całości będących w posiadaniu załóg. U nas o ta-kich rozwiązaniach można na razie tylko pomarzyć, choć po-litycy wszystkich opcji lubią się afiszować z fascynacją „stan-dardami europejskimi” lub „amerykańskimi wzorcami”...

Wiele zależy także od świadomości przedsiębiorców. Przy-kład USA – gdzie firm ze znacznym udziałem pracowników są tysiące, a gospodarka rynkowa ma długą tradycję – pokazuje, że rozwijają się one szybciej i osiągają lepsze wyniki. Dr Jacek Klich z Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie analizy do-świadczeń globalnej sytuacji akcjonariatu twierdzi, że firmy będące współwłasnością pracowniczą mają półtorakrotnie wyższą zyskowność. Dzieje się tak m.in. dlatego, że poczucie współwłasności stymuluje rzetelną pracę i kreatywność, choć-by tylko z nadziei na większe osobiste zyski.

Praktyka dowiodła, że aby w pełni wykorzystać poten-cjał akcjonariatu pracowniczego, niezbędne jest równoległe rozwijanie instytucji dialogu w miejscu pracy. Tego niestety zabrakło w wielu polskich spółkach pracowniczych. – „Opty-malny wariant to łączenie partycypacji finansowej – zwłaszcza posiadania akcji, co daje nie tylko udział w zyskach, ale i pewne uprawnienia w kwestii podejmowania decyzji i kontroli działa-nia spółki – z udziałem w podejmowaniu decyzji, od których zależy jej zysk i rozwój. Wtedy pracownicy mają poczucie bycia współgospodarzem” – przekonuje prof. Gilejko.

Własność pracownicza nie wywalczyła sobie należnego jej miejsca w naszym życiu gospodarczym. Była wściekle ata-kowana z doktrynerskich pozycji. Pozbawiono ją sensowne-go patronatu państwa. Nie znalazła oparcia w realnych siłach społecznych i politycznych. Nie do przecenienia jest jednak lekcja, jaką odebrały tysiące ludzi – lekcja pracy „na swoim”, uzależnienia losu od własnej pracy i roztropności, postrze-gania firmy jako wspólnego dobra, zbiorowego rozwiązy-wania problemów. Być może zatem niedoskonały program leasingu pracowniczego jeszcze wyda wartościowe owoce.

ichał obczy

Warto odwiedzić w Internecie:

http://www.uwp.pl/

http://www.efesonline.org/

http://www.nceo.org/

W „Obywatelu” nr 2/2003 ukazał się reportaż o spółce pracowniczej „Odra” z Brzegu.

W numerze 4/2005 pisaliśmy o próbach ratowania łódzkiego Uniontexu poprzez za-

łożenie spółki pracowniczej. Z kolei w numerze 6/2005 przeczytać można o ogrom-

nym sukcesie własności pracowniczej w Kraju Basków. Wszystkie te teksty znaleźć

można w naszym internetowym archiwum dotychczasowych numerów pisma, na

stronie www.obywatel.org.pl

14 15

Dwanaście lat temu w dolnośląskim Jaworze grupa pracowników niewielkiego państwowego zakładu postanowiła stać się jego właścicielami. Jak wygląda ich biznes po ponad dekadzie? Całkiem nieźle.

Na swoim

Początki Agromy Jawor sięgają r., kiedy powstało państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Sprzętów Rolni-czych. Zajmowało się zbiórką poniemieckiego sprzętu, któ-ry miał być kompletowany lub służyć jako części zamienne z myślą o nowych gospodarzach tych ziem. Do dziś handel i serwis wszelkich urządzeń rolniczych stanowi jeden z fila-rów firmy. Z czasem działalność poszerzono o handel hurto-wy i detaliczny materiałami budowlanymi, który jest obecnie najprężniej rozwijającą się sferą aktywności spółki. Do tego dochodzi obrót częściami do samochodów oraz usługi mo-toryzacyjne – wymiana ogumienia, olejów, myjnia samocho-dowa. Od bieżącego roku Agroma rozpoczęła współpracę z jednym z dużych koncernów produkujących opony i dętki, tworząc u siebie autoryzowany punkt tej firmy.

Wielokrotnie zmieniano nazwę, główny cel pozostał jed-nak ten sam – dostarczyć rolnikom potrzebny im sprzęt. Przełomem w firmie okazał się koniec roku , kiedy to przedsiębiorstwo sprywatyzowano. Przyjęto wówczas nazwę Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe „Agroma” spółka z o.o. Przebieg wydarzeń na pierwszy rzut oka był podobny, jak w przypadku wielu innych zakładów pracy w Polsce. Jest jedna różnica: właścicielami spółki stali się jej pracownicy. – „Ludzie, jak to się mówi, wzięli sprawy we własne ręce i po-stanowili sami zająć się przedsiębiorstwem. Poczuli, że dalszy los firmy, którą budowali przez lata, zależy od nich” – mówi z wyraźną dumą Stanisław Tomczak, wiceprezes zakładu i jednocześnie główny księgowy.

Pracownicy podjęli wówczas działania zmierzające do przejęcia zakładu. Podpisali umowę ze Skarbem Państwa na odpłatne korzystanie (leasing) z mienia przez lat. W tym czasie mieli w systemie ratalnym zapłacić za majątek, aby stać się jego właścicielami. Największym problemem dla rodzą-cej się spółki było zgromadzenie na starcie jej wartości – taki był wymóg określony przepisami. – „Na szczęście uda-ło się nam bez konieczności szukania inwestora zewnętrznego” – cieszy się wiceprezes.

Do spółki pracowniczej przystąpiło wówczas spo-śród zatrudnionych, czyli zdecydowana większość. A trzeba pamiętać, że były to bardzo niespokojne czasy,

kiedy co chwilę powstawały najprzeróżniejsze inicjatywy gospodarcze i niemal równie szybko upadały. Warto do-dać, że wkrótce po przejęciu firmy, pracownicy-właścicie-le podjęli decyzję o podniesieniu kapitału zakładowego, przez dopłacenie określonej kwoty do każdego udziału. Pozyskali w ten sposób środki na dalsze inwestycje, a tak-że poprawili wizerunek i wiarygodność spółki.

W ciągu lat, które minęły od przejęcia firmy przez za-łogę, nastąpiły liczne zmiany. Część pracowników, w tym wła-ścicieli, zrezygnowało z pracy (zwłaszcza po akcesji do UE), wielu z nich odchodząc chciało się również pozbyć swoich udziałów. W efekcie dziś pozostało wspólników. Wszystkie udziały znajdowały nabywców w gronie dotychczasowych właścicieli – dzisiaj mają oni od dwóch do kilkudziesięciu udziałów. Ich ilość jest bardzo ważna, gdyż w przeciwień-stwie do spółdzielni, przekłada się to na decyzje dotyczące przyszłości spółki, tj. na liczbę głosów w czasie zgromadzeń akcjonariuszy. – „Na szczęście od samego początku towarzyszy nam konsensus i wszelkie decyzje podejmujemy raczej jedno-głośnie – nie kryje zadowolenia Tomczak. – Oczywiście poja-wiały się drobne różnice zdań, ale jak do tej pory nie powstała nigdy przepaść uniemożliwiająca porozumienie”.

Jak się sprywatyzować?

Początki spółki pracowniczej były szczególnie trudne. Udziałowcy Agromy musieli zgromadzić tys. zł, z czego w pierwszym roku odprowadzili tys. na rzecz najróżniej-szych opłat. – „To właśnie prowadzi do upadku większości nowopowstających spółek tego typu. Nie są w stanie przezna-czyć pieniędzy na rozwój, bo wszystkie środki pochłania spła-ta zobowiązań – uważa pan Tomczak. – Gdyby istniała np. trzyletnia karencja, dałoby to takim firmom czas na zdobycie kapitału i stanięcie na nogi”.

Oprócz pomysłów, co zmienić w przepisach prawnych, by prywatyzacje pracownicze stały się bardziej efektywne, kierownictwo Agromy ma kilka rad dla tych, którzy znajdu-ją się na początku podobnej drogi. – „Warto od razu wybrać dobry, strategiczny zarząd” – uważa pan Stanisław. Według wiceprezesa, taka forma prywatyzacji nie może być decyzją podjętą nagle i pochopnie. Pomysłodawcy powinni długo przekonywać załogę, by poczuła, że taki krok jest niezbęd-ny, by poczuli się gospodarzami. Nowy zarząd musi też bar-dzo uważnie wysłuchać obaw akcjonariuszy i albo wyjaśnić problem, albo raz jeszcze zastanowić się nad decyzjami.

Wspólny wysiłek – wspólne korzyści

Konrad Malec

14 15

Nie należy się spieszyć z wypłatą dywidendy, zwłaszcza w pierwszym roku funkcjonowania przedsiębiorstwa. Jeśli uda się osiągnąć zysk, pokusa staje się silna i gdy udziałowcy nie powstrzymają się od takiej decyzji, później może zabrak-nąć środków na konieczne inwestycje. – „Znam kilka przy-padków, gdzie udziałowcy powypłacali sobie szybko dywiden-dy, a teraz tych firm już nie ma” – mówi Tomczak. Warto też pozbyć się zbędnego balastu w postaci majątku nieproduk-tywnego – nawet oddając go za darmo, jeśli nie ma innego wyjścia. – „Mieliśmy tu magazyn wysokiego składowania, do przestarzałej bułgarskiej technologii. Był to teren, który mogli-byśmy w przyszłości jakoś zagospodarować, ale jego utrzymanie było kosztowne, więc oddaliśmy go za darmo miastu, gdyż nie było komu sprzedać” – tłumaczy wiceprezes.

Wielu polskich przedsiębiorców pomstuje na przepisy czy aroganckich urzędników. Jednak pan Tomczak twierdzi, że Agroma nie ma powodów do narzekań: „Spotkaliśmy wie-lu ludzi, którzy wyciągnęli do nas pomocną dłoń. Inne spółki, z którymi mieliśmy kontakt, nie miały tyle szczęścia. Być może było to spowodowane tym, że nie rozmawialiśmy z wojewo-dą, a bezpośrednio z ówczesnym ministrem przemysłu i han-dlu. Nie napotkaliśmy utrudnień administracyjnych. Pomogły też władze miasta, które przejęły od nas niechciany majątek w trakcie procesu prywatyzacyjnego”.

Sami się zmieniamy

Przed dwoma laty udało się spłacić ostatnie raty leasin-gowe wobec Skarbu Państwa. Mimo wysokich kosztów – w pierwszych czterech latach obciążenie spółki sięgało tys. zł rocznie, w kolejnych „zaledwie” tys. – firma cią-gle się rozwijała. Udało się przebudować hale produkcyjne i usługowe, tak aby były bardziej funkcjonalne i reprezen-tacyjne, powstała również nowa, elegancka część biurowa. Wraz z poszerzającym się zakresem usług wzrosło zatrud-

nienie. – „Póki co nieznacznie, ale planujemy nowe inwestycje” – zdradza wiceprezes.

Współwłaściciele cały czas powierzają ster tym samym osobom. – „Od początku kierujemy działalnością Agromy w jednakowym składzie. Co roku otrzymujemy absolutorium” – chwali się pan Stanisław. Wprawdzie dziś większości zatrud-nionych nie stanowią już właściciele, ale pracownicy w firmie są chyba na tyle dobrze traktowani, że nie powstał tu dotych-czas związek zawodowy. Nie oznacza to jednak, że załoga nie ma nikogo, kto reprezentowałaby jej interesy. Zarząd stwo-rzył funkcję przedstawiciela pracowników, którego zatrud-nieni wybierają spośród siebie samodzielnie. Jest on odpo-wiedzialny za porozumienia płacowe oraz przedstawianie postulatów szefostwu.

Pytani o to, jak się im pra-cuje, twierdzą, że są zadowole-ni. – „Pracuję tu od niedawna, zaczęłam w zeszłym miesiącu, na razie jestem zadowolona” – mówi pani z działu handlo-wego. Podobnie było w dziale budowlanym. – „Bardzo do-brze się pracuje” – opowiada jeden z zatrudnionych. Pro-wokująco sugeruję, że w obec-ności szefa nie wypada mówić inaczej. – „A co za różnica, czy prezes stoi obok, czy nie – jestem zadowolony i już” – powtarza z przekonaniem. Później do-wiaduję się od Tomczaka, że część rozmówców współtwo-rzyła ten dział, stąd tak wyso-ki poziom zadowolenia. Ale wszyscy w Agromie wydają się dobrze oceniać warunki pracy. Panuje też specyficzna atmosfera – wszędzie, gdzie

wchodzimy, ludzie chętnie zagadują pana Stanisława o naj-różniejsze sprawy.

Najbardziej sen z powiek kierownictwu spędza brak rąk do pracy. – „W samym Jaworze jest bardzo dużo bezrobotnych, ale niestety słabo wykwalifikowanych. Ci, którzy mieli pojęcie np. o maszynach rolniczych, wyjechali z kraju po wejściu do Unii” – smuci się Tomczak. Udaje się ten problem rozwią-zywać we współpracy z miejscowym urzędem pracy, któ-ry przeznaczył środki na zatrudnienie i dokwalifikowanie w Agromie. Wskutek zmian zachodzących na rynku, w skle-pie z maszynami i częściami rolniczym, w którym nie brak olejów, smarów, opon i innych tego typu przedmiotów, po-jawiły się kobiety. Wiceprezes Tomczak twierdzi, że to dość obiecujący eksperyment.

Wynagrodzenia są powiązane z efektywnością pracy. Podstawowe uposażenie jest nieco wyższe od ustawowej pła-cy minimalnej. – „Ale właściwie to jeszcze się nie zdarzyło, by ktoś dostał gołą pensję” – mówi wiceprezes. Pozostała część pensji to premia, zależna od efektywności. – „Dzięki temu wszyscy się bardzo przykładają do rozwoju firmy, wiele osób dość często odbiera premie, które podwajają pensję podsta-

FOT.

KON

RAD

MAL

EC

16 17

wową, przez co przekraczają nawet średnią krajową” – nie kryje zadowolenia pan Stanisław. W każdej chwili pracownik może przyjść do działu płac i sprawdzić w komputerze, ile jego zespół wypracował, a tym samym obliczyć na podstawie wynegocjowanego regulaminu wynagrodzeń, jakiej pensji może się spodziewać.

Agroma bierze też aktywny udział w życiu kulturalnym miasteczka, wspomagając wydarzenia organizowane przez władze samorządowe i organizacje społeczne. W ostatnim czasie wspomagała Międzynarodowe Targi Chleba w Jawo-rze i dożynki. Wspiera też lokalne kluby sportowe. – „Sta-ramy się wspomagać mniejszymi sumami, za to większą ilość imprez, bo w ten sposób jest szansa, że więcej ich się odbędzie” – mówi wiceprezes Tomczak.

Podstawą funkcjonowania tego typu firmy są klienci. – „Przede wszystkim staramy się wsłuchiwać w to, co mają nam do powiedzenia. To oni są najlepszym doradcami”. Do innych metod należy np. przedłużony termin płatności; dla osób, które budują domy, istnieje możliwość płacenia raz w miesiącu, by za każdym razem nie trzeba było nosić ze sobą gotówki. Dział budownictwa przyjmuje również zwrot niewykorzystanego towaru. Klienci zawsze mogą liczyć na pełny serwis pogwarancyjny zakupionych urządzeń oraz rady dotyczące ich eksploatacji. Efektem takich zabiegów jest rosnąca skala sprzedaży. Ów bliski kontakt z klientem to we-dług kierownictwa Agromy najlepszy sposób na konkurencję z marketami budowlanymi i dużymi dystrybutorami sprzętu rolniczego.

Warto było

Od czasu prywatyzacji sporo się zmieniło. Firma przeżyła wielokrotne zmiany przepisów, wprowadzenie kas fiskalnych oraz przejście od „papierowej” do komputerowej księgowo-ści. Ostatnią zmianą było wejście Polski na rynek europejski i choć Agroma póki co nie planuje ekspansji nawet poza gra-nice regionu, to do wspólnotowych przepisów jest już w peł-ni dostosowana.

U początków przekształceń własnościowych prywaty-zację przez leasing próbowano zwalczać, twierdząc, że pracownicy-właściciele będą szybko „przejadać” zyski swoich przedsiębiorstw. Tymczasem w przypadku Agro-my wszystkie wypracowane do tej pory zyski były inwe-stowane w rozwój firmy, nie wypłacano dywidendy i w naj-bliższym czasie nie ma takich planów. Są za to plany inwesty-cyjne, dość imponujące. Przede wszystkim rozbudowa parku maszynowego, tak by świadczyć więcej usług serwisowych. Oprócz tego generalny remont dróg wewnętrznych, kolejne szkolenia pracowników, głównie z technik marketingowych, stworzenie sklepu internetowego, by można było robić za-kupy nie wychodząc z domu. – „Mamy też zamiar poszukać nowych kierunków działalności, może zakład stolarski?” – roz-marza się Tomczak.

A gdy pytam o refleksje po tych latach, słyszę takie podsumowanie: „Napracowaliśmy się naprawdę dużo, ale war-to było” – mówi wiceprezes Agromy.

onrad alec

Akcjonariat pracowniczy jest formą własności o dość długiej hi-storii. Na takich zasadach funkcjonowała np. lwowska Gazoli-na, w międzywojniu jedno z najbardziej dochodowych polskich przedsiębiorstw. A jak wyglądał powrót do koncepcji spółek pra-cowniczych u progu III RP?

K. L.: U progu transformacji zostałem poproszony o przygotowanie ustawy o przekształceniach własnościo-wych, która uwzględniałaby akcjonariat pracowniczy, ponie-waż zgłoszone projekty rządowe nie brały pod uwagę intere-sów pracowniczych w procesie prywatyzacji. Poseł Andrzej Miłkowski z innymi posłami stworzył taką inicjatywę ustawodawczą i z prof. Hubertem Izdebskim z Uniwersytetu Warszawskiego zabraliśmy się do napisania projektu ustawy. Nasza propozycja zawierała, oprócz zagadnień dotyczących akcjonariatu pracowniczego (jego finansowania, tworzenia itp.), także zapisy dotyczące Skarbu Państwa jako instytucji, która organizowałaby i chroniła majątek narodowy. Zamiast tego mamy obecnie rozczłonkowaną magmę ze szczątkowym nadzorem właścicielskim. Były tam też propozycje regulacji dotyczących innych instytucji, które miałyby organizować majątek narodowy w warunkach transformacji.

Wspomniany projekt starł się na forum komisji sejmo-wych z tzw. propozycjami rządowymi. Wtedy było kilkana-ście propozycji rządowych ustawy o przekształceniach wła-snościowych, opartych na neoliberalnej filozofii, wedle której należało wszystko wyprzedać i ktokolwiek będzie miał jakieś pieniądze, niech przyjdzie i kupi nasze przedsiębiorstwa. Myśl przewodnia naszej ustawy była natomiast taka, że ry-nek kapitałowy w Polsce jest bardzo „płytki” – mówiąc krót-ko, ludzie nie mieli pieniędzy. Tymczasem inwestorzy zagra-niczni będą zajmować się przede wszystkim „górnymi” - przedsiębiorstw, które były najbardziej atrakcyjne, nie zainwestują natomiast w firmy marginalne czy pogrążone w problemach. Dlatego ocenialiśmy, że wykupione zostanie zaledwie ok. co dziesiąte przedsiębiorstwo, przede wszystkim

Kapitalizmbez własności – z dr. Krzysztofem

S. Ludwiniakiem

rozmawia Michał Sobczyk

16 17

z branży finansowej, bankowości, ubezpieczeń, paliwowej, energetycznej, do tego niektóre przedsiębiorstwa przemysło-we i spożywcze. Ale co z pozostałymi? Nam chodziło o to, żeby ludzie w naszym kraju też uczestniczyli w prywatyzacji i coś z tego wszystkiego mieli dla siebie.

Przekazanie pracownikom kontroli nad zakładami pracy i da-nie im możliwości udziału w wypracowywanych zyskach było jednym z ważniejszych postulatów opozycji solidarnościowej i w

dużej mierze decydowało o jej wyjątkowym charakterze.

K. L.: Zaproponowaliśmy akcjonariat pracowniczy jako jedną z form, która umożliwiałaby przekształcenia własno-ściowe, a jednocześnie partycypację pracowników w ka-pitale tych firm, które byłyby nabywane przez inwestorów zagranicznych. Nasza propozycja ostro starła się na forum parlamentarnym z propozycjami rządowymi. Wtedy jeszcze w Sejmie była dość silna samorządowa frakcja „Solidarności”; druga frakcja była bardzo neoliberalna. Doszło do ostrych sporów, ale powstał z tego wszystkiego projekt niejako kom-promisowy, który stał się ostateczną ustawą o przekształce-niach własnościowych W tym akcie, uchwalonym w r.,

znalazły się zapisy o tzw. leasingu pracowniczym, wyjęte jak gdyby wybiórczo z naszej propozycji ustawowej, a także zapis o -procentowym akcjonariacie pracowniczym w przypad-ku przekształceń kapitałowych.

Nie uwzględniono naszego pomysłu, żeby akcje pracow-nicze, które w przypadku prywatyzacji kapitałowej znala-złyby się w rękach załóg, organizować w formie funduszy inwestycyjnych, emerytalnych. Chodziło o to, żeby nie były dawane tak po prostu, lecz w odpowiedni sposób zagospoda-rowane, ponieważ z doświadczeń m.in. amerykańskich było wiadomo, iż w sytuacji silnego wygłodzenia konsumpcyjne-go one natychmiast zostaną zamienione na telewizory czy dywany, o co zresztą trudno mieć do ludzi pretensje, i roz-pocznie się wokół nich wielka spekulacja. My proponowa-liśmy, żeby zamiast rozdawnictwa skupić te akcje w ramach funduszy inwestycyjnych. To nie przeszło, ale gdyby tak się stało, mielibyśmy w tej chwili największe pracownicze fun-dusze inwestycyjne w Europie.

Jakie były skutki przyjęcia projektu w kompromisowym kształcie?

K. L.: Co zaskoczyło wszystkich, mnie też – około , tysiąca przedsiębiorstw zostało sprywatyzowanych metodą akcjonariatu pracowniczego, w formie leasingu. Wiele z nich uratowało się w ten sposób przed likwidacją i w tej chwili całkiem dobrze funkcjonuje. W niektórych regionach Polski, zwłaszcza wschodnich i południowo-wschodnich, prywaty-zacja leasingowa stanowiła około wszystkich prywaty-zacji, jeżeli nie całość. Ponieważ nie były to atrakcyjne inwe-stycyjnie regiony, stanowiło to jedyną dostępną formę prze-kształceń. Prywatyzacja przez leasing została ponadto uzna-na za najbardziej efektywną w sensie społecznym, ponieważ, co potwierdziły badania prof. Marii Jarosz z Polskiej Akade-mii Nauk, była to (i pozostaje nadal) najbardziej akceptowal-na społecznie forma prywatyzacji. Wiele przedsiębiorstw wy-kupionych przez pracowników daje sobie znakomicie radę, dlatego leasing pracowniczy należy uznać za wielki sukces, w odróżnieniu od „sukcesu” tzw. prywatyzacji obywatelskiej, czyli słynnych przedsiębiorstw, które zostały sprywaty-zowane w formie Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, co się skończyło jednym wielkim skandalem, a powinno – spra-wą kryminalną.

Niestety, mimo naszych prób i składania dalszych pro-pozycji, nie udało się przeforsować ustawy, która by – tak jak w innych krajach – regulowała akcjonariat pracowniczy jako trwałe zjawisko, nie zaś tylko jako jeden z modeli przekształ-ceń własnościowych. W r. złożyliśmy do laski marszał-kowskiej propozycję kompleksowych rozwiązań – i prawie nikt się tym nie zainteresował... Dlatego w tej chwili mamy sytuację taką, że o ile na początku lat . Polska była liderem w zakresie tworzenia nowej wartości systemowej, jaką jest akcjonariat pracowniczy, to w tej chwili jesteśmy na końcu europejskiej tabeli. W ostatnich latach większość rozwi-niętych krajów Unii Europejskiej masowo zastosowała akcjo-nariat pracowniczy, o czym się u nas nawet nie wie. Z krajów naszego regionu jedynie Słowenia w istotny sposób zastoso-wała ten model jako standardową część systemu ekonomicz-nego – tam wprowadzono właśnie takie ustawodawstwo, ja-kie u nas zostało zablokowane.

dr Krzysztof Ludwiniak – zajmuje się działalnością ekspercką i doradczą. Jeden z inicjatorów powołania Unii Własności Pracowniczej, wiceprezes tej organizacji i członek prezydium Rady Głównej; był także prezesem Rady Nad-zorczej Instytutu Własności Pracowniczej. Członek zarządu Euro-pean Federation of Employee Shareownership. Ideę nowoczesnego akcjonariatu pracowniczego poznał u źródeł, od jej amerykańskich twórców, podczas swojego kilkunastoletniego pobytu w USA, gdzie m.in. pracował w ESOP Services, jednej z najważniejszych i najwięk-szych firm konsultingowych, które pomagały tamtejszym przedsię-biorstwom wprowadzać programy własności pracowniczej.

18 19

Co Pana zdaniem zadecydowało, że przez te ostatnie kilkana-ście lat kwestia własności pracowniczej była u nas coraz bar-dziej zaniedbywana?

K. L.: Są dwie wersje przebiegu wydarzeń. Jedna jest taka, że mechanizmy przemian, o których mówimy, były po prostu poza, jak to określam, horyzontem wiedzy i wyobraźni więk-szości ówczesnych elit. Bo skąd mieli wiedzieć, przecież więk-szość naszych ekonomistów była wykształcona w PRL, a póź-niej, w latach . niektórych wysyłano do USA na „przyśpie-szone kursy kapitalizmu w dwa semestry”...

Ale to jest wersja „miękka”. Druga jest taka, że w latach . stworzono ideologię neoliberalizmu. Niektóre amerykańskie think tanki sformułowały tę koncepcję i stała się ona ekspor-tową doktryną społeczno-ekonomiczną okresu transforma-cji postindustrialnej. Na początku zastosowano to w Amery-ce Łacińskiej. Skąd przyjechał do polski Jeffrey Sachs? Z Bo-liwii! Jak wiemy, w Ameryce Łacińskiej neoliberalizm skoń-czył się katastrofą. To, co w tej chwili tam się dzieje – Chávez, Morales, Ekwador, demonstracje w Chile, Brazylia itd. – to jest reakcja na idee, które były wprowadzane w życie na prze-łomie lat . i .

Model neoliberalny zakładał, generalnie rzecz biorąc, skoncentrowanie się na korzyściach tych, którzy mają zaso-by finansowe. Ten, kto ma więcej pieniędzy, wchodzi, kupuje, prywatyzuje, transferuje zyski tam, gdzie ma ochotę i „robi co chce”, mówiąc w uproszczeniu.

Ten sam model zastosowano podczas transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej...

K. L.:. ...I doprowadził do tego samego, co spowodował w Ameryce Łacińskiej, czyli do oligarchizacji systemu eko-nomicznego. Takie rozwiązania zawsze prowadzą do tego, że najzamożniejszych kontroluje praktycznie cały kapitał, a pozostała część jest „odsysana” z własności. Ponadto, oli-garchizacja zawsze przynosi ze sobą także korupcję. To, co dziś obserwujemy, nie wzięło się z sufitu. Jest to efekt wpro-wadzenia tego systemu, który forsowała Unia Wolności czy KLD. W tym samym czasie akcjonariat pracowniczy był bar-dzo ostro atakowany, w prasie nie oszczędzały go osoby typu prof. Winieckiego i inni, pisząc sążniste artykuły we „Wprost”. Bardzo zabawne, że te osoby często uważają swoje poglądy za konserwatywno-liberalne. Kiedyś zapytałem ich, czy uważają prezydenta Reagana za socjalistę lub bolszewika, bo bolsze-wizmem określali akcjonariat pracowniczy. Tymczasem nie pamiętają, a może nie chcą pamiętać, że w r. Reagan przyjechał do Polski i wygłosił przemówienie w Stoczni Gdańskiej, w którym namawiał Polaków do tego, żeby w ra-mach przekształceń własnościowych wzięli przykład z ame-rykańskich rozwiązań akcjonariatu pracowniczego, zwłasz-cza słynnego ESOP-u. O czym się u nas również nie pamięta – Reagan angażował się także np. we wprowadzanie akcjona-riatu pracowniczego na wielkich plantacjach w Gwatemali. Zresztą już Jan Paweł II w swoim Laborem exercens, encykli-ce z r., cały rozdział poświęcił własności pracowniczej, i to m.in. na niego powoływali się amerykańscy promotorzy ESOP-ów.

Co by było, gdyby akcjonariat pracowniczy wprowadzono w

Polsce na większą skalę? Czy pracownicy w wymierny sposób

by to odczuli?

K. L.: Kilka lat temu, bodajże w r., przeprowadzo-no w USA badania, które pokazały, że już niemal co czwarty zatrudniony pracuje w systemie akcjonariatu pracowniczego (przed rokiem wskaźnik ten powinien przekroczyć proc.). Europa jest mniej więcej - lat, w zależności od kraju, za Stanami Zjednoczonymi jeśli chodzi o rozwój ak-cjonariatu pracowniczego. Ale i ten młody europejski akcjo-nariat przyniósł bardzo wymierne efekty.

Weźmy przeprowadzone w Unii Europejskiej badania ty-siąca największych przedsiębiorstw akcjonariatu pracowni-czego – na ich przykładzie dobrze widać, jakie są jego skutki dla pracowników. Akcjonariat pracowniczy w największych firmach kształtuje się najczęściej na poziomie od kilku-kilku-nastu procent. Można by więc powiedzieć, że jest nieznaczny. Ale z drugiej strony, to są giganty giełdowe o dużym roz-proszeniu akcjonariatu, więc jeśli w takiej firmie akcjonariat pracowniczy jest zorganizowany w formie stowarzyszenia, to posiadając - proc. akcji ma istotny wpływ na funkcjono-wanie przedsiębiorstwa. W efekcie akcjonariusze pracowni-czy są zwykle drugą lub trzecią grupą właścicieli w przedsię-biorstwie, pierwszą jest najczęściej wielki fundusz inwesty-cyjny. To pokazuje siłę i rozwój tego modelu.

Ciekawostką jest, że na największych przedsiębiorstw akcjonariatu pracowniczego, aż to banki. Innymi słowy, klasyczne firmy usługowe, w których najczęściej poziom wykształcenia pracowników jest znaczny, a ich horyzonty – dosyć szerokie. Jedną z najprostszych korzyści, jakie od-noszą pracownicy, jest to, że oprócz normalnych zarobków i tradycyjnego systemu emerytalnego, mogą czerpać do-datkowe zyski z akcji. Przykładowo, w UBS, największym banku szwajcarskim, średnia wartość akcjonariatu pracow-niczego już po kilku latach wyniosła po ok. tys. euro na pracownika. Spójrzmy dalej: Deutsche Bank, grupa Paribas, Mondragón, Crédit Agricole – wszędzie po kilkadziesiąt ty-sięcy euro na pracownika. Tak więc korzyści są ewidentne, jeśli przedsiębiorstwo funkcjonuje dobrze – a pracownikom-współwłaścicielom zależy na tym, bo z tym łączy się wzrost kapitałowy akcji, które posiadają. To normalne zachowania akcjonariusza. Jednak jeśli my kupimy udziały na giełdzie, to jesteśmy z zewnątrz i nie mamy na to żadnego wpływu. Natomiast w sytuacji, kiedy akcje posiadają pracownicy, jest trochę inaczej, bo ci ludzie mają większy nadzór właścicielski nad przedsiębiorstwem. Dzięki temu znacznie trudniejsze są np. wrogie przejęcia i wszelkiego rodzaju „numery” giełdowe. Mówiąc najkrócej: w systemie akcjonariatu pracowniczego, kiedy ludzie dobrze pracują, otrzymują nagrodę – po prostu mają więcej pieniędzy.

Częsta jest jednak opinia, że zwiększanie wpływu pracowników na ich miejsce pracy może być dla nich samych niekorzystne, bo nie są w stanie pojąć skomplikowanych reguł nowoczesnej go-spodarki. Innymi słowy: oprócz zwykłych obowiązków, mają na głowie dodatkowe kłopoty...

18 19

K. L.: Przeciwnicy akcjonariatu kiedyś próbowali udo-wadniać, że robotnicy na pewno „przejedzą” zakład, prze-piją, nie będę umieli nim kierować... To są, paradoksalnie, tezy niemal identyczne, jak klasyczna argumentacja prze-ciwników uwłaszczenia chłopów w XIX wieku. „Jak to? Oni to przejedzą, rozpuszczą, przepiją, będzie tragedia! Trzeba ich dalej trzymać w pańszczyźnie, zastraszać – wtedy do-brze pracują!”. Przeciwnicy spółek pracowniczych sięgają po argumenty z tej samej półki. Podobny charakter ma hasło „żadnych eksperymentów” („lewackich”, często się dodaje): skoro coś działa, to tego nie zmieniajmy. Dokładnie to samo mówiono lat temu, ale gdybyśmy tak myśleli, to chłopi powinni dalej pracować w szlacheckich folwarkach...

Pojawia się również inny argument. Wskutek przekształcenia przedsiębiorstwa w spółkę z dużym czy decydującym udziałem pracowników, kadra zarządzająca może „grać” u nich na poczu-ciu odpowiedzialności za zakład, co po prostu ułatwia jej „do-kręcanie śruby” i utrudnia walkę o prawa pracownicze.

K. L.: W Stanach Zjednoczonych jeszcze w latach . i . stopień uzwiązkowienia wynosił ok. , a w tej chwili może z . Związki zawodowe działają najczęściej w tradycyjnych, starych branżach przemysłu. Te z nich, które odczytały kie-runek ewolucji systemu rynkowego (co ciekawe, działo się tak m.in. w tradycyjnym, podupadającym hutnictwie), te bardziej intelektualnie bystre, same podjęły decyzję o popar-ciu akcjonariatu. Decydujące znaczenie miało tam także to, że ich liderzy nie bali się zmian – bo zazwyczaj biurokracje związkowe boją się utraty członkostwa i dlatego nie wspierają akcjonariatu pracowniczego.

Popatrzmy na firmy przyszłości, z sektora wysokiej tech-nologii, jak należąca w całości do pracowników międzyna-rodowa firma Science Applications International (SAIC), za-trudniającą ok. tys. osób. Czy oni sobie śrubę przykręcają? W takich firmach praca polega na czymś innym niż w trady-cyjnym zakładzie przy taśmie. To jest praca głównie intelek-tualna – w takim SAIC bodajże pracowników ma dok-toraty, a zdecydowaną większość stanowią ludzie z wyższym wykształceniem; tak jest we wszystkich „firmach przyszłości”. Nie zauważyłem, żeby oni pracowali więcej czy w gorszych warunkach – oni inteligentniej pracują, im się opłaca lepiej pracować i sprawniej organizować pracę.

Nie sądzę, żeby w spółkach pracowniczych zmuszano lu-dzi do cięższej pracy. Jeśli się pracuje na swoim, to po prostu chce się to robić – tym bardziej, że zarobki są tam zazwyczaj znacznie większe.

Pomówmy znowu o naszych realiach – o korzyściach, jakie pły-ną z akcjonariatu pracowniczego w „zwykłych” polskich przed-siębiorstwach oraz o tym, jak dają sobie radę te z nich, które sprywatyzowano sprzedając je pracownikom i które nie upadły. Jakie problemy przechodzą i które są dla nich specyficzne?

K. L.: Wskutek tego, że nie udało nam się w r. prze-forsować ustawy o akcjonariacie pracowniczym – takiej, ja-kie istnieją choćby we Francji, Holandii, Irlandii czy Hiszpa-nii – w Polsce ta forma własności została rzucona na głęboką wodę, praktycznie bez żadnych regulacji. Było powiedziane,

Klub Prenumeratorów „Obywatela”

Prenumerata to konkretny sposób wsparcia „Obywatela”.

Nie oglądaj się na innych. Zrób to sam!

Poniżej prezentujemy argumenty przemawiające za tym, że warto zostać członkiem

Klubu Prenumeratorów „Obywatela”:

• Prawie 50% ceny pisma sprzedawanego w salonach praso-wych zabierają nam pośrednicy. Jakie są konsekwencje tego dla stabilności finansowej „Obywatela” nie musimy Ci chyba tłu-maczyć. Gdy kupisz pismo bezpośrednio u wydawcy (prenu-merata), to więcej pieniędzy trafia do nas, a mniej do pośred-ników. Twoja prenumerata to konkretny, realny i bardzo duży wkład w umacnianie niezależności finansowej „Obywatela”.

• W prenumeracie masz jeden numer „Obywatela” gratis. W salo-nach prasowych zapłacisz za 6 numerów 48 zł – u nas 42 zł. Co prawda musisz pieniądze zapłacić „z góry” i od razu całą sumę, ale wtedy pismo trafia co dwa miesiące prosto do Twojej skrzyn-ki pocztowej – nie musisz go szukać w punktach sprzedaży. No i zyskujesz na zniżkach – patrz niżej.

• Wśród członków Klubu Prenumeratorów losujemy raz na 2 mie-siące nagrodę. Masz szansę dostać za darmo coś, za co inni pła-cą.

• Jako prenumerator otrzymujesz nieodpłatnie (w miarę naszych możliwości) materiały dodatkowe: foldery, plakaty, gazety, ulot-ki, naklejki itp.

• Członkowie Klubu Prenumeratora mają 10% zniżki na książki z Biblioteki Obywatela.

• Będąc prenumeratorem masz bezpłatny wstęp na imprezy orga-nizowane przez nas: Festiwal Obywatela, Konfrontacje Filmowe itp.

• Prenumerata to najpewniejszy sposób zdobycia kolejnych nu-merów pisma. Często dzwonią i piszą do nas czytelnicy, bo w sa-lonie prasowym nakład „Obywatela” został wykupiony, a oni spóźnili się z zakupem.

• Przy zamówieniu rocznej prenumeraty (42 zł) nieodpłatnie do-staniesz wskazany przez Ciebie jeden z numerów archiwalnych „Obywatela” (do wyboru numery 7,10,13,14 i 16-37).

Nagrody dla prenumeratorówInformujemy, że nagrodę w postaci książki

AUTOkarykatury wylosował

Krzysztof Karaśkiewicz (Chylice)

Gratulujemy! Nagrodę prześlemy pocztą.

Jeżeli zależy Ci na tym, by w Polsce istniało takie pismo jak „Obywatel”,

nie zapomnij o prenumeracie!

20 21

że w ramach przekształceń własnościowych pracownicy mogą wziąć swoje zakłady w leasing – i to właściwie wszyst-ko. Tradycyjnie w takich przypadkach wytwarzała się sytu-acja, że powstawała po jakimś czasie grupa inicjatywna, czę-sto związana z zarządem firmy, która chciała wykupić przed-siębiorstwo, jeśli tylko ono dobrze działało. No i nastąpiły sprzedaże, nieraz zupełnie „dzikie” – nie było bowiem wpro-wadzonego żadnego mechanizmu, który by „utwierdzał” akcjonariat pracowniczy. W efekcie wiele z tych , tysiąca firm pozostających w rękach pracowników zostało ostatecz-nie wykupionych. Niemniej jednak niektóre z nich nadal w mniejszym lub większym stopniu funkcjonują jako rzeczy-wiste akcjonariaty pracownicze, a nie fikcyjne, bo takie też są. Poza tym, co ciekawe, tworzą się w tej chwili nowe spółki pra-cownicze – zwłaszcza dużo propozycji tworzenia akcjonaria-tów pojawia się w ramach reformy służby zdrowia.

Bardzo często zdarzały się także nieco inne przypadki. Upadający Browar Dojlidy został przejęty przez spółkę pra-cowniczą, która doprowadziła go do dobrej kondycji – a po-tem ludzie sami chętnie „sprzedali się”. Pracownicy zakładu, których całe życie nie stać było na nic, dzięki akcjonariato-wi uratowali swoje miejsce pracy. Kiedy jednak pojawił się zachodni inwestor, zaproponował im takie pieniądze za ich przedsiębiorstwo, że nie byli w stanie się oprzeć. Każdy pra-cownik dostał po kilka, kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt tysięcy złotych (kierownictwo po jeszcze więcej) i po pro-stu oddali swoją własność. Takich historii było bardzo wiele: pracownicy ratowali zakład, a następnie sprzedawali kierow-nictwu lub inwestorowi zagranicznemu. Wszystko to jednak było nieuregulowane.

Co zrobić, żeby dać w Polsce temu ruchowi nowy impuls? Cho-dzi mi zwłaszcza o konkretne uregulowania prawne, bo w nie-których krajach są całe systemy zachęt, np. podatkowych, które wspierają wykup akcji przedsiębiorstw przez ich pracowników.

K. L.: Wzorem może – i powinien – być amerykański ESOP, oparty o kredyt inwestycyjny i zasadę, że pracujący kapitał ma spłacać się sam. Amerykańscy pracownicy niepo-równywalnie więcej zarabiają, a mimo to tamtejszy ustawo-dawca wiedział, że nie można ludziom odbierać „konsump-cyjnej” części pensji ani oszczędności, lecz należy ich wcią-gnąć w układ pracy kapitału, żeby to on zapracował na to, aby byli w stanie stać się „mini-kapitalistami”. Człowiek jest tylko człowiekiem: ma rodzinę, musi sobie kupić lodówkę, bo stara mu się zepsuła...

Niestety, u nas nie ma ustawy, która regulowałaby powsta-wanie akcjonariatu pracowniczego itp. – mimo, że Unia Wła-sności Pracowniczej formułowała liczne propozycje w tym zakresie. Stało się tak dlatego, że nie ma w tej chwili w Polsce środowiska politycznego, które byłoby zainteresowane akcjo-nariatem pracowniczym, są jedynie jednostki czy grupy ludzi, którzy się tym interesują, np. niektórzy naukowcy. Wszyscy oni nie znaleźli jednak jeszcze wyrazu politycznego. Jeżeli roz-mawiamy z politykami, to oni nie mają pojęcia, o czym w ogó-le jest mowa. Dodatkowo, niektórzy mają przez neoliberalną propagandę „antyakcjonariatową”, jaka panowała u nas przez ostatnie lat, tak przetrzebione mózgi, tak skrzywiony aparat pojęciowy, że jakakolwiek dyskusja z nimi jest bezcelowa.

Wasz projekt z r. zachowuje więc aktualność?

K. L.: Oczywiście każdy produkt tego typu po latach wymaga odświeżenia, ale te podstawowe pomysły wciąż na-dają się do zastosowania w praktyce. Ale mam już chyba ze lat doświadczeń w tej kwestii, przyjaźniłem się z czoło-wym amerykańskim teoretykiem tego ruchu, Louisem Kelso, pracowałem w jednej z największych firm konsultingowych, które tworzyły ESOP-y w Stanach Zjednoczonych. Więc po prostu pewne pomysły, które zgłaszamy jako Unia Własno-ści Pracowniczej, są sprawdzone w praktyce. Tak jak wszyst-kie inne, rozwiązania zastosowane np. w USA miały mocne i słabe strony, ale przez ostatnich lat to wszystko zostało już przedyskutowane i sprawdzone, także w innych krajach. Zresztą wszyscy na świecie w mniejszym lub większym stop-niu wzorują się na rozwiązaniach ESOP-owych, po dostoso-waniu do lokalnych realiów i systemów prawnych.

Proszę podać przykład konkretnych mechanizmów wspierania rozwoju własności pracowniczej.

K. L.: Niezbędna jest kompleksowa ustawa regulująca te kwestie. Oczywiście można także wprowadzać akcjona-riat pracowniczy w ramach kodeksu handlowego, nie ma przeszkód. Trzeba tylko mieć spółkę i odpowiednie zapisy w jej statucie. Ale możemy utworzyć spółkę i oprzeć się na kodeksie handlowym, zapisać, że to jest spółka pracownicza, a potem to się wszystko rozwali i nic z tego nie będzie – było wiele takich przypadków. Dlatego kluczem są nie tylko statu-ty. Jest nim mechanizm kredytowy, działający na rzecz pra-cowników.

Nie mówiliśmy jeszcze o tym, jak w praktyce działa ESOP. Jego istotą jest zastosowanie mechanizmu kredyto-wego w stosunku do pracy kapitału. Upraszczając: mamy przedsiębiorstwo X, którego właściciel decyduje się sprzedać całość lub część udziałów pracownikom. Niektórzy robią to z powodów moralnych (to się naprawdę zdarza, co cieka-

RYS.

PIO

TR Ś

WID

EREK

. WW

W.R

YSU

NKI

.BAR

DZO

FAJN

Y.N

ET

20 21

we – zwłaszcza w USA), inni dlatego, że mają w tym interes polegający na tym, że sprzedaż akcji pracownikom daje im przywileje podatkowe (roll-over). Ponieważ jednak pracow-nicy nie mają tyle pieniędzy, robi się najpierw due dilligen-ce [procedura poprzedzająca dokonywanie strategicznych transakcji kapitałowych, umożliwiającym m.in. identyfikację związanego z tym ryzyka – przyp. red.] dla tej firmy, która ma wykazać, że właściciel nie próbuje sprzedać im kota w worku, że firma rzeczywiście ma przyszłość – a następnie idzie się do banku i zakłada trust, instytucję powierniczą. Kiedy właści-ciel decyduje się sprzedać np. udziałów za milionów, bank udziela pożyczki w takiej wysokości i lokuje ją w tru-ście, który przejmuje zarówno akcje, stanowiące zabezpiecze-nie pożyczki, jak i bierze na siebie jej spłatę. A w tym czasie przedsiębiorstwo normalnie pracuje. Co roku jakaś część wypracowanego zysku jest przekazywana do trustu i w ten sposób spłaca się pożyczkę. Jest to mechanizm kredytowy pomyślany na rzecz pracownika. Bo jego ta cała operacja praktycznie nic nie kosztuje – on ma tylko dobrze pracować, żeby podnosić wartość swojej firmy i żeby mieć na dywiden-dę. W Stanach Zjednoczonych jest tak, że dywidenda została zwolniona z podatku, bank ma obniżone opodatkowanie na pożyczkę, właściciel nie płaci podatku od sprzedaży swoich akcji... I tak dalej – każdemu się to opłaca, a całość „nakręca-na” jest przez mechanizm fiskalny.

Trzeba pamiętać, że w USA, tak jak na całym świecie, ustawom podatkowym towarzyszy bardzo ostra walka. Tym-czasem na początku lat . bardzo silne zachęty podatkowe ws. akcjonariatu pracowniczego przegłosowano niemal bez głosu sprzeciwu! Po prostu zarówno Demokraci, jak i Repu-blikanie byli w pełni przekonani o tym, że akcjonariat pra-cowniczy to plan dla narodowej gospodarki. To był wręcz ewenement w skali światowej: za zniżkami podatkowymi, które miały pomóc w przyszłości osiągnąć określony cel, opowiedziały się wszystkie siły polityczne. Amerykanie to bardzo pragmatyczny naród i oni takich rzeczy nie robią po to, żeby komuś sprawić przyjemność – wszystko było oparte na wyliczeniach, na długofalowym myśleniu strategicznym.

A jak jest z Europą Zachodnią i Unią Europejską?

K. L.: Już od pewnego czasu ogromny procent europej-skich firm stosuje akcjonariat pracowniczy. Jednak europej-skie związki zawodowe boją się go, gdyż ich liderzy obawiają się utraty członków. A ponieważ partie lewicowe są bardzo uzależnione od poparcia związkowców, nie za bardzo chcą słuchać o akcjonariacie. Partie prawicowe są z kolei w więk-szości zdominowane przez taką czy inną formę neoliberali-zmu.

Oczywiście w niektórych krajach ta świadomość jest większa i np. Anglia, Irlandia, Holandia czy Francja wpro-wadzają ustawodawstwo dotyczące akcjonariatu pracowni-czego. Tam te ustawodawstwa istnieją, akcjonariat się rozwi-ja. Ale w oficjalnej debacie politycznej w Europie ten temat raczej nie istnieje, choć od jakiegoś roku czy dwóch jakby coś zaczęło się zmieniać. Europejska Federacja Akcjonaria-tu Pracowniczego robi badania na różne ciekawe tematy z tym związane. Niedawno zrobiła wymowną analizę tego, ile w światowej prasie ukazuje się artykułów o akcjonariacie

pracowniczym. Otóż w kwietniu tego roku było takich tek-stów , podczas gdy jeszcze np. w październiku r. liczba ta wynosiła zaledwie .

Lepsze lub gorsze ustawodawstwo dotyczące akcjonaria-tu pracowniczego powstaje we wszystkich najbardziej rozwi-niętych krajach świata (oprócz USA są to Kanada, Australia, Afryka Południowa, Korea Południowa i Japonia), temat ten studiują intensywnie także Indie i Chiny. Wszyscy się tym in-teresują – oprócz Europy!

W Europie Zachodniej jest ciągle dużo zamieszania po-litycznego. Przykładowo, socjaliści znów zajmują się marksi-zmem. Ja to nazywam „syndromem neo”: jeśli nie potrafimy nic nowego wymyślić, to próbujemy neoliberalizmu, neosocjalizmu. Dla mnie te wszystkie „neo”, lewicowe czy prawicowe, są po pro-stu świadectwem bezradności intelektualnej. Ale jak mówię: ży-cie idzie do przodu, na płaszczyźnie twardej ekonomii powstają nowatorskie rozwiązania. Natomiast na płaszczyźnie debaty in-telektualnej, biurokraci i teoretycy ciągle próbują stworzyć nowy, lepszy parowóz, kiedy już jeździ się elektrowozami.

Czy Unia Własności Pracowniczej z optymizmem patrzy na przyszłość akcjonariatu w Polsce?

K. L.: Działamy już kilkanaście lat – Unia została założo-na w r. i należało wtedy do niej kilkaset przedsiębiorstw. Od tego czasu byliśmy ostro zwalczani, może nie jako organi-zacja, ale na pewno jako idea, przez środowiska neoliberalne. W związku z tym, a także brakiem odpowiednich przepisów, w Polsce akcjonariat przetrwał w formie spółek leasingo-wych. Wiele z tych przedsiębiorstw wskutek tego, że nie uda-ło nam się ustawy przepchnąć, przestało być spółkami pra-cowniczymi czy spółkami akcjonariatu pracowniczego, albo są nimi tylko z nazwy. Takie są realia.

Chcielibyśmy, żeby nareszcie jakaś siła polityczna poważ-nie zainteresowała się tymi kwestiami. Chociażby dlatego, żeby Polska nie musiała znów gonić reszty świata, tak jak to było w XIX w., kiedy rewolucja przemysłowa w innych kra-jach była już bardzo zaawansowana, a u nas jeszcze chłopi pańszczyźniani pracowali. Chcielibyśmy, żeby system oligar-chiczny, który u nas powstał w ciągu ostatnich kilkunastu lat, został przetworzony w system partycypacyjny, żeby zostało u nas stworzone społeczeństwo właścicielskie, albo jak okre-ślił to czołowy teoretyk liberalny, John Rawls – demokracja właścicielska. Obawiam się jednak, że tak jak u progu trans-formacji, tak i dzisiaj sprawy cywilizacyjne, tzn. przecho-dzenia z systemu postindustrialnego do cywilizacji wiedzy, znajdują się daleko poza zasięgiem wyobraźni większości naszych elit politycznych i gospodarczych. Choć z natury je-stem optymistą, to patrząc na poziom debaty i kwestie, o któ-rych się dyskutuje, niestety trudno w sprawie własności pra-cowniczej zachować optymizm. Obawiam się, że nasze elity kompletnie nie rozumieją tego, co jest nie tyle gospodarczą, ale wręcz cywilizacyjną racją stanu naszego kraju.


Warszawa, września r.

Współpraca Magdalena rymarys

22 23

Argentyńscy robotnicy przejęli fabryki, zwykli obywatele opanowali ulice – i nie wygląda na to, żeby komukolwiek z nich brakowało szefa na karku.

Niezależne, autonomiczne ruchy społeczne w Argenty-nie są częścią globalnego fenomenu. Od Ameryki Łacińskiej, poprzez Południową Afrykę, aż po Europę Wschodnią, lecz także w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych, ludzie już dziś starają się świadomie kształtować jutro. Dwa filary, na któ-rych oparta jest działalność tych nowych ruchów, to demo-kracja bezpośrednia oraz konsensus. Każdy jest przywódcą w tego rodzaju strukturze.

W Argentynie wszystkie one składają się na „ruch ru-chów”, złożony z wielu różnorakich grup. Tworzą go przed-stawiciele klasy robotniczej, przejmujący fabryki, aby na-stępnie nimi wspólnie zarządzać. Są tam także członkowie miejskiej klasy średniej lub ci, którzy niedawno utracili ów status, i starają się jakoś zaspokoić swoje potrzeby, pozosta-jąc w solidarności z własnym otoczeniem. Znajdziemy tam bezrobotnych, którym, jak wielu im podobnym na całym świecie, przy braku perspektyw znalezienia regularnej pracy, udaje się jednak, dzięki pomocy wzajemnej, wspólnie znaleźć sposoby na przetrwanie i osiągnięcie samowystarczalności. Są pośród nich także niezależne, rdzenne społeczności lo-kalne, które walczą o „wyzwolenie” ziemi zagarniętej przez możnowładców.

Słowo horizontalidad stało się w Argentynie uosobie-niem tego nowego porządku i nowych zasad społecznej organizacji. Oznacza demokratyczną komunikację na równościowej płaszczyźnie i implikuje – a przynajmniej takie sobie stawia cele – antyhierarchiczną i antyautorytar-ną kreację, nie zaś jedynie reakcję. Jest ucieleśnieniem odej-ścia od wertykalnych sposobów organizacji społeczeństwa i utrzymywania w nim relacji.

Ruchy społeczne w Argentynie mocno podkreślają swój niezależny charakter, aby odciąć się zdecydowanie od pań-stwowych instytucji lub innego rodzaju hierarchicznych struktur. Ta niezależność ma również świadczyć o prowadze-niu polityki samoorganizacji, czyli samorządzie (autogestion), a także o demokratycznej, bezpośredniej partycypacji.

Krótko mówiąc, ruchy te z góry odrzucają ideę sprawo-wania władzy nad innymi ludźmi. Zamiast tego, stawiają sobie za cel zbudowanie struktury społecznej, w której można ją wykonywać wspólnie z innymi. Organizacja ma miejsce w każdym aspekcie życia, zarówno na płaszczyźnie indywidualnej, jak i w solidarności z innymi. Mamy tu do

czynienia z procesem nieprzerwanego tworzenia, nieustan-nego wzrostu i rozwoju nowych relacji, a także z coraz to no-wymi ideami wynikającymi z owych działań.

Ruch Bezrobotnych Robotników

Argentyna ma długą i bogatą historię buntu, oporu i sa-moorganizacji. Niedawno powstałe ruchy rozwinęły się w re-zultacie dwóch kulminacyjnych fal, które pomogły rozprze-strzenić się nowym koncepcjom organizacyjnym w całym kraju. Pierwsza z nich, czyli ruch bezrobotnych robotników, przepłynęła przez kraj w latach dziewięćdziesiątych XX wie-ku, akceptując stosunkowo wcześnie sposób podejmowania decyzji polegający na powszechnym konsensusie. Ruch miał jednak niskie poparcie wśród argentyńskiej klasy średniej. Upadek gospodarki w Argentynie w r. wywołał kolej-ną falę powszechnego buntu, podczas której klasa średnia, gwałtownie tracąc swój status, zjednoczyła się z bezrobot-nymi oraz robotnikami zatrudnionymi poniżej swoich kwalifikacji. W ten sposób, horizontalidad stał się ideą po-nadklasową.

Rosnąca niezgoda na istniejące praktyki polityczne stała się obiektem zainteresowania społeczeństwa w latach dzie-więćdziesiątych XX wieku, kiedy to ruch bezrobotnych robot-ników oraz inne ludowe ruchy społeczne poczęły organizować się przeciwko władzom lokalnym oraz korporacjom. Dowo-dzone zazwyczaj przez pozostające bez pracy robotnice, ruchy te wyprowadzały na ulice tysiące ludzi, którzy opanowywa-li je blokując główne arterie transportowe w celu uzyskania rządowych dotacji dla bezrobotnych. Co stanowiło przejaw zdecydowanego zerwania z przeszłością, w żadnej z tych form organizacji nie pośredniczyli ani nie przewodzili jej wybierani liderzy – częstokroć całkowicie obywano się bez przywódców. Zamiast tego, ludzie biorący bezpośredni udział w wydarzeniach podejmowali decyzje o dalszych krokach z dnia na dzień, w miarę konkretnych potrzeb.

Podczas blokad drogowych stosowano bezpośrednie for-my podejmowania decyzji, co miało także wpływ na two-rzenie nowych stosunków społecznych. Sam ruch, jak i jego członków często określa się nieformalnie mianem piqueteros – nazwa wzięta od słowa pikieta, tj. od taktyki używanej do blokowania dróg. W odróżnieniu od uprzednio stosowanych form organizacji, w których zawsze funkcjonował reprezen-tant mówiący w imieniu całej grupy (zwykle bez uzyskania powszechnej zgody na to), biorący udział w pikietach posta-

Bez panów, bez poddanych

Marina Sitrin

22 23

nowili podejmować decyzje bezpośrednio podczas trwania blokad. Zdarzały się sytuacje, w których transportowano helikopterami urzędników państwowych na miejsca blokad, aby bezpośrednio negocjowali z ogółem pikietujących.

Akty buntu i jedności

Decydującym momentem drugiej fali zmian okazał się masowy bunt i grudnia r., o którym często wspo-mina się po prostu przywołując „dziewiętnastego i dwudzie-stego”. Miliony Argentyńczyków spontanicznie wyszły na uli-ce w całym kraju i, obywając się bez liderów i hierarchii, wy-musiły dymisję rządu, a następnie, dzięki nieustannej mobi-lizacji, doprowadziły do usunięcia czterech kolejnych rządów w ciągu niespełna dwóch tygodni. Z pewnością elementem nadającym wydarzeniom szybszego biegu było zamrożenie przez rząd kont bankowych Argentyńczyków.

Protestujący nie domagali się od nikogo niczego no-wego – sami po prostu zaczęli tworzyć struktury, jakich oczekiwali. Wielu dziś odnosi się do tamtych wydarzeń jako do momentu zerwania z przeszłością, pozbycia się głęboko zakorzenionego strachu oraz przezwyciężenia milczenia, które stanowiły dziedzictwo najbardziej brutalnej dyktatury w historii Argentyny, junty, która doprowadziła do „zniknię-cia” ludzi, uprzednio torturując wielu z nich na naj-straszniejsze możliwe sposoby.

W ludowym buncie r. wzięli udział zarówno robot-nicy, jak i bezrobotni, członkowie klasy średniej, oraz ci, któ-rzy właśnie ów status utracili. Była to rebelia bez przywód-ców, bez udziału istniejących partii czy nowo wyłonionych elit, co z pewnością stanowiło część fundamentu tego, czym jest horizontalidad oraz inne nowe formy organizacji. Dopro-wadziło to do powstania setek sąsiedzkich zgromadzeń, angażujących wiele dziesiątek tysięcy uczestników.

Członkowie tych zgromadzeń spotykali się począt-kowo, aby spróbować odkryć nowe sposoby wzajemnego wspierania i zaspokajania własnych, elementarnych życio-wych potrzeb. Wielu wyjaśnia ideę organizacji pierwszych zgromadzeń jako próbę kontaktu, sposób na odnalezienie się nawzajem. Ludzie znaleźli się na ulicach, zaczęli ze sobą rozmawiać, dostrzegli potrzebę gromadzenia się, i tak też zrobili, przy każdej ulicy, w każdym parku. Bardzo często ktoś po prostu pisał na ścianie czy na ulicy tekst w rodzaju „sąsiedzi, spotkajmy się o we wtorek”, i tak powstawało zgromadzenie.

Nowe grupy zamiast zgromadzeń

W latach bezpośrednio po rebelii zaobserwowano znacz-ny spadek liczby lokalnych zgromadzeń. Wielu uczestniczą-cych w nich od początku, przewidywało stopniowo spadek

partycypacji; co więcej, twier-dzili, iż nie będzie to znacząca strata. Uważali, że i tak zaszła już kluczowa zmiana w spo-sobie, w jaki ludzie odnosili się do siebie wzajemnie. Nie dało się już tej zmiany od-wrócić, nawet gdyby same struktury organizacji uległy przeobrażeniom.

Istniejące jeszcze zgro-madzenia pracują nad róż-norakimi projektami, wspo-magając rozwój sieci han-dlu wymiennego, uczestni-cząc w zakładaniu ogólno-dostępnych placówek przy-gotowywania żywności, two-rząc ogródki uprawiane me-todami ekologicznymi, cza-sem też przejmując budyn-ki – przykładem jest, mają-ce wymiar wysoce symbo-liczny, zajmowanie opusto-szałych banków, które zo-

stają następnie przekształcane w lokalne ośrodki spo-łeczno-kulturalne. Przejęte obiekty wykorzystywane są jed-nocześnie do wielu rozmaitych celów, stają się np. kuchnia-mi, małymi drukarniami czy też placówkami opieki dzien-nej. Można w nich znaleźć dodatkową pomoc w nauce dzieci, darmowy dostęp do komputera i Internetu, w jednym z bu-dynków znajduje się nawet małe kino.

Pojawiło się też wiele nowych grup, wśród nich: wspar-cia dla więźniów politycznych, sprzeciwiające się repre-sjom, kolektywy ulicznych rzemieślników oraz zrzeszenia uczniów szkół średnich. Każda z nich powstała na bazie zgody co do zasad horizontalidad oraz niezależności. Tak samo jak wcześniej powstałe grupy, nowe formacje całko-wicie odrzucają partie polityczne oraz sposoby organizacji oparte na hierarchii. Doświadczenia zdobyte przez lokalne zgromadzenia procentują jako żywy element ciągłego roz-woju ruchu.

FOT.

ORI

ANO

MAD

A

24 25

Ruchy i ich wzajemne relacje

Oprócz wpływu na rozwój lokalnych zgromadzeń, ma-sowy bunt stał się także inspiracją dla ruchu bezrobotnych robotników. W rezultacie powstała sieć różnorakich, autono-micznych ruchów, sieć, która przekroczyła granice klasowej identyfikacji.

Przed rebelią r., członkowie klasy średniej w naj-lepszym wypadku traktowali blokady ulic organizowane przez piqueteros jako uciążliwy kłopot. Istniała ogólna zgo-da co do twierdzenia, iż to bezrobotni sami są winni wła-snej sytuacji społeczno-ekonomicznej, oraz co do tego, iż używanie drastycznych metod w celu pacyfikacji ich prote-stów jest w pełni uzasadnione. Po wybuchu buntu, zaczęto organizować wspólne akcje z członkami klasy średniej, włączając blokady mostów i dróg. Ci sami ludzie, którzy wcześniej zdążyli już znienawidzić piqueteros za zakłóca-nie porządku życia codziennego, zaczęli wspierać bloka-dy jako konieczny środek ku przywróceniu stabilizacji gospodarczej. Jednocześnie, wielu piqueteros poczęło organizować się wspólnie z członkami klasy średniej, których uprzednio postrzegali jako częściowo odpowie-dzialnych za tragiczną sytuację ekonomiczną.

Odzyskane miejsca pracy

To, co zaczęło się od około tuzina fabryk, których okupa-cja rozpoczęła się na początku r., rozwinęło się w ciągu dwóch lat w setki miejsc, prosperujących pod zarządem sa-mych robotników, bez szefów i hierarchii. Praktycznie każde z tych miejsc pracy jest postrzegane, zarówno przez robot-ników jak i resztę lokalnej społeczności, jako jej integralna część. Znamienite są słowa pracowników fabryki Zanon, produkującej wyroby ceramiczne: „Zanon należy do ludzi”.

Różnorodność wspomnianych miejsc pracy jest duża: od pras drukarskich i sklepów z artykułami metalowymi po kliniki medyczne, od fabryk ciastek, butów i balonów po czterogwiazdkowe hotele i redakcje dzienników. Benefi-cjenci odzyskanych miejsc pracy twierdzą, że pomimo wielu przeciwności nie robią niczego skomplikowanego. Wszystko sprowadza się do sloganu: „Okupuj, stawiaj opór, produkuj”. Większość ruchów opisuje sposób swojej pracy i produkcji słowem „samorząd”.

Ruch stale rośnie, a poparcie dla niego w całej Argenty-nie jest coraz większe, pomimo gróźb eksmisji z przejętych zakładów pracy. Jak dotychczas, reakcją na każdą taką groź-bę była mobilizacja ze strony mieszkańców sąsiedztwa oraz wśród różnych kolektywów i zgromadzeń. Starania rządu są jak dotąd udaremniane. Przykładem może być drukarnia Chilavert, w której obronę przed policją niezwykle aktywnie zaangażowali się mieszkańcy sąsiedniego domu starców. Od-zyskiwanie miejsc pracy jest niezwykle popularne, co wielu ludzi spoza ruchu tłumaczy w prosty sposób, twierdząc, iż bezpośrednią przyczyną tej popularności jest brak pracy, a ludzie chcą pracować.

Wraz z upływem czasu, odzyskane zakłady poczęły ze sobą współpracować, tworząc system barterowej wy-miany produktów oraz kolektywne więzi ze światem. Na przykład, klinika medyczna wyświadczy darmowe usługi

pracownikom drukarni, która w zamian za to umożliwi jej nieodpłatne drukowanie. Takie praktyki mają miejsce także w skali światowej.

Nowe ruchy i ich działania międzynarodowe

Równie szybko rozwijające się ruchy, o podobnej róż-norodności i porównywalnym poparciu społecznym, nie są niczym nowym. Bezprecedensowy w przypadku Argentyny wydaje się za to fakt, iż całkowicie odmienne od siebie grupy tworzą globalny system wymiany i komunikacji. Argentyń-skie ruchy pozostają w ścisłym związku z MST (ruch chło-pów bezrolnych) w Brazylii – obie strony dzielą się doświad-czeniami oraz strategiami dotyczącymi przejmowania ziemi, formami medycyny tradycyjnej, a także wzorami demokra-tycznych praktyk.

Także meksykański ruch Zapatystów konsekwentnie an-gażuje się w rozmaite formy wymiany. Od momentu rebelii w r., znaczna liczba członków ruchu bezrobotnych ro-botników zdążyła już odwiedzić Zapatystów, na ich zapro-szenie, w ich niezależnych społecznościach w stanie Chiapas, w celu wymiany pomysłów i doświadczeń. Pomimo ogra-niczonych środków, dialog pomiędzy wieloma ruchami ma długą historię i odbywa się na różnych płaszczyznach.

Przez trzy ostatnie lata niezależne ruchy organizowały w Buenos Aires coroczny zjazd o nazwie Enero Autonomo (Niezależny Styczeń). Przybywały na niego grupy z całej Ame-ryki Łacińskiej, w tym Mujeres Creando z Boliwii i niezależ-ne grupy z Brazylii. Wśród uczestników były także różnego rodzaju kolektywy i lokalne organizacje z Europy i Stanów Zjednoczonych. W ciągu kilku ostatnich lat, proces tworzenia wzajemnych więzi nabrał widocznego rozmachu i wszystkie symptomy świadczą o tym, iż ta tendencja będzie się nasilać.

Horizontalidad oraz demokracja bezpośrednia to istot-ne modele budowania nowego społeczeństwa. Stanowią one punkt wyjścia dla tworzenia form społecznych opartych na zaufaniu i miłości. Na kanwie miłości i zaufania, przy uży-ciu idei horizontalidad, powstaje całkiem nowa osoba, będą-ca głównym bohaterem własnego życia. Nie jest to proces przypadkowy, lecz świadome kształtowanie społeczeństwa. Szczególnie kobietom udało się znaleźć w nim dla siebie nowe role. W omawianym procesie, nowopowstałe sfery – ta indywidualna i oparta na niej kolektywistyczna – przenika-ją się, zmieniając pojęcie jednostki i wspólnoty. Powoduje to potrzebę wynalezienia nowych sposobów porozumiewania się, nowego języka.

Nowe relacje i nowe pomysły nie mogą powstawać w próżni. Generowane są w realnie istniejących miejscach, na terytoriach wolnych od struktur hierarchicznych, do-tyczą prawdziwych ludzi. Właśnie takie miejsca stanowią grunt, na którym można próbować nowych form życia spo-łecznego. Nowe ruchy w Argentynie są przykładami takich gruntów.

arin itritłum. Maciej rzysztofczy

Powyższy tekst pierwotnie ukazał się w kwartaliku „YES!”, lato 2007. Przedruk za

zgodą redakcji. Więcej o piśmie: www.yesmagazine.org

24 25

Czy 5 milionów ludzi to dużo? Tylu obywateli liczy Dania, Słowacja czy Finlandia. I tyle właśnie jest w Polsce osób na różne sposoby niepełnosprawnych. Zdecydowana większość z nich nie pracuje. Prognozy GUS przewidują, że do 2010 r. przybędzie ich kolejny milion.

Praca nie dla nich

Truizmem jest stwierdzenie, że praca jest niepełnospraw-nym niezbędna, także po to, by czuli się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa. Niestety, bezrobocie wśród tej gru-py wynosi około procent. Tegoroczne badania Instytutu Spraw Publicznych pokazują coś jeszcze bardziej niepokoją-cego: młodych niepełnosprawnych nigdy nie miało pra-cy, a 1/ ankietowanych po zakończeniu edukacji w ogóle nie planuje pracować. W świetle tych danych, śmiało można po-wiedzieć, że bierność zawodowa osób niepełnosprawnych jest poważnym problem ekonomicznym i społecznym.

Ma to związek z ogólną sytuacją na rynku pracy oraz z polityką państwa czy samorządów. Czystego sumienia nie mają pracodawcy, którym zarzuca się dyskryminowa-nie takich osób i niechęć do ich zatrudniania. Jednak trzeba przyznać, że sami niepełnosprawni bywają nastawieni rosz-czeniowo, nie starając się nawet zdobyć pracy. Często jest to pochodną warunków, w jakich dorasta dziecko. Jak mówi Helena Kulawczyk, specjalista ds. szkoleń Ośrodka Gospo-darki Społecznej: „Kiedy niepełnosprawne dziecko staje się oso-bą dorosłą, bardzo często nie potrafi wziąć życia w swoje ręce, bo nigdy tego nie robiło. Pamiętajmy również o tym, że niepeł-nosprawni często pochodzą z rodzin niepełnych, ubogich, wielo-dzietnych, a rodzice w wielu przypadkach też są chorzy. W ta-kich rodzinach nie chodzi się do kina, nie rozmawia, o jakich studiach dziecko marzy, bo po prostu nie ma na to pieniędzy, a bywa i tak, że tego typu potrzeby nie zostają rozbudzone”.

Po to, aby rozbudzić w niepełnosprawnych potrzebę ak-tywnego życia i ułatwić znalezienie pracy, organizowane są kursy i szkolenia zawodowe, powstają lokalne koalicje, spe-cjalne programy inicjują organizacje pozarządowe i samorzą-dy. Niestety, stosunkowo często para idzie w gwizdek, gdyż nie zawsze działania te są oparte na znajomości potrzeb osób niepełnosprawnych, a przede wszystkim – nie dają im odpowiednio trwałych podstaw, na których mogą budować nowe życie.

Łatwo jest krytykować, szukać winnych, znajdować usprawiedliwienia. Znacznie ciekawsze i ważniejsze jest jed-nak docenienie tych inicjatyw, które – czasami przy zniko-

mych kosztach finansowych – przyczyniają się do trwałej ak-tywizacji niepełnosprawnych. Na szczęście powstaje całkiem sporo takich miejsc pracy, w których niepełnosprawni potra-fią się doskonale odnaleźć, a nawet uczynić ze swoich ułom-ności atut i rozwinąć nie odkryte dotąd talenty.

Autyści-artyści

Dziedziną, w której doskonale spisują się niepełnospraw-ni, jest sztuka. Udowadniają to autyści w Wilczej Górze pod Warszawą, gdzie marca br. oficjalnie rozpoczęła działal-ność Pracownia Rzeczy Różnych SYNAPSIS, założona przy wsparciu m.in. Europejskiego Funduszu Społecznego w ra-mach projektu „Partnerstwo dla Rain Mana”. Obecnie za-trudnia ona osoby. Chociaż jest to kropla w morzu po-trzeb (w Polsce ok. tys. osób cierpi na autyzm i prawie żadna z nich nie pracuje), to dobrze, że coś zaczyna się zmieniać i pokazano, iż przy odrobinie wysiłku da się cho-rym stworzyć odpowiednie warunki do pracy. A nie mają oni wielkich wymagań – dotyczą głównie zapewnienia spo-kojnego, cichego środowiska pracy, w którym będą się czuli bezpiecznie. Dlatego budynek przedsiębiorstwa jest usytu-owany niedaleko lasu i został zaprojektowany tak, aby chorzy mogli bez problemu funkcjonować w obrębie jego struktury.

Pracownia, która jest pierwszym w Polsce przedsiębior-stwem społecznym dla osób z autyzmem, oferuje głównie profesjonalne usługi poligraficzne i stolarskie, ale miejscowi autyści tworzą także unikatowe egzemplarze m.in. ceramiki, witraży, czapek, torebek, koszulek, serwet, ozdób z drewna i własnoręcznie wytwarzanego papieru czerpanego. Taki profil działalności wynika z predyspozycji chorych, ich ograniczeń i wymagań. Brane są także pod uwagę oczekiwania klientów, dlatego tworzone tu produkty są na wysokim poziomie.

Kilka w jednym

W Toruniu lipca br. otwarto Bar Pralnia – najnowszy projekt RC-Fundacji Konsultingu i Rehabilitacji (RC-FKR), która zajmuje się poradnictwem, opieką, rehabilitacją oraz zawodową aktywizacją osób chorych psychicznie, upośle-dzonych umysłowo i społecznie wykluczonych. Pomoc ta-kim ludziom nie jest żadną fanaberią, lecz poważnym wy-zwaniem, ponieważ wśród tys. osób chorych na schi-zofrenię, najpowszechniejszą chorobę psychiczną w Pol-sce, aktywnych zawodowo jest zaledwie około .

Do pracy, gotowi, start!

Katarzyna Dąbkowska

26 27

Bar Pralnia łączy działalność gospodarczą, pomoc spo-łeczną i aktywizację zawodową. Katarzyna Jarzec z RC-FKR opowiada o idei przedsięwzięcia: „Jest to wyjątkowe połącze-nie samoobsługowej pralni z kawiarnią dla niepalących, gdzie torunianie mogą skorzystać także z ksero, komputera i Internetu, a w międzyczasie napić się czegoś lub zjeść posiłek”. Bar Pralnia ma także być miejscem różnych wydarzeń kulturalnych, pod-czas których będą mogli zaprezentować się młodzi twórcy. Re-alizowane również będą cykliczne wystawy i spotkania doty-czące chorób psychicznych. Takie zadania mają na celu likwi-dowanie izolacji, wspieranie społecznej akceptacji ludzi cho-rych i umożliwianie im uczestnictwa we wszystkich dziedzi-nach życia publicznego, w których integrują się ze zdrowymi.

W chwili obecnej cztery niepełnosprawne osoby odby-wają tutaj praktyki na stanowiskach barmana, kelnera i ku-charza. Zatrudnienie ich na stałe to kolejny cel, jakim jest dehospitalizacja osób umieszczanych, z powodu swojej cho-roby, ale także na skutek braku alternatywnych form opieki i wsparcia, w domach pomocy społecznej, szpitalach i innych placówkach.

Pizza na mignięcie

Czasami niepełnosprawnym udaje się ze swoich przy-padłości uczynić atut, a nawet reklamę. Dowodem na to są „Dwie Dłonie”. Anna i Radosław Olakowie myśleli o otworze-niu szwalni lub baru tlenowego, ale ostatecznie w r. za-łożyli w Łodzi pub-pizzerię. Niesłyszący właściciel uzasadnia to krótko: „Tam, gdzie chcieliśmy się spotykać, personel w ogóle nie był przygotowany do odbierania zamówień i wszystko trze-ba wskazywać palcem, co często jest krępujące i prowadzi do nieporozumień”. Dlatego właśnie powstał pierwszy w Polsce pub nie tyle – jak podkreślają jego twórcy – dla niesłyszą-cych, lecz integracyjny.

Zanim otworzono lokal, właściciele musieli pokonać wie-le trudności. Pomógł im w tym Ryszard Czernicki, który zna język migowy. Przyznaje on, że „bez tłumacza niesamowicie trudno byłoby porozumieć się i załatwić coś w urzędach przy otwieraniu firmy, ponieważ nikt tam nie uwzględnia niepełno-sprawnych interesantów”. Obecnie w „Dwóch Dłoniach” pra-cuje sześcioro osób zdrowych i dziewięcioro niepełnospraw-nych (w tym jedna osoba, która słyszy). Trudno było znaleźć osoby niesłyszące do pracy, ponieważ rzadko są wykształco-ne do zawodu kucharza czy kelnera. Jednak, kiedy nauczą się fachu, pracują bardzo dobrze, skupiając na swoim zadaniu. Jak mówi Radosław Olak: „Kiedy ręce są zajęte, niesłyszący nie mogą między sobą migać, nie rozpraszają się. Dlatego ro-bią świetne pizze”. Pub ma już stałych klientów, którzy pró-bują nawet zamawiać pizzę w języku migowym.

Wyjątkowa atmosfera lokalu sprzyja nie tylko integracji i ucztowaniu, ale także licznym imprezom kulturalnym oraz wystawom. – „Chociaż mamy mało miejsca i schody, staramy się, aby ludzie na wózkach także mogli u nas przebywać. Kiedy ktoś taki przychodzi, po prostu go wnosimy” – mówi Ryszard Czernic-ki. Tutaj nie ma podziałów. Wszyscy się dobrze bawią, a jak mówi obsługa, niesłyszący czasami nawet lepiej niż reszta gości. Cały pomysł na „Dwie Dłonie” okazał się wielkim sukce-sem, daleko wykraczającym poza zapewnienie pracy kilku oso-bom, którym o nią znacznie trudniej niż ludziom zdrowym.

Smakołyki

Warto także zwrócić uwagę na ciekawą inicjatywę z po-wiatu suwalskiego. W tym przypadku pomysłem na akty-wizację zawodową niepełnosprawnych był sad ze starymi odmianami drzew owocowych. Powstał on przy Ośrodku Wsparcia dla Osób z Zaburzeniami Psychicznymi w Lip-niaku, na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Zostały w nim zaszczepione stare odmiany jabłoni, grusz, wiśni i śliw, takie jak berżenicki ananas, litewska pepinka, strumiłówka, cytrynówka czy francuska bera. Chociaż niewtajemniczonym te nazwy jeszcze niewiele mówią, sytuacja może się już nie-długo zmienić, ponieważ są to wyjątkowo smaczne, przedwo-jenne odmiany. Na owoce trzeba będzie poczekać kilka lat, ponieważ dopiero w październiku drzewka zostały zasadzone na terenie działki, która zajmuje powierzchnię hektara.

Zadaniem podopiecznych Ośrodka ma być opieka nad terenami zielonymi i dbanie o sadzonki, które w przyszłości będą dostarczane rolnikom i sadownikom. Jak mówi Boże-na Chmielewska, dyrektor Ośrodka: „Osoby ze schizofrenią depresyjną to świetni pracownicy, ponieważ wszystko robią niezwykle precyzyjnie, a niewielki pieniądz jest dla nich dużą motywacją, chociaż i tak najwięcej wartości ma sama praca, dzięki której czują się dowartościowani”.

Ekologiczne mrówki

Inny pomysł na aktywizację zawodową niepełnospraw-nych znaleziono w śmieciach. Dosłownie. Stowarzyszenie „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON”, założone w r., realizuje inicjatywę o nazwie „EKOpraca – projekt pilo-tażowy”, który ma za zadanie zatrudnianie bezrobotnych, niepełnosprawnych, bezdomnych itp. przy odzysku surow-ców wtórnych. Elżbieta Gołębiewska, przewodnicząca sto-warzyszenia, z dumą mówi o trzech głównych sukcesach: „Pierwszym z nich jest to, że udało nam się stworzyć około »zielonych« miejsc pracy, w tym ponad połowę dla osób nie-pełnosprawnych (są to niedowidzący, niesłyszący, chorzy psy-

PUB

„DW

IE D

ŁON

IE”.

FOT.

KATA

RZYN

A DĄ

BKO

WSK

A

26 27

chicznie). Drugim sukcesem jest edukacja ekologiczna, która jest naszą misją. Ludzie oddający śmieci sami je zgniatają, czyszczą, sortują. Trzecia rzecz, najbardziej nas ciesząca, to integracja mieszkańców osiedli i naszych pracowników, któ-rzy zostali docenieni i polubieni”.

Działania rozpoczęto w Warszawie, gdzie mieszkańcy osiedli zostawiają w specjalnie przygotowanych żółtych tor-bach butelki, papier i plastik, a „ekologiczne mrówki”, ubrane w charakterystyczne zielone kamizelki, zabierają je, odwożą do sortowni, następnie segregują i sprzedają. Jak mówi jeden z zatrudnionych: „To ciężka praca. Fizyczna. Ale leczy i usa-modzielnia”. Całość jest dostosowana do potrzeb i możliwo-ści osób niepełnosprawnych. Nikt nie chodzi sam, pracowni-cy przebywają w grupach wsparcia i zawsze mogą liczyć na pomoc. – „W taki sposób powstaje klimat drużyny. I to jest pięk-ne, bo wspólnie tworzymy krainę akceptacji” – mówi Elżbieta Gołębiewska. Lekarze i psycholodzy zaobserwowali bardzo szybką poprawę zdrowia i nastawienia psychicznego.

Pracy jest dużo, szczególnie po weekendach i w okresach świątecznych. Inicjatywa rozwija się prężnie, coraz więcej spółdzielni chce współpracować ze stowarzyszeniem. Selek-

tywna zbiórka śmieci jest prowadzona także w oddziałach terenowych w województwach mazowieckim, kujawsko-po-morskim, łódzkim i świętokrzyskim.

Ekonomia i serce

Co to jest? Tomasz Musialski, prezes Stowarzyszenia Wsparcie Społeczne JA-TY-MY, mówi krótko: firma spo-łeczna. Od „zwykłych” firm odróżnia ją to, że jej celem jest zatrudnianie i wprowadzanie na rynek pracy osób wykluczo-nych społecznie. Wypracowane zyski są przeznaczane na dalszy rozwój firmy oraz wspólnoty ją tworzącej. Krótko mówiąc, nie chodzi o maksymalizację profitów właściciela czy akcjonariuszy, lecz o aktywizację zawodową i społecz-ną niepełnosprawnych.

W takim właśnie celu utworzono całoroczny hotel i ośrodek szkoleniowy „Zacisze” w Jedliczach koło Zgierza (woj. łódzkie). Dzięki Koalicji Łamania Oporów Społecznych, pracę i szansę na dalszy rozwój otrzymała grupa osób. Tworzą ją bezro-botni i osoby z problemami psychicznymi. Obecnie bezrobocie wśród chorych psychicznie jest najwyższe w całej grupie nie-pełnosprawnych i wynosi . Jak mówi Jarosław Wasiak, któ-ry opiekuje się uczestnikami tej inicjatywy: „Osoby wykluczone społecznie gorzej znoszą stres, trudniej im się przemóc, uwierzyć we własne możliwości, a czasami nawet wyjść z domu”.

Na razie chorzy pracują przy obsłudze gości, sprzątają w pokojach itp. Jak mówią zdrowi pracownicy, „czasami na-wet lepiej od nas wykonują swoją pracę, bo się bardziej przykła-dają”. To, co nam może się wydawać małym krokiem, bywa dużym dla nich, ponieważ praca ma w tym przypadku moc uzdrawiającą. Beneficjenci zgodnie przyznają, że mogą tu podnieść swoje kwalifikacje i samoocenę, zwiększyć zdol-ność radzenia sobie wśród ludzi oraz nauczyć samodziel-ności na rynku pracy.

Tomasz Musialski, który od początku pokochał ideę stwo-rzenia takiego ośrodka, opowiada nie tylko o sukcesach, ale i o problemach, które wciąż trzeba pokonywać. – „Jeszcze nie do końca wiadomo, jak umiejscowić w Polsce firmy społeczne, na razie dopiero uczymy się i szukamy najlepszego modelu spół-dzielczości socjalnej, dostosowanego do polskich realiów i prawa”. W przypadku hotelu „Zacisze”, przez pierwsze dwa lata będzie on finansowany ze środków UE, potem firma musi radzić so-bie sama, a co za tym idzie – dawać miejsca pracy bez zasila-nia funduszami z zewnątrz. Samodzielni stać się mają także pracownicy, którzy w ramach projektu odbyli kursy gastrono-miczne, obsługi konsumenta, komputerowe, zajęcia z marke-tingu, a także nabrali praktycznego doświadczenia zawodowe-go. Choć państwo powinno wspierać osoby niepełnospraw-ne, to dobrze pomyślane projekty na ich rzecz zmierzają do tego, żeby pomocy potrzebowały coraz mniej.

Chcieć to móc

Jak przekonują terapeuci, niepełnosprawność często po-lega na uwierzeniu w to, że nasze ułomności są ważniejsze od możliwości. Jednak, jak widać z powyższych przykładów, wielu niepełnosprawnych chce się rozwijać i być aktywnymi, jeśli tylko otrzyma taką szansę.

atarzyn ąbows

Czy niepełnosprawni boją się pracować? Beata Wachowiak-Zwara: Tak, ponieważ nie są zrehabilitowani społecznie. Od dzieciństwa żyją ze stygmatem niepełnosprawno-ści. Na każdym kroku podkreślany jest ich brak sprawności, a nie talenty i uzdolnienia. Warto też pamiętać, że podejmując pracę, rezygnują z renty socjalnej, a wynagrodzenie zazwyczaj nie będzie wiele wyższe od niej.

Jaki jest największy problem, jeśli chodzi o znalezienie pracy dla niepełnosprawnego?

B. W.-Z.: Problem ze znalezieniem pracy jest często związany zarówno z postawą pracodawcy, jak i pracownika. Postawa pra-codawcy zazwyczaj wynika z niewiedzy i ogólnie panujących stereotypów, zaś osoby niepełnosprawne są słabo wykształcone, nastawione roszczeniowo, niewystarczająco wyposażone w dobry sprzęt rehabilitacyjno-ortopedyczny, który pozwoliłby zrekompen-sować niepełnosprawność.

Co zrobić, aby nie tylko niepełnosprawni szukali pracy, ale także pracodawcy szukali niepełnosprawnych pra-cowników?

B. W.-Z.: Pracodawcy powinni być motywowani nie tylko finanso-wo, ale również powinni być przekonani, że dla dobrego wizerun-ku firmy ważne jest zatrudnienie osoby niepełnosprawnej. Jest to mądrzejsza postawa niż okazjonalne finansowanie różnych imprez czy inna forma charytatywności. Osoba niepełnosprawna nie jest wówczas klientem opieki społecznej, lecz staje się pełnoprawnym obywatelem, a także płaci podatki.

Beata Wachowiak-Zwara – pełnomocnik prezydenta Gdyni ds. osób niepeł-

nosprawnych, pomysłodawczyni i realizatorka programu „Gdynia bez barier”,

wicemistrzyni świata osób niepełnosprawnych w narciarskim slalomie super-

gigancie, zdobywczyni dwóch brązowych medali na mistrzostwach Ameryki

w narciarstwie niepełnosprawnych.

28

29

Nie bez trudu znalazłam siedzibę „Tools for Solidarity”. W Belfaście, przy Crumlin Road, na posesji przypominającej plac budowy, stoi obiekt otoczony rusztowaniami. Od bra-my drogę wskazywali mi uprzejmi ludzie w kaskach. Wszy-scy wiedzieli, o jaką organizację pytam – mieści się tu już od r. Klatka schodowa jest ciemna, a pomieszczenia zosta-ły wydzielone dyktą w części hali przemysłowej. Od wejścia można się natknąć na porozrzucane narzędzia i antyglobali-styczne plakaty.

Mimo to elegancka pani w sile wieku nie miała proble-mów, żeby tu trafić. Przyniosła elektryczną maszynę do szy-cia, której już nigdy by nie użyła. Zamiast pozwolić sprzę-tom kurzyć się na strychu, można dostarczyć je do TfS. Będą wysłane tam, gdzie są bardzo potrzebne – do Tan-zanii, Ugandy czy Nikaragui. „Gołe ręce nie wystarczą do rozwoju” – tak brzmi hasło organizacji, którą John i Stephen Wood założyli w r. Zainspirował ich podobny projekt działający w latach . w Cardiff, „Tools for Self Reliance”. Zaczęli krążyć po okolicy i przekonywać mieszkańców do podarowania niepotrzebnych sprzętów w dobrej sprawie. Co tydzień odwiedzali garaże przy kilku ulicach, a pozyska-ne rzeczy przekazywali innej ulsterskiej organizacji charyta-tywnej.

Potem przyszedł czas na założenie własnego warsztatu i zarejestrowanie organizacji pozarządowej, która obecnie ma dwa oddziały (w Belfaście i Downpatrick). – „Kiedyś sami jeź-dziliśmy i zbieraliśmy narzędzia od ludzi – mówi John. – Teraz nie mamy czasu tego robić. Lepiej, jeśli sami je dostarczają. To większe zaangażowanie z ich strony. Więcej osób już o nas wie, dostajemy sporo rzeczy, musimy się też ograniczać, bo nie jeste-śmy w stanie wszystkiego pomieścić i nadążyć z odnawianiem”.

Mówiąc to, odsłania biały pokrowiec, w który zapako-wana została bardzo zadbana maszyna. Cmoka z zadowole-niem. Na półkach wokół piętrzą się podobne pokrowce. Są tu dziesiątki maszyn do szycia. W rzędach stoją przeróż-ne modele z kolejnych dekad, dostarczone przez dotych-czasowych właścicieli. Wszystkie są sprawne i przydadzą się w innych, ubogich częściach świata. Na szczycie regału leżą lakierowane drewniane skrzyneczki. Przypominają małe trumny. Moja obawa na szczęście nie ma podstaw. To tylko pokrowce na Singery z początku ubiegłego wieku, które są doskonałej jakości i posłużą jeszcze zapewne przez kolejne sto lat. Oto wartościowe narzędzia, w odróżnieniu od maso-wej produkcji z Chin, działającej do końca okresu gwarancji i nieopłacalnej w naprawie.

John zżyma się na zalew szmelcu w sklepach. Na kupo-wanie coraz to nowych produktów, na rozpasaną konsump-cję, nieograniczoną produkcję i rabunkową eksploatację su-rowców. Z niesmakiem mówi o ludziach dających się skusić na kupno przedmiotów, których nie potrzebują. Jego zasada

jest prosta – jeśli czegoś nie używasz, oddaj to komuś inne-mu. Nie ma wymówki dla narzędzi kurzących się na półce. – „Co za marnotrawstwo! – wzdycha. – Jedna paniusia zabra-ła świetnego Singera z miejskiego oddziału utylizacji, pomalo-wała i zrobiła sobie z niego stoliczek przykryty serwetką. Wy-obrażasz to sobie?!”. Dla Johna nie ma usprawiedliwienia dla sentymentów czy „zabytkowego” charakteru pozyskiwanych urządzeń i narzędzi. Z okrutną konsekwencją domaga się od ludzi nawet rodzinnych pamiątek. – „Pewien -letni staru-szek podarował nam zestaw narzędzi, które zbierał całe życie. Niektórymi pracował, od kiedy miał czternaście lat. Wszystkie doskonale zadbane. I to było wspaniałe, on znał ich prawdziwą wartość”.

Belfast zawsze był przemysłowym miastem, zamieszka-łym przez robotników. Jego ceglana, surowa zabudowa po-chodzi z czasów XIX-wiecznych fabryk. W budynku przy Crumiln Road produkowano płótna. W latach . część zo-stała zaadaptowana na centrum szkoleniowe dla rzeszy mło-dych ludzi dotkniętych bezrobociem. Obecnie Tools for So-lidarity składuje i naprawia w tym miejscu narzędzia. Są ich setki, wszystkich rodzajów. Dziesiątki pił, obcęgów, młot-ków, dłut, wiertarek i innych użytecznych przedmiotów. Poukładano je na regałach sięgających do sufitu. Odczysz-czone i naostrzone, czekają na swoje drugie życie.

Między półkami oprowadza mnie Peter, siwowłosy renci-sta. Pracował kiedyś jako technik inżynier, a teraz dobrowol-nie poświęca swój czas TfS dla samej przyjemności majster-kowania. To on sortuje gromadzone narzędzia. Dzieli je na

Narzędzia dla solidarności

Justyna Szambelan

FOT.

JUSY

TNA

SZAM

BELA

N

28

29

te, które warto naprawiać i te, o których wartości właściciele mieli zbyt wysokie mniemanie. – „Czasem można wziąć poło-wę dobrych części z jednej rzeczy, połowę z drugiej i zmontować je razem. Nazywamy to »kanibalizmem«” – śmieje się. Resztę zbierają na złom, a pieniądze z jego sprzedaży przeznaczają na zakup farby albo nowych wkrętów.

Flavia, wolontariuszka z Włoch, majstruje przy czarnej maszynie Singera. Studiowała politologię, przyjechała do Ir-landii w ramach Wolontariatu Europejskiego i nauczyła się naprawiać mechanizmy Brothera, Jonesa, New Home. – „Kie-dy tu przyjechałam, nie wiedziałam nic, byłam przerażona”. Po siedmiu miesiącach już nie onieśmiela jej konstelacja drob-nych części. Wprawia maszynę w ruch i obserwuje, jak nitka prześlizguje się przez talerzyki. omas, wolontariusz z Nie-miec, skręca staroświecki stojak z pedałem. Dla rzemieślni-ków z wiosek pozbawionych elektryczności to cenniejsza rzecz, niż można by przypuszczać.

Niewielki pokój jest zastawiony kartonami do wysył-ki. Znajdują się w nich nie tylko sprzęty, ale też materiał, suwaki, guziki i nici. – „To biznes w pudełku – mówi Ivan, wolontariusz z Francji. – Chcemy, żeby otwierali je i od razu mogli zacząć pracować, coś wytwarzać”. Wyjaśniając to, pi-łuje trzymetrowy kawał sklejki, który będzie bokiem du-żej skrzyni. Włoszka opowiada, jak przygotowują wysyłkę. – „Trzeba wszystko ciasno układać, a jak zostaje jakieś miejsce, to wsadzamy trochę więcej materiału albo co się zmieści”.

Paczki wysyłane są do Southampton, gdzie mieści się „Tools for Self Reliance”, organizacja koordynująca podob-ne projekty, która organizuje duże transporty do Afryki. Ist-nieje nieformalna sieć współpracy organizacji zaangażowa-nych w zbieranie i odnawianie narzędzi dla krajów Trzeciego Świata. Każda funkcjonuje na własnych zasadach, niezależnie od innych. Różnią się wielkością i skalą działania. Są rozsiane po całym świecie, od Holandii po Japonię. Łączy je konkretny pomysł na pomoc, która przyczyni się do rozwoju ubogich społeczności, pomaga wykrzesać iskrę przedsiębiorczości i pozwala ludziom zacząć pracować. Materiały mają umożli-wić wytwórczość i zarobek, uruchomić mechanizm podwyż-szający standard życia. W realizację tego scenariusza angażu-ją się też organy administracji krajów afrykańskich i instytu-cje powiązane z sektorem publicznym. Partnerskie organiza-cje afrykańskie pokrywają opłaty portowe, którym podlegają wszystkie paczki, a następnie transportują je w głąb lądu. TfS współpracuje z SIDO (Small Industry Developement Orga-nization) w mieście Mwanza, w Tanzanii. To agencja wspiera-jąca drobne przedsiębiorstwa. Urządza szkolenia zawodowe i zaopatruje chętnych w niezbędne narzędzia, dostępne dzię-ki irlandzkim partnerom.

– „Nie wysyłamy im wszystkiego, co sobie zażyczą. To często niemożliwe, nie mamy tyle rzeczy. Ale chodzi też o to, czego chcą. Jeśli przychodzi grupa ośmiu kobiet, robi kurs krawiectwa, chcą otworzyć warsztat i proszą o osiem maszyn do szycia, to mówimy im: damy wam cztery. Po pierwsze, nie potrzebujecie więcej. Nie pracujecie cały czas, można się przy nich wymieniać. Po drugie, ich utrzymanie kosztuje. Trzeba o nie dbać i je naprawiać” – tłu-maczy mi Ivan. Z kolei John mógłby długo się rozwodzić nad oczekiwaniami odbiorców pomocy. – „Nie ma nic złego w aspi-racjach, ale trzeba też patrzeć realnie. Są wioski, w których nie ma elektryczności, a chcieliby dostać elektryczne maszyny do szycia!”.

Między innymi dlatego nie wysyłają żadnych narzędzi za dar-mo. Za wszystkie należy zapłacić, aby pokryć koszty działa-nia organizacji, wysyłki i koniecznych opłat. – „Jeśli wysyła się rzeczy za darmo, ludzie zamawiają je tylko dlatego, że chcą zobaczyć, co jest w środku. Często nawet nie potrafią ich używać. Robią proste prace, które nie wymagają wielu narzędzi. Poznałem -letniego stolarza, robi proste łóżka, zawsze tak samo i używa tylko kilku narzędzi”. Opowiada o bezużytecznych przesyłkach rzuconych w kąt. Żeby temu zapobiec, wprowadzili katalogi, z których rzemieślnicy wybierają to, co im potrzebne. John nie widzi nic złego w opłacie, uważa ją za korzystną inwestycję, zwłaszcza, że ceny narzędzi oferowanych przez TfS są bardzo niskie. – „Zarabiają na tych maszynach pieniądze, dlaczego nie mieliby dopłacić do utrzymania naszej placówki?”.

Staram się wyobrazić sobie afrykański biznes wyłaniający się z tych opowieści. Jak się okazuje, największą konkuren-cją są dla niego paczki z używaną odzieżą z krajów Zacho-du. Darmowe ciuchy nie pomagają lokalnym krawcowym sprzedać swoich produktów. Ze zdumieniem słucham też o konkurencji chińskiej tandety na tamtejszych rynkach.

Kolejne wyzwania dla pomocy to kształcić umiejętności i uczyć robienia interesów. Bez tych pierwszych narzędzia są nieprzydatne, bez tych drugich praca nie przyniesie owoców.

To cele najnowszego projektu TfS. Kolejna placówka zo-stanie utworzona na miejscu, w Mwanzie. Będzie prowadziła szkolenia w trzech dziedzinach: naprawy narzędzi, wykorzy-stywania ich oraz przedsiębiorczości. Podstawową moty-wacją było zapewnienie „serwisu” dla wysyłanych narzędzi. Dotychczas, jeśli rzecz zepsuła się na miejscu, odbiorcy po-zostawało gorzkie rozczarowanie. Jeśli zaś nie szanował daru, wolał zużyć go i zamówić nowy, niesmak odczuwali pomaga-jący. John mówi, że chciałby stworzyć kulturę dbania o przed-mioty. – „Kurs naprawy będzie za darmo. Pozostałe początko-wo mogą być za darmo, ale na pewno wprowadzimy wpisowe”. Wszystko pozostaje w ścisłym związku z dystrybucją rzeczy zgromadzonych na Zachodzie. – To będzie pakiet, po kursie robienia sukienek zatrzymają maszyny do szycia i damy im materiały, nici, guziki, wszystko będzie w ramach opłaty”.

Za miesiąc John pojedzie do Tanzanii uruchomić nowy projekt. Weźmie ze sobą Ivana, który specjalnie przedłużył wolontariat w organizacji o ponad rok, żeby móc wybrać się do Afryki i wziąć udział w planowanej akcji. Poświęcają temu większość uwagi i wysiłków, częściowo kosztem istniejące-go warsztatu. W Mwanzie będą potrzebować grupy osób do współpracy: miejscowego rzemieślnika ze wsi, z miasta, ko-goś z wykształceniem technicznym, kogoś, kto poradzi so-bie z biurokracją, kogoś obeznanego z biznesem, nauczycieli, którzy poprowadzą kursy. Ci ludzie utworzą radę zarządzają-cą przedsięwzięciem. Centrum prowadzone przez osoby za-korzenione w społeczności powinno lepiej odpowiadać na jej potrzeby i działać skuteczniej. John i Ivan chcą pomóc przy jego utworzeniu, ale nie widzą potrzeby wchodzenia do rady zarządzającej. Odżegnują się od sprawowania kon-troli, planują wyjechać, gdy tylko projekt stanie na nogi. Nie sądzisz, że moglibyście im pomóc, podejmując decyzje razem z nimi? – pytam Johna. – „Jeśli sami sobie nie pora-dzą, to i tak nie ma sensu” – odpowiada.

ustyn zambela

30 31

Co roku, dzień po Święcie Dziękczynienia, tj. w czwarty piątek listopada, od wczesnych godzin rannych pod drzwia-mi wielkich centrów handlowych, dużych galerii i innych sklepów w Stanach Zjednoczonych zbierają się tłumy ludzi po to, by wraz z otwarciem (zwykle o siódmej rano) rzucić się do środka i czym prędzej zabierać cokolwiek napotka wzrok, bijąc się o produkty. Tak Amerykanie rozpoczynają pierwszy oficjalny dzień zakupów gwiazdkowych. Obniżki cen są wte-dy bardzo wysokie, bo sklepy wyprzedają towary, by przy-gotować miejsce dla bożonarodzeniowych hitów prezento-wych. Kiedy chmary ludzi wręcz tratują się, aby nabyć jak najwięcej i wydać jak najmniej, kupując przy tym co po-padnie, przeciwnicy szaleństwa zakupowego organizują Dzień Bez Kupowania – czyli Buy Nothing Day (BND).

Konsumencie, ocknij się!

W teoriach dotyczących postępującej globalizacji, często powtarzają się tezy głoszące upadek indywidualności, kultu-ry wysokiej i tradycji. W takiej wizji człowiek ukazywany jest jako istota zagubiona wśród wielości wyborów, której tożsa-mość jest rozchwiana a duch uciemiężony. Jest to konsument będący tylko trybikiem w machinie globalnego marketingu. Te analizy są prawdziwe, ale jednostronne – dotyczą bowiem większości konsumentów, lecz nie są uniwersalne.

Wspomniany Buy Nothing Day jest jedną z akcji orga-nizacji Adbusters, która chce kreować nowy sposób życia. Agnieszka Dytman-Stasieńko pisze: „Adbusterzy zarzucają mediom /.../ sprawowanie miękkiej władzy przez jednostronny przekaz cechujący komunikację masową, przekaz, którego jed-nym z charakterystycznych rysów jest owa możliwość wzbu-dzania pożądania, wzmagania potrzeby konsumowania dóbr i wzmagania uczucia wiecznego niezaspokojenia. Stąd bierze się cel ich działania – stworzenie nowego sposobu życia i myśle-nia, nowego sposobu działania mediów, nowego sposobu komu-nikowania”. Dzień Bez Kupowania ma na celu uświadomienie ludziom faktu hiperkonsumpcji – tego, jak bardzo ich po-trzeby kreowane są przez media oraz przez ogólny kultu-rowy trend pogoni za wciąż nowymi produktami.

Adbusterzy chcą, by przy pomocy akcji takich jak BND przynajmniej część konsumentów zaczęła zastanawiać się przed dokonaniem zakupu i pytać siebie: Czy jest mi to rzeczywiście potrzebne? Czy muszę koniecznie mieć ten przedmiot nowy, czy może zadowoli mnie taki sam, ale uży-wany? Czy w procesie produkcji przestrzegano zasad ochro-ny środowiska? Kto to wyprodukował i kto na tym zarabia? Czy mogę kupić podobny produkt, który został wytworzony lokalnie? Czy jego składniki są bezpieczne dla zdrowia? Na

stronie internetowej polskiego BND czytamy: „Idziesz do pra-cy, której nie cierpisz, aby kupić rzeczy, których nie potrzebujesz, by zaimponować ludziom, których nie lubisz”. Celem akcji jest skłonienie do przemyśleń dotyczących więzi społecznych, spędzenia tego dnia w innym miejscu niż sklep, na czyn-nościach odmiennych niż kupowanie. By bardziej żyć, a wydawać mniej.

Krajami, w których odbywają się akcje BND są m.in. USA, Kanada, Dania, Hong Kong, Holandia, Indonezja, Izrael, Wło-chy, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia oraz Polska. Działacze tej inicjatywy spotkali się oczywiście z oporem struktur syste-mu konsumpcyjnego, np. telewizje odmawiały emisji spotów „antyreklamowych”. W ten dzień aktywiści w wielu krajach urządzają pikiety, happeningi, akcje informacyjne. Są one zwykle głośne, kolorowe i pomysłowe. W Manchesterze zorga-nizowano darmowy targ – liczne używane książki, płyty dvd, zabawki i ubrania były wystawione do wzięcia. Akcja miała na celu powtórne użycie dobrego, ale komuś niepotrzebnego już produktu, zamiast zakupu nowego. W belgijskim Liege oraz w Manili na Filipinach aktywiści wiele godzin spacerowali po sklepie, tworząc sztuczny tłok, podchodzili do kas z pu-stymi wózkami i prezentowali swoje „nie-zakupy”.

Anty-reklama

Akcjami mniej spektakularnymi są różnorakie inicjatywy poświęcone krytyce reklamy. Wiele osób przyjmuje reklamę bezkrytycznie, jako coś zupełnie naturalnego i oczywistego. Lecz są i tacy, którzy sprzeciwiają się jej nachalnym, wszędo-bylskim postaciom. Współczesna reklama dociera do czło-wieka nie tylko poprzez telewizję i radio, lecz znajduje się także na billboardach, samochodach, pojazdach komuni-kacji zbiorowej, na budynkach publicznych i w wielu in-nych miejscach. Nie ma możliwości opędzenia się od na-tarczywego obrazu reklamowanych produktów.

Antyreklamowi aktywiści sprzeciwiają się nie tylko wszechobecności reklamy i niemożności rezygnacji z niej, ale także zakłamanym sloganom i specyficznemu typowi marketingu. Reklama bowiem zwykle przedstawia młodych, ładnych, szczupłych ludzi, których życie jest szczęśliwe, a ich problemy z łatwością rozwiązywane są przez reklamowany produkt. Jeśli umieszczona jest w scenerii biednej dzielnicy lub eksponowana w niej samej (np. w amerykańskim getcie), stanowi wyrafinowany sposób zarobienia na ludziach nieza-możnych.

Kupuj mniej, żyj więcej

Agata Orzechowska

– społeczeństwo przeciwko nachalnemu marketingowi

RYS. WWW.ADBUSTERS.ORG

30 31

Najbardziej rozpowszechnionymi akcjami antymarketin-gowymi są przeróbki billboardów. Spośród wielu grup prowo-katorów kulturowych najbardziej znane są Ballyhoo oraz Bill-board Liberation Front (BLF) z San Francisco. „e Ballyhoo” to czasopismo, które już w latach . ubiegłego wieku odniosło spory sukces. Antyreklamowe akcje przeprowadzało retuszując ówczesne plakaty reklamowe i semiotycznie bawiąc się hasłami reklamowymi. Podobnie BLF atakuje wolnostojące tablice re-klamowe, zmieniając widniejące na nich hasła na bardziej, we-dług niego, prawdziwe. Na przykład hasło reklamowe papiero-sów Fact z I’m realistic. I smoke only Facts – Jestem realistyczny, palę tylko Facty, zostało zmienione na I’m real sick. I smoke only Facts, czyli Jestem naprawdę chory, palę tylko Facty.

Pewnym odpowiednikiem akcji amerykańskich „po-gromców reklam” była polska inicjatywa o niewyszukanej, dość prymitywnej nazwie „I chuj”. Autorzy doklejając takie słowa do billboardów chcieli dać do zrozumienia, iż wiel-kie, znane marki, ich nie obchodzą. Chcieli w ten sposób zwrócić uwagę opinii publicznej na indoktrynację ze stro-ny marketingu. Anonimowi twórcy tej akcji mówili: „Napis – i chuj – dodawany przez nas do haseł reklamowych stanowi dla nich komentarz, lecz jednocześnie wchodzi z nimi w dys-kurs – niwelując reklamową funkcję przekazu. Niejednokrotnie oba napisy – hasło reklamowe i dodatek – zestawione ze sobą tworzą nowe i ciekawe konteksty ich wspólnego odczytania (interesujące z semantycznego punktu widzenia), obnażając przy tym retorykę i stylistykę języka reklamy”. Akcja zaistnia-ła .. r. w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Gdańsku, Sopocie, Gdyni, Wrocławiu i Białymstoku.

Oazy na pustyni komercji

Nie tyle przeciw reklamie w ogóle, lecz o właściwe jej miejsce w życiu codziennym walczy amerykańska organi-zacja Commercial Alert (CA). Przez „właściwe miejsce” na-leży rozumieć niewkraczanie w sferę prywatną. Ich misja to trzymanie kultury komercyjnej z dala od wartości i miejsc takich, jak rodzina, dzieciństwo, środowisko naturalne czy demokracja.

Ich cztery obecne akcje opierają się właśnie na sprzeciwie wobec natarczywej i agresywnej reklamy. Organizacji tej, w ak-cji o nazwie „Wyrzuć ze szkoły akwizytora”, udało się przekonać największe w USA agencje reklamowe, by zaprzestały wspiera-

nia szkolnego kanału telewizyjnego Chanel One. Jest to kanał, który w zamian za możliwość emisji programu naszpikowane-go reklamami dostarcza szkołom np. sprzęt komputerowy. War-to podkreślić, że Chanel One nie da się wyłączyć ani ściszyć, a jego oglądanie w szkołach jest przymusowe. Wskutek akcji, agencji reklamowych zerwało współpracę z tym kanałem.

Commercial Alert nakłania również do wyeliminowania reklam ze środków transportu publicznego i wycofania co-raz częstszych reklam junk food (kiepskiej jakości przekąski w rodzaju chipsów, batonów itp.) z podręczników szkolnych. Organizacja ta miała także znaczny udział w zakończonej sukcesem kampanii na rzecz zakazu umieszczania znaków towarowych (logo) sponsorów na strojach pierwszoligowych drużyn baseballowych. Inna akcja CA dotyczy zaniechania reklam lekarstw w środkach masowego przekazu. Nosi ona wymowny podtytuł: „Czy chcesz, by przedstawiciele kon-cernów farmaceutycznych wmawiali ci, że jesteś chory?”. Organizacja informuje: „Każdego roku koncerny farma-ceutyczne wydają miliardy dolarów na reklamy leków re-cepturowych – na reklamy, które informują, że odpowiednie tabletki uczynią cię szczęśliwszym, będziesz lepiej zasypiał, pozytywnie wpłyną na twoje życie erotyczne”. Reklamy me-dykamentów nie promują zdrowia publicznego, w żaden sposób nie informują pacjenta, wmawiają za to wielu oso-bom nieistniejące problemy zdrowotne, rzekomo świetnie rozwiązywane przez reklamowany lek.

Organizacja walczy również z komercjalizacją życia spo-łecznego i kulturowego Amerykanów poprzez przeciwsta-wianie się tzw. product placement na ekranach telewizorów. Problem opłacania znanych osób, by przy każdej możliwej okazji zachwalały jakiś produkt lub markę, jest coraz większy. Doszło nawet do tego, iż pewna znana osobistość powiedzia-ła: „Wydaje mi się, że mrożone krewetki są świeższe od tych świeżych”, a w wypowiedzi tej, jak można przypuszczać, padła nazwa firmy handlującej mrożonymi krewetkami.

Wyłącz TV – włącz mózg

Naukowcy różnych specjalności od wielu już lat alarmują o niekorzystnym wpływie, jaki na człowieka, a przede wszyst-kim na dziecko, ma spędzanie wielu godzin przed ekranem telewizora. Oglądanie telewizji nie tylko rozleniwia umysło-wo i fizycznie, ale także jest przyczyną otyłości, u dzieci po-woduje wolniejszy rozwój poznawczy i zmysłowy, oznacza też kłopoty z wyobraźnią, a duża ilość szybko zmieniających się obrazów nie sprzyja rozwijaniu cierpliwości dziecka.

Polska Fundacja ABCXXI – Program Zdrowia Emocjo-nalnego wychodzi z różnymi inicjatywami mającymi na celu zachęcenie dzieci i rodziców do wspólnego spędzania czasu na czytaniu książek. Najbardziej znaną jest kampania „Cała polska czyta dzieciom”, w którą zaangażowały się nie tylko po-jedyncze rodziny, ale także całe szkoły („Czytające szkoły”), biblioteki oraz TVP. U dzieci, którym rodzice lub nauczyciele czytają na głos, zaobserwowano poprawę zdolności rozumie-nia za słuchu, umiejętności wysławiania się i pisania, uczniom zwiększył się zasób słownictwa, spadła też ilość aspołecznych zachowań oraz wzrosła więź między czytającym nauczycie-lem a uczniami. Fundacja przekonuje o tym, że czytanie jest kluczem do wiedzy i mądrości, uczy podejmowania właści-

HAPP

ENIN

G N

A „D

ZIEŃ

BEZ

KU

POW

ANIA

” W Ł

ODZ

I, PR

ZYG

OTO

WAN

Y PR

ZEZ

FUN

DACJ

Ę „B

IAŁE

GAW

RON

Y”. W

WW

.BIA

LEG

AWRO

NY.

ORG

32 33

wych decyzji w dorosłym życiu, a przede wszystkim nawyk czytania sprawia, że dzieci (a później dorośli) nie spędzają bezproduktywnych godzin przed telewizorem.

Problemami wynikającymi z nadmiernego oglądania te-lewizji zainteresowały się również środowiska katolickie. Ko-ściół wprowadził Biały Tydzień polegający na zachęcaniu wiernych w okresie postu do powstrzymania się od oglą-dania telewizji i korzystania z gier komputerowych. Inicja-tywa ma zasygnalizować poważny problem społeczny, jakim jest poświęcanie zbyt dużej ilości czasu na oglądanie telewizji oraz skłonić widzów do przemyśleń na temat tego, czy warto dany program obejrzeć czy nie, a także promować alterna-tywne sposoby spędzania wolnego czasu.

Podobną działalnością do wspomnianej polskiej funda-cji zajmuje się amerykańska TV Turn Off Network. Zachę-ca ona dorosłych i dzieci do tego, by mniej oglądali, a więcej czasu poświęcali innym, bardziej „ambitnym” sposobom spę-dzania wolnego czasu. Organizacja ta powstała w r., by zmniejszyć rolę, jaką telewizja odgrywa w życiu codziennym. „Zamiast czekać, aż inni uczynią telewizję lepszą, możemy ją przecież wyłączyć i zyskać czas dla naszych rodzin, przyjaciół i nas samych” – deklarują twórcy tej organizacji.

TV Turn Off Network na swojej stronie internetowej zamieszcza ciekawe zestawienie faktów dotyczących oglą-dania telewizji, które powinny być przestrogą dla każdego jej amatora. Dzieci w wieku od do lat oglądają telewizję przeciętnie przez prawie godzin w tygodniu. W domach, gdzie telewizor nie jest stale włączony, odsetek dzieci w wie-ku - lat umiejących czytać wynosi , natomiast tam, gdzie jest włączony przez cały dzień, wynosi on tylko . Dzieci w wieku lat i młodsze, w ciągu tygodnia poświęcają minut na czytanie, natomiast na oglądanie telewizji minut. Liczba aktów przemocy, jakie dziecko obejrzy do osiągnięcia dojrzałości, wynosi tysięcy! Należy dodać, że dzieci nie rozróżniają realnego świata od tego ekrano-wego, dlatego często czują strach na długo po obejrzeniu brutalnej sceny. Maluchy oglądają około tysięcy reklam w ciągu roku, a aż dzieci posiada produkty reklamo-wane w telewizji. Są to dane dotyczące USA, jednak sytuacja w innych krajach wysokorozwiniętych jest podobna.

Amerykańscy działacze „antytelewizyjni”, podobnie do polskich inicjatyw kościelnych, organizują tydzień bez tele-wizora. Wyłączając telewizor, włączamy życie – czytamy na stronie internetowej tej organizacji – i mamy więcej czasu na czytanie, spędzenie go z innymi, na czynności twórcze, pod-czas których nie jesteśmy bombardowani reklamami.

Głowa zamiast portfela

Zaprezentowane przejawy konsumenckiego aktywizmu, choć tylko nieliczne spośród wielu istniejących, są doskonałym przykładem, że świadomość konsumentów rośnie, stają się oni coraz bardziej wrażliwi na problemy społeczne, ekologiczne i kulturowe. Konsumenci coraz prężniej stają w opozycji wo-bec kultury masowej, co uwidacznia nie tylko chęć aktywnego sprzeciwu, ale i umiejętności wyboru spośród wielości alterna-tyw spędzenia czasu wolnego z dala od telewizji, sklepu i in-nych komercyjnych atrakcji.

gat rzechows

Dziesięć lat po krachu na rynkach azjatyckich, gospodar-ki zachodniego brzegu Oceanu Spokojnego dobrze się roz-wijają, choć wciąż nie tak, jak przed kryzysem. Niewątpliwie to gwałtowne załamanie odcisnęło trwałe piętno na całym regionie, gdzie notuje się obecnie większy niż przedtem po-ziom ubóstwa, nierówności i destabilizacji społecznej. Bole-sne reformy rynku pracy w Południowej Korei poskutko-wały m.in. dramatami leżącymi u podłoża jednego z naj-wyższych wskaźników samobójstw wśród mieszkańców krajów rozwiniętych.

Tymczasem, mimo całej dyskusji o „nowej globalnej architekturze finansowej”, nie ma zbyt wielu możliwości regulacji ogromnych ilości kapitału przepływającego z „cy-berszybkością” w ramach globalnych sieci finansowych – co było jedną z głównych przyczyn kryzysu z r. Entuzjaści poglądu, że Rynek Zawsze Wie Lepiej zapewniają, iż nie ma powodów do obaw, wskazując na fakt, że od czasu bankruc-twa Argentyny w r. nie mieliśmy do czynienia z żadnym większym krachem finansowym.

Ale ci, którzy wiedzą więcej, tak jak znający Wall Stre-et od podszewki były szef departamentu skarbu USA, Ro-bert Rubin, wydają się bardzo zaniepokojeni sytuacją, na-wet jeżeli generalnie sprzeciwiają się wszelkim regulacjom. „Kryzysy finansowe w przyszłości są niemal nie do uniknięcia i mogą mieć nawet jeszcze poważniejsze konsekwencje. Rynki rosną, informacje płyną szybciej, przepływy są większe, a han-del i rynki kapitałowe są coraz bardziej współzależne” – pisze Rubin w książce „In an Uncertain World” („W niepewnym świecie”). „Trzeba podkreślić, że nikt nie może być pewien, w ja-kim sektorze – nieruchomości, rynków wschodzących czy gdzie-kolwiek indziej – nastąpi kolejny kryzys”. Niedawne badania Brookings Institution wydają się potwierdzać obawy Rubi-na: tylko w ciągu ostatnich lat miało miejsce ponad sto kryzysów finansowych.

Azjatycki kryzys finansowy

Walden Bello

– neoliberalizm i ekonomiczne cuda

32 33

Panowanie kapitału finansowego

Wielkość kapitału spekulacyjnego przepływającego codziennie globalnymi kanałami finansowymi do wszyst-kich części świata, jest trudna do wyobrażenia. Zgodnie z danymi McKinsey Global Institute, przytoczonymi przez analityka ekonomicznego „Financial Times”, Martina Wolfa, globalne zasoby „głównych kapitałów finansowych” (core fi-nancial assets) w r. utrzymywały się na poziomie bilionów dolarów. Znacząca część wspomnianego kapitału znajdowała się w posiadaniu tradycyjnych banków komer-cyjnych. Jednakże pozabankowi operatorzy finansowi, któ-rzy stali się ważnymi pośrednikami między inwestorami a oszczędzającymi, odpowiadali w tym czasie za bilionów dolarów, fundusze hedgingowe – za , biliona, a prywat-ne fundusze inwestycyjne (private equity funds) za mi-liardów dolarów. Te i inne wprawiające w osłupienie dane o wzroście i skali globalnego kapitału finansowego zostały przedstawione przez ekonomistę C. P. Chandrasekhara na niedawnej konferencji pt. „ lat później: uzdrowienie i do-stosowanie po kryzysie we Wschodniej Azji” w Bangkoku, byłym epicentrum finansowego krachu z r.

Nagły wzrost kapitału finansowego jest pochodną zbyt dużej zdolności produkcyjnej, stającej się plagą globalnej eko-nomii. W konsekwencji inwestycje w ważniejszych obszarach globalnej gospodarki znacznie spowolniły, z istotnymi wyjąt-kami Chin czy Stanów Zjednoczonych. Wraz ze stagnacją glo-balnej ekonomii, kapitaliści są mniej zmotywowani do zwięk-szania mocy produkcyjnych, podczas gdy kusząca jest wizja przenoszenia pieniędzy w obszar działalności spekulacyjnej i osiągania dalszych profitów z już istniejących zasobów.

Działalność spekulacyjna jako sposób na zarabianie pieniędzy prześcignęła nawet handel: codziennie dokony-wane są międzynarodowe transakcje na łączną kwotę , biliona dolarów, gdy wartość wymiany dóbr i usług plasu-je się na poziomie , biliona dolarów rocznie. Innymi sło-wy, dzienna działalność spekulacyjna to rocznej war-tości globalnego handlu! Martin Wolf, jeden z bezrefleksyj-nych piewców globalizacji, tak uchwycił dzisiejsze zależności pomiędzy różnymi składowymi globalnego kapitału: „nowy finansowy kapitalizm to triumf handlarza aktywami nad dłu-goletnim producentem”.

Dziesięć lat po tym, jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz USA obarczyły winą za kryzys finansowy w Azji domniemany brak przejrzystości w transakcjach, w skali całego globu nieprzejrzystość finansów jest na porząd-ku dziennym. Ruchy i transformacje kapitału spekulacyj-nego całkowicie wymknęły się spod kontroli krajowych i międzynarodowych instytucji regulacyjnych. Do tra-dycyjnych kredytów, akcji i obligacji z impetem dołączyły nowe i ezoteryczne instrumenty finansowe, takie jak dery-waty. Stanowią one przykład „finansjalizacji” (financializa-tion) – sprzedawania bądź kupowania – ryzyka, związanego z instrumentami bazowymi, bez zmiany właściciela akty-wów jako takich. Współcześnie finansjalizacji i handlowi poddaje się wszelkie rodzaje ryzyka, począwszy od tempa rozwoju rynku praw do emisji dwutlenku węgla, przez do-stępność szerokopasmowego dostępu Internetu, po progno-zy synoptyczne.

Równolegle do tworzenia bardziej złożonych instrumen-tów finansowych, rozkwitały fundusze hedgingowe i wy-sokiego ryzyka, typu private equity, które stały się jednymi z najbardziej dynamicznych graczy w światowym kasynie finansowym. Te pierwsze, które uważane są za głównych winowajców kryzysu azjatyckiego z r., dziś w jeszcze większym stopniu znalazły się poza jakąkolwiek kontrolą. W liczbie około , zajmują one krótkie i długie pozycje w stosunku do różnych aktywów, by minimalizować ogólne ryzyko i jak najbardziej zwiększać zyski. Z kolei prywatne fundusze inwestycyjne celują w te firmy, które mogą przejąć, zrestrukturyzować, a następnie z zyskiem odsprzedać.

Strategia akumulacji rezerw

W obliczu braku światowych regulacji, zdolnych zaha-mować wiry globalnych przepływów finansowych, kraje azjatyckie same podjęły kroki, by bronić się przed skaczący-mi z kwiatka na kwiatek spekulantami, którzy doprowadzili do wspomnianego krachu, nerwowo i pośpiesznie wycofu-jąc miliardów dolarów z rynków finansowych regionu. By chronić swoje gospodarki, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) porozumiało się z Chinami, Koreą Południową oraz Japonią, wspólnie two-rząc grupę finansową „ASEAN Plus Trzy”. Porozumienie umożliwia krajom członkowskim wymianę (swap) rezerw w przypadku, gdy spekulanci uderzą w narodowe waluty.

Co ważniejsze, kraje te stworzyły rezerwy finansowe po-przez zarządzanie ogromnymi nadwyżkami handlowymi i utrzymywanie niedowartościowania narodowych walut. We-dług laureata ekonomicznej nagrody Nobla, Josepha Stiglitza, między i rokiem wschodnioazjatyckich państw – Japonia, Chiny, Korea Południowa, Singapur, Malezja, Tajlan-dia, Indonezja oraz Filipiny – więcej niż podwoiły łączną wiel-kość swoich rezerw, od około do , biliona dolarów. Szacuje się, że Chiny, lider grupy, posiadają ponad miliardów dola-rów w rezerwach, wyprzedzając tym samym Japonię.

Sytuacja staje się nader paradoksalna. W globalnej gospo-darce z silną tendencją do stagnacji, Chiny jako producent oraz Stany Zjednoczone jako konsument, stały się równole-głymi motorami napędowymi. Aby jednak utrzymać tempo swojej gospodarki, USA potrzebują stałego napływu kredytu z Chin i innych krajów wschodniej Azji, które sfinansują wy-datki ich klasy średniej na dobra produkowane... w Chinach i innych krajach Azji. W tym samym czasie kraje afrykańskie, które naprawdę potrzebowałyby zastrzyku wschodnioazja-tyckiego kapitału, mają niewielki dostęp do tych rezerw, po-nieważ nie są uważane za wiarygodnych kredytobiorców.

Schyłek Międzynarodowego Funduszu Walutowego

Kraje azjatyckie zdecydowały się na stworzenie dużych rezerw także ze względu na gorzkie doświadczenia związane z działaniami Międzynarodowego Funduszu Walutowego, który swoimi trzema niefortunnymi decyzjami doprowa-dził do kryzysu. Najpierw Fundusz wraz z amerykańskim de-partamentem skarbu naciskały na rządy państw azjatyckich, by te zliberalizowały swoje bilanse płatnicze, co w rezultacie uła-twiło wycofywanie zagranicznych kapitałów i doprowadziło do

34 35

upadku azjatyckich walut. Następnie, MFW udzielił Azjatom wielomiliardowych pożyczek, nie po to jednak, by ratować ich gospodarki, ale w celu pomocy zagranicznym wierzycielom. W końcu, gdy gospodarka w regionie zachwiała się, Fundusz nakazał państwom przyjęcie polityki cięcia wydatków, co tylko przyspieszyło pogrążanie się ich w głębokiej recesji.

„Nigdy więcej” stało się mottem działań rządów państw dotkniętych kryzysem. Premier aksin Shinawa-tra w Tajlandii po spłaceniu w r. zagranicznych dłu-gów, ogłosił „finansową niezależność” od MFW, twierdząc, że nigdy już ona do Funduszu nie wróci. Rząd Indonezji oświadczył, że swoje zadłużenie wobec MFW ureguluje przed r. Filipiny wstrzymały się przed braniem ko-lejnych pożyczek od Funduszu, a Malezja zrezygnowała z nich, wprowadzając instrumenty kontroli przepływów kapitałowych w szczytowym momencie kryzysu.

Zresztą także sam Fundusz, o ironio, stał się ostatecznie jedną z głównych ofiar krachu z r. Ta często zachowują-ca się w arogancki sposób instytucja złożona z około tysiąca elitarnych ekonomistów, nigdy nie podniosła się po głębokim kryzysie swojej wiarygodności i mandatu do podejmowania autorytatywnych decyzji, który pogłębił się jeszcze po ban-kructwie jej pupilka, jednego z państw w modelowy sposób wcielających w życie zalecenia MFW – Argentyny. W r. Brazylia i Argentyna, idąc w ślady Tajlandii, by osiągnąć nie-zależność finansową spłaciły wszystkie długi wobec MFW. Następnie Hugo Chávez dorzucił własny kamyczek do tego ogródka, oświadczając, że Wenezuela opuści MFW i Bank Światowy. Bojkot ze strony największych pożyczkobiorców zaowocował poważną dziurą w budżecie Funduszu.

Wszystkie te wydarzenia pozbawiły Międzynarodowy Fundusz Walutowy praktycznie jakiegokolwiek wpływu na gospodarki dużych krajów rozwijających się. Ale nadwątlony autorytet i siła oddziaływania MFW nie są jedynie konse-kwencją sprzeciwu państw rozwijających się wobec dalszego akceptowania jego wytycznych. Także amerykańska admi-nistracja przyczyniła się do podważenia jego znaczącej roli w globalnych finansach, wetując pomysł konserwatywnej amerykańskiej wiceprezes Funduszu, Anne Krueger, by stwo-rzyć nowy instrument MFW, nazwany „Suwerennym Syste-mem Restrukturyzacji Zadłużenia” (Sovereign Debt Restruc-turing Mechanism). Miałby on chwilowo chronić przed wie-rzycielami kraje nie mogące sobie poradzić ze spłatą długów. Mimo że wiele państw rozwijających się krytykowało to roz-wiązanie jako, delikatnie mówiąc, niezbyt rewolucyjne, weto Waszyngtonu wyraźnie pokazało, że administracja Busha nie zgodzi się na jakąkolwiek kontrolę międzynarodowych ope-racji prowadzonych przez instytucje finansowe USA.

Neoliberalizm odrzucony: Tajlandia

Nie tylko jednak Międzynarodowy Fundusz Walutowy ucierpiał w wyniku kryzysu finansowego w Azji. Także do-minująca w latach . ideologia neoliberalizmu uległa znacz-nemu osłabieniu. Malezja wprowadziła system kontroli przepływów kapitałowych i ustabilizowała gospodarkę, co pozwoliło jej na opanowanie recesji w latach - znacznie lepiej niż pozostałe państwa. Jednak krajem, któ-ry w sposób najbardziej zdecydowany zerwał z neolibera-

lizmem, była Tajlandia. Po trzech latach stagnacji, w czasie których tajlandzkie władze wiernie stosowały się do zaleceń MFW, nowo wybrany rząd aksina Shinawatry wprowa-dził neo-keynesowską politykę stymulującą popyt, by wyjść z ekonomicznego kryzysu. Nowy premier zamroził spłaty zadłużenia terenów wiejskich, ustanowił finansowaną przez państwo powszechną opiekę zdrowotną i na każdą miejsco-wość przeznaczył mln bahtów do wydania na wybrane pro-jekty. Wbrew złowieszczym przewidywaniom neoliberal-nych ekonomistów, kroki te przyczyniły się do wejścia na ścieżkę umiarkowanego wzrostu gospodarczego, na której kraj ten utrzymuje się do dziś, głównie dzięki popytowi ze strony pędzącej chińskiej gospodarki.

Kryzys finansowy z r., który w kilka tygodni ze-pchnął milion Tajlandczyków poniżej światowego pozio-mu biedy, zwrócił społeczeństwo przeciwko neoliberalnej globalizacji. I nawet, gdy ówczesny rząd zdecydował się na powrót do stymulacji popytu krajowego poprzez wsparcie dochodów klas niższych zarówno na wsi, jak i w miastach, utrzymywał się ludowy opór przeciw wolnemu handlowi. stycznia r. doszło do zamieszek w Chiang Mai, gdy kil-ka tysięcy Tajlandczyków protestowało przeciwko negocja-cjom FTA, czyli porozumienia o wolnym handlu pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Tajlandią. Negocjacje wstrzymano, a wsparcie premiera aksina dla dalszych rozmów w spra-wie FTA stało się jedną z przyczyn utraty poparcia, a następ-nie upadku jego rządu we wrześniu r.

Równocześnie owej niechęci do globalizacji towarzy-szył entuzjazm dla programu ekonomicznego popularnego w kraju monarchy Bhumibola. Ta nastawiona na potrzeby krajowe strategia, ochrzczona „gospodarką wystarczalno-

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

34 35

ści” (sufficiency economy), podkreślała autonomiczność na najbardziej podstawowych poziomach oraz konieczność tworzenia silniejszych wewnętrznych powiązań gospo-darczych. I choć zdaniem krytyków, wspierany przez wojsko nowy rząd wykorzystuje popularność króla i sprytnie korzy-sta z nowych założeń gospodarczych jedynie by uwiarygod-nić swoją władzę, nie może być wątpliwości, że globalizacja nie należy w Tajlandii do słów lubianych.

Neoliberalizm narzucony: Korea

Podczas gdy Tajlandia odcięła się od neoliberalizmu i po-lityki MFW, Korea Południowa co do litery wypełniała wska-zania tej instytucji. Rząd zdecydował się na daleko idącą re-strukturyzację rynku pracy, liberalizację handlu i inwestycji. Według socjologa, Chang Kyung Supa, „ograniczanie zatrud-nienia stało się głównym środkiem podejmowanym w celu ra-towania południowokoreańskich firm. Nawet gdy najgorsze już minęło, większość dużych firm nadal przeprowadzała technicz-ną i organizacyjną restrukturyzację w kierunku zmniejszania liczby pracowników, by móc stać się eksporterami konkurencyj-nymi na skalę globalną”.

Korea, postrzegana jako klasyczne państwo rozwojowe (activist developmental state) i określona w raporcie amery-kańskiej Izby Handlowej jako „najtrudniejsze miejsce na świe-cie” dla firm amerykańskich do robienia interesów, pod zarzą-dem MFW stała się gospodarką znacznie bardziej liberalną od japońskiej. Jak mówi Chang, denacjonalizacja koreańskiego przemysłu i finansów nastąpiła w przerażająco szybkim tempie, pozwalając na przejmowanie kontroli przez kapitał zagraniczny nad blisko połową udziałów w głównych kon-glomeratach z obszaru finansów i przemysłu. Poza zasię-giem koreańskich akcjonariuszy znajduje się teraz udzia-łów w Samsungu, ponad w koncernie stalowym Posco, w Hyundai Motors oraz w LG Electronics.

MFW okrzyknął Południową Koreę „historią sukcesu”, pozytywnym wzorem do naśladowania. Jednakże sami Ko-reańczycy nie znoszą Funduszu i wskazują na wysokie koszty społeczne tego „sukcesu”. Południowokoreańskie źródła rzą-dowe podają, że odsetek ludności żyjącej poniżej ustalonego progu ubóstwa wzrósł z , w r., przez , w , do , na początku r. Współczynnik Giniego, który mierzy poziom nierówności społecznych, skoczył z , do ,. Społeczna solidarność została mocno nadszarpnięta, powodując masową emigrację, upadek rodziny i alarmu-jący wzrost liczby rozwodów; dramatycznie podskoczył też współczynnik samobójstw. „Mamy jedno wielkie nie-szczęśliwe społeczeństwo, które patrzy na okres sprzed kryzysu jak na złoty wiek” – mówi Chang.

Wszystko upada

Może i azjatycki kryzys finansowy z r. podważył za-ufanie do MFW, ale jak wskazuje ekonomistka Jayati Ghosh, przede wszystkim doprowadził do zaniku wschodnioazjatyc-kiego państwa rozwojowego. Państwa rozwojowe agresywnie włączały narodowe ekonomie do globalnej gospodarki, chcąc je wzmocnić, a jednocześnie uchronić przed marginalizacją ze strony międzynarodowych sił ekonomicznych.

Mimo różnych dróg wychodzenia z finansowego krachu, gospodarki tej części Azji zostały nieodwracalnie naznaczone i osłabione. Kryzys uwidocznił koniec ich roli liderów roz-woju, stawianych za przykład innym krajom; XXI wiek, który miał należeć do owych „azjatyckich tygrysów”, nagle im się wymknął. Uwidocznił także przejmowanie pałeczki pierw-szeństwa przez Chiny. Osłabione wschodnie i południowow-schodnie gospodarki stały się coraz bardziej zależne od swo-jego znacznie większego sąsiada.

alde ello tłum. Marta Zamorsa

Artykuł ukazał się pierwotnie w „Foreign Policy in Focus” z 30 lipca 2007 r. Przedruk

za zgodą redakcji.

Przypisy redakcji „Obywatela”:

1. Global financial architecture, GFA – chodzi o koncepcję stworzenia wspólnych ram dla

funkcjonowania gospodarek wszystkich krajów (także kosztem ich suwerenności), co

miałoby być sposobem na neutralizację negatywnych skutków społecznych związanych

z globalizacją i nadanie jej uporządkowanego charakteru. W tym celu najważniejsze in-

stytucje i organizacje (jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, OECD,

Międzynarodowa Organizacja Nadzoru nad Papierami Wartościowymi) oraz rządy po-

szczególnych krajów miałyby przyjąć zestaw standardów i reguł postępowania.

2. Hedge fund – instytucja finansowa, która za opłatą dokonuje „agresywnych”, często

spekulacyjnych transakcji na rynku kapitałowym; zazwyczaj tego typu fundusze do-

stępne są jedynie dla najbogatszych inwestorów. Charakteryzują się wysokim ryzy-

kiem, ale jednocześnie ze względu na mechanizm działania osiągają wysokie stopy

zwrotu także w przypadku bessy na rynku. Ponadto, z racji charakteru dokonywanych

operacji, gwarantują wyjątkowo duży stopień poufności.

3. Zasadą ich działania jest przejmowanie kontroli nad przedsiębiorstwami (przeważnie

poprzez stawanie się większościowymi udziałowcami), zamiana ich formy własności

na prywatną, daleko idąca restrukturyzacja (kapitał, zarządzanie itp.) – a następnie

wprowadzanie ich na giełdę.

4. Derywaty (instrumenty pochodne, ang. derivatives) – instrumenty finansowe, których

wartość uzależniona jest od wartości innych instrumentów, zwanych bazowymi (akcje,

obligacje, wysokość wskaźników giełdowych). Potwierdzają one uzyskanie przez na-

bywcę prawa do otrzymania w przyszłości określonej wartości pieniężnej lub dokonania

transakcji, a najczęściej wykorzystuje się je jako instrumenty zabezpieczające, tj. w celu

minimalizacji ryzyka. Nieraz oparte są na nietypowych wskaźnikach, czego klasycznym

przykładem mogą być tzw. derywaty pogodowe, oparte np. na wysokości opadów

i używane do redukcji ryzyka związanego z nieoczekiwanymi zmianami pogody.

5. Zajęcie krótkiej pozycji (ang. taking short position), inaczej krótka sprzedaż – polega

na sprzedaży określonych instrumentów pochodnych (np. kontraktów na akcje) po

z góry ustalonej cenie, ze zobowiązaniem ich późniejszego odkupienia w wyznaczo-

nym, niedługim terminie. Takich operacji dokonuje się w przypadku nadziei na spadek

ceny odpowiedniego instrumenty bazowego (np. akcji) – wtedy fundusz osiągnie

zysk wynikający z różnicy między kwotą uzyskaną ze sprzedaży a sumą zapłaconą

za wykup. Analogicznie jest w przypadku zajmowania długiej pozycji: fundusz kupuje

aktywa po ustalonej cenie na określony termin w przyszłości i liczy, że do momentu

wykonania transakcji ich cena wzrośnie. Transakcjom takim nie towarzyszy przepływ

samych instrumentów bazowych – chodzi jedynie o zarabianie na ruchach ich cen.

6. Swap walutowy – umowa wymiany określonej kwoty waluty na jej równowartość

w innej walucie, na określony czas. W trakcie trwania transakcji nie ma płatności od-

setek, a kurs wymiany jest ustalany przy zawieraniu transakcji.

7. Państwo rozwojowe (developmental state) – określenie stosowane do wschodnioazjatyc-

kich krajów prowadzących tradycyjnie silnie protekcjonistyczną politykę (wspieranie ekspor-

tu, ograniczanie skali inwestycji i własności zagranicznej w strategicznych sektorach, zwłasz-

cza finansowym) i odrzucających zalecenia neoliberalnych instytucji międzynarodowych.

36 37

Coraz więcej mówi się o modelu społeczeństwa informacyjnego, w kierunku którego jakoby podążamy. Na ile skonkretyzowana jest ta wizja i co ona oznacza?

D. B.: Każdy kraj rozwija się w inny sposób, jeśli chodzi o wykorzystanie technologii cyfrowych i przetwarzanie in-formacji. To nie jest tak, że istnieje jeden „obowiązujący” mo-del. Przeciwnie, są spore różnice np. między krajami skandy-nawskimi a USA.

W Polsce w kontekście społeczeństwa informacyjne-go mówi się przede wszystkim o administracji publicznej, możliwości załatwiania różnych rzeczy przez Internet i kon-taktowania się z urzędnikiem. Drugą poruszaną kwestią jest tworzenie systemów informatycznych dla różnych instytucji, trzecią – tworzenie infrastruktury. Na tych rzeczach koncen-trują się polscy decydenci.

Tymczasem, jeśli w ogóle mamy mówić o społeczeń-stwie informacyjnym, to kluczowym zagadnieniem jest ko-rzystanie z nowych technologii. Można rzec, że jeśli w Polsce tworzone są podstawy społeczeństwa informacyjnego, to jak dotąd przede wszystkim oddolnie, przez obywateli i gospo-darstwa domowe. Dużo większe znaczenie ma to, co robią użytkownicy niż to, co do tej pory robiła administracja pu-bliczna. W Polsce główną motywacją posiadania komputera i dostępu do Internetu jest obecność w gospodarstwie do-mowym dzieci w wieku szkolnym. gospodarstw domo-wych, w których są osoby uczące się, ma dostęp do Internetu, natomiast wśród tych, w których nie ma osób uczących się, ów odsetek wynosi zaledwie . To główny powód tego, że Polacy mają komputery i dostęp do Internetu – nawet go-spodarstwa domowe, które są stosunkowo ubogie. Może te uboższe mają problemy z dostępem do Sieci, ale jakiś kom-puter zazwyczaj mają, choć nie zawsze nowy, często kupowa-ny na raty itp. Gorzej jest z Internetem, który stanowi stałe obciążenie finansowe i mimo tego, że stosunkowo nieduże, to rodziny często właśnie z powodów finansowych nie decydują się na podłączenie do Sieci. Mniejszym problemem okazuje się zakup komputera, bo choć to znacznie większy wydatek, to jednorazowy.

Okazuje się też, że dużo jest u nas osób, które we własnym gospodarstwie domowym mają komputer z dostępem do In-ternetu, lecz z tej możliwości nie korzystają. Z kolei Po-laków powyżej -go roku życia ma w domu komputer, ale w ogóle z komputerów nie korzysta.

A jednak, w powszechnym przekonaniu, to dostęp jest u nas główną barierą korzystania z nowoczesnych technologii.

D. B.: Nie odpowiada to prawdzie. Główną barierą nie jest ani dostęp, ani koszty. Dużo ważniejszy jest brak umiejęt-ności i motywacji. Sporo jest osób, które nie korzystają z In-ternetu, bo nie wiedzą, co mogłyby tam robić. Od wielu lat prowadzę badania i takie wyniki nie pojawiły się teraz, po-dobne były wcześniej. Nasze państwo, odkładając wprowa-dzenie dostępności poszczególnych usług publicznych przez Internet, nie zwiększa tej motywacji. Myślę, że dla części osób możliwość załatwienia spraw urzędowych bez wychodzenia z domu byłaby dodatkową motywacją. U nas to myślenie idzie jednak w drugą stronę – po co wprowadzać usługi elek-troniczne, skoro mało osób z nich korzysta. To jest absurd...

Jednak skala stosowania nowoczesnych technologii się zwiększa. Jakie będą tego konsekwencje dla osób, które w tych zmianach nie uczestniczą? Manuel Castells twierdzi wręcz, że we współ-czesnej gospodarce i kulturze odsunięcie od Internetu już dziś jest najskuteczniejszą formą marginalizacji.

D. B.: Najbardziej rozpowszechnione jest mówienie o „cyfrowym wykluczeniu” lub o „cyfrowym podziale”. Róż-nica między „podziałem”, a „wykluczeniem” jest niezwykle istotna. W przypadku „podziału” mówi się, że wykorzystanie nowoczesnych technologii w różnych grupach jest niezwy-kle zróżnicowane, tzn. że z komputerów i Internetu korzy-stają przede wszystkim osoby młodsze, lepiej wykształcone, mieszkające w większych miejscowościach, o wyższych do-chodach itp. Jest to zróżnicowanie na zasadzie podziału – ci korzystają, a ci nie korzystają.

Te różnice są momentami ogromne, zwłaszcza jeśli cho-dzi o wiek i poziom wykształcenia. W najmłodszych grupach wiekowych korzystają z Internetu niemal wszyscy, natomiast

Podłączeni i odłączeni

– z dr. Dominikiem Batorskim rozmawia Michał Sobczyk

36 37

powyżej roku życia zaledwie . Wśród osób pracujących – , wśród uczniów – korzysta z Internetu. Natomiast wśród rolników, rencistów, emerytów, ale także bezrobotnych lub biernych zawodowo, te odsetki są wielokrotnie niższe. Te różnice są trochę mniejsze, jeśli chodzi o miejsce zamieszka-nia, ale są znowu znaczne, gdy patrzymy z punktu widzenia wykształcenia. Wśród osób z wykształceniem podstawowym, których jest w Polsce całkiem dużo, z Internetu korzysta mniej niż . Wśród osób z wykształceniem wyższym – po-nad . Tak więc te różnice są kolosalne.

Istotne jest pytanie, co z tego wynika – jak korzystanie z tych technologii rzeczywiście przekłada się na sytuację społeczną i ekonomiczną. Czy mówimy o wykluczeniu, je-śli ktoś nie ma samochodu albo telewizora? Nie, natomiast w przypadku komputerów i Internetu mamy pewne prze-świadczenie, że to ma istotny wpływ na sytuację życiową i że osoby, które z tych technologii nie korzystają, są w znacznie gorszym położeniu, a ich sytuacja będzie się pogarszać w sto-sunku do osób, które korzystają.

Warto powiedzieć, że wspomniane podziały są bardzo trwałe. Mimo tego, że następuje upowszechnienie korzysta-nia (w r. niecałe , dziś ponad Polaków korzysta z Internetu), to czynniki, o których mówiłem, mają obecnie jeszcze większe znaczenie niż w poprzednich latach, np. ro-śnie znaczenie poziomu wykształcenia. Nie widać, żeby te podziały malały czy znikały. Co ciekawe, badając co dwa lata te same osoby, możemy zaobserwować, jak się zmieniają ich zachowania, m.in. wychwycić zjawisko rezygnacji z korzysta-nia. Okazuje się, że takich osób jest sporo. W latach - około badanych przez nas użytkowników kompu-terów i Internetu przestało z nich korzystać. Na przestrzeni lat - jest to ok. , czyli dość pokaźna część. Zna-mienne, że bardzo często osoby te wywodzą się z grup, gdzie szanse korzystania z tych technologii są ogólnie mniejsze.

Samo zjawisko cyfrowego podziału jest wielowymiaro-we. Ważny jest nie tylko dostęp (bo, jak powiedziałem, nie wszyscy, którzy mają dostęp, korzystają), lecz także jego ja-kość – parametry technologii oraz autonomia używania: czy ma się dostęp w domu, a jeśli tak, to czy komputer nie jest np. zajmowany cały czas przez jednego domownika itd. Jednak absolutnie najważniejszą kwestią jest posiadanie kompeten-cji, umiejętności użytkowania; w tym kontekście często się mówi o cyfrowym podziale drugiego rzędu.

Generalnie w Polsce umiejętności korzystania z nowo-czesnych technologii nie są zbyt wysokie. Gdybyśmy chcie-li sprawdzić podstawowe umiejętności, np. wysłanie e-maila z załącznikiem, użycie wyszukiwarki, skorzystanie z edytora tekstu, skopiowanie fragmentu tekstu, użycie arkusza kalku-lacyjnego, przygotowanie prostej prezentacji, to ilu Polaków jest w stanie coś takiego zrobić?

Co piąty?

D. B.: Tylko ,! Tak więc, jeśli mamy społeczeństwo in-formacyjne, to należy do niego niewielka część ogółu obywa-teli. Umiejętności są tu zdecydowanie problemem, natomiast istotny jest również sposób korzystania. On też jest mocno zróżnicowany, i jak się okazuje, osoby z grup „uprzywilejo-wanych”, o których mówiliśmy, używają Internetu w znacznie większym zakresie w celach instrumentalnych – szukają ma-teriałów potrzebnych do pracy czy nauki, korzystają z poczty elektronicznej, zdobywają informacje, załatwiają różne spra-wy przez Internet – korzystają z banku, robią zakupy itp. Na-tomiast osoby z grup „mniej uprzywilejowanych”, nawet jeśli używają Internetu, to znacznie częściej dla rozrywki, tzn. gra-ją w gry internetowe, korzystają z chatów. Te osoby znacznie częściej deklarują, że celem posiadania komputera jest roz-rywka, a nie praca, nauka czy pozyskiwanie informacji.

Czy zatem sam dostęp do Internetu i komputera przyczynia się w jakikolwiek sposób do wyrównania szans życiowych – czy zachodzi tutaj jakiegoś rodzaju automatyzm, jak sugerują nie-którzy?

D. B.: Badaliśmy również i to, jak na przestrzeni lat zmie-nia się sytuacja życiowa osób korzystających z nowoczesnych technologii i porównywaliśmy to ze zmianami, jakie zaszły w tym samym okresie w życiu osób nie korzystających z nich. Rzeczą, której warto się przyjrzeć, jest zmiana sytuacji życio-wej i społeczno-zawodowej. Gdy spojrzymy na osoby, które w r. były bezrobotne, to ich obecna sytuacja jest w du-żym stopniu związana z tym, czy korzystały z komputerów i Internetu, czy nie. tych, którzy dwa lata temu byli bez-robotni, ale korzystali z Internetu, obecnie pracuje, natomiast pracę ma tylko spośród tych, którzy z takich technologii nie korzystali. Jest to spora różnica. z tych, którzy korzy-stali z Internetu, jest nadal bez pracy, natomiast spośród tych, którzy nie korzystali, odsetek ten wynosi . Można więc powiedzieć, że korzystanie z komputerów i Internetu wiąże się z łatwością w znalezieniu pracy, aktywizacją zawodową i szansami na utrzymanie pracy.

Kolejną rzeczą jest częstotliwość awansów. Na przestrzeni ostatnich kilku lat awansowało osób korzystających z In-ternetu i komputerów oraz tylko tych, którzy z nich nie ko-rzystali. Osoby korzystające znacznie częściej się dokształcają lub podejmują inną, lepiej płatną pracę. Zmierzyłem również, jak zmieniają się dochody tych dwóch grup. Okazuje się, że dochody osób korzystających z Sieci rosną szybciej niż tych, które z niej nie korzystają. Narzuca się oczywiście wniosek, iż ma to swoją przyczynę w tym, że ci pierwsi pochodzą z grup, które wcześniej nazwaliśmy „uprzywilejowanymi”. Tymcza-sem nie: okazuje się, że gdy pominąć wszystkie te czynniki,

dr Dominik Batorski – adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Mate-matycznego i Komputerowego (ICM), a do niedawna w Instytu-cie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie nadal prowadzi zajęcia dla studentów. Zajmuje się przede wszystkim badaniem społecznych oraz psychologicznych uwarunkowań i konsekwencji korzystania z komputerów i Internetu. Jest współautorem badań „Diagnoza społeczna”, w których odpowiada za część poświęconą korzystaniu z nowych technologii. W 2006 r. wydana została współ-redagowana przez niego książka „Społeczna przestrzeń Internetu”. Zajmuje się także problematyką relacji i sieci społecznych oraz pro-cesów społecznych zachodzących w sieciach.

38 39

to wzrost dochodów osób korzystających z Internetu nadal jest widoczny na tle osób, które z niego nie korzystają. Średnia różnica wzrostu dochodów na przestrzeni ostatnich dwóch lat wynosi zł miesięcznie. Nie są to olbrzymie pieniądze, ale różnica jest wyraźna. Tak więc rzeczywiście można powie-dzieć, że zaczęliśmy mieć do czynienia z „cyfrowym wyklu-czeniem”, a nie tylko z „cyfrowym podziałem”.

Czy tego rodzaju problemy dotyczą tych samych grup, które są zmarginalizowane w inny sposób (ubożsi, regiony mniej rozwi-nięte, mieszkańcy wsi itp.)? Jakie są wzajemne relacje między „tradycyjnym” a cyfrowym wykluczeniem?

D. B.: Trochę inne czynniki mają znaczenie dla wyklucze-nia społecznego, a trochę inne – dla cyfrowego. Jeśli spojrzy-my na osoby bezrobotne lub korzystające z opieki społecznej, to nie jest tak, że w tych grupach korzystanie z komputera i Internetu jest jakoś niesamowicie rzadkie. Dużo niższe te wskaźniki są wśród osób z wykształceniem podstawowym lub osób po roku życia. Pewne „czynniki ryzyka” są do siebie podobne w obu rodzajach wykluczenia, natomiast ten stosunkowo nowy wymiar wykluczenia nie do końca pokry-wa się ze starymi. Osoby z najuboższych gospodarstw do-mowych, zwłaszcza młode, mają szansę korzystać z nowo-czesnych technologii i często robią to – jeśli nie w domu, to w szkole czy na uczelni.

Chciałbym jednak ponownie podkreślić, że od sposobu korzystania z Internetu zależy to, jakie będą efekty. Często osoby z grup „nieuprzywilejowanych” korzystają z Internetu, ale nie przyczynia się to do poprawy ich sytuacji życiowej, a może się nawet przyczynić do jej pogorszenia.

Czy wszystko to jest w jakiś sposób uwzględniane np. w wizji systemu edukacyjnego?

D. B.: Na pewno nauczyciele są całkiem nieźle przygo-towani. Zdecydowana ich większość korzysta z komputerów i z Internetu, jest to wręcz jedna z grup, wśród których użyt-kowanie jest najczęstsze (więcej jest może wśród studentów, ale to minimalne różnice). Co ciekawe, uczniowie w szkołach ponadpodstawowych korzystają z Internetu rzadziej niż na-uczyciele, chociaż to nauczyciele mają mniejsze umiejętności.

Barierą jest u nas wciąż to, że myśli się o wykorzystaniu komputerów i Internetu jako o czymś odrębnym: są lekcje informatyki czy obsługi komputera, ale nie myśli się tak na-prawdę wystarczająco o wprowadzaniu tych narzędzi do za-jęć z innych przedmiotów, o wykorzystaniu ich w praktyce. Z tym jest kiepsko, a miałoby to duży sens. Programy szkolne nie są przygotowane na wyzwania współczesności. We współ-czesnym świecie wiedza, którą się posiada, nadal jest oczywi-ście istotna, ale jednocześnie kolosalnego znaczenia nabrała umiejętność dotarcia do informacji, oceny jej wiarygodności i przydatności, a także jej przetworzenia. Tymczasem te umie-jętności cały czas znajdują się poza programami szkolnymi.

Zmieńmy temat. Jak Internet wpływa na naturę naszych kon-taktów społecznych?

D. B.: Istniały obawy w kwestii izolacji i alienacji osób ko-rzystających z Internetu. Badania prowadzone w połowie lat . pokazywały, że ludzie korzystający z Internetu tracą kon-takt ze znajomymi i rodziną, pojawiały się gorsze wskaźniki psychologiczne, mówiono o częstych przypadkach depresji. W tej chwili już się czegoś takiego nie obserwuje. Ta zmia-na wynika po pierwsze z tego, że Internet od tamtego czasu bardzo się zmienił. Mamy nowe narzędzia komunikacyjne – dużym przełomem było pojawienie się komunikatorów in-ternetowych, które w porównaniu do chatów i kanałów IRC są w dużo większym stopniu nastawione na komunikację z osobami, które zna się także poza Internetem. W tej chwili telefonia internetowa idzie jeszcze dalej. Tak więc mówienie o wirtualnej rzeczywistości ma być może jakiś sens, ale to jest margines ograniczony głównie do ludzi młodych, bo Inter-net w chwili obecnej służy raczej podtrzymaniu kontaktów ze świata rzeczywistego niż odrywaniu się od niego. Myślę, że obraz Internetu jest nieco demonizowany przez media. Przykładowo, nie obserwujemy żadnego wpływu Internetu na liczbę rzeczywistych przyjaciół. Być może istnieje nato-miast zjawisko takie, że poprzez społeczność internetową czy e-maile podtrzymujemy znajomość z osobami, z którymi in-aczej stracilibyśmy kontakt – kolegami z podstawówki, „dal-szymi” znajomymi itd.

Weźmy zatem kolejną obiegową opinię. Internet często jest pre-zentowany jako medium sprzyjające ludzkiej wolności, np. po-zwalające prezentować poglądy, które z różnych względów nie mogłyby się przebić do mediów tradycyjnych.

D. B.: Do pewnego stopnia pogląd o wolnościowym cha-rakterze Internetu jest prawdą, ale nie należy z tym przesa-dzać. Wbrew pozorom, to nie jest tak, że w Internecie każdy może być nadawcą, że każdy może upowszechnić treści, któ-re chce. Co prawda, do założenia strony WWW nie potrzeba żadnych kompetencji (są narzędzia umożliwiające stworze-nie jej bez znajomości czegokolwiek oprócz klawiatury i na-zwy serwisu), ale od samego umieszczenia czegoś w Interne-cie do upowszechnienia tego droga jest bardzo daleka.

Upowszechnienie jest zdecydowanie trudniejsze, cho-ciażby dlatego, że gdy spojrzymy na sposób korzystania z In-ternetu przez przeciętnego użytkownika, to okazuje się, że zdecydowana większość z nich rzadko wychodzi poza duże,

RYS

LESZ

EK N

OW

AKO

WSK

I

38 39

komercyjne portale. Są one zresztą w taki sposób konstru-owane, że „nie da się” z nich wyjść. Nie chodzi przy tym wy-łącznie o treści, które tam są dostępne, lecz także np. o poli-tykę nie zamieszczania linków do czegokolwiek, co znajduje się poza portalem (w przypadku największych portali zna-lezienie takiego odnośnika jest często bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe). Robi się wszystko, by internautę w porta-lu zatrzymać, by wszystko, co mu przyjdzie do głowy, mógł w nim znaleźć. To działa. Osób, które wychodzą poza portale nie jest zbyt dużo.

Z kolei jeśli wyszukuje się coś przy pomocy wyszuki-warek internetowych, to rzadko zdarza się, by użytkownik przeszedł na choćby drugą stronę wyników. Wyświetla się jej, dajmy na to, tysięcy stron podejmujących szukane zagad-nienie, ale przeciętny użytkownik ogranicza się maksymalnie do pierwszych dziesięciu, najwyżej dwudziestu z nich. A od czego zależy to, co pojawi się na samym początku? Czasem są linki sponsorowane – ktoś zapłacił za to, żeby jego strona po-jawiła się na samej górze, ale na to mogą sobie pozwolić tylko niektórzy. W przypadku Google’a wynik zależy m.in. od tego, jak dużo stron linkuje daną stronę. A przecież dużo więcej linków prowadzi do popularnych stron lub dużych portali. Tak więc duże portale częściej znajdują się w początkowych wynikach wyszukiwania, w związku z czym działa tu odpo-wiednik biblijnej zasady św. Mateusza, mówiącej, że bogaci stają się jeszcze bogatsi. Oczywiście, jeśli wpiszemy hasło ni-szowe albo bardzo złożone, wówczas mamy szansę trafić na jakieś mniej popularne strony czy serwisy, ale ogólnie rzecz biorąc szansa na upublicznienie takich treści jest zdecydowa-nie mniejsza.

Z drugiej strony, chociaż mamy w Internecie tych sa-mych dużych graczy, co na rynku prasowym lub telewizyj-nym (przykładem może być Gazeta.pl i Agora, onet.pl i ITI), to jednak osoby pragnące upowszechniać jakieś treści mają dużo więcej możliwości, by zrobić to w Internecie, niż w me-diach tradycyjnych. Internet pozwala, choćby za pomocą blogów tematycznych, łatwiej dotrzeć do osób, które mają podobne do nas poglądy czy zainteresowania. Tak więc jeśli chodzi o „egalitaryzm” Internetu, prawda leży pośrodku.

Niektórzy głoszą, iż dzięki nowoczesnym metodom komunikacji będą możliwe nowe formy mobilizacji społecznej, a nawet jakaś nowa forma demokracji. Czy istnieją przesłanki do przyjęcia tych prognoz?

D. B.: Na pewno Internet ma jakiś wpływ na to, co dzie-je się poza nim. W sieci pojawiają się różne informacje, któ-re mają przełożenie na życie społeczno-polityczne. Czasem jakieś fakty ujawniane są na blogach i np. kompromitują polityków. W USA w poprzedniej kampanii demaskowano na blogach różne nieprawdziwe informacje. Są wiadomości, które pojawiają się najpierw w Internecie, a potem w innych mediach i mają istotne znaczenie. Myślę, że można by wska-zać jakieś sytuacje, w których Internet odegrał istotną rolę, ale są to raczej kwestie jednorazowych mobilizacji i zrywów. W tej chwili trudno byłoby mówić o trwałym oddziaływaniu na system demokratyczny. Myślę, że bzdurą jest w polskich warunkach pomysł organizowania np. wyborów czy referen-dów drogą elektroniczną. Jego zwolennicy argumentują, że

frekwencja wyborcza byłaby większa. Być może jednorazowo byłaby większa – ludzie chcieliby spróbować czegoś nowe-go – ale pójście do lokalu wyborczego nie jest niesamowi-cie skomplikowanym przedsięwzięciem i więcej osób będzie miało szansę zagłosować „elektronicznie”. Myślę nawet, że takie rozwiązanie może się przyczynić do pogorszenia jako-ści demokracji – dlatego że, być może, lepiej jest, gdy głosują osoby, które są zmotywowane, a nie takie, które głosują, bo jest to łatwe, gdyż wtedy mogą robić to w sposób niejako lo-sowy, przypadkowy.

Myślę natomiast, że zjawiskiem, które może się poja-wić i mieć istotne znaczenie, będzie szansa większej oby-watelskiej kontroli. Ilość informacji w Internecie dotycząca funkcjonowania administracji nie jest jeszcze duża, ale to się zmienia i ten proces będzie postępował. Uważam, że w dłuż-szej perspektywie może to sprzyjać społecznej kontroli, po-nieważ obywatele będą lepiej wiedzieli, co się dzieje w doty-czących ich kwestiach, będzie można szybciej reagować przez słanie e-maili czy petycji elektronicznych itd.

Jednak każdy kij ma dwa końce, więc mogą się pojawić różne zagrożenia dla demokracji w związku z komputera-mi i Internetem. Myślę, że poważnym niebezpieczeństwem są kwestie dotyczące prywatności. Tak naprawdę informa-cje o wszystkim, co robimy w Internecie, mogą być zbierane, archiwizowane i przetwarzane. Jest to zagrożenie, bowiem wszechobecna podejrzliwość i śledzenie każdego kroku oby-wateli nie jest czymś, co byłoby wskazane. Tak zebrane infor-macje mogą być wykorzystywane w celach manipulacyjnych. Sami przecież jesteśmy w stanie znaleźć informacje w Inter-necie o nas samych lub o znajomych – co robi dana osoba, z kim się zna, do jakich organizacji należy, jakie ma zaintere-sowania, poglądy polityczne itp. To może być de facto groźne, bo takie rzeczy można wykorzystać do niecnych celów.

A jak Pan ocenia bilans gwałtownego rozwoju Internetu, jeśli chodzi o życie polityczne i debatę publiczną?

D. B.: Większość „debat” politycznych w Internecie ma charakter rynsztokowy i nie da się tego czytać. Nic z nich nie wynika, bo sprowadzają się głównie do obelg; nie można tu mówić o żadnych argumentach. Z Internetem wiąże się też niebezpieczeństwo zamykania w wąskich kręgach – kiedy już dochodzi do dyskusji, to najczęściej pomiędzy osobami, któ-re mają takie same poglądy. To sprzyja raczej podtrzymaniu własnego wizerunku i utwierdzeniu się w swoich poglądach niż osiąganiu konsensusu i przekraczaniu własnych ograni-czeń.

Żadna technologia nie naprawi szwankującej demokra-cji. Ważne jest na przykład to, dlaczego ludzie nie chodzą na wybory – a dzieje się tak nie dlatego, że do lokalu jest daleko. Problemy demokracji leżą gdzie indziej i to nie jest tak, że In-ternet mógłby sam z siebie je rozwiązać.


Warszawa, września r.

Współpraca Sebastian Mariewicz

40 41

Kilka miesięcy temu pobity został rekord prędkości pociągu. Eksperymentalny skład TGV rozpędzono do 584 kilometrów na godzinę. Szybkie pociągi to codzienność nie tylko we Francji, ale choćby na magistralnych liniach w Czechach. Podobne składy za 3-4 lata wjadą do Sankt Petersburga – najpierw z Helsinek, a niedługo później z Moskwy.

W Polsce kolej nie tylko nie jest w stanie nadgonić dy-stansu cywilizacyjnego, ale pod wieloma względami jej stan w ciągu ostatnich lat znacznie się pogorszył. Starzeje się tabor, pozamykano wiele linii, sporo innych znajduje się w stanie śmierci technicznej. Zdarza się, że tam, gdzie jeszcze lat temu jeździły pociągi ekspresowe, obecnie podróżuje się w tempie - km/h. Rekord czasu przejaz-du między dwoma największymi miastami kraju pocho-dzi z roku! Od nadejścia zmian ustrojowych w roku, mimo żywiołowego rozwoju gospodarki, kolej przeży-wa recesję. Z rzadka jednak, przy zaangażowaniu pasjonatów, specjalistów, albo po prostu pasażerów zniechęconych rze-czywistością, pojawiają się zwiastuny przełamywania dotych-czasowego marazmu.

Gdzie dwóch się bije, tam trzeci... traci

Trwająca od lat restrukturyzacja Polskich Kolei Państwo-wych doprowadziła kilka lat temu do podziału finansowania przewozów. Mówiąc najkrócej, połączenia międzynarodowe i międzyregionalne leżą w gestii władz centralnych (budżet państwa), zaś połączenia regionalne czy aglomeracyjne fi-nansować i organizować ma urząd marszałkowski każdego z województw. PKP w teorii jest wyłącznie przewoźnikiem. W praktyce przeważnie to ona ustala rozkład jazdy i domaga się, aby urząd marszałkowski dofinansował przewozy żądaną kwotą. Dane województwo może więc albo się zgodzić, albo odmówić, a wtedy PKP likwiduje określoną ilość połączeń, jednocześnie rozpoczynając medialną kampanię przeciwko samorządowi. Procedura powtarza się aż do osiągnięcia ta-kiego poziomu wydatków, jaki województwo jest w stanie unieść na swoich barkach i wtedy wśród błysków fleszy pod-pisywane jest porozumienie.

Schemat ten zilustrujmy konkretnym przykładem, jakim jest układanie rozkładu jazdy pociągów regionalnych dla wo-jewództwa małopolskiego w roku. PKP Przewozy Re-gionalne, niezadowolone z zaproponowanego poziomu do-tacji, w czerwcu owego roku zlikwidowały kilkadziesiąt po-

łączeń. Małopolskie dworce oplakatowano, tłumacząc, że to nie kolejarze, a marszałek województwa jest winny likwidacji pociągów. Ostatecznie porozumiano się i niektóre pociągi powróciły po wakacjach. Rzecz w tym, że wśród zlikwido-wanych znajdowały się m.in. pociągi do Krynicy, Zakopa-nego czy Nowego Sącza, którymi co roku turyści docierali w góry. Wśród sporów o dotacje, sezon największych prze-wozów znaczna część pociągów przestała na bocznicach, by powrócić na trasy we wrześniu, gdy turyści pojechali do domów!

W tym uproszczonym obrazie kształtowania się ofer-ty połączeń kolejowych niepokojąco brakuje więc jednego elementu – pasażerów. Przedmiotem dyskusji i żądań przed-stawicieli kolei są wyłącznie budżetowe dopłaty, nie zaś wpły-wy, jakie można uzyskać ze sprzedaży biletów. Nie rozmawia się o potrzebach podróżnych i możliwościach zwiększenia ich liczby. Likwidowana jest część połączeń, bez brania pod uwagę tego, jak pogorszenie oferty przełoży się na frekwencję w pozostałych kursach. Dość powiedzieć, że kolej nie ewi-dencjonuje sprzedanych biletów, a wyliczenia opłacalności kursów poszczególnych pociągów opiera jedynie na wła-snych wyrywkowych badaniach frekwencji, którym zresztą wielokrotnie zarzucano mijanie się z prawdą.

Dobrana para

Zdecydowanie lepiej dzieje się, gdy do regionalnego za-rządu PKP lub urzędu marszałkowskiego trafią znawcy i mi-łośnicy kolei. Jeszcze lepiej – gdy znajdą się w obu miejscach na raz. Wtedy nawet na nieurodzajnym kolejowym nasypie można uzyskać ciekawe efekty. Tak właśnie stało się w wo-jewództwie zachodniopomorskim, gdzie dobrze układająca się współpraca między samorządem a lokalnymi strukturami PKP zaowocowała niemalże renesansem na kolei. W ciągu ostatnich trzech lat reaktywowano (po latach przerwy!) połączenie Sławno – Darłowo i to z takim sukcesem, że kursujący początkowo autobus szynowy z około miej-scami dla pasażerów, okazał się za mały! Wznowiono też połączenia na trasie Szczecin – Kalisz Pomorski. Stopnio-wo odzyskano pasażerów na chylącej się ku upadkowi linii Szczecin – Kołobrzeg, na tyle skutecznie, że autobusowa konkurencja musiała zrezygnować z części kursów. Na przy-szły rok szykowane jest przywrócenie połączenia Koszalin – Mielno, a plany województwa obejmują zakup kilkunastu nowych pociągów i reaktywację kolejnych linii.

O kilku takich, co chcą ratować kolej

Tomasz Bużałek

40 41

Udało się także obniżyć koszty funkcjonowania prze-wozów. Sprowadzono z Niemiec bardziej ekonomiczny uży-wany tabor i zaczęto bezpośrednio zatrudniać maszynistów (w większości województw są oni „wynajmowani” od innej kolejowej spółki – PKP Cargo, co w oczywisty sposób pod-nosi koszty, nie przynosząc żadnych korzyści). Stawia się tak-że na promocję kolei. W niektórych relacjach pasażerowie mogą kupić promocyjny, tańszy bilet, za darmo otrzymują rozkłady jazdy dla poszczególnych linii, a podróżowanie ko-leją propagują billboardy na ulicach. Pasażer wreszcie ma okazję poczuć się jak klient, a nie jak niechciany petent.

Sugestie na temat rozkładu jazdy są za każdym razem analizowane, choć „podstawowe” braki zostały już dawno wyłapane. Dość powiedzieć, że mimo aktywnej postawy wie-lu mieszkańców, w zachodniopomorskim nie powstało żadne stowarzyszenie, które miałoby zajmować się walką o połącze-nia kolejowe. Najwyraźniej dialog prowadzony jest na tyle efektywnie, że takiej potrzeby tam nie ma.

Widać już drugi Brzeg

Częstokroć jednak lokalne urzędy i struktury przewoźni-ka nie mają tyle szczęścia, choć przy zaangażowaniu pasaże-rów i mieszkańców wciąż wiele można osiągnąć. Wojewódz-two opolskie przez kilka lat korzystało z usług niezależnego koordynatora, który pomagał układać rozkład jazdy. To wła-śnie tu po raz pierwszy podjęto próby ułożenia korzystne-go dla pasażerów cyklicznego rozkładu jazdy, z odjazdami w równych odstępach czasu, np. co godzinę. Kilka lat trwały przepychanki z PKP, próby wymuszenia na przewoźni-ku rzetelnego rozliczania się z wypracowanych zysków, sprzedanych biletów i frekwencji w pojazdach. Dzięki temu, udowadniając mu kolejne niedopatrzenia, systema-tycznie udawało się wymóc chociaż drobną poprawę ofer-ty. W ciągu kilku lat województwo zanotowało znaczny wzrost liczby pasażerów – z do milionów.

Udało się także reaktywować dwie linie: Nysa – Brzeg oraz Kluczbork – Opole. Inicjatywa ponownego uruchomienia za-mkniętych w roku tras leżała po stronie mieszkańców, dziś zrzeszonych w Obywatelskim Komitecie Obrony Kolei na Opolszczyźnie (OKOKO). Trudno się im dziwić, skoro czas przejazdu autobusem z Kluczborka do stolicy województwa jest ponad dwukrotnie dłuższy niż podróż pociągiem. Gdy podjęto się przywrócenia przejezdności trasy, w działaniach wzięły udział także gminy położone przy szlaku, wykonując własnym sumptem pasy przeciwpożarowe i usuwając krzaki z zarośniętych torów i stacji. Pociągi między Kluczborkiem a Opolem ponownie kursują od października r.

Linia Nysa – Brzeg nie miała już tyle szczęścia. W grud-niu r. PKP bez porozumienia z Urzędem Marszałkow-skim zlikwidowało część połączeń w województwie, wśród nich – ponownie wszystkie na tej trasie. Jednocześnie – zażą-dało wyższych dotacji. Urząd Marszałkowski przyznał, że nie potrafi wymóc na przewoźniku przedstawienia wyliczeń ren-towności pociągów. Mimo to wkrótce podpisał z PKP trzy-letnią umowę. W mediach i wśród mieszkańców zawrzało – w przeddzień możliwości rozpisania przetargu na obsłu-gę linii związano się na trzy lata z monopolistą forsującym niekorzystne rozwiązania.

Na taki obrót sprawy zareagowało OKOKO, które zresztą przestrzegało przed konsekwencjami zagwarantowania PKP monopolu na przewozy. Komitet wystąpił jednocześnie w ro-li społecznego doradcy i animatora działań, próbując nagła-śniać problem m.in. przy pomocy prasy lokalnej. Zorganizo-wał też spotkanie przedstawicieli kolejowych przewoźników prywatnych z władzami województwa. I choć na cofnięcie umowy nie było szans, a PKP nie ma zamiaru zwiększać ilo-ści przewozów, to urząd marszałkowski sugeruje, iż pod ko-niec roku możliwe byłoby rozpisanie oddzielnego przetargu na obsługę linii z Nysy do Brzegu. Być może więc trasa ta doczeka się trzeciego w swojej historii otwarcia, tym razem trwałego i pod szyldem niezależnego operatora. Jeśli to na-stąpi – nie ma wątpliwości, że stanie się tak dzięki inicjatywie mieszkańców Opolszczyzny.

Głową w mur

Nie zawsze jednak aktywność mieszkańców przekła-da się na realne zmiany. Stowarzyszenie Łódzka Inicjatywa na Rzecz Przyjaznego Transportu (IPT) co roku podejmuje próby wprowadzenia poprawek do rozkładu jazdy. Stowarzy-szenie postuluje najprostsze i najbardziej ewidentne zmiany, wielokrotnie nie związane z żadnymi kosztami. Mimo to, ko-lejny rok pociągi dalekobieżne pojadą o takich godzinach, że rozminą się z zapotrzebowaniem pasażerów. Kolejny rok ło-dzianie nie pojadą bezpośrednio ani na Mazury, ani do Lu-blina, ani do Terespola. Połączenie pociągów z Łodzi do War-szawy i ze stolicy na wschód, pomijając wygodę podróżnych, „rozluźniłoby” nieco tłok w warszawskim tunelu średnico-wym, a mimo to – propozycja jest dla PKP nie do zaakcepto-wania. Za jedyny drobny sukces w konfrontacji z PKP uznać można wielokrotnie postulowany powrót pociągu „Rey-mont” z Łodzi do Krakowa na szybszą Centralną Magistralę Kolejową. Nie wiadomo jednak, czy na decyzji bardziej zawa-żyły głosy mieszkańców milionowej aglomeracji łódzkiej, czy

NA

TRAS

IE O

POLE

– K

LUCZ

BORK

PO

CIĄG

I NIE

JEŹD

ZIŁY

PRZ

EZ 5

LAT

. PO

WRÓ

CIŁY

DZ

IĘKI

DET

ERM

INAC

JI M

IESZ

KAŃ

CÓW

I U

RZĘD

ÓW

GM

IN L

EŻĄC

YCH

PRZY

TRAS

IE.

42 43

też potrzeba obsłużenia najsłynniejszego peronu w Polsce, czyli Włoszczowej.

Połowicznym sukcesem jest też uruchomienie w zeszłym roku pociągu regionalnego ze Skarżyska-Kamiennej do Łodzi. Połowicznym, bo nie dość, że pociąg jeździ raptem raz dzien-nie, to w dodatku o absurdalnej porze. Na domiar złego, całą przewagę czasową nad autobusami niweczy postój w połowie drogi, trwający... minuty. Tyle czasu potrzebuje PKP, aby zmienić lokomotywę na stacji w Tomaszowie Mazowieckim, mimo, iż można to zrobić kilkakrotnie szybciej. W przypadku pozostałych połączeń regionalnych w woj. łódzkim, polityka PKP bije na głowę nawet nieatrakcyjną ofertę połączeń dale-kobieżnych. Nie przynoszą skutków propozycje wprowadze-nia na najbardziej obciążonych trasach rozkładu jazdy z po-ciągami odjeżdżającymi w równych odstępach czasu. Niczym kończą się również propozycje łączenia ze sobą relacji pocią-gów oraz wprowadzenia skomunikowań różnych kursów tak, aby podróż była wygodniejsza dla pasażera.

Kwintesencją problemu jest próba rozwiązania przez IPT problemu Magistrali Węglowej. Linia ta, zaprojektowa-na w latach . jako towarowa, połączyła najkrótszą drogą śląskie kopalnie z nowopowstającym portem w Gdyni. Po-między Śląskiem a Bydgoszczą omija więc większe miasta – przechodząc przez województwo łódzkie w jego zachodniej części – jednak przebiega trasą nie posiadającą drogowej al-ternatywy. Nawet w kiepskim stanie technicznym jest więc bezkonkurencyjna wobec autobusu, a dla wielu wsi stano-wi jedyny ciąg komunikacyjny. Mimo to PKP uruchamiając zaledwie trzy pary pociągów na „węglówce”, nie potrafi za-pewnić mieszkańcom choćby dojazdu do pracy na godzinę ósmą i powrotu po godzinie . do żadnego z miast regio-nu. A wystarczyłby do tego jeden pociąg dziennie.

A teraz zagadka: ilu pasażerów zabiera jadący o godz. pociąg z Herbów Nowych do Chorzewa-Siemkowic (tak, tak, polecamy odnalezienie na mapie tych stacji)? Sprawdziliśmy – jednego. Nie trzeba być wybitnym specjalistą, żeby domy-

ślić się, iż jadący nocą pociąg między dwoma wsiami, mający po drodze jedno powiatowe miasteczko, nie będzie w stanie na siebie zarobić. Ale cóż – te wsie są ważnymi węzłami ko-lejowymi, a to najwyraźniej znaczy o wiele więcej niż poten-cjalni pasażerowie. Narodowego przewoźnika nie otrzeźwiła nawet całkowita likwidacja połączeń na trasie (wznowiono je po kilku miesiącach). Skutecznie przepłoszyła natomiast ostatnich pasażerów, którym możliwość dojazdu zlikwi-dowano bez ostrzeżenia na dwa tygodnie przed świętami – w porze wzmożonych zakupów, czyli wtedy, kiedy pocią-gami jeździłoby więcej osób. Mieszkańcy terenów przy-legających do trasy wzruszają tylko ramionami i mówią o PKP: „nie ma o co walczyć, oni i tak zrobią jak chcą”...

PKP nigdy nie podjęło dyskusji z argumentami i potrze-bami wskazywanymi przez IPT. Na propozycje zmian i uwa-gi do rozkładu jazdy odpowiada grzecznościową formułką. Problemowi nie poświęcają uwagi regionalne media. Złośli-wi mawiają, że na zainteresowanie przedstawicieli „czwartej

władzy” można by liczyć, jeżeli w któ-rymś z tych pociągów zamordowano by, albo chociaż dotkliwie pobito pa-sażera.

Ostrzem satyry

Zupełnie inny sposób na kon-frontację z PKP znalazło Wielkopol-skie Towarzystwo Sympatyków Kolei (WTSK, sekcja towarzystwa FYRTEL). Ich najsłynniejszą akcją był happe-ning „Druga rocznica nieotwarcia stacji Czerwonak Osiedle”. Celem było „uczczenie” rocznicy dnia, w którym PKP po wybudowaniu peronu i ustawieniu tablicy z na-zwą stacji postanowiło jej jednak nie uruchamiać, twierdząc, że peron ma nieodpowiednie wymiary. Na nic zda-ły się tłumaczenia, że są stacje, gdzie wysiada się w ogóle nie na peron, lecz wprost na ziemię, a także, iż dojazd

z Czerwonaka do centrum Poznania pociągiem zająłby minut, a autobusem czy samochodem – trwa około godziny.

„Osoby odpowiedzialne ze strony PKP S.A. twierdzą wpraw-dzie, że przystanek jest za niski /.../. Ostatecznie jednak, nad-budowanie kilkunastu centymetrów nie stanowiłoby takiego wyzwania, jak we Włoszczowej. Tablica z nazwą przystanku została gdzieś schowana i wystarczy ją odnaleźć i postawić na miejscu” – tak piszą twórcy WTSK o możliwym uruchomie-niu stacji w cztery lata po jej „nieotwarciu”. Nie można im od-mówić ani poczucia humoru, ani umiejętności doboru argu-mentów – czy to w sprawie niedoszłej stacji, czy, jak ostatnio, w sprawie przywrócenia połączeń kolejowych do powiatowe-go Śremu, gdzie proste wyliczenia pokazują, że podróż koleją do Poznania mogłaby być nawet o połowę krótsza niż obecnie samochodem czy autobusem.

Dla kolejarzy tego typu inicjatywy nie są jednak wystar-czająco silnym sygnałem. Dla np. hotelarza każda, nawet naj-bardziej złośliwa opinia klienta o świadczonych przez niego

OTO

I „P

UST

Y” P

OCI

ĄG, K

TÓRE

GO

NIE

OPŁ

ACA

SIĘ

DOTO

WAĆ

. URZ

ĄD M

ARSZ

AŁKO

WSK

I W Ł

ODZ

I W S

POSÓ

B AR

OG

ANCK

I ODM

ÓW

IŁ

FIN

ANSO

WAN

IA P

RZEW

OZÓ

W N

A KR

OŚN

IEW

ICKI

EJ K

OLE

I DO

JAZD

OW

EJ S

UG

ERU

JĄC,

ŻE

JEJ M

IEJS

CE JE

ST W

YŁĄC

ZNIE

W R

EJES

TRZE

ZA

BYTK

ÓW

. NIE

MA

ZNAC

ZEN

IA, Ż

E KO

LEJ W

ZORO

WO

RO

ZLIC

ZA S

IĘ Z

E SP

RZED

ANYC

H BI

LETÓ

W, W

SKAŹ

NIK

I OPŁ

ĄCAL

NO

ŚCI S

Ą W

YŻSZ

E N

IŻ N

A PK

P, A D

LA N

IEKT

ÓRY

CH M

IESZ

KAŃ

CÓW

WĄS

KOTO

RÓW

KA S

TAN

OW

I JED

YNE

OKN

O N

A ŚW

IAT.

42 43

usługach, byłaby prawdziwą skarbnicą wiedzy o tym, jak po-prawiać ofertę i w ten sposób „przywiązać” do siebie klien-tów. PKP odbiera to natomiast jak atak na swój honor – nie może więc być mowy o żadnych rozmowach czy dyskusji.

Kolej sołtysia

Na marginesie kolejowych wydarzeń, na kilku bocznych liniach dokonuje się cicha rewolucja, której znaczenie za kilka lat może okazać się ogromne. Szlaki, których Polskie Linie Ko-lejowe (spółka z grupy PKP zajmująca się utrzymaniem torów w Polsce) „nie chcą”, dla państwowej kolei jakoby nierentow-ne, od kilku już lat przejmowane są przez lokalne samorządy. I choć w wielu przypadkach oznaczało to sprzedaż szyn na złom, to jednak w kilku innych „nieopłacalne” linie ożywają. Największym operatorem na liniach samorządowych jest kali-skie Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (SKPL). Prowadzi ono ruch na kilku sieciach kolei wąskotorowych i od niedawna na jednej „normalnej”, z Kowalewa do Pleszewa. Są to głównie przewozy towarowe i turystyczne, ale nie tylko.

Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że w Polsce mamy wciąż trzy koleje wąskotorowe, na których zachowały się po-ciągi osobowe: Krośniewicką w województwie łódzkim oraz

Śmigielską i Pleszewską w Wielkopolsce (tu ruch jest zawie-szony ze względu na problemy z taborem). Pierwsze dwie dla mieszkańców położonych przy nich miejscowości częstokroć stanowią jedyny środek transportu, a przewoźnik utrzymuje ruch pasażerski mimo generowanych strat. Co ciekawe, po przejęciu od PKP upadających wąskotorówek liczba prze-wożonych pasażerów wzrosła kilkukrotnie, a wskaźniki opłacalności na kolejce krośniewickiej są lepsze niż u PKP w województwie łódzkim!

Zaangażowanie władz lokalnych i przedsiębiorstw z re-gionu ocaliło niedawno od likwidacji inną „niechcianą” linię, łączącą Lipusz i Bytów. Mimo że przez cały czas na trasie utrzymywał się ruch towarowy, została doprowadzona do stanu śmierci technicznej – poruszanie się pociągów nawet z minimalną prędkością groziło wypadkiem. Trasa miała zo-stać zlikwidowana. Dzięki uporowi samorządu i nadziejom na przywrócenie Bytowowi połączeń kolejowych z regio-nem, udało się linię przejąć od PLK, a następnie w przetargu wyłoniono firmę, która zajęła się utrzymaniem trasy. I choć do powrotu pociągów pasażerskich jeszcze daleka droga, to przyszłość linii wydaje się być bezpieczna. W najgorszym przypadku mieszkańcy zyskają „tylko” na mniejszej ilości ti-rów przeciskających się wąskimi drogami powiatu.

Nie jeżdżą same z siebiePod koniec 2004 r. zlikwidowano ruch pociągów na linii Radom

– Przysucha – Drzewica, będącej fragmentem szlaku łączącego Lublin i Radom z Łodzią. Co prawda, działający w regionie przewoźnik, Ko-leje Mazowieckie, co jakiś czas zapowiadał przywrócenie przewozów na tej trasie, ale moment reaktywacji ruchu wciąż odkładał na bliżej nieokreśloną przyszłość, zasłaniając się problemami technicznymi. Po-nadto władze Samorządu Województwa Mazowieckiego informowały, że do sprawy reaktywacji połączenia Radomia z Drzewicą podchodzą sceptycznie, argumentując, że na tej linii nie ma szans na zadowalającą frekwencję – powoływano się na dane o liczbie pasażerów z czasu, gdy rozkład jazdy był kompletnie nieprzystosowany do ich potrzeb.

Zmowę tę przerwała dopiero inicjatywa mieszkańców Radomia i okolic. Stowarzyszenie „Kocham Radom” w lutym 2007 r. rozpo-częło zbieranie podpisów pod internetową petycją, skierowaną do samorządu województwa i Kolei Mazowieckich. Wokół petycji – dzię-ki konferencji prasowej oraz wysyłanym pismom – udało się skupić zainteresowanie mediów, opinii publicznej, miejscowych samorządów gminnych oraz parlamentarzystów. Temat stał się żywy. I już po kilku miesiącach – 3 września 2007 r. – ruch pociągów osobowych na linii Radom – Przysucha – Drzewica został przywrócony, a do niedawna sceptyczni członkowie władz województwa mazowieckiego, z uśmie-chami na ustach uczestniczyli w uroczystej reaktywacji przewozów.

Stowarzyszenie nie poprzestało jednak na tej jednej sprawie. Rów-nież dzięki „Kocham Radom” wreszcie zmieniona zostanie paradoksalna sytuacja, iż w granicach Radomia (227 tys. mieszkańców) funkcjonuje tylko jedna stacja kolejowa. Po piśmie stowarzyszenia „Kocham Ra-dom”, skierowanym w ramach konsultacji społecznych do PKP Polskich Linii Kolejowych i do władz miasta, podjęta została decyzja o wybudo-waniu, podczas modernizacji linii kolejowej Warszawa – Radom – Kielce – Kraków, czterech nowych przystanków kolejowych, które przybliżą kolej mieszkańcom kilku radomskich dzielnic i osiedli.

– „Stowarzyszenie zrzesza ludzi, którzy chcą coś robić dla Rado-mia i regionu, niezależnie od pochodzenia czy przynależności partyj-nej” – mówi Sebastian Pawłowski, szef zespołu transportowego „Ko-cham Radom”. Działanie na rzecz rozwoju kolei w regionie radomskim to wcale nie jedyne pole aktywności tej organizacji. Do najważniej-szych celów członkowie działającego od nieco ponad roku stowarzy-szenia zaliczają kształtowanie pozytywnego wizerunku i promowanie swojego miasta, działania na rzecz integracji społeczności lokalnej oraz poprawę jakości życia w Radomiu. Zajmują oni stanowiska w sprawach związanych z zagospodarowaniem przestrzennym mia-sta, współorganizują koncerty i spotkania. Ponadto prezes stowarzy-szenia „Kocham Radom”, Jakub Kluziński, zasiada w radzie miejskiej jako radny niezależny.

Zespół transportowy stowarzyszenia „Kocham Radom” aktualnie skupia się na walce z decyzją spółki PKP Przewozy Regionalne o likwi-dacji jedynego bezpośredniego pociągu łączącego Radom z Łodzią i Poznaniem. Przy okazji, zarządowi spółki przesłana została kon-cepcja rozwoju połączeń dalekobieżnych między Radomiem i innymi regionami Polski. Została ona opracowana na podstawie wniosków z ankiety skierowanej do mieszkańców Radomia i okolic.

– „Niedługo ruszymy też z akcją przypominającą o potrzebnie re-montu linii kolejowej z Radomia przez Pionki do Dęblina” – mówi Seba-stian Pawłowski. I dodaje, że najwyższy czas na remont, by ludzie nie odwrócili się od kolei: „Kiedyś do podradomskiej Jedlni Letnisko jechało się 13 minut. Teraz – 19 minut, a przecież to tylko 13 kilometrów”.

Działalność stowarzyszenia „Kocham Radom” pokazuje, że efekty przynosi stała i konsekwentna działalność. O lepszą jakość połączeń kolejowych trzeba walczyć bezustannie i na różne sposoby – wy-syłając pisma z wnioskami do spółek kolejowych czy samorządów, organizując petycje, nawiązując współpracę z mediami i innymi sto-warzyszeniami.

Pociągi nie jeżdżą bowiem same z siebie. arol ramme

44 45

Podobna inicjatywa zawiązała się niedawno na Dolnym Śląsku. Wójt Marciszowa w powiecie kamiennogórskim, po-stanowił ponownie skierować pociągi na zarastające szla-ki. Skupił wokół siebie gminy z całego powiatu – każda z nich ma za zadanie przejąć od PKP odcinek torów na swoim terenie. I tak ziarnko do ziarnka samorządowcy chcą przejmować całe niechciane przez PKP linie. Pomy-słów na ich wykorzystanie jest dużo, jednym z nich jest za-proszenie czeskiego prywatnego przewoźnika, który już kilka lat temu deklarował chęć prowadzenia połączeń pasażerskich po polskiej stronie Sudetów. Idea przyświecająca powstaniu kolei na szlakach przejętych przez samorządy jest prosta: to, że PKP nie opłacało się jeździć, nie znaczy, że kolej na tych trasach jest trwale nierentowna i niepotrzebna.

Nie tylko PKP

Wcale nie jest powiedziane, że połączenia kolejowe musi prowadzić firma państwowa. Wychodząc z tego założenia, kujawsko-pomorski urząd marszałkowski rozpisał przetargi na obsługę swoich linii kolejowych. W jednym z nich zwy-cięstwo prywatnego przewoźnika – konsorcjum PCC Rail i brytyjskiej Arrivy – było miażdżące. PKP Przewozy Re-gionalne, które również wystartowało w przetargu, zapropo-nowało cenę niemal o połowę wyższą! W pozostałych dwu przetargach jedynym oferentem było PKP PR, aczkolwiek kujawsko-pomorski urząd marszałkowski szacuje, iż na sku-tek przyznania dotacji w drodze przetargu i tak zaoszczędził około miliona złotych w skali roku. Zresztą zysk płynący z przetargu to nie tylko pieniądze. To również punktualność i odpowiednia siatka połączeń, z czasem – rosnący komfort podróży. Przewoźnik nie może sobie już pozwolić na samo-wolne zmiany czy beztroskie odwoływanie kursów, gdyż gro-zi to karami finansowymi za złamanie umowy. I choć pry-watne przewozy pasażerskie dopiero raczkują, to pierwsza prywatna kolej regionalna działająca na zlecenie samorządu budzi wielkie emocje i nadzieje. Jeśli eksperyment się uda – niewykluczone, że rynek przewozów pasażerskich przeżyje taką samą rewolucję, jak koleje towarowe. Tam, w kilka lat po dopuszczeniu konkurencji, „prywaciarze” przejęli jedną piątą przewozów i dopiero nabierają rozpędu.

Warto czy nie warto...

Po trudnych latach współpracy, kiedy samorządy były skazane na dyktat PKP, powoli rodzą się nowe możliwości. Urzędy marszałkowskie nie muszą już na żądania większych dotacji reagować wyłącznie likwidacją kolejnych połączeń. Jeśli jednak nie będą mieć wsparcia ze strony pasażerów, to nie widząc potrzeby, nie podejmą walki o połączenia kole-jowe.

Kiedy więc znowu machniemy ręką na pustoszejący dwo-rzec i wsiądziemy do przepełnionego minibusa, zastanówmy się przez chwilę, czy rzeczywiście nie warto nic robić. Czy na pewno niewidzialna ręka rynku zawsze stanie w naszej obro-nie i rozwiąże problem z dogodnym transportem?

omasz użał

Północno-zachodnie obszary obecnej Republiki Biało-ruś należały do najgęściej zasiedlonych przez Polaków te-renów Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Stanowiły one wraz z miastem Wilnem i jego rejonem tzw. polski pół-wysep etnograficzny, który ciągnął się od Białostocczyzny aż po granice Łotwy. Na skutek wcielenia Kresów Wschod-nich w obręb Związku Radzieckiego, wileńska część tego polskiego klina, oddzielającego terytoria z białoruską więk-szością od obszarów w sposób zwarty zasiedlonych przez Litwinów, została wcielona do Republiki Litewskiej, w któ-rej granicach pozostaje do dnia dzisiejszego. Obszar tak ro-zumianej Wileńszczyzny nie jest duży. Większość „polskie-go półwyspu etnograficznego” znalazła się więc w granicach Białorusi.

Do chwili obecnej znajduje się tam duże skupisko Po-laków, największe spośród wszystkich polskich skupisk na Wschodzie. Według oficjalnych białoruskich danych, liczy ono ok. tys. osób. Natomiast w opinii wielu osób grupa polska na współczesnej Białorusi posiada znacznie większe rozmiary, licząc od , do milionów. Abstrahując od wia-rygodności tego rodzaju szacunków, które na ogół bazują na założeniu, że katolik na Białorusi w istocie rzeczy musi być Polakiem, możemy tu poprzestać na konstatacji, iż pro-blem jest bardzo istotny. Skłania do pochylenia się ze szcze-gólną uwagą nad kwestią polską w tym kraju. Aby ją dobrze zrozumieć, trzeba przypomnieć pewne fakty, które legły u podstaw stanu obecnego.

O wadze polskiego elementu w minionych epokach na Białorusi, a w szczególności w jej zachodnich rejonach, może świadczyć mapa tamtejszych bitew i potyczek, sto-czonych w czasie powstania styczniowego. Ich liczba i za-gęszczenie nie odbiegają od mających miejsce w Polsce centralnej. Ilość starć zbrojnych w kraju nad Niemnem świadczyła o sile i liczebności tamtejszego elementu pol-skiego i jego zaangażowaniu w sprawę niepodległości na-rodowej. Podobną wymowę posiadają wypadki związane z przebiegiem kampanii wrześniowej roku. Trzeba pa-miętać, iż w tych tragicznych dla Polski tygodniach, miasto

Polacy na Białorusi

prof. Bogumił Grott

– perspektywy przetrwania

44 45

Grodno dało świadectwo swej wierności Rzeczypospolitej. W czasie agresji sowieckiej stawiło zbrojny opór napastni-kom. Udział w walce wziął nie tylko miejscowy garnizon, ale w sposób spontaniczny także ludność cywilna. Zemstą za udział w obronie był terror skierowany przeciw obroń-com. Wielu z nich zostało rozstrzelanych lub osadzonych w więzieniach i obozach. Obronę miasta opisała w swych poruszających wspomnieniach Grażyna Lipińska („Jeśli zapomnę o nich...”, Warszawa ) – mieszkanka Grodna i długoletnia więźniarka sowieckich łagrów. O patriotyzmie i ideowym zaangażowaniu społeczności polskiej na zachod-nich obszarach dzisiejszej Białorusi świadczy też skala opo-ru przeciw sowieckiemu okupantowi. Wyrażał się on po-wstawaniem wielu organizacji podziemnych, skupiających członków różnych warstw społecznych. O rozmiarach zja-

wiska mówi nam liczba organizacji wykrytych i zlikwi-dowanych przez NKWD.

Wraz z wcieleniem Kresów Wschodnich do ZSRR, rozpoczął się proces ich depolonizacji. Sowiecka polityka okupacyjna polegała na brutalnym rozbijaniu wszystkich zastanych w danym miejscu struktur i instytucji oraz na ich unifikacji z całym państwem. Celowi temu służyła także masowa kolonizacja. Na Kresy Wschodnie przysyłano więc nowych ludzi nie tylko ze wschodniej Białorusi czy pobli-skiej Ukrainy, ale także z odległych stron ZSRR. Byli oni przewidziani do sprawowania wszelkich funkcji kierowni-czych jako przystosowani do istniejących w ZSRR warun-ków i pewni z punktu widzenia reżimu, który nie ufał miej-scowym. W ten sposób na dawnych północno-wschodnich Kresach pojawiło się kilkadziesiąt tysięcy przyjezdnych obywateli sowieckich, nie licząc wojskowych i ich rodzin. Z drugiej strony, likwidacji ulegało ziemiaństwo, polscy ko-loniści wojskowi oraz bogate chłopstwo. Napływowi rzesz ludzkich ze wschodu towarzyszył w tym samym czasie uby-tek miejscowej ludności, przymusowo deportowanej w głąb ZSRR. Masowe deportacje setek tysięcy ludzi miały miejsce lutego, kwietnia, czerwca roku oraz i czerwca roku. Ofiarą wywózek padali w szczególności ci, którzy mieli najmocniejsze poczucie przynależności na-rodowej. Zostali oni usunięci ze swoich dotychczasowych siedzib i skazani na poniewierkę lub przeznaczeni do mor-derczej pracy, w warunkach urągających godności ludzkiej.

Dla wielu oznaczały one śmierć. Jeśli dodamy do liczby wywiezionych na Wschód tych, którzy zginęli w trakcie działań wojennych, trafili do niewoli we wrześniu r., lub też schronili się przed inwazją sowiecką na innych tery-toriach, to straty ludności kresowej okażą się bardzo duże. W ten sposób zaczął się zmieniać jej skład etniczny na nie-korzyść Polaków.

Po wkroczeniu Wehrmachtu na Białoruś w r. zre-konstruowano rozbite w latach i przez NKWD struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Okupacja nie-miecka nie sięgała tak daleko w głąb społeczeństwa jak so-wiecka, pozostawiając w porównaniu z tą drugą wiele sfer życia społecznego wolnych od infiltracji najeźdźcy. Oczy-wiście Polskie Państwo Podziemne, działające wówczas na obszarach tzw. Białorusi Zachodniej, jak i na całych Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, spotkało się z wrogością sowieckiej partyzantki funkcjonującej na tamtych terenach. Szczególnie od momentu zerwania stosunków dyploma-tycznych z polskim rządem emigracyjnym, ZSRR z całą konsekwencją zwalczał wszystkie podległe mu agendy. Po ustąpieniu Niemców i powtórnym wkroczeniu Armii Czer-wonej na Białoruś rozpoczął się nowy etap w historii kraju, nacechowany dalszą depolonizacją.

W obrębie Republiki Białoruskiej istniały inne warunki niż na Kresach południowo-wschodnich, gdzie po wojnie nadal działały grupy UPA, siejące wśród tutejszych Polaków krwawy terror. Jego celem było zmuszenie ich do opuszcze-nia dotychczasowych siedzib. Natomiast na Kresach pół-nocno-wschodnich, gdzie w wielu okolicach zagęszczenie ludności polskiej sięgało procent ogółu mieszkańców, bardzo duża część tamtejszych Polaków nie zamierzała emi-grować na teren Państwa Polskiego w jego nowych powo-jennych granicach. Polacy ci, praktycznie nie napastowani przez słaby nacjonalizm białoruski, nadal czuli się u siebie, oczekując, że to Polska do nich powróci. Na zachodnich te-renach Republiki Białoruś przetrwały więc zwarte społecz-ności polskie, których istnienie potwierdzają dzisiaj liczne cmentarze pełne nowych nagrobków z napisami w języku polskim.

Taki stan rzeczy umożliwił utrzymanie się tam zorga-nizowanego zbrojnego oporu przeciw władzy sowieckiej, który ostatecznie wygasł dopiero w r., trwając, co warto podkreślić, równie długo jak analogiczne zjawisko w granicach Polski „ludowej”. Z wcielonych do Białorusi te-renów wyjechało do Polski jedynie od do tys. osób, głównie z miast. Była to inteligencja i przedstawiciele tych warstw społecznych, które były szczególnie narażone na eksterminację. Natomiast wieś została prawie nienaruszona. Reżim sowiecki nie zamierzał jednak dopuścić do kultywo-wania przez miejscową ludność polskości. Rok przy-niósł całkowitą likwidację polskiego szkolnictwa na Bia-łorusi i zaczął działać uruchomiony na różnych płaszczy-znach mechanizm rusyfikacji połączonej z komunistyczną indoktrynacją. Procesowi temu towarzyszyły rozmaite for-my represji i eksterminacji. W celu uporania się z polsko-ścią władze sowieckie na niektórych terenach dokonywały przymusowych wpisów białoruskiej przynależności naro-dowej w metrykach nowonarodzonych. Nie przeszkadzał temu fakt, że równolegle białoruskość stawała się już tylko

FOT.

RADI

O W

OLN

A EU

ROPA

WW

W.S

VABO

DA.O

RG

46 47

tytularnym oznacznikiem kraju, a język białoruski był sku-tecznie wypierany ze szkolnictwa i oficjalnego obiegu przez rosyjski. Kolejne spisy ludności wykazywały też zmniejsza-nie się liczby osób deklarujących swoją polskość, wyjątkiem natomiast była i jest po dzień dzisiejszy Grodzieńszczyzna, gdzie ubytek Polaków jest bardzo nieznaczny. Tamtejsi Po-lacy stanowią bowiem aż , wszystkich Polaków za-mieszkujących na Białorusi.

Upadek Związku Radzieckiego i powstanie niepodległe-go państwa białoruskiego wydawały się zwiastować nową epokę w położeniu tamtejszej ludności polskiej. Zaistniałe nowe warunki umożliwiły powstanie Związku Polaków na Białorusi oraz innych form organizacyjnych, które powin-ny były wspierać renesans polskości. Niemniej jednak, jak to widać dzisiaj z perspektywy ostatniego piętnastolecia, sprawy nie ułożyły się optymalnie. Z jednej strony, w nie-podległej już Republice Białoruś zaczął dawać o sobie znać nieprzyjazny Polakom i polskości nacjonalizm białoruski. Później do władzy doszła ekipa Łukaszenki, odwołująca się do spuścizny sowieckiej i bazująca na elementach kultury rosyjskiej. Autorytarna władza nie chciała też tolerować demokratycznych standardów w życiu społecznym, co wy-raziło się m.in. tendencją do podporządkowania polskich organizacji i ograniczania ich społecznego oddziaływania. Świadectwem takiej polityki państwa białoruskiego stały się niedawne zajścia wokół Związku Polaków na Białorusi, które przyniosły wewnętrzny rozłam i paraliż nieustannie szykanowanych organizacji.

Do tej trudnej sytuacji, uniemożliwiającej skuteczną pracę polskim działaczom na Białorusi, dochodzi czynnik, który jest może najważniejszy spośród wszystkich innych. Jak skonstatował pierwszy, wieloletni prezes Związku Pola-ków na Białorusi, Tadeusz Gawin, w swoich wspomnieniach („Zwycięstwa i porażki”, Białystok ), „Polacy na Biało-rusi nie zgłaszają potrzeby i znajomości języka polskiego w takim stopniu, jak by tego pragnęli bardziej świadomi przed-stawiciele i przywódcy tamtejszych Polaków”.

Jak poinformowała autora niniejszego artykułu wicepre-zes Polskiej Macierzy Szkolnej na Białorusi, Teresa Kryrzyń, obecnie ze wszystkich form nauczania języka polskiego na Białorusi korzysta nie więcej niż polskiej młodzieży. Jak wynika z innych źródeł, język polski w zachodnich rejonach obecnej Białorusi, gdzie populacja polska przetrwała w ok. swego stanu przedwojennego, często bywa traktowany obojętnie i nie wzbudza żadnych pozytywnych emocji. Do-tyczy to nie tylko ludzi młodych, lecz również i starszych, urodzonych w okresie powojennym oraz pozostających poza oddziaływaniem Kościoła. Jak twierdzą różni obser-watorzy tamtejszych stosunków, nawet młodzi ludzie, którzy uczęszczają do polskich szkół, często traktują język polski podobnie jak nauczane tam języki obce. Nic więc dziwnego, że na ulicach liczącego około tys. mieszkańców Grod-na, gdzie Polacy stanowią ludności, nie słyszy się języka polskiego.

To samo da się zauważyć w innych miastach zachodniej części Republiki Białoruś. Sowietyzacja wdrażana w ciągu półwiecza przez totalitarny reżim ZSRR, połączona z dykta-tem języka rosyjskiego, w warunkach zniknięcia własnych, polskich elit społecznych, zadała, jak się wydaje, bardzo sil-

ny cios tamtejszej polskości. Rozegrał się tam i rozgrywa nadal ponury dramat wykorzeniania z kultury polskiej na-stępnych pokoleń, które przychodziły na świat w końcu XX wieku. Jak odnotował socjolog z Katolickiego Uniwersyte-tu Lubelskiego, ks. prof. Roman Dzwonkowski, prowadzą-cy badania wśród katolików na Białorusi: „Pełne szczerych uczuć wypowiedzi starszego pokolenia, przepełnione żalem z powodu braku języka polskiego w nauczaniu młodzieży, mają w większości wypadków charakter deklaratywny, a wy-rażane w nich uczucia z reguły nie przekładają się na polskie wychowanie patriotyczne we własnym domu” (R. Dzwon-kowski, O. Gorbaniuk, J. Gorbaniuk, „Postawy katolików obrządku łacińskiego na Białorusi wobec języka polskiego”, Lublin ).

Zapewne dzieje się tak również dlatego, że jest tu mowa o ludziach prostych, dla których horyzonty zazwyczaj wy-znacza tylko troska o codzienny byt i zwyczajny utylita-ryzm, a imponderabilia (wyjątek w wypadku ludzi wie-rzących stanowi religia) nie odgrywają aż tak ważnej roli. Jak widać, mimo wysiłków działaczy polskich, na Białorusi w ciągu ostatnich kilkunastu lat nie udało się stworzyć so-lidnych podwalin odrodzenia polskości. Korzysta z tego filorosyjska formacja postkomunistyczna skupiona wokół Łukaszenki, która szczególnie w ostatnim okresie stara się sprowadzić do zera efekty i tak niezbyt skutecznej działal-ności Związku Polaków na Białorusi.

W takiej sytuacji Kościół nadal pozostaje jedyną insty-tucją, w której Polacy wszystkich generacji mogą publicznie słuchać języka polskiego i mówić w nim. Dla zachowania tego języka i przetrwania poczucia polskiej przynależno-ści narodowej posiada on nadal kluczowe znaczenie. Poza odprawianiem liturgii może także prowadzić działalność społeczną, komunikując się z wiernymi w ich ojczystym ję-zyku i przekazując im elementy narodowej kultury. Rzecz w tym, że w bieżącym okresie na terenach dawnych Kresów Wschodnich Kościół wycofuje się z roli czynnika podtrzy-mującego język i polską tożsamość. Wzmiankowany wyżej ks. prof. Roman Dzwonkowski przestrzega w swej książce, iż takie „zaniedbanie /.../ spowoduje niepowetowane stra-ty, jeśli chodzi o /.../ polską tożsamość narodową. Znaczenie i możliwości Kościoła są pod tym względem nieporównywal-nie większe niż jakiejkolwiek instytucji świeckiej. Przykładem może być szybko postępujący proces białorutenizacji młodego pokolenia katolików, który wybitnie ułatwia białorutenizacja liturgii...”.

W ostatnich latach Kościół katolicki na Białorusi co-raz szerzej wprowadza język białoruski. Jak twierdzą róż-ni obserwatorzy, księża w większości przypadków unikają nawet kontaktów z polskimi stowarzyszeniami. Jest to sku-tek nowej polityki tamtejszego Kościoła w dziedzinie jego relacji z polskością. Zapewne ustępuje on pod naciskiem władz nieprzychylnych kultywowaniu polskiej tożsamości. O ile w kościołach diecezji grodzieńskiej język polski nadal funkcjonuje, chociaż i tam zaznaczają się tendencje ku bia-łorutenizacji, to w innych diecezjach został już całkowicie wyrugowany na korzyść białoruskiego. Sytuacja jest o tyle dziwna, że ten ostatni język praktycznie wyeliminowano z użycia w miastach na rzecz rosyjskiego, a wieś posługuje się różnymi dialektami. Kościół katolicki, usprawiedliwiając

46 47

ustami niektórych księży swoją politykę językową, wysu-wa często argument, iż nie ma obowiązku podtrzymywa-nia kultury narodowej, ponieważ jego misja ma charakter uniwersalny. W rzeczywistości sam w czynach zaprzecza głoszonej zasadzie. Bierze bowiem aktywny udział w proce-sie podtrzymywania tożsamości narodowej, tyle że białoru-skiej. Gdzie więc jest tu logika? Jak można domniemywać, polega ona na współbrzmieniu ze stroną silniejszą, którą dzisiaj reprezentują władze Białorusi.

Oddajmy jeszcze raz głos ks. Dzwonkowskiemu. W wy-niku swoich badań dochodzi on do wniosku, iż „polskość nie może w dłuższym okresie samotnie przetrwać [na Biało-rusi – przyp. B. G.] bez wsparcia zewnętrznych instytucjonal-nych czynników”. Poza Kościołem katolickim nie widzi on innej poważnej i wpływowej instytucji lub siły społecznej zdolnej sprostać takim wymaganiom. Uważa też, że zmia-ny w dziedzinie języka liturgii i duszpasterstwa powinny być poprzedzone „refleksją nad ich zasadnością i możliwymi konsekwencjami”.

Mamy tu do czynienia z bardzo oględnym w formie, ale jednoznacznym ostrzeżeniem i sygnalizowaniem problemu jakże ważnego dla trwania kresowej polskości. Podobnie jak ks. Dzwonkowski sprawę zagrożenia polskości na Bia-łorusi widzą także niektórzy miejscowi duchowni urodzeni tam i sprawujący funkcje duszpasterskie. Jeden z nich, ks. Jan Puzyna – proboszcz w Oszmianie, w rozmowie z auto-rem niniejszego tekstu prognozuje, iż przy obecnych wa-runkach, miejscowa polskość nie przetrwa nawet lat. On sam jest autorem wygłoszonego na terenie Polski referatu na temat „Duszpasterstwo Polaków na Białorusi – dzisiaj i jutro”, w którym wytyka rozszerzające się w tym kraju dys-kryminowanie przez Kościół języka polskiego.

Ks. Puzyna podsumowując nasilające się tendencje w Kościele katolickim na Białorusi, używa jednoznacznych sformułowań. Stwierdza, iż „rysuje się nieciekawa perspek-tywa”, „dochodzą coraz nowe niepokojące fakty, mówiące o

eliminowaniu tego wszystkiego co jest polskie”. Pyta też „jak mają odnaleźć się miejscowi Polacy w Kościele w zaistniałej sytuacji?”. Skarży się też, że w katolickich pismach wydawa-nych na Białorusi „można spotkać wiele artykułów z treścią antypolską”.

Referat ks. Jana Puzyny zawiera kilka bardzo ważnych propozycji, których realizacja jest konieczna. Wychodzą one naprzeciw wnioskom wyciągniętym przez przedstawi-ciela nauki, jakim jest ks. prof. Dzwonkowski: „Dzisiaj moim zdaniem – pisze ks. Puzyna – aby duszpasterstwo Polaków na Wschodzie miało przyszłość, nie może ono ograniczać się tylko do języka polskiego na Mszy św., ma to być coś podob-nego do duszpasterstwa polonijnego na świecie. Co to zna-czy? Oprócz prowadzenia duszpasterstwa w języku polskim należałoby przy Kościele też organizować kulturalne życie Polaków. Może to być nauczanie języka, poznawanie historii, obchodzenie świąt narodowych itp. Właśnie takie duszpaster-stwo opiekowałoby się polskimi cmentarzami i wszystkim tym, co przypomina o Polsce. /.../ Uważam, że tu ważną rolę może i powinien odegrać Kościół w Polsce, który opiekuje się prze-cież Polonią na świecie. Ma podobnie zająć się Polakami i za wschodnią granicą. Na to mają zwrócić uwagę również Pań-stwo Polskie i społeczne organizacje w Polsce, wspierające Po-laków na Wschodzie. Komu jak nie Polsce ma zależeć na tym, aby polskość została zachowana na Wschodzie i aby Polacy mogli ją pielęgnować również w Kościele. Miejscowi Polacy mają odczuć to zainteresowanie i otrzymać potrzebne wspar-cie ze strony Macierzy. Wtedy i tylko wtedy coś może ruszyć w tym względzie do przodu. Czas niestety pracuje na naszą niekorzyść. Należałoby jak najszybciej coś robić w tym kierun-ku, bo inaczej stracimy tych, którzy jeszcze w jakiś sposób sta-rają się zachować swoją polską tożsamość /.../. Bo jak kiedyś, tak i dzisiaj nie jest łatwo być Polakiem na Wschodzie”.

prof. ogumił rott

��

��

� ��

��

��

��

��

��

REKLAMA

48 49

W Polsce żyją obok siebie dwa narody, posługujące się dwoma językami, różniącymi się słownictwem, składnią i intonacją chyba bardziej niż XVII-wieczna polszczyzna od współczesnej. Nowszy z języków wyróżnia się nie tylko wszechobecnością wulgaryzmów, ale też brakiem słów „przepraszam”, „dziękuję”, „współczuję”, „wybaczam” oraz zanikiem łagodnej intonacji.

Dokumentują to scenki sprzed paru tygodni: grupka studentek w tramwaju po k...polsku omawia niedogodności rozkładu zajęć na uczelni. Około -letni tatuś rozprawia z kolegą głośno w takiejże mowie, wiodąc za rączkę -let-niego synka, a synuś się pilnie uczy. W parku w Legnicy młode mamusie przyuczają do takiej mowy maleństwa w wózeczkach, a ich --letnie córeczki świetnie je naśla-dują, gdy słyszane są na osobności.

Ten nowy język jest tak różny i poparty zachowaniem tak odmiennym od dawnej polskości, że można mówić o nowej nacji. Można też przewidywać, że naród k...pol-ski będzie się mnożył, gdyż są już jego dwie płcie, będzie zdobywał władzę, bo to osobowości dominujące. Zresztą już teraz mamy k...-Polaków-posłów, -biznesmenów, -tre-nerów, -lekarzy, -generałów, ba, także -pedagogów, -pro-fesorów, -redaktorów, -pisarzy i -poetów! Poznałem tako-wych osobiście, bądź poprzez telewizję. Mają oni już swoje pismo, no czyż NIE? Na Ukrainie słyszałem niejeden raz, że polskie filmy wyróżniają się szokująco wulgarnym języ-kiem. Lipiec roku oraz maj-czerwiec spędziłem w Moskwie i okolicach, a znając dobrze jęz. rosyjski odno-towałem z zaskoczeniem, że nie zdarzyło się tam ani razu usłyszeć wulgarnych słów wypowiadanych w miejscach pu-blicznych ostentacyjnie lub agresywnie porykująco.

Kadry dla Rzeczpospolitej Wulgarnej rosną w siłę, rozta-czając wpływ na środki przekazu oraz na słowo pisane i mó-wione. Od słów przechodząc do czynów. Każdy rok przynosi nowe formy agresji. O ile dawniej zaprotestowanie prze-ciw wulgaryzmom powodowało – zdawkowe wprawdzie, ale jednak – przeproszenie, to dziś odwrotnie, nasila popis, przy tchórzliwym milczeniu otoczenia. Przypomina się prof. T. Kotarbiński, który przyznał, że i przed wojną różnie bywa-ło z kulturą rodaków, ale „dawniej miernota nie była tak butna”. Tu tkwi sedno rzeczy – jest to buta wynikła z zani-ku mechanizmów wykluczających zdziczałe jednostki ze społeczności. Dziś zamiast wzbudzania ostracyzmu, jed-

nostki takie wręcz się podziwia, a przynajmniej milcząco akceptuje. Najwyraźniej to nie jest już ten sam słynący z od-wagi naród polski. Choć mamy jego najlepiej wykształcone z pokoleń, to jednak jakby sprymitywniałe, pozbawione sza-cunku dla kultury i języka ojczystego.

Wszechnicami zdziczania języka i obyczajów są stadio-ny sportowe, dworce kolejowe w dniach przepustek „obroń-ców Ojczyzny”, publiczne miejsca spacerowe i kąpieliska. Taki język w różnym natężeniu rozbrzmiewa w całym kraju oraz poza jego granicami. Inne nacje już się nauczyły tak witać przybyszów z naszej ziemi: „Hola, un amigo Polaco! El Papa, Lech Walesa, k...” – tak odezwał się do mnie hiszpań-skojęzyczny Amerykanin.

„Ryba psuje się od głowy”. Jak widać i słychać, nasze „elity” wcale nie są lepsze w kwestii języka i kultury. W na-granej rozmowie jednego z senatorów naliczono razy słowo k... Wbrew mniemaniu, to nie obecna młodzież jest inicjatorem tego zdziczenia, lecz jej mistrzowie – młodzież z lat . i . – dziś Ważne Figury na stanowiskach, z któ-rych kontynuują misję schamiania. Mamy już dziadków i wnuków posługujących się biegle wulgaryzmami, a także coraz bardziej ordynarne w mowie nastolatki. A jaka mowa, takie postępowanie.

Wyjaśnia to parę zjawisk. W przeciwieństwie do innych rejonów kontynentu, gdzie jeszcze ceni się łagodne odno-szenie się do współobywateli, u nas narasta bezkarność lu-dzi chamskich i brutalnych. Nasi politycy łatwiej wydają też publiczne pieniądze na akademie zdziczania zwane stadionami niż na budowę kampusów uniwersyteckich i czytelni. Jeśli by jednak spojrzeć na sprawę bardziej prze-wrotnie, to okaże się, że jest to odruch zgoła racjonalny ze strony nowej nacji. Wszak ubogi nauczyciel w szkole/uczelni wykłada w niezrozumiałym języku, a kultura Pola-ków nie jest neokulturą dzikusów. Jest więc logiczne, że ci drudzy okazują wrogość wobec obcej im kultury, niszczą jej zasoby, od ławek, nagrobków i pomników poczynając, a na gnębieniu ludzi cywilizowanych kończąc.

Szeregi i wpływy Polaków słabną, a k...-Polaków po-tężnieją. Można przewidzieć, że przyszłe decyzje wulgar-nej większości tym bardziej ograniczą kulturę wysoką. Już dziś absolwenci szkół średnich i wyższych nie wiedzą nawet tego, że przedstawiając się, należy wymieniać imię przed na-zwiskiem. Co tam oni, niewiedzę tę widać w dokumentach sejmowych. Szkolnictwu nie zależy na jakości kształcenia, lecz na wskaźnikach skolaryzacji. Jego machina wypusz-

Dwa narody na polskiej ziemi

prof. Ludwik Tomiałojć

48 49

cza dyplomowanych ćwierćinteligentów, posługujących się nieortograficznym pismem i żałośnie ubogim języ-kiem, często wulgarnym. Zanikł odsiew miernot i do ma-gisteriów na znanych mi kierunkach studiów przyrodni-czych przystępują nawet osoby ze śladowym pojęciem o ortografii, interpunkcji i gramatyce. Prawie magistro-wie piszą: „biologi” (zamiast biologii), „lini”, „koloni”, a także „robio”, „chodzo”, albo „fałna i flora”, „kóltóra” (autentyczne). Spauperyzowane uczelnie dają dyplomy każdej miernocie, a niejeden student nie różni się już od pospolitych żuli. Mimo przestróg S. J. Leca stworzyliśmy „przytułki dla nę-dzy umysłowej”, i to na uczelniach!

Niezrozumiałe jest jedno. Wszak Polska jest pełna ludzi deklarujących się jako chrześcijanie. Ponoć to „my” mamy nauczyć Europę tzw. wartości. Dziwi mnie w stopniu naj-wyższym, gdzie ci bogobojni ludzie bywają w dni mniej odświętne? W minionym ćwierćwieczu nie zdarzyło mi się usłyszeć choćby jednego mężczyzny czy kobiety, pro-testujących przeciwko używaniu w ich obecności pluga-wych wyrażeń.

Wulgarny język słyszy się zarówno wśród ludności pra-wosławnej (Hajnówka, Białowieża, Białystok), jak i przy kościołach katolickich, co świadczy że nowa nacja uda-nie łączy religijność ze zdziczeniem. Pewien wrocławski taksówkarz żegna się przed każdym mijanym kościołem, nieprzerwanie przy tym bluźniąc. Kultura języka i sposób bycia nie idą też w parze z deklaracjami o patriotyzmie. Kiedy nasi dziadowie oddawali życie za możność mówie-nia po polsku, to ich lepiej wykształceni, ale odmóżdżeni

wnukowie zohydzają mowę ojczystą. Może polski rozum śpi zamroczony?

Jeśli nie podejmiemy przeciwdziałań wobec zdziczenia, stracimy szacunek innych i szacunek dla siebie samych. Nie powinniśmy się wtedy obrażać, że inne narody mają nas za prymitywów. Jak dotąd, mniemanie takie bywa utrwalane po-pisami k...-Polaków za granicą, czego świadkiem miałem nie-przyjemność być niejeden raz. Np. na dworcu we Frankfurcie nad Menem, gdzie mimo licznej obecności pogardzanych przez naszych rasistów „arabów, czarnuchów, szwabów i żółt-ków”, jedynymi osobami zachowującymi się poniżej godności człowieka rozumnego był pijany polski chłoptaś i wulgarna polska ulicznica. Tamtego wstydu nie zapomnę nigdy.

Nie łudźmy się – trend ku zdziczeniu nie odwróci się sa-moistnie. Żadna pozytywna wielkość w społeczeństwie nie rozwinie się na gruncie plugastwa językowego i brutalności obyczajów. Porozumienia, mądre kompromisy, akty wza-jemnego wybaczenia nie dadzą się formułować w języku nienawidzących się jaskiniowców. Twórczy rozbłysk ludz-kiego geniuszu (a glory wg J. Steinbecka), odróżniający nas od istot przedludzkich, oraz wielkość człowieczego ducha, nienajlepiej rozwijają się w atmosferze chlewu.

Czas, by złamać zmowę milczenia i wypowiedzieć gło-śno prawdę o rzeczywistym poziomie kultury znacznej czę-ści rodaków. Trzeba alarmować z nadzieją, że wrażliwa jesz-cze część młodego pokolenia podejmie walkę o powrót do ucywilizowania. To z takich młodych ludzi trzeba ukształ-tować nową elitę kierującą krajem, zamiast głosowania na zdeprawowanych i wulgarnych dinozaurów polityki, z lewa i z prawa. Minęły czasy, gdy ludzie rodzili się chamami lub dżentelmenami. Dziś bycie chamem jest sprawą osobiste-go wyboru! Wybierajmy i my, jako wyborcy.

Szacunku dla polskości nie zdobędziemy samochwal-stwem o naszych nadzwyczajnych wartościach, jeśli pozo-staniemy „zdziczałym” stadem (J. Giedroyc). Przestrzeganie cywilizowanych norm zachowania jest warunkiem niezbęd-nym do zrealizowania naszych aspiracji. Odtwórzmy zatem w życiu towarzyskim i w miejscach pracy mechanizmy, któ-re umieszczą pod pręgierzem ordynarność języka i brutal-ność w relacjach międzyludzkich. Czas przestać pseudono-wocześnie wybaczać, podawać rękę oraz przyjmować do towarzystwa niszczycieli ucywilizowania. Inaczej wiek XXI będzie u nas okresem panowania barbarzyńców.

Prawdą jest też, że to nie tylko „bezbożna lewica” pono-si winę za zdziczenie, lecz w jednakowym stopniu zasługa to i „pobożnej prawicy”. Skoro jednak wina jest obopólna, to i przeciwdziałanie winno zostać podjęte wspólnie. Czas się opamiętać! Gdzie indziej władze już budzą się z letargu: rząd brytyjski rozpoczął akcję Antisocial Behaviour Orders, skierowaną przeciw drobnej przestępczości i zdziczeniu ję-zykowemu. Może by tak i u nas, zamiast nudnych już po-lowań na „komuchów”, rozszczepiających społeczeństwo na zwalczające się armie? Niezgoda wszak rujnuje!

prof. udwi omiałojć

P. S.: Od ośmiu lat usiłowałem ten głos rozpaczy opublikować w którymś z głównych

tygodników lub pism kulturalno-społecznych. Bezskutecznie!

www.skoq.pl

RYS.

MAR

CIN

SKO

CZEK

. WW

W.S

KOQ.

PL

50 51

Z jakich przesłanek teologicznych wynika chrześcijańskie zaan-gażowanie społeczne?

E. B.: Jezus z Nazaretu jest ucieleśnionym Słowem Bożym. Jeśli spodobało się Bogu Ojcu połączenie w Nim tego, co Bo-skie z tym, co ludzkie, to czy możemy rozłączać te atrybuty? „Co Bóg złączył, niech człowiek nie rozłącza” (Mt /). Miłość do Boga i miłość do naszych bliźnich są nierozłączne. Te dwie formy miłości należą do jednego i tego samego przykazania (Mt 2/-). „Jeżeli jakiś człowiek, który jest bogaty w dobra tego świata widzi, iż któryś z jego braci jest w nędzy i zamyka przed nim swe serce, czyż może miłość Boga przebywać w nim?” (I J /). Dlatego Sobór Watykański II oświadcza w „Gau-dium et Spes”: „Przez Wcielenie, Syn Boży został złączony w pewnym sensie z każdym człowiekiem”.

Z tego powodu każdy człowiek, obojętne jaką wyznaje re-ligię, wszystko jedno do jakiej przynależy ideologii lub rasy, będzie sądzony za swą postawę wobec tych, którzy cierpią: „Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych najmniejszych, Mnie uczyniliście” (Mt /).

Biblia mówi nam, jak ważne jest ogólne spojrzenie na sy-tuację człowieka i stan społeczny. Ktokolwiek pragnie osiągnąć życiowy sukces w biznesie, polityce czy edukacji, stara się naj-pierw analizować sytuację. Kiedy i ja równie poważnie ana-lizuję socjalną scenę, na której ukazują się walczący o budo-wanie nowego świata, w sprawiedliwości i miłości braterskiej, to życzę sobie i im sukcesu w tej walce, współpracując z nimi w miarę swoich możliwości.

Ale do przewartościowania oglądu współczesnej rzeczywi-stości zmusza mnie znacznie głębsza racja, mianowicie wiara w Boga i w Jezusa z Nazaretu. Biblia pokazuje nam Boga, który „widział cierpienia” Hebrajczyków w Egipcie, który „słyszał ich krzyk” i zdecydował się przysłać Mojżesza, aby ich wyzwolił (Wj /-). Używając Mojżesza jako pośrednika, Bóg zawarł przy-mierze ze swoim ludem. Jeden fundamentalny warunek tego przymierza polega na ukazaniu miłościwej troski o słabych, biednych, wdowy, sieroty i cudzoziemców. Niestety, ta zasada była często zaniedbywana. Dlatego też prorocy poprzez długie wieki, aż do przyjścia Chrystusa nawoływali lud do wypełniania wymagań Przymierza i zwiastowali nadejście Mesjasza, który za-wrze Nowe i wieczne Przymierze. Gdy ten Zbawiciel przyszedł, to On postawił w centrum Królestwa Bożego niewidomych, spa-raliżowanych, trędowatych, dzieci – krótko mówiąc, wszystkich wzgardzonych i znajdujących się na marginesie społeczeństwa.

Poprzez konkretne wydarzenia w historii, poprzez spotkanie się z ludźmi, Bóg daje sygnał każdemu człowiekowi – wierzące-mu czy nie. Jezus wzywał każdego człowieka do przejścia od ego-izmu do miłości, od rezygnacji i fatalizmu do wspólnej i solidar-nej akcji, od nieświadomości do rozpoznania konkretnej rzeczy-

wistości. Gdy człowiek odkrywa we własnym sercu taki apel, to musi decydować, musi wybrać. Nie może zostać neutralny, musi akceptować ten apel albo odrzucić go. Ta akceptacja lub odrzuce-nie jest dokonywane w życiu codziennym. Gdy zwracam szcze-gólną uwagę na rzeczywistość ludzi, odkrywam nie tylko wołanie Boga do mnie przez nich, lecz także Jego dzieło w nich.

Jak społeczny wymiar katolicyzmu wyglądał w toku dziejów?

E. B.: Karol Marks powiedział kiedyś, że religia jest opium dla ludu i do dzisiaj większość marksistów podziela ten po-gląd. Musimy w duchu przyznać, że Kościół niejednokrotnie dawał powody do takiego osądu. Przypomnijmy sobie np. na-uki szerzone przez Kościół w połowie XIX wieku. Zwracano się wówczas do bogatych tak: Bądźcie szczodrzy dla biednych. Praktykując taką braterską miłość, zasłużycie na raj wieczny. A co mówiono ubogim? Bądźcie cierpliwi. Bogu ofiarujcie wa-sze cierpienia w intencji zbawienia waszego i waszych bliźnich! Wspomnijcie na ubóstwo Jezusa i Jego śmierć na krzyżu. W ten sposób skosztujecie radości przyobiecanej tym, którzy cierpią. W żadnym jednak wypadku nie dociekano przyczyn nędzy.

Ubóstwo zostało usankcjonowane jako wola Opatrzności, zgodnie z jednostronną interpretacją słów Pisma Świętego: „Ubogich zawsze macie u siebie” (Jn. /). Duchowo uśpieni ta-kimi przesłaniami, zarówno biedni, jak i bogaci coraz bardziej zapominali, gdzie leży sedno sprawy i nie byli w stanie walczyć z przyczynami biedy. Podobne błędy popełniały także religie niechrześcijańskie. Jednak nowoczesne ruchy społeczne w Ame-ryce Łacińskiej oraz historia polskiej „Solidarności” powinny zmobilizować uczciwych marksistów do naukowego zrewido-wania ich poglądów na rolę religii w tego rodzaju działaniach.

Ze swej strony, musimy pokornie przyznać się do prze-szłych i obecnych błędów w tym względzie, trwających aż do przesłania ogłoszonego przez II Sobór Watykański: „. Zada-nia sprawiedliwości winny być zaspokojone w pierwszym rzędzie, aby oddawanie tego, co sprawiedliwie się należy, nie było zastą-pione przez ofiarowanie dobroczynnego daru; . Nie tylko skutki, ale także przyczyny rozlicznego zła powinny być usunięte; . Po-moc powinna być udzielana tak, aby otrzymujący ją stopniowo mogli wyzwalać się od zależności w stosunku do innych i stawać się samowystarczalni”.

Do tego należy dodać encykliki papieskie poświęcone tema-tyce społecznej: Rerum Novarum (), Quadragesimo Anno (), Populorum progressio (), Octogesima adveniens (), Laborem exercens () i Sollicitudo rei socialis ().

Kościół z biednymi

– z księdzem Edwardem Brzostowskim rozmawia Jarosław Tomasiewicz

FOT.

ABDA

LLAH

ABE

ROU

CH

50 51

Jaka jest opinia księdza o idei i ruchu księży-robotników, który działał we Francji?

E. B.: Moim bliskim towarzyszem był w latach - ks. Andrzej, który pracował dni tygodniowo w małej firmie jako spawacz i frezer. Należał on do Instytutu Świeckiego Księ-ży, tzw. PRADO. Ja też wiele lat marzyłem o życiu jako kapłan-robotnik. Jednak po przybyciu do Japonii, zetknąłem się z nie-chęcią Biskupa wobec tego pomysłu i musiałem przyjąć taką decyzję. Było nas tu trzech członków PRADO i jeden otrzymał pozwolenie, by łączyć posługę kapłańską z pracą robotnika.

„Św. Paweł starał się być Żydem wśród Żydów, Grekiem wśród Greków, aby zbawić choć niektórych z nich. Dla słabych stał się jak słaby, by pozyskać słabych” ( Kor /-). Jako syn robotnika zostałem księdzem i chciałem żyć z robotnikami, w solidarności z nimi. Ale po jakimś czasie zrozumiałem pewne ograniczenia takiej postawy. Nawet gdybym wybrał tryb życia tzw. księdza-robotnika, pracując fizycznie jak oni w jakimś przedsiębior-stwie, ogromna różnica nadal by pozostała. Ja dobrowolnie wy-brałbym ten tryb życia, natomiast robotnicy nie mieli żadnego wyboru. Aby przetrwać, byli zmuszeni do życia robotniczego.

Gdy Watykan zakazał kontynuowania ruchu księży-ro-botników w r., uczynił tak, ponieważ niektórzy z nich zapominali, co to znaczy być kapłanem Chrystusa. Mimo to, wówczas nasz przełożony w PRADO, Alfred Ancel, biskup pomocniczy Lyonu, otrzymał wraz z innym księdzem po-zwolenie na pracę jako robotnik. Po latach tej pracy napisał książkę o własnych doświadczeniach („ ans avec les ouvriers”

– lat z robotnikami, ). Określił w niej, na jakich zasa-dach można prowadzić życie kapłańskie i misjonarskie pośród robotników. Na tej podstawie Watykan na nowo zezwolił na praktykowanie takich działań.

Jeszcze więcej kontrowersji w łonie Kościoła budziła Teologia Wyzwolenia...

E. B.: Tak zwana Teologia Wyzwolenia powstała w latach . w Ameryce Południowej, gdzie niewielka grupa ludzi posiadała aż - bogactw danych krajów. Analiza sytuacji przez twór-ców Teologii Wyzwolenia była często przeniknięta duchem czy-sto marksistowskim. Lecz im bardziej staramy się obiektywnie spojrzeć na to, co dzieje się we współczesnym świecie, tym wy-raźniej zdajemy sobie sprawę z tego, że społeczeństwa podzie-lone są na dwie części, wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych. To nie teoria, lecz fakt! A Pismo Święte mówi: „Nie będziesz uciskał bliź-niego, nie będziesz go wyzyskiwał” (Księga Kapłańska, /; Ks. Powtórzonego Prawa, /; Jeremiasz, /; List Jakuba, /).

Chrześcijanin powołany jest do tego, aby kochać wszystkich ludzi. Ale niemożliwe jest kochanie wszystkich w jeden i ten sam sposób. Kochać biednych, cierpiących, uciśnionych – to znaczy poszukiwać wraz z nimi drogi do uwolnienia ich z nędzy i opre-sji. Kochać uciskającego natomiast znaczy uświadomić mu, że ucisk jest złem, dążyć do jego przemiany i wykorzenienia nie-sprawiedliwości. Miłość ta, zjednoczona z walką wyzyskiwanych ze wszelkim złem i uciskiem, daje wyzyskiwaczom szansę zdania sobie sprawy z czynionych nieprawości i zmiany postępowania.

„Nie ma prawdziwego wyzwolenia bez Chrystusa”. Wyra-żając swoje przekonanie niczym refren, nasz przyjaciel Suzuki powtarzał te słowa raz po raz. Zdziwiony zapytałem, co ma na myśli. On zaś wyjaśnił: „Napotykając na różnego rodzaju ucisk i eksploatację, jakim poddana jest klasa robotnicza od swych po-czątków, robotnik ma trzy wyjścia: poddać się losowi, szukać dróg indywidualnego awansu, jeśli taki jest możliwy lub uciec się do przemocy. Odbierałem te możliwości jako kolejne pokusy. Uwol-nił mnie od nich Chrystus. Usilnie i nieprzerwanie nakłaniał mnie, abym odrzucił fatalizm i rezygnację, zachęcając do walki o sprawiedliwość. »Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości, albowiem do nich należy Królestwo Niebie-skie« (Mt./). Zachęca mnie, abym prowadził walkę twardą i energiczną, mówiąc: »Nie!« przemocy. »Wszyscy, którzy za miecz chwytają, od miecza giną«. W końcu Chrystus uwolnił mnie także od pokusy indywidualnego poszukiwania awansu. Nie potępiam tych, którzy szukają indywidualnych rozwiązań dla kolektywnych problemów, lecz wydaje mi się, że dążenie do wspólnych rozwiązań jest bardziej w duchu Chrystusa”.

Kościół nie tylko wspiera różne inicjatywy i postawy, ale również stawia określone wymagania moralne.

E. B.: Prawdziwy robotnik to ten, który bez popadania w rezygnację i bez posuwania się do przemocy, stara się zbu-dować międzynarodową solidarność, poświęcając swą energię i mądrość dla zapewnienia wszystkim ludziom „chleba nasze-go powszedniego” dla ciała, serca i duszy.


Ks. Edward Brzostowski – urodzony we Francji w 1932 r. w rodzinie polskich emigrantów z Su-walszczyzny. Ukończył polskie gimnazjum w Chevilly, a później Wyższe Seminarium Duchowne w Sens. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1955, a następnie przez rok przebywał w Instytucie Świeckim Księży PRA-DO w Lyonie. W latach 1956-1960 był wikariuszem w parafiach w Chablis i Auxerre. W roku 1960 ukończył studia doktoranckie na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie i otrzymał tytuł doktora teologii. W 1959 r. po raz pierwszy odwiedził Polskę, później odbył jeszcze kilkanaście wizyt, ostat-nią w lipcu br. Od roku 1963 jest misjonarzem w Japonii, gdzie prowadzi pracę kapłańską, obecnie jako proboszcz parafii Kawasaki. Od 1971 r. jest kapelanem Ruchu Robotników Katolickich, który wszedł w skład Między-narodowego Ruchu Robotników Chrześcijańskich. Uczestniczył w różnych inicjatywach społecznych, o charakterze ekologicznym, pokojowym, zwią-zanych z obroną praw pracowników i imigrantów, zarówno w wymia-rze lokalnym (parafialnym), jak i ogólnokrajowym i międzynarodowym. Udzielał nie tylko duchowego wsparcia protestującym, ale także sam brał udział w manifestacjach i bardziej radykalnych formach protestu (gło-dówki). W roku 1996 został laureatem nagrody TAJIRI za działalność na rzecz praw robotników oraz kobiet eksploatowanych seksualnie. W 1995 r. otrzymał od ambasadora RP w Japonii, przyznany przez prezydenta Le-cha Wałęsę, Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Jest autorem książki „Ojcze Nasz – krzyk biednych”, wydanej w 1981 r. w j. japońskim, a następnie po francusku, angielsku, hiszpańsku, portugal-sku, koreańsku, włosku i polsku. Można ją w całości przeczytać za darmo w Internecie, na stronie Księgozbioru Wirtualnego Federacji FIDES (http://digital.fides.org.pl/dlibra), wpisując tam w wyszukiwarkę nazwisko auto-ra. Kontakt z ks. Brzostowskim: [email protected]

52 53

Przypomniałem sobie zdanie pewnego historyka idei, który przed ponad laty oświadczył, iż musi zakończyć współpracę z narodowo-radykalnym pismem „Szczerbiec”, albowiem w jego opinii stało się ono „żydocentryczne”, cze-go nie był w stanie znieść. Jego zdaniem, nie mógł powstać żaden numer tego pisma bez poruszenia kwestii naszych starszych braci w wierze. Tym samym, w jego ocenie, pismo polskich narodowców koncentrowało się w sposób nazbyt intensywny na zagadnieniach życia zupełnie innego ludu niż ten, do którego należą osoby wydające pismo.

Na pierwszy rzut oka jego stanowisko może wydawać się szaleństwem. A jednak odkrył on bardzo ciekawą pra-widłowość. Zwrócił bowiem uwagę, iż pismo uważane za antysemickie, w rzeczywistości przejawia nadnaturalne wyostrzenie uwagi i zmysłów na życie akurat tego jed-nego narodu, które to wyostrzenie widoczne jest rów-nież w przypadku wydawców „Gazety Wyborczej”. Czyż nie wskazuje to na swoiste podobieństwo obydwu gazet, które koncentrują się na tych samych zagadnieniach z tak bogatych przecież dziejów świata i ludzkości? Czy taki stan umysłów i zainteresowań wydawców „Szczerbca” jest wynikiem docenienia geniuszu Izraelitów, czy wyni-kiem zwykłej obsesji, a może tylko bezinteresowną złośli-wością, mającą wyprowadzić kogoś z równowagi?

Zastanawiając się nad odpowiedzią, natknąłem się w Internecie na codzienną porcję komentarzy dotyczą-cych kwestii religijnych. Piszę „kwestii religijnych”, choć komentarze dotyczyły typowych zagadnień z dziedziny „wiary”: bezsensu celibatu, analiz tego, czy osoby wierzące są normalne, przywołanych obrazów księży-pedofilów czy-hających za każdym rogiem, duchownych, którzy dorobili się fortun „na tacy”, niezmierzonych zbrodni popełnionych i nadal popełnianych przez Kościół, mamienia tłumów itp. Czytając je, zdałem sobie sprawę, że antyklerykałowie w swojej pasji śledzenia losów chrześcijaństwa i katoli-cyzmu reprezentują ten sam typ widzenia świata, jaki cechuje antysemitów. Na pocieszenie powiem jedynie, iż problem ten nie dotyczy tylko antyklerykałów, ale pasjo-natów wszelkiej maści ruchów „anty-”.

Ernst Jünger poczynił ciekawe uwagi na temat anar-chistów. Zwrócił on uwagę, że każdy z nich jest „antagoni-stą monarchy, którego zniszczenie zamyśla. Uderza w osobę i umacnia dziedzictwo”. Co ciekawe, jest on „zależny – po pierwsze od swej niejasnej woli, po drugie od władzy”. Tym

List do antyklerykałów

Łukasz Marek Moczydłowski samym żyje w cieniu władcy i jego sens istnienia zależy wyłącznie od istnienia suwerena, którego prześladuje i któ-rego zamierza zniszczyć, żyje tylko dlatego, że żyje władca, którego śledzi, o którym obsesyjnie myśli, staje się jego lu-strzanym obliczem, złośliwym kronikarzem jego kroków. Nie mogąc śmiertelnie ugodzić władcy, idzie jego tropem, śledząc obsesyjne każdy jego krok, mając płonną nadzieję na jego zniszczenie, niszcząc go bronią bezsilnych – szy-derstwem i drwiną, argumentami ad personam. Ale kim-że byłby anarchista bez władcy? Kim byłby antyklerykał bez chrześcijaństwa, z którego odpadków czerpie siły i pokarm, którego tak bardzo nienawidzi uczuciem tak zbliżonym do Miłości? Obserwując antyklerykalną zaja-dłość „apostolską”, mam wręcz wrażenie, że płonie w niej święty ogień wiary.

Salvador Dali, pisząc o wojnie domowej w Hiszpanii, która była dla niego starciem wierzących i antykleryka-łów, zwrócił uwagę, że dzięki ideowym poprzednikom tych drugich doszło do odrodzenia żywej Wiary. W swoim pa-miętniku „Moje sekretne życie” napisał: „Przez pożogę woj-ny domowej Hiszpania odzyskać miała właściwą jej auten-tyczną tradycję katolicką. Wszyscy bili się z odwagą i dumą Wiary, zarówno ateiści, jak wierzący, święci i zbrodniarze, odgrzebywacze i zagrzebywacze, kaci i męczennicy”. Dziś, gdy antyklerykałowie walczą bronią szyderstwa i złośliwo-ści, nawet nie zdają sobie sprawy, że stając się ortodoksyj-nymi obrońcami świętego ognia świeckości, są dokładnym odbiciem fanatycznych dewotów. Jest to śmieszne, ale po-przez swój brak umiaru odnoszą skutek wręcz przeciwny. Tak jak dewoci wpychają ludzi w objęcia antykleryka-łów, tak samo antyklerykałowie poprzez swój fanatyzm i monotematyczność wpychają w objęcia wiary. W dzi-siejszych czasach fanatyzm odpycha. Antyklerykałowie są jak Kato Starszy, który na wszelkie problemy współcze-snego jemu świata potrafił jedynie krzyczeć ceterum censeo Carthaginem esse delendam. Kartagina padła, lecz wszelkie problemy świata pozostały. Antyklerykałowie są trochę tacy, jak w starym powiedzeniu, iż zwolennicy każdej idei są najlepszymi dowodami na jej niedorzeczność.

Przywołany na wstępie Cioran, który tak obsesyjnie wątpił we wszystko, w tym również w Boga, potrafił jednak przyznać, iż pomimo utraty wiary był umysłem religijnym. Pozbawiony wiary Stanisław Ignacy Witkiewicz opisał w „Nienasyceniu” świat, który chyli się ku upadkowi, któ-ry przeżarty przez robaki moralnego rozkładu czeka, aby upaść pod ciosami Chińczyków. W świecie tym umarło wszystko, co cenne, umarła również religia, bez której nie

52 53

da się żyć, bez której – jak twierdził homoseksualista Ten-gier – prawdziwa sztuka również umrze. „Bo cóż jest strasz-niejszego /.../ kiedy nic ukryć przed sobą nie można i naga okropność metafizyczna przebija jak kieł zwaliska codzien-nych złud, którymi staramy się zabić bezsens życia bez wiary” – mówił jego ustami Witkacy.

Oriana Fallaci pisała we „Wściekłości i dumie”, że „przy całym moim laicyzmie, antyklerykalizmie, ateizmie jestem tak zanurzona w kulturze katolickiej, że kultura katolicka tworzy część mojego pisanego i mówionego języka”. Ta im-pulsywna Włoszka potrafiła przyznać, w odróżnieniu od naszych rodzimych antyklerykałów, że „czy mi się to podo-ba, czy nie, mam bardzo dużo wspólnego z Kościołem katolic-kim. Niech to szlag, jak dużo! Jak mogłabym nie mieć? Uro-dziłam się w krainie kopuł, klasztorów, Chrystusów, Madonn, świętych, krzyży, dzwonów /.../. Dzięki niemu nauczyłam się, czym są rzeźba, architektura, malarstwo i poezja, literatura, czym jest piękno połączone z wiedzą. Dzięki niemu zaczęłam zadawać sobie pytania, czym jest Dobro, czym jest Zło, czy Bóg istnieje”.

Również antyklerykałowie w naszym kraju, czy im się to podoba, czy też nie, są do szpiku kości przesiąknięci katolicyzmem, który stanowi centrum ich życia (a przy-najmniej sedno ich działalności publicystycznej). Nie-którzy z nich potrafili to nawet przyznać. Nie zamierzam twierdzić, że na przestrzeni wieków Kościół nie popełniał błędów, że wierni nie mieli na rękach niewinnej krwi, nie chcędowodzić, że jest zbiorowiskiem ludzi bez skazy, prze-pełnionych wyłącznie cnotami. Można jednak w tym miej-scu postawić pytanie, ile niewinnej krwi przelali przedsta-wiciele innych wyznań, zwolennicy ateizmu, wyznawcy rozumu, agnostycy itd.? Wystarczy zapoznać się z historią nazizmu, komunizmu czy rewolucji francuskiej, aby ujrzeć wielomilionowy pochód ludzi przedwcześnie pozbawio-nych życia i godności. Na polskiej ziemi wrogowie katoli-cyzmu wylali wielokrotnie więcej niewinnej krwi niż oso-by, które powoływały się na Chrystusa. A czy ktoś pamięta, że uznawani dziś za głosicieli pokoju buddyści z Tybetu, na przełomie X i XI wieku przemocą zlikwidowali chrześci-jańską (nestoriańską) metropolię w swoim kraju, istniejącą od VII wieku?

We wczesnej młodości byłem antyklerykałem, który potrafił jedynie szydzić ze wszystkiego, co święte, ale twier-dzenia te upadły w zderzeniu z próbą zdefiniowania świata i mojego w nim miejsca. W końcu pociągnął mnie urok za-korzenienia, siła trwania chrześcijaństwa, głęboka mistyka, mądrość w podejściu do kondycji człowieka, piękno tra-dycji, liturgii, struktury powstającej (nawarstwiającej się) wiekami, bogactwo inspirowanej wiarą kultury, a w końcu rozliczne przykłady prawdziwych świętych (nie świętosz-ków), którzy potrafili żyć ideałami Chrystusa. Rozumiem skąd biorą się żale i szyderstwa antyklerykałów, jednakże już dawno porzuciłem ich jednowymiarową wizję świata. Zrozumiałem, podobnie jak Fallaci, iż amputacja chrześci-jaństwa pozbawiłaby mnie ważnej części mnie samego, że cywilizacja zachodnia bez chrześcijaństwa pozbawio-na zostałaby jej istoty, swojego dziedzictwa.

Można oczywiście twierdzić, że tradycja Zachodu jest również pogańska, muzułmańska itd., można twierdzić, że

chrześcijaństwo nas „uwsteczniło” (swoją drogą ciekawe, w jaki sposób, skoro m.in. właśnie w czasach chrześcijań-skich Zachód przeżywał okres prosperity politycznej, kul-turowej, gospodarczej), jednak właśnie antyklerykałowie są najlepszym dowodem, że chrześcijaństwo jest żywą rzeczy-wistością Zachodu, jego istotnym elementem. Chrystus na stałe został wpisany w historię naszego świata. Nawet gdy zginie nasza cywilizacja (w co wątpię), znajdą się fascynaci, którzy – jak ludzie zauroczeni dziś wierzeniami starożyt-nych Greków, Egipcjan czy Asyryjczyków – będą z nabożną czcią pochylać się nad materialnymi pozostałościami wiel-kiego dziedzictwa, starając się zrozumieć inskrypcje zapi-sane w odkopanych katedrach i monastyrach.

Można dokonać marginalizacji Chrystusa, wyrzucić go z urzędów, serc i głów, ale zawsze już będzie mówił do nas z obrazów mistrzów, przepięknych kościołów, litera-tury, filozofii i muzyki – będzie przemawiał przez mate-rialne i duchowe dziedzictwo Zachodu. Samuel Hunting-ton zwrócił uwagę, iż Szwecji, uważanej za najbardziej are-ligijną w Europie, nie sposób zrozumieć bez świadomości, że instytucje, zwyczaje społeczne, rodzina, polityka i styl życia zostały ukształtowane przez dziedzictwo chrześci-jańskie.

Jednym z największych krytyków wspomnianego Ern-sta Jüngera był Leopold Schwarzschild. W polemice z auto-rem „W stalowych burzach” dokonał analizy jego postawy, wskazując na liberalną strukturę osobowości znanego żoł-nierza-nacjonalisty, która ujawniała się właśnie w radykal-nych atakach na liberalizm. Teza postawiona wobec Ernsta Jüngera ma zastosowanie również do antyklerykałów. Sko-ro, jak przyznają tacy antyklerykałowie, jak Cioran czy Fal-laci, chrześcijaństwo jest w nich głęboko zakorzenione, są wręcz umysłami religijnymi, to fakt ten jest potwierdzony również przez radykalne ataki na wiarę. Skąd brałaby się bowiem ta zawziętość, gdyby wiara nie była dla antyklery-kałów czymś istotnym? W jaki inny sposób można byłoby wytłumaczyć te ogromne pokłady emocji oraz monotema-tyczność, które ujawniają się w złośliwości, obsesyjnym po-wracaniu do tych samych tematów?

Być może nie jesteśmy od siebie tak daleko jak się wydaje antyklerykałom. Na pewno łączy nas fascynacja tym samym tematem, tym samym intrygującym zjawi-skiem, jakim jest chrześcijaństwo. Po prostu ulegamy tej samej magnetycznej sile. Różnica między nami jest tylko taka, że ja widzę w nim piękno i błędy, a oni jedynie wszechogarniające zło. List ten jest rękawicą rzuconą po to, aby zmusić do wzajemnego poznania się i szacunku. Ja chcę was szanować, więc nie zniesmaczajcie mnie dywagacjami na temat ilości kochanek księży, wartości posiadanych przez nich dóbr doczesnych, ilości czarownic spalonych na stosach w ciągu ostatniej dekady przez okrutnych urzęd-ników Watykanu. W końcu przecież was i mnie prawda wyzwoli. Niezależnie od istniejącego sporu, jego rozstrzy-gnięcie znajduje się poza nami. Rozstrzygnie się on dla nas w chwili śmierci.

Łuasz ar oczydłowsi

54 55

Chwila oddechu

1. Ludzie Ziem Odzyskanych

Przybywali na Zachód ze wszystkich stron. Niektórzy z ciekawości, innym nie pozostawiono wyboru. Mama Mar-ka Karolczaka dotarła do Myśliborza (który już wtedy nie nazywał się Soldin) we wrześniu r. Transport z Lublina wlókł się dwa tygodnie.

Ojciec pochodził z Wielkopolski, z okolic Jarocina. W r. zdążył ukończyć Średnią Szkołę Rolno-Leśną w Żyrowicach, na dzisiejszej Białorusi. Lata - spę-dził w Niemczech (roboty przymusowe), najpierw jako łado-wacz węgla, potem palacz parowozu. lutego r. czer-wony semafor zatrzymał jego pociąg na przedmieściach Dre-zna. Dywanowe naloty alianckich bombowców obejrzał tedy z daleka. Szczęście mu sprzyjało – przeżył.

Jako absolwent żyrowickiej szkoły zgłosił się po ustaniu działań wojennych do poznańskiej Dyrekcji Lasów Państwo-wych, skąd skierowano go do Gorzowa. Tam zmontowano naprędce grupę operacyjną, złożoną z leśników. Na północ i zachód od Gorzowa kolej jeszcze nie funkcjonowała. Do Myśliborza nowi gospodarze podniszczonych wojną lasów musieli wędrować pieszo.

Marek urodził się w r. w Myśliborzu, wędrował jed-nak z ojcem przenoszonym ze stanowiska na stanowisko. Najpierw było to leśnictwo Chłopowo z siedzibą w Zagórzu, potem Namyślin i Rejon Lasów Państwowych w Dębnie Lu-buskim. Tam Karolczak-junior rozpoczął podstawową edu-kację. Rejony zlikwidowano w leśnictwie niecałe trzy lata później – rodzina Karolczaków trafiła do Stępnicy nad Zale-wem Szczecińskim, gdzie Marek ukończył podstawówkę.

Dzisiejszy harcmistrz z rozbawieniem wspomina pionier-skie czasy Ziem Odzyskanych. – „Mama pracowała w namy-ślińskiej szkole, kiedy latem wybuchł wielki pożar lasów. Długo go gaszono. Co prawda palić zaczęło się po ćwiczeniach jednost-ki radzieckiej, ale na wszelki wypadek przyjechało UB i zamknę-ło leśniczego Wojtaszka, podejrzewając go o sabotaż. Posiedział – wyszedł. A co spłonęło, to trzeba było ponownie zalesić”.

Ludwik Wojtaszek to postać znana między Dębnem a Kostrzynem ze względu na poniemiecki motocykl BMW – bez łańcucha, napędzany poprzez wał Cardana – który sły-chać było o kilometr. Byli i inni – listonosz, Edward Zytlau, wzór obowiązkowości, który spiesząc do kogoś z telegramem zginął pod kołami pociągu na namyślińskim przejeździe, albo kierowniczka miejscowego sklepu, p. Pleśniarska. Ta na swój sposób kształtowała etykę okolicznych osadników. Gdy w środku nocy zabrakło komuś spirytusu (a pito pośród la-sów tęgo) – stukał do okna domu kierowniczki. Pleśniarska dawała mu klucze do sklepowych drzwi, gość brał z półki dokładnie tyle flaszek, ile potrzebował, a rano, „na trzeźwo”, przynosił pieniądze. Nigdy „pod wpływem” – bo przecież mógł się, biedny, pomylić...

Tacy byli, prawdziwi wśród równie prawdziwej przyrody (choć w większości poniemieckie lasy wycięto, eksperymen-tując z uprawami daglezji i „hybrydy ” – polskiej odmiany topoli). Trudne warunki zmuszały do współpracy, a leśnicy byli w poważaniu większym niż tzw. władza – wopiści i mili-cjanci. Ewangelickie niegdyś kościoły odbudowywało w czy-nie społecznym wojsko, dziki bobrowały po podwórkach, a morenowym polom okolicznych PGR-ów natura nie po-skąpiła kamieni, pozostałości po lodowcu.

Szczerze biorąc, poza nabyciem „zasiedzenia” przez dzie-ci i wnuki pionierów tych ziem – zmieniło się niewiele. Kto wie, czy nie na gorsze, gdyż ubyło szkół, połączeń PKS i linii kolejowych...

2. Belferka

Marek Karolczak zdawał do LO w Goleniowie. Ale jego ojca znów przeniesiono. Tym razem do Myśliborza.

Myśliborskie liceum nadal dobrze się Karolczakowi koja-rzy. Uczniowie mieli czapki i tarcze, których noszenie egze-kwowali dyrektor-geograf Alfons Westphal oraz woźny zwa-ny „Kikutem”. Z sali rusycysty, Piotra Gryzio, Marek pamięta leninowskie hasło: „Musimy się uczyć sami, a potem uczyć innych”.

Kiedy przejezdni grali w świetlicy w cymbergaja (najczę-ściej o niewielkie sumy), niemal rytualnie zaglądał tam dy-rektor, rekwirował pieniądze i najbardziej zaufanego ucznia (bywał nim i Marek) wysyłał po papierosy. Dla siebie.

Druh z ulicy Szarych Szeregów

Lech L. Przychodzki

54 55

Chwila oddechu

– „Po maturze – zdałem ją w roku – rodzice chcieli ze mnie zrobić rolnika. Wysłali mnie na Wydział Zootechniczny Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu. Męczyłem się strasznie (fizyka, matma). Pół roku przesiedziałem w domu i od września r. zatrudniono mnie jako nauczyciela niewykwalifikowa-nego w szkole podstawowej w Dziedzicach”.

Uczył praktycznie wszystkiego. Po roku czekało go wro-cławskie Studium Nauczycielskie nr przy ulicy Dawida, gdzie zajęcia prowadzili wykładowcy Uniwersytetu Wro-cławskiego. Karolczak ukończył SN, rozpoczynając kolejno pracę w Boguszycach i Nawrocku.

Z Nawrocka przeniósł się do Myśliborza. W liceum przy-dzielono mu klasę humanistyczną, do matury doprowadził „trzeciaków” i „czwartaków”. – „Czwarta klasa, wyobraź sobie, dwadzieścia kilka osób i tylko pięciu chłopa!”. Tylko jeden z nich żyje – zawodowy oficer pożarnictwa – Krzysztof Sobiecki, dzi-siejszy prezes Stowarzyszenia „Z Biegiem Myśli”. Trzymając się Myśliborza, Karolczak od r. uczył w Szkole Podstawowej nr , gdzie doczekał emerytury. Dorabiał jako belfer w SP nr , Zespole Szkół Zawodowych, szkole w Karsku i jako metodyk w gorzowskim Wojewódzkim Ośrodku Metodycznym.

Życie szkoły wzbogacał niekiedy uśmiech. Jednocześnie z pracą w myśliborskim liceum Karolczak prowadził zajęcia na -letnim wieczorowym studium zawodowym dla sądow-nictwa i milicji. Kiedy skradziono Markowi niemal nowy na-bytek – motorower marki „Jawa” – wystarczyło hasło: „Macie zadanie domowe. Sprzed domu gwizdnęli mi »jawkę«”. Już na-stępnego dnia „zguba” wróciła do właściciela.

W ogólniaku poznał żonę. Małgorzata i Marek ślub wzięli w styczniu r. Mają dwóch synów. W r. myśliborski nauczyciel ukończył studia.

Niby życiorys, jakich wiele. Co więc różni Marka Karol-czaka od tysięcy innych polskich pedagogów?

3. Duch zaklęty w lilijce

W r. odrodziło się w Polsce harcerstwo. W drugiej czy trzeciej klasie dębniańskiej podstawówki Marek został zuchem. Na pierwszy obóz wyruszył jednak ze Stępnicy. Każdy otrzymał plecak, zrolowany koc, menażkę i „starem” z plandeką wyruszyli do Złocieńca.

W tamtejszych lasach rozbito bazę – wojskowe, -miej-scowe namioty z pryczami. Adeptów harcerstwa wygoniono na pobliską łąkę po siano – jak kto sobie napchał nim sien-nik, tak miał. Rzekę wykorzystywano do wszystkiego – ką-pieli, mycia naczyń i głów. – „Najbardziej strzeżony był na-miot żywnościowy, okrągły jak cyrk, z osobną wartą. Mieliśmy w nim granulowaną herbatę z USA, stamtąd też mleko w prosz-ku, wielkie sery w wiadrach, skoncentrowane suche zupki i – na blachach – drożdżowe ciasto z kruszonką! Warta miała niepi-sane prawo do podjadania. Lubiłem tę wartę...”.

Któraś północ – alarm, pakowanie wszystkiego, niczym do nagłego wyjazdu, droga przez las i na polanie przyrzecze-nie harcerskie.

Podczas zdobywania wiedzy we wrocławskim SN nr , druh Karolczak pracował w Studenckim Kręgu Instruk-torskim; zobowiązanie instruktorskie złożył w roku . Pierwszą „swoją” drużynę prowadził w Boguszynie, potem przypadła mu Harcerska Drużyna Turystyczna z Hufca

Myślibórz. Z nią po stanie wojennym przemierzył Góry Sto-łowe i Sowie. Startowali ze Świdnicy, gdzie w Wydziale Han-dlu wręczono Markowi „razpiskę” – gdzie odbierać ma żyw-ność dla swoich harcerzy. Czasy były bowiem „kartkowe”.

– „Moi druhowie przyrzeczenie składali w Gross Rosen, gdzie zginął harcmistrz Florian Marciniak, naczelnik Szarych Szeregów. Nie mieliśmy sytuacji, iż przychodzimy do schroni-ska i coś nie jest przygotowane. Miejsce było zawsze. Drużyna też była tak zorganizowana, że nie stwarzała większych proble-mów. Każdy niósł w plecaku żelazny zapas, a bochny chleba na następny dzień ciągnęliśmy na wózku”.

Szybko skończyły się pytania typu: „Druhu, a skąd druh wie, w którą stronę stąd iść?”. Odpowiadał bowiem: „Jestem tu pierwszy raz, jak i wy. Ale mam mapę i mam kompas”. Harcerski narybek nauczył się korzystania z dobrodziejstw kartografii i „naturalnych” sposobów określania kierunków świata. Musiał się nauczyć.

– „Przede wszystkim harcerstwo pozwala ludziom umieć żyć, radzić sobie w trudnych warunkach; przysłowiowe obieranie ziemniaków tępą finką naprawdę wychowuje. Osoby, które prze-żyły obozy czy biwaki, radzą sobie z najdziwniejszymi sytuacja-mi. Kadra także – podczas ostatniego obozu miałem pod opieką dzieci z pierwszej i drugiej klasy szkoły podstawowej. Nikt nie marudził – ja również – kiedy trzeba było na dobranoc czytać bajki (nie czytałem ich własnym synom!)”.

Pytany o harcerstwo dzisiejsze, hm. Karolczak odpowia-da: „Na pewno jest poważny kryzys harcerstwa. My robimy swo-je – w -lecie skautingu odnawialiśmy przyrzeczenie podczas biwaku koło Myśliborza. W Myśliborzu działa hufiec, realnie tylko jedna drużyna, nawiązująca do działań ppłk Władysława Smrokowskiego, komandosa spod Monte Cassino. Harcerze jeź-dzili na Monte Cassino w -lecie, potem w -lecie bitwy. Byli też u naszego papieża na specjalnej, prywatnej audiencji”.

Marek nie pojmuje sztucznego, jego zdaniem, podziału harcerstwa. – „Myśmy nigdy nie zajmowali się ideologią. Nig-dy też nie było rozmów nawracających młodzież na socjalizm. Chcieliśmy dać dzieciakom możliwość rekreacji i samorealiza-cji, to wszystko. Dzisiejszy Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej to instruktorzy ZHP, którzy wyrośli na wspólnych tradycjach i dopiero potem ogłosili, że są »inni«! ZHP, istniejące nieprze-rwanie od r., jest członkiem Światowej Organizacji Skau-tów (i skautek, istnieją organizacje męska i żeńska). ZHR nie został do niej przyjęty. ZHP liczy circa tys. członków, ZHR – tys. Acz, uczciwie biorąc, podczas rajdów »Arsenałowych« nie mieliśmy żadnych scysji z ZHR-owcami. W tzw. dołach obu organizacji nie ma żadnych napięć. W stolicy? Jeden z najbar-dziej znanych harcerzy Szarych Szeregów, liczący ponad lat dh »Świst« z Batalionu »Zośka«, pozostał w ZHP. Kombatanci Powstania Warszawskiego i AK nie uważają, by ZHR związane było z ich tradycją”.

Marek działa dziś w Kręgu Seniorów ZHP, na obo-zy i włóczęgi jeździ już głównie ze swymi rówieśnikami. – „Młodsza brać traktuje nas niemal jako dziadków” – mówi. Hmmm... Widziałem kondycję tych „dziadków” w czerwcu br. podczas ich tygodniowej włóczęgi po Ziemi Lubelskiej, w dokuczliwym skwarze. Powiedzieć, iż dają sobie radę, to nieco za mało. Co prawda razem potruchtaliśmy jeno po na-łęczowskich wąwozach, ale różnice wysokości tam sporawe...

56

Chwila oddechu

57

Harcówkę nad Jeziorem Myśliborskim hm. Karolczak pokazuje z dumą. Faktycznie, piękna poniemiecka willa trafi-ła w dobre ręce. Niezbyt wprawdzie bogate – widać koniecz-ność kolejnego remontu – ale pracowite. Otoczenie zadbane, aż miło. Jeszcze tabliczka z nazwą ulicy, kolejny powód do dumy myśliborskiego hufca. Druhowie walczyli z radnymi dopóty, dopóki nie nadano jej imienia Szarych Szeregów. Są więc skuteczni. Źródła utrzymania? Zakupione w odpowied-nim czasie używane autobusy. Dziś po remontach, odmalo-wane, wożą szkolne dzieci i wycieczki. A złotówki zasilają harcerski budżet.

– „Widzisz, to problem, którego nie było. Harcerstwo stra-ciło na atrakcyjności, bo dzisiejsza młodzież idzie na łatwiznę. Nie dość, że się zmęczy, to jeszcze musi za obóz zapłacić! Nie jest przecież prawdą, że wszyscy rodzice nie mają pieniędzy, choć miejsc pracy region nie oferuje zbyt wielu”.

Ostatnie lata preferują sztuczny indywidualizm. Każdy ma być „odrębny”, choć strzyże głowę tak samo na zapał-kę, nosi podobne dresy, niszczące stopy „sportowe” obuwie czy pije tę samą coca-colę. Harcerstwo stawia na wyrobienie umiejętności współpracy. – „W DRUŻYNIE wszyscy się uzu-pełniają” – kwituje Marek.

4. Ostatnie wcielenie – regionalizm

– „Regionalistą zostałem po roku – mówi hm. Karol-czak. – Wtedy do Myśliborza zaczęli przyjeżdżać »soldiniacy«, zrzeszeni w ziomkostwach”.

Pierwsze kontakty to również książki przywożone przez niemieckich gości, dotyczące Myśliborza i okolicy, reprinty woluminów i czasopism. Historię TEGO świata polska inteli-gencja regionu odkrywała raz jeszcze.

– „Pojawiło się pojęcie Nowej Marchii. Pomorze już nie, bo ono kończyło się na Pyrzycach. Od Lipian jesteśmy na terenie byłej Nowej Marchii – inne państwo, inni władcy. Miałem kole-gów historyków, ale – popatrz – nikt się tym wcześniej specjalnie nie zainteresował”.

Uczniowie również przynosili znalezione na strychach i w szopach przedmioty sprzed roku – butelki, odznaki, szyldy nieistniejących firm.

– „Niemieckiego uczyłem się w liceum, podstawy słabe, ale miałem” – stwierdza Marek. Musiał się też nauczyć powszech-nego w latach . i . XX w. neogotyku. Pisane nim były np. miejskie księgi Myśliborza, uratowane przez jednego z pierw-szych po II wojnie burmistrzów – Władysława Narożyńskiego.

Roboty regionalnej mają w Myśliborzu na pokolenia. Około r. pojawiło się w Polsce pojęcie „małej ojczyzny” (Ślązacy nieco trafniej nazywają to „rodzinnymi stronami”). Niemcy termin „Heimat” znają od dawna, od r. funk-cjonowało w ich mieście Soldin Heimat Kreismuseum. Dziś – w naszym Myśliborzu – istnieje Muzeum Regionalne, gdzie Marek Karolczak otrzymał pół etatu. Kolejna, prócz harcer-stwa pasja, spowodowała, iż jako jedyny myśliborzanin nabył uprawnienia przewodnickie PTTK.

Regionalizmem zaraził kolejnych mieszkańców miasta. Powstało stowarzyszenie, edytujące „nieregularny kwartal-nik” „Z Biegiem Myśli” (Myśla to rzeka, wypływająca z Jez. Myśliborskiego, na wysokości wsi Porzecze wpadająca do Odry, przed rokiem posiadająca sieć niewielkich wod-

nych elektrowni). Nieregularność edycji jest oczywiście skut-kiem kłopotów finansowych. Kolejni naczelni – czyli hm. Ka-rolczak i Ryszard Jobke – dają sobie jednak i z tym radę. Ich i nie tylko ich – wszak ludzi dobrej woli jest w Myśliborzu jeszcze co najmniej kilku – dziełem jest cykliczne sympo-zjum polsko-niemieckie „Dialog nad Myślą”. Jeśli dodać do tego Międzynarodowy Plener Malarski „Art Dialog” – to na-prawdę niemało.

Bez współpracy ze stroną niemiecką byłoby im znacznie trudniej. Rzecz nie tylko w euro, ale też w niemieckojęzycz-nej literaturze, sporymi fragmentami udostępnianej miesz-kańcom regionu dzięki tłumaczeniom.

– „Czasami mam do siebie pretensje, bo zaczynam kilka rzeczy jednocześnie” – mówi Marek Karolczak. Rzeczywiście, pracuje nad kilkoma książkami, choćby historią myśliborskich lasów. Trochę to pewnie i poprzez pamięć o ojcu. Źródeł, nie-stety, więcej w Niemczech, niźli u nas. Przykładowo, w r. wydano w RFN monografię powiatu myśliborskiego do roku . To dla niemieckojęzycznego historyka edycja bezcenna.

Obecnie hm. Karolczak zajmuje się także przywróceniem Myśliborzowi połączeń kolejowych. Opisuje to tak: „W sierp-niu z inicjatywy starosty myśliborskiego Andrzeja Potyry odby-ło się spotkanie wszystkich zainteresowanych stron, tj. burmi-strza Myśliborza Leszka Wieruckiego, v-ce burmistrza Dębna Jarosława Ostrego oraz przedstawiciela kopalni ropy i gazu w Barnówku (linia na odcinku Kostrzyn – Barnówko jest czyn-na, przewozi się nią ropę naową). Starosta obiecał, że osobiście zajmie się tematem i będzie prowadził rozmowy z władzami PKP w Szczecinie. Jest propozycja z naszej strony, aby linię ob-sługiwały lokalne linie niemieckie, które jeżdżą do Kostrzyna z Berlina. Na trasie Berlin Lichtenberg – Kostrzyn autobusy szy-nowe »Oderlandbahn« kursują co godzinę. Chcemy tą sprawą zainteresować władze Berlina i Brandenburgii. Wymaga to jed-nak rozmów na szczeblu województwo – land. Ostatnio prze-czytałem w »Dzienniku«, że PKP w ramach UE będzie musiało wpuścić konkurencję na tory – to dobry znak”.

Pogodzenie pasji bywa niełatwe. Ale uśmiechy i ukłony ludzi, gdy spacerujemy wspólnie uliczkami miasta, mówią same za siebie. Może to i trudna droga życia, ale gra wciąż jest warta świeczki.

ech . rzychodzi

HARC

ERSK

IE K

WIA

TY N

A PO

WĄZ

KACH

. CZW

ARTY

OD

PRAW

EJ H

M. M

. KAR

OLC

ZAK.

FO

T. ZB

IORY

M.K

.

56

Chwila oddechu

57

Polska ekscytuje się meczami siatkarek i siatkarzy, naro-dową dumę łechcą sukcesy Małysza czy Kubicy. Ale niewiele osób wie o być może najbardziej imponującym sukcesie bia-ło-czerwonych. Jedna z naszych futbolowych reprezentacji zdobyła medale na czterech kolejnych mistrzostwach świata (!), regularnie gromiąc takie potęgi jak Argentyna czy Niem-cy. Sukces jest tym większy, że wspomnianą drużynę tworzą bezdomni, zazwyczaj długotrwale bezrobotni, pensjona-riusze noclegowni. Wiele osób ze społecznych nizin właśnie na boisku zaczęło zmianę życia na lepsze.

Boisko uczy, boisko radzi...

Piłka nożna od zawsze była jedną z nielicznych szans na wybicie się osób z nizin społecznych. Zbawienna rola spor-tu ujawnia się również w przypadku zawodników-amatorów, pomagając ludziom w naprawdę ciężkim położeniu odzy-skać wiarę w siebie. Najbardziej wytrwali mają nawet szansę znaleźć się w blasku fleszy, być podziwianymi, choć jeszcze niedawno budzili litość czy niechęć. Bo sport ma także tę zaletę, że przełamuje bariery psychologiczne. Słowo „bez-domny” przywołuje obrazy zapuszczonych, dychawicz-nych alkoholików, pomieszkujących na dworcach. Widok osób dziarsko ganiających za piłką zapala w mózgu zielo-ne światło: przecież oni są tacy jak my – to normalni lu-dzie, którzy mieli pecha wylądować na ulicy.

Regularnie bieganie za piłką ma w przypadku osób wy-kluczonych społecznie także plusy bardziej natychmiastowe i wymierne. Pozwala na nowo przeżyć wspaniałe, pozytywne emocje. Treningi tworzą rytm regularnej pracy, którego utrata jest jednym z przekleństw osób bezrobotnych. Bywają także katalizatorem bardzo konkretnych zmian w stylu życia. Wśród regularnie grających częste są opowieści, że pragnąc dobrze prezentować się na murawie, zaczęli bardziej dbać o wygląd, rzucili palenie itp. Na turniejach obowiązuje zakaz przekli-nania, a nabywana w ten sposób umiejętność ugryzienia się w język przydaje się także poza boiskiem. Zaangażowanie w sprawy drużyny oznacza konieczność dużej ilości samodziel-

nych działań, nawiązywanie nowych kontaktów itp. Dla bez-domnych czy młodzieży zagrożonej patologiami gra w pił-kę może być nauką wartości, które są u nich słabo wykształ-cone: szacunku dla autorytetów, umiejętności współpracy, podporządkowywania egoizmu interesowi wspólnemu, kontrolowania złości, cieszenia się sukcesami innych.

– „Kiedy do tych wszystkich zmian dochodzi sukces spor-towy, to przełożenie na sukces życiowy jest ogromne. Gdy czło-wiek zagubiony w życiu, który zatracił wiarę we wszystko, osiąga sukces dzięki ciężkiej pracy, w jego psychice odnawia się przekonanie, że poprzez własny wysiłek można osiągnąć bardzo wiele, niezależnie od sytuacji” – dodaje Roman Bogusławski, który prowadzi sekcję piłkarską w poznańskim Sportowym Stowarzyszeniu na rzecz Integracji Społecznej „Barka”.

Zamiast nudy i wódy

W gdańskiej noclegowni św. Brata Alberta pierwsza dru-żyna powstała już dawno temu, jednak z braku chętnych idea upadła. Kiedy jednak w maju r. Dominik Machnie-wicz, opiekun w placówce, ponownie przywołał ten pomysł, znaleźli się chętni. Zgłosiło się dwóch bezdomnych, którzy pragnęli stworzyć nowy zespół. Niektórzy pensjonariusze nie chcieli grać w drużynie bezdomnych ze wstydu, jednak stopniowo akces do drużyny zgłaszały kolejne osoby. Wprost przyznają: alternatywą dla regularnych spotkań na boisku byłaby dla nich ławka w parku i alkohol. Podobnie na spra-wę patrzą opiekunowie. – „Chciałem, aby gra w piłkę dawała

Witold Chojnacki

Piłka, która leczy

Niektórzy uważają, że piłka nożna jest sprawą życia i śmierci. Zapewniam was: to coś znacznie ważniejszego.

Bill Shankly, legendarny brytyjski menedżer piłkarski,

pochodzący z klasy robotniczej

RYS.

ARTU

R G

ANCZ

AREK

Krótka piłka

58 59

Chwila oddechu

ludziom możliwość aktywnego spędzania czasu wolnego i unik-nięcia schematu: wyjście z placówki – bezcelowe spacery – szu-kanie zajęcia w butelce – noc na zewnątrz – poranny powrót i wyrzuty sumienia” – tłumaczył Machniewicz.

W przypadku wielu bezdomnych piłka staje się wręcz pasją, na którą znajdują czas i siły nawet pracując fizycz-nie. Niektórzy potrafią przyjść na trening bezpośrednio po nocnej zmianie. Tak stało się w przypadku zawodni-ków z Gdańska, którzy szybko wyszli z propozycją startu w amatorskim turnieju i samodzielnie załatwili wszelkie formalności. Na początku przeciwnicy regularnie fundo-wali im tęgie lanie, jednak stopniowo, dzięki ciężkiej pra-cy, drużyna zaczęła grać naprawdę nieźle.

Stworzenie karnej drużyny w tak specyficznym środo-wisku nie mogło nie napotkać problemów. W zespole poja-wiało się sporo osób, którym chodziło jedynie o przywileje. Były i inne problemy, natury „wychowawczej”. Jednak i z tym dano sobie radę. Obecnie łamanie zasad, np. w związku z al-koholem, oraz brak zaangażowania w treningi (a więc dobro drużyny) nie są tolerowane – jeśli ktoś próbuje „cwaniako-wać”, odpada. – „Nie stosowaliśmy żadnej taryfy ulgowej. Od-byliśmy poważną rozmowę z zawodnikami. Mówiliśmy o tym, że tak naprawdę drużyna jest dla nich. Sugerowaliśmy, że jeśli nie będą chcieli – nie musimy robić zajęć, nie musimy jechać na mistrzostwa i zdążymy jeszcze wszystko odwołać” – mówi Machniewicz. Odpowiedzią było stworzenie przez samych bezdomnych „rady zespołu”, która dba, by każdy jego członek dawał drużynie coś od siebie.

Sprawę komplikowali niektórzy pensjonariusze, którzy źle życzyli całej inicjatywie. Złośliwości skończyły się, gdy je-sienią r., kilka miesięcy po rozpoczęciu treningów, dru-żyna z Gdańska wróciła ze srebrnym medalem z Mistrzostw Polski Towarzystwa Pomocy Św. Brata Alberta w Piłce Noż-nej Pięcioosobowej. W wakacje zespół z trójmiejskiej nocle-gowni, Albert Football Team, odwiedzili zawodnicy gdań-skiej Lechii, występującej w takich jak oni, biało-zielonych barwach. Obiecali pomoc w wyposażeniu w sprzęt sportowy i kolejne kontakty, motywowali zawodników do dalszej gry. Miały miejsce także pierwsze „transfery” – do normalnego życia. – „Obecnie trzy osoby z dawniej mieszkających w nocle-gowni ułożyły sobie losy na tyle dobrze, że prawdopodobnie już nigdy do nas nie wrócą” – cieszy się Machniewicz.

Kiedyś ściernisko, dziś boisko

Cud zdarzył się także w skrajnie zaniedbanej, okrytej złą sławą legnickiej dzielnicy nazywanej Zakaczawiem. Od pod-staw stworzono tam drużynę piłkarską, która wyrosła na lokalną potęgę. Jak prawie każdy „cud”, także i ten opierał się na ciężkiej wspólnej pracy wielu osób, zapoczątkowa-nej przez kogoś, kto potrafił spojrzeć dalej niż inni.

Wrażliwy społecznie przedsiębiorca, piekarz Mariusz Kudła, razem z kolegami założył kilka lat temu klub pił-karski. To był jego bunt przeciwko beznadziei, którą widać z okna dowolnego domu na Zakaczawiu. W dzielnicy wy-jątkowo duży odsetek stanowią klienci opieki społecznej, a nierzadko także zakładów karnych. Pomysłowi towarzy-szył sceptycyzm, zwłaszcza że drużyna startowała od mniej niż zera – nie miała nawet gdzie grać, więc tułała się po cu-dzych stadionach.

Upór i zapał wydały jednak owoce. Udało się znaleźć zarośnięte, opuszczone boisko, które zawodnicy i życzliwi im ludzie (m.in. rolnik i jeden z samorządowców) pomo-gli oczyścić i stworzyć murawę. Na medal spisała się także lokalna społeczność. Handlowcy i przedsiębiorcy w miarę możliwości wspierają drużynę, ale w klubie deklarują, że naj-ważniejszy jest udział mieszkańców osiedla w kibicowaniu i inne przejawy zainteresowania losami klubu. Dobrzy ludzie od początku angażują się w pomysł, który budzi sympatię i szacunek. Swego czasu jeden z radnych, który wspomaga klub, zażyczył sobie, żeby nie podawać jego nazwiska, aby nie oskarżono go o „podczepianie” się pod oddolną inicjatywę.

Trzon drużyny tworzą młodzi ludzie, z których wielu nie ma pracy i musi kombinować, żeby przeżyć; niektórzy mieli już kłopoty z prawem. – „Gdyby nie ta drużyna, to nic bym nie robił, bo nie ma tutaj nic do roboty” – oświadczył dziennikarzom jeden z zawodników. Może dlatego legnicka drużyna ma tak wielkie serce do gry. Po zgłoszeniu do B kla-sy trzykrotnie udało jej się wywalczyć wysokie, czwarte miej-sce. Kiedy piszę te słowa, Zakaczawie rozegrało pięć spotkań. Zdobyło w nich komplet punktów, nie tracąc żadnej bramki, a zdobywając... trzydzieści dwie.

A klub ani myśli przestać iść do przodu. Nie dość, że two-rzący go ludzie pomogli sami sobie, to deklarują, że chcą wy-ciągać rękę do okolicznej młodzieży i organizować jej czas wolny.

Lokalnie i światowo

Polscy piłkarze ze społecznych nizin odnoszą także sukce-sy międzynarodowe. Regularnie zdobywają medale w świato-wych rozgrywkach bezdomnych i uchodźców. W r. na-sza reprezentacja w piłce ulicznej wywalczyła trzecie miejsce, w r. – drugie, rok później – kolejny brąz, by w tym roku w Kopenhadze znów wspiąć się na drugie miejsce podium Mistrzostw Świata.

Niestety, oprócz sukcesów bezdomni futboliści kolejny raz poznali smak goryczy. W ubiegłym roku naszej utytuło-wanej drużynie groziło, że nie pojedzie na kolejny mundial, do RPA. Polski Związek Piłki Nożnej odmówił sfinansowania kosztów podróży, choć wielokrotnie obiecywał pomoc, a mi-strzostwa organizowane są pod patronatem UEFA. Związek

MIS

TRZO

STW

A ŚW

IATA

BEZ

DOM

NYC

H 20

07. F

OT.

WW

W.Z

PNU.

COM

58 59

Chwila oddechu

niejasno tłumaczył, że wniosek o wsparcie finansowe otrzy-mał za późno. – „Wydaje się, że nikt nie jest u nas zaintereso-wany rozwojem piłki nożnej ulicznej, bardzo zresztą popularnej na całym świecie. W Anglii zawodnicy grający w streetsoccera, przynajmniej ci bardziej uzdolnieni, mają szanse trafić do szkół-ki piłkarskiej, zamiast tułać się po ulicy. Przecież wiadomo, że ta-lenty sportowe rodzą się nie tylko wśród bogatej części społeczeń-stwa, raczej wprost przeciwnie” – komentuje Bogusławski.

Całe szczęście, z pomocą przyszły władze Poznania i Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Prezydent Po-znania Ryszard Grobelny wyjaśnił, że to właśnie Wielkopolska jest głównym ośrodkiem piłki nożnej bezdomnych w Polsce i zapowiedział, że jej stolica zabiegać będzie o organizację mistrzostw świata w tej dziedzinie w jednym z kolejnych lat. Ostatecznie także PZPN wsparł naszą drużynę.

Warto dodać, że imprezy sporej rangi już się u nas od-bywały – w i r. areną Mistrzostw Europy w Halo-wej Piłce Nożnej Osób Bezdomnych był Tczew. Animatorem imprezy, która zgromadziła licznych widzów, był ks. Dariusz Leman, w owym czasie wikariusz przy parafii p.w. NMP Mat-ki Kościoła. – „W tym roku turniej odbędzie się w Gdańsku. Rozgrywki zostały zakwalifikowane jako impreza towarzysząca Euro . Jej organizatorami są, tak jak w ubiegłych latach, To-warzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta koło Gdańskie i Cari-tas Diecezji Pelplińskiej” – mówi nam Machniewicz.

Sport dla dzieciaków ulicy

Piłka nożna, zwłaszcza w wydaniu ulicznym, jest sportem wyjątkowym pod każdym względem. Jest demokratyczna i znosi podziały. Może ją uprawiać prawie każdy, niezależ-nie od warunków fizycznych (każda pozycja na boisku ma swoją specyfikę), a na amatorskim poziomie nie wymaga zbytnich nakładów finansowych. Dlatego istnieją plany, by na coraz większą skalę wykorzystywać ją w pracy na rzecz osób wykluczonych społecznie i zagrożonych.

M.in. w tym celu powstał Związek Piłki Nożnej Ulicznej w Polsce (ZPNU). Podjął się on organizacji profesjonalnych, darmowych rozgrywek, w skali lokalnej i ogólnopolskiej. – „Główną ideą i celem tej ligi jest szeroka integracja młodych ludzi, aby tym, którzy nie widzą perspektyw, dać możliwość rozwoju i spełniania się w sporcie, z możliwością dojścia od slumsów do reprezentowania Polski podczas Mistrzostw Świata w piłce nożnej ulicznej” – tłumaczą animatorzy tej inicjaty-wy. Wzięła ona także pod opiekę reprezentację Polski w pił-ce nożnej ulicznej na Mistrzostwa Świata Bezdomnych oraz tworzenie lokalnych drużyn mających na celu integrowanie „trudnych” środowisk młodzieży.

Inicjowaniem drużyn dzieciaków, których rodziców nie stać na opłacenie treningów (lub po prostu nie interesują się pociechami) zajmuje się także, we współpracy z lokalnymi środowiskami (np. szkołami), Sportowe Stowarzyszenie na rzecz Integracji Społecznej „Barka”. Jego sekcja piłkarska była głównym inicjatorem powstania ZPNU. Stowarzysze-nie wzięło się za organizowane różnego rodzaju rozgrywek (m.in. międzynarodowy turniej piłkarski Gazet Ulicznych, redagowanych i sprzedawanych przez bezdomnych).

Organizowane przez Związek rozgrywki są dostępne nie tylko dla pensjonariuszy schronisk i noclegowni. – „Gdyby

nasi bezdomni grali sami ze sobą, te rozgrywki nie miałyby sensu. Można by pomyśleć, że pokazuje się ich ciekawskim, jak w cyrku. Chodzi o to, by poprzez sport mogli poznawać, otwie-rać się na inne środowiska. A w przyszłości normalnie funk-cjonować w społeczności” – tłumaczył w „Piłce Nożnej” Jacek Kaczmarek, wiceprezes poznańskiego stowarzyszenia i me-nedżer reprezentacji Polski. – „Kiedy ludzie z tzw. problema-mi mogą rywalizować na boiskach z »normalnymi« drużynami i niejednokrotnie z nimi wygrywać, umacnia ich to w walce ze swoimi słabościami” – przekonuje nas Roman Bogusławski.

Piłka jest okrągła, życie jest jedno

Futbol nastawiony na osobisty rozwój osób znajdujących się na życiowych zakrętach, rozwija się u nas nieźle i zaczyna budzić zainteresowanie. Temat polskiej drużyny, która bierze udział w mistrzostwach świata bezdomnych, zainspirował reżyserkę Kasię Adamik do nakręcenia optymistycznej fabu-ły pt. „Boisko bezdomnych”. Reprezentację zaczęli wspierać m.in. popularny aktor Maciej Kozłowski, sponsoruje ją zna-ny producent sprzętu sportowego, a o sporcie jako elemen-cie polityki społecznej życzliwie myślą niektóre samorządy. W r. reprezentacja polskich bezdomnych została przez opiniotwórczy tygodnik „Piłka Nożna” uhonorowana spe-cjalną nagrodą – uznano ją za jedyną w tamtym roku druży-nę wartą wyróżnienia.

Najbardziej cieszą jednak indywidualne zwycięstwa po-szczególnych zawodników: badania przeprowadzone rok po zakończeniu Mistrzostw Świata w r. pokazały, że nie-mal ich uczestników było w stanie znacznie zmienić swoje życie. Znaleźli pracę, zaczęli się kształcić, odnowili więzi z rodziną itp. Również opiekunowie wielu drużyn cieszą się z paradoksalnej sytuacji – gdy kolejni zawodnicy tracą prawo do gry w rozgrywkach bezdomnych, bo udało im się odbić od dna.

itold hojnaci

Warto zajrzeć w Internecie:

http://www.zpnu.com/

http://www.bezdomnosc.org.pl/championships

http://www.sasibarka.pl/

http://www.homelessworldcup.org/

http://www.streetfootballworld.org/

MIS

TRZO

STW

EU

ROPY

W H

ALO

WEJ

PIŁ

CE N

OŻN

EJ O

SÓB

BEZD

OM

NYC

H FO

T. BE

ZDO

MN

OSC

.ORG

60

61

Turystyka niesterylna

października r. leciałem z Kuala Lumpur w Ma-lezji do Siem Reap. Lot można podzielić na dwa etapy. Pierw-szy, z turkusowymi wodami Zatoki Tajlandzkiej oraz drugi, gdy – kilometrów pod nami – ciepłe, błyszczące zwiercia-dło wody jedną linią ustępuje ciemnozielonemu monolitowi, momentami urozmaiconemu różnokształtnymi refleksami z żyłami raz to ziemistych, innym razem krystalicznych rzek i potoków. Jest koniec pory deszczowej i Kambodża wygląda jak jedno monstrualne bajoro. Z tej perspektywy budzi re-spekt i nawet odrobinę trwogi. Drugi etap nie daje mi spo-koju. Mając w pamięci topografię Kambodży, wiedziałem, że lecieliśmy nad rozległym kompleksem Gór Kardamono-wych. Nie spodziewałem się jednak wcześniej, że wyglądają jak Amazonia.

Urywki i relacje

Wklepanie w wyszukiwarkę nazw Phnum Aural albo Oral nie zdaje się na wiele – „najwyższy szczyt w Kambo-dży – n.p.m.”. Teraz na przemian Cardamon Mountains i Góry Kardamonowe we wszystkich przypadkach i odmia-nach. Zdecydowanie lepiej. „ r. – ambasada brytyjska fi-nansuje pierwszą ekspedycję naukową w Góry Kardamonowe”. Dlaczego tak późno? „G. Kardamonowe były ostatnim bastio-nem Czerwonych Khmerów. Ich obecność przez lata nie pozwa-lała na ingerencję człowieka. Tak wyglądała kiedyś cała Azja Pd.-Wsch. Podczas ekspedycji na członków ekipy choro-wało na malarię. Jeden zmarł. Potwierdzono obecność kroko-dyla syjamskiego, od dawna uważanego za gatunek wymarły. Podejrzewa się, że na tym obszarze mógł przetrwać gatunek nosorożca sumatrzańskiego. Fauna and Flora International ko-ordynuje projekt ochrony dziewiczych terenów przed zakusami kłusowników i kompanii drzewnych”. Wpisuję Fauna and Flo-ra International. Zdaje się, że jestem na dobrej drodze. Mają

filię w Phnom Penh, skąd koordynują projekt utworzenia kolejnego rezerwatu pomiędzy dwoma istniejącymi – Mo-unt Samkos Wildlife Sanctuary i Mount Aural Sanctuary na wschodzie. „Między pracownikami agencji rządowych i mię-dzynarodowych a kłusownikami dochodzi do ciągłych starć”.

Samozwańczy reporter

– Hello Mister! Moto?! – słyszę zaraz po wyjściu w hotelu.– Tak, moto. Wiesz, gdzie to jest? – Kiwa głową opatulo-

ną w maskę chroniącą od kurzu. Wiem, że nie wie. Ale ja tym bardziej. Jedziemy minut bulwarem Sihanouka.

Całe miasto jeździ motorami. Nie ma komunikacji pu-blicznej w naszym rozumieniu. Gdyby w jednym momencie zabrać z ulic wszystkie motory, miasto przypominałoby samo siebie z lat -, za reżimu Pol Pota. Błądzę wśród żwi-rowych uliczek, bacznie obserwowany przez ulicznych sprze-dawców smażonych bananów, ciastek, pieczonych kur na pa-tyku i benzyny w szklanych butelkach po pepsi, tak jakbym tylko ja szedł ulicą, mimo że razem ze mną przemyka mrowie ludzi, rowerów i motorów.

Ulice w Phnom Penh nie mają nazw. Są numerowane. Nikt mnie nie rozumie, nikt nie wie, gdzie jest taki numer. Każdy zna jedynie numery najbliższych ulic. Wreszcie jest – . W holu wiszą wielkoformatowe mapy, fotografie tygry-sów, węży, niedźwiedzi, lampartów i dwa regulaminy. Jeden z pracowników, ubrany w gustowny garnitur, każe mi usiąść na sofie. Od razu przechodzę do sedna sprawy, przedstawia-jąc się samozwańczo jako reporter pracujący nad materiałem o Kambodży, co jest oczywistym kłamstwem. Po drugie, chcę pojechać w kompleks dżungli Gór Kardamonowych, a w żad-nej dostępnej mi literaturze nie znalazłem przydatnych infor-macji. Po trzecie wreszcie, słyszałem, że możecie mi pomóc – mówię (co też nie jest prawdą).

W ostatnim bastionie Czerwonych Khmerów

Andrzej Muszyński

KAM

BODŻ

A. F

OT.

ANDR

ZEJ M

USZ

YŃSK

I

60

61


Gdy skończyłem wywód zaległo dłuższe milczenie, zdra-dzające chwilowe zakłopotanie, przerywane ze strony prze-chodzących pracowników zwięzłym hello, hi, hi, hello, hi, how are you?, hello, rutynowym kiwnięciem głowy i nieznacznym ściągnięciem ust, sugerującym uśmiech.

– Moment, Sir – wyszedł do drugiego pomieszczenia.– Mister, proszę zostawić wiadomość panu Andrew – po-

daje kartkę papieru. Tyle mogę dla Pana zrobić. On jest bos-sem, dodaje.

***

Szanowny PanieZwracam się do Pana z uprzejmą prośbą o pomoc w zorga-

nizowaniu wyprawy w Góry Kardamonowe. Moim zamiarem jest wejście na Phnum Aural od osady Srae Kan oraz zebranie materiałów na temat kompleksu dżungli Gór Kardamonowych dla polskich magazynów podróżniczych i naukowych.

Dziękuję z góryAndrzej Muszyński[Tu mój e-mail i numer telefonu]

***

Budzę się w nocy. Od kilku dni co noc Phnom Penh na-wiedzają potężne burze. W Kambodży słowo burza ma nieco inne znaczenie i wymiar. Gdy jest burza, pioruny rąbią jak z armaty. „Rąbią” jest najtrafniejszym słowem. Nigdy wcze-śniej nie widziałem takiej burzy. Całe miasto jest oblężone i w skupieniu przeczekujące agresywny szturm. Całe miasto

biernie oczekuje na koniec łupiących salw. Szturm odbywa się w nocy, odbywa się za czarną zasłoną wtedy, gdy łatwiej jest zaskoczyć przeciwnika. Rano ucicha, wycofuje się. Po wściekłym bombardowaniu zostają tylko ciepłe kałuże paru-jące w oka mgnieniu, po których przejeżdżają pierwsze mo-tory i sprzedawcy haszyszu. Gdy agresor trafia w czułe punk-ty, w całym mieście siada elektryczność.

Co jeśli taka burza dopadnie mnie na hamaku w dżungli?

Tu zaczyna się Dziki Wschód

Pędząc na południowy zachód mocnym crossem, mijamy ciężarówki załadowane pasażerami z wszędobylskimi maska-mi od kurzu, tabuny ludzi wytaczających się po obu stronach drogi z fabryk zachodnich koncernów na śniadaniową prze-rwę. Parkujemy motor pod uliczną jadłodajnią.

– Co chcesz do jedzenia? – pyta Bun, mój kierowca pole-cony przez Matta z FFI, z którym spotkałem się w stolicy.

– Dzięki, jadłem w Phnom Penh. Kawy bym się napił.Bun zamawia zupę z kawałkami kurczaka i dużymi zielo-

nymi liśćmi. Siedzę tyłem do telewizora i twarzą do wszyst-kich siorbiących i patrzących w skupieniu w blady wypukły ekran. Nawet gdy żują twardszy kęs mięsa, nie odrywają wzro-ku od popularnej audycji, marszcząc przy tym śniade czoła. Cała sala wybucha co chwilę salwą śmiechu. Za filarami wzbi-ja się czerwony kurz z jezdni. Światło rozjaśnia twarz Buna i w zasadzie dopiero teraz mam okazję dłużej mu się przyjrzeć i porozmawiać. Ma bardzo pogodną, chłopięcą i sympatyczną twarz. Mam odczucie, że jest bardzo dobrym i uczciwym czło-wiekiem. Najważniejsze jest odczucie. Nawet gdyby wszystkie obiektywne fakty, zachowania, czyny i niepodważalne prze-słanki jednoznacznie i kumulatywnie wskazywały co innego niż odczucie, zawsze zawierzam odczuciu. Ma pomarańczowy podkoszulek i militarny, szary kubrak. Bieluteńkie zęby kon-trastują ze śniadą cerą i kruczoczarnymi włosami.

Dobrze się z nim rozmawia. Kiedy nie muszę myśleć, co jeszcze powiedzieć albo o co zapytać, to znaczy, że mi się do-brze rozmawia. Jednomyślnie pomijamy etap rutynowych pytań skąd, dokąd, jak, po co i za ile. Pytam go tylko o wiek. Ma lat.

– Jak Cię znaleźli ludzie z FFI?– Już sam nie wiem, jak to dokładnie było. Polecili mnie

jako człowieka i kierowcę, i tam trafiłem.– Długo dla nich pracujesz?– Pięć lat. Wcześniej jeździłem na motorze. Jak u nas poja-

wili się turyści, wszyscy zaczęli jeździć. Można więcej zarobić niż w fabryce. Wtedy zacząłem się uczyć angielskiego.

– Pracowałeś w fabryce?– Parę lat. Najpierw robiłem w restauracji. Po godzin

dni w tygodniu. dolarów na rękę na miesiąc. W fabryce .– A teraz ile wyciągasz?– Bywa, że , bywa, że . A tu syna się spodziewam

niedługo. Będzie więcej wydatków. W Kompong Speu odbijamy na północ. Droga jest grun-

towa, czerwona, pełna dołów i kamieni, kałuż i pyłu. Kom-pong Speu to jedyny dystrykt nieopisany w żadnym prze-wodniku turystycznym. Na horyzoncie pojawiają się wały Gór Kardamonowych, tych, na które z zachwytem spogląda-łem z wysoka. Są ciemnozielone, momentami granatowe. Co PH

NO

M P

ENH.

FO

T. AN

DRZE

J MU

SZYŃ

SKI

62

63


chwila mijają nas zdezelowane ciężarówki, załadowane po brzegi ludźmi, tworzącymi masę zbitych nóg, stóp, rąk, łok-ci, worków i układanki oczu spoglądających zza kraciastych czerwono-białych chust osłaniających usta i nos. Najpierw pojawia się kurz, chmura kurzu i pyłu. Następnie wyłania się masywna maska ciężarówki i cała kompania ludzi na pace. Wóz kołyszący się w głębokich dołach jezdni i wynurzający spoza ziemistych wałów wygląda jak czołg w natarciu. Ciem-noskórzy pasażerowie, spoglądający surowo i groźnie zza czerwonych arafatek, przypominają cały oddział bojowni-ków wyruszających do walki. Zazwyczaj wszyscy siedzą. Cza-sem ktoś stoi na ciężarówce, spoglądając badawczo i uważnie w horyzont. Wygląda wtedy jak dowódca. To pracownicy i handlarze – bardzo biedni ludzie. Wyglądają zupełnie ina-czej niż mieszkańcy stolicy. Mają pociągłe, klasyczne, bardzo chude twarze i duże, czarne oczy. Ich skóra jest ciemniejsza. Nie uśmiechają się

Z każdym kilometrem Kambodża, jaką dotychczas zna-łem, zmienia oblicze. Jesteśmy w Kantourt, na centralnym, ziemistym placu. Zatrzymujemy się, żeby dolać benzyny. Pamiętam, to o tym miejscu mówił Matt z FFI – „gówniane miejsce, ludzie nie są mili, zwijaj się stamtąd jak najszybciej”.

– Bun, czy tu się zaczyna ten Dziki Wschód?– Mniej więcej...Co ja tu robię?Srae Kan dzieli się na Srae Kan , i (Srae Kan Muoy,

Srae Kan Bti i Srae Kan Baj), oddalone od siebie o kilkanaście minut drogi motorem, może godzinę pieszo. Nie widziałem ich na żadnej mapie Kambodży. W Srae Kan na dobre psu-je się motor. Bun przekazuje mnie pod opiekę miejscowemu i tłumaczy, po co przyjechałem i czego oczekuję. To bardzo ważne. Teraz zostałem sam z rozmówkami angielsko-khmer-skimi.

Człowiek, który mnie zabiera, ma na imię Yai. Wygląda na obrotnego. Myślę sobie, kim mógłby być, gdyby się urodził w

Polsce. Ma rozpiętą koszulę, mocno owłosioną klatę, co jest nietypowe dla Azjatów, przydługawe włosy z modnie zakrę-conym kosmykiem. Ma może z lat. Pasowałby na sołtysa albo wiejskiego właściciela jedynego sklepiku, takiego, co tu załatwi, tam załatwi, tu ma tego znajomego, a tu tego. Nic nie rozumiem, co do mnie mówi. Ani słowa, ani jednego gestu. Nerwowo przerzucam kartki rozmówek. Jesteśmy w Srae Kan . To jego zagroda. Parę chat, trochę świń. Czy tu będę spał? Czy on pójdzie ze mną do dżungli? Chyba tak. Tak? Nie? Jedziemy do Srae Kan . Do naczelnika? Po co?

W mgnieniu oka wokół mnie gromadzi się tłum. Naj-pierw schodzenie, odstawianie wiaderek, ścieśnianie się, kołysanie, ostatnie poprawianie niewygodnego ułożenia ra-mion i wreszcie wszyscy stają nieruchomo w ścisku. Jest ich bardzo dużo. Może pół wsi. Przyglądam się uważnie stru-dzonym, promiennym twarzom. Moją przywarą, z którą od dawna bezskutecznie walczę, jest wpatrywanie się w ludzi, w których mam się ochotę wpatrywać. Nieraz przysparza to kłopotów moim towarzyszom. Tu nie jest to żadnym proble-mem. Bezczelna lustracja od dołu do góry jest jak najbardziej na miejscu. Najbardziej uwagę zwracają kobiety z dziećmi wczepionymi w ramiona i piersi. Wizyta kogokolwiek w tym miejscu jest wielkim wydarzeniem.

Gdy zapada cisza, słychać tylko brzęk much i komarów. Jestem trochę spięty, nie wiem co ze sobą zrobić. Yai tłuma-czy coś dwóm najbliżej. Jeden jest niski, z czarną czupryną i nabrzmiałymi żyłami na rękach. To pan Pat. Typowy raptus, wygląda na drobnego, wysuszonego pijaczynę. Drugi nie-co tęższy, ze skośnymi, trochę indiańskimi, kocimi oczyma i twarzą pełną czerwonych plam i krost. Zaczyna krzyczeć i wymachiwać rękami. Wszyscy zaczynają krzyczeć i rozpra-wiać. Każdy chce dołożyć swoje zdanie. Chyba idzie o to, ile pieniędzy ode mnie wezmą za prowadzenie w dżungli i na ile dni się zgodzą. Czy w ogóle się zgodzą? Więcej tu na razie pytań niż czegokolwiek innego.

KHM

ERO

WIE

. FO

T. AN

DRZE

J MU

SZYŃ

SKI

62

63


– Phnum Aural! – wykrzykuje nagle ten niski z czupryną i jego twarz zalewa pogodny uśmiech.

Dogadaliśmy się. Poprowadzą mnie w Góry Kardamo-nowe.

Mistrzowskie fotografie

W Srae Kan każda chata wygląda niemal tak samo. Stoi na wysokich palach, na których opiera się platforma z de-sek, będąca centrum obiektu. Od deszczu chroni dach z liści bambusów i innych roślin. Na platformie się siedzi, śpi, przy-gotowuje jedzenie, wyprawia w pole, biesiaduje, naprawia, umawia, choruje. Kilka metrów kwadratowych, na których człowiek jakby ostentacyjnie rodzi się i umiera. Platformy nie są w żaden sposób odgrodzone od zewnątrz. Wszystko widać z drogi. Zresztą wszyscy się znają. Gdy ktoś przechodzi, zajrzy na chwilę albo chociaż oprze się o pal i pogada. Zaglądanie bez umawiania się jest nieodłącznym elementem współżycia zdrowych społeczności lokalnych. Za chatami jest gęsto od sadów i potężnych krzaków, kwiatów i ciemnozielonych liści. Srae Kan jest najbardziej zielonym miejscem, jakie widzia-łem. Zieleń dominuje pod każdą postacią i odcieniem, prze-chodząc płynnie w soczyste lasy Gór Kardamonowych. Poza tym jest sporo brązu. Brązowi są ludzie, szczególnie teraz, gdy zachodzi słońce, duże brązowe oczy, brązowe woły z niena-turalnie długimi rogami i brązowe plecy wślizgujące się co chwilę w oświetlony las.

Mieszkańcy Srae Kan przykuwają uwagę swoją klasyczną urodą, gęstymi czarnymi włosami i lśniącą oliwkową skórą. Naprzeciw w zagrodzie mieszka młoda dziewczyna. Obie-całem sobie, że jak wrócę z dżungli, od razu ją sfotografuję, najlepiej na tle ciemnozielonych gór. Teraz nie mam odwagi, za krótko tu jestem. W mojej osobistej klasyfikacji naczelne miejsce zajmują fotografie nie zrobione – albo z lenistwa czy

skrajnego wyczerpania, co zdarza się najczęściej, albo z kil-ku innych przyczyn. Są to zwykle fotografie najlepsze, nieraz mistrzowskie, idealne, zwalające z nóg. Tego zdjęcia nie wy-konałem z racji niepojawienia się namierzonego obiektu. By-łaby to fotografia perfekcyjna, wymarzona.

W Kambodży nie wykonałem też jeszcze jednej wymarzo-nej fotografii, może nawet lepszej od tej w Srae Kan. Tamten kadr miał miejsce w Siem Reap, późnym wieczorem, gdy sie-działem w jednej z licznych restauracji, ścierając z czoła tropi-kalną wilgoć, na ulicy upchanej tłumem turystów szukających rozrywki po wizycie w Angkor Wat. Naprzeciw mnie siedział otyły, biało-różowy Anglik, żłopiący kolejne z rzędu piwo. Jego rozmyta postura stercząca nad błyszczącym szkłem wy-pełniała mniej więcej dwie trzecie kadru z lewej strony. W po-zostałej części, w tle, na którym ustawiona była podręczniko-wo ostrość, stała niska, khmerska postać opatulona w łachma-ny, z dzieckiem wczepionym w ramiona. Postać nie miała ręki, a dziecko nogi po wybuchu miny, co schodzi na dalszy plan wobec jednego detalu – wzroku. Postać patrzyła na mnie, jak nigdy jeszcze nikt tego nie robił. Wzrok na tej fotografii jest elementem decydującym o artyzmie dzieła, jego wyjątkowo-ści i prawdziwości, błyszczące oczy, oślepiające soczystą nie-nawiścią, kłującym żalem i strzelającym – dlaczego?!

Podobno biały

W Srae Kan zapalają się pierwsze świeczki i pochodnie. Gdy przychodzi wieczór, we wszystkich chatach zapalają się pochodnie, tworząc długą na całą wieś aleję, co wygląda nad wyraz fantastycznie, szczególnie, gdy w blasku ognia przemknie jakaś twarz z diabelsko czarnymi oczyma albo ktoś bez nogi urwanej miną. Przypomina to starożytną świątynię, w której ma się za chwilę odbyć ważna ceremonia religijna, chwile przed głównym spektaklem, wypełnione ostatnimi przemknięciami skulonych postaci, ostatnimi poprawkami i nerwowym kory-gowaniem wcześniej przeoczonych niedociągnięć.

Kiedy skończy się praca w polu, przygotowanie kolacji, mycie naczyń i ostatnie czynności wokół gospodarstw, moż-na wyjść na wieś. Kim jest ten, co przyjechał? Skąd? Po co? Po co on tu przyjechał, tu, do Srae Kan? Kiedy? Na ile? Sam? Podobno biały!

Mój palec w żółwim tempie przesuwa się w prawo po umorusanej już kartce, wzdłuż niepojętych znaków i sym-boli, wyprzedzając minimalnie światło z pochodni trzymanej przez Pata. Żółtaczka? Nie! Cholera? Nie! Dur brzuszny? Nie! A może przeziębienie? Nie! – po raz kolejny Pat stanowczo, lapidarnie zaprzecza na moje wymęczone próby zrozumiałe-go wypowiedzenia khmerskiego słowa, podnosząc przy tym cwaniacko wargi. Koło nas leży pod kocem kobieta, pewnie z rodziny, choć nie potrafiłem znaleźć odpowiednich słówek w rozmówkach, żeby się dogadać. Wygląda na konającą. Na co, do jasnej cholery, na co?

– Kruuuccion? – próbuję po raz ostatni.– Tak! Tak! Kruucion! – ona choruje na malarię, z euforią

pokrzykuje Pat, wywołując salwy radości, okrzyków i braw wśród tłumu opatulającego mnie ze wszystkich stron, spod platformy, z samej podłogi, gdzie siedzi starszyzna, z bam-busowego dachu i pali z zawieszonymi na nich ciekawskimi dzieciakami.SR

AE K

AN. F

OT.

ANDR

ZEJ M

USZ

YŃSK

I

64

65


A więc to malaria, rzecz powszednia, normalna, ot, prze-ziębienie, grypa, gorączka.

Nagle w chacie zapada cisza, dzieciaki zniżają głosy. Na środku nieruchomo sterczy ręka mężczyzny z indiańską twa-rzą, który przeraził mnie na samym początku. W dłoni trzy-ma duży, pojemny kubek z jasną, przejrzystą cieczą.

Wyciągam dłoń. To dla mnie. Co to? Wódka z ryżu? Pi-łem ją w Malezji – ohydna.

Bardzo powoli zbliżam kubeł do ust, wywołując u tubyl-ców iskry w oczach i niepohamowane zaciekawienie. Wypije czy nie? No wypij! Pij, pij! – zdają się perswadować. Jeśli nie wypiję, nie będą mnie szanować. To rytuał, ceremonialne po-witanie gościa. Odrzucenie oferty oznacza brak szacunku dla gospodarzy, ba, dla wszystkich obecnych. Czy będę dziś jadł węże, szczury, pająki i słonie? Co mnie jeszcze czeka w tym niesamowitym dniu?

Wychylam na raz pół kubka. To bimber. Od teraz jestem swój. Od teraz w Srae Kan jestem gościem ze specjalnym sta-tusem. Biały pije bimber! I do tego mu smakuje.

Terra (in)cognita

Pierwsze doniesienia o eksploracji Gór Kardamonowych pochodzą z XIX w. od francuskich oficjeli protektoratu, za-puszczających się pod góry, aby sprawdzić dostępność przy-prawy, od której masyw wziął nazwę, i rozszerzyć francuską dominację. W r. mężczyzna o nazwisku Richomme penetrował dziką głuszę, poruszając się wierzchem z całym zastępem słoni niosących bagaże. Jego relacja zachowała się w Narodowych Archiwach: „Dżungla ta ma miano nieprze-bytej. Do tej pory jedynie dwóch tubylców zapuściło się w jej ostępy. Jedyna możliwość, żeby się tu przedrzeć, to poruszać się śladami słoni”.

Ostatnia zarejestrowana w jakikolwiek sposób wyprawa miała miejsce w r., kiedy kompleks odwiedzili francuscy ornitologowie. Wkrótce obszar został odcięty na kilka dekad.

Pierwsze walki między Czerwonymi Khmerami a siłami rządowymi zaczęły się w latach . Po r., kiedy upadł reżim Pol Pota, dżungla stała się dla nich naturalnym bastio-nem, w którym przetrwali kolejne lat. Na początku lat . pojawiły się pierwsze kompanie drzewne. Czerwoni party-zanci zwietrzyli interes.

W r. król Sihanouk, z pomocą zagranicznych spe-cjalistów, na bazie zdjęć lotniczych utworzył dwa rezerwaty – Mount Samkos na zachodzie i Mount Aural na wschodzie. Do dziś są chronione jedynie na papierze. Nikt tego na miej-scu nie kontroluje. Czasem pojawiają się pracownicy orga-nizacji ekologicznych, czasem wyślą na zwiad „rangera”. Na dzień dzisiejszy jako rangersi pracuje mężczyzn. Gdy ranger za bardzo miesza się w interes – strzelają.

W Kambodży nie możesz po prostu stanąć i powiedzieć: tu zrobimy park narodowy. Sytuacja ekonomiczna na to nie po-zwoli. Są plany, żeby część miejscowych przekwalifikować na strażników-rangerów. Cóż z tego, kiedy zarobki nie będą wyso-kie, a za jednego tygrysa można wyciągnąć nawet dolarów. dolarów w Kambodży! Wiesz, ile to jest? Kto na to pójdzie? Na czarnym rynku małpa i papuga warte są dolarów, zaś woreczek żółciowy niedźwiedzia, używany do produkcji szam-ponów, afrodyzjaków itp. – około dolarów. Populację tygry-sów w Górach Kardamonowych ocenia się na - sztuk, z czego około jest uśmiercanych każdego roku. Podejmowa-ne są próby ponownego zasiedlania obszaru tygrysami. Ludzie zajmujący się tym problemem boją się jeszcze jednego. Tygrysy nauczone kontaktu z człowiekiem stają się nierzadko ludojada-mi. Takie przypadki to poważny problem w Indiach.

Potężny obszar ( mln ha) przecinają już drogi, który-mi kompanie wywożą drewno. Są plany połączenia Pursatu i Koh Kong. Rząd nie kwapi się z reakcją. Po pierwsze, sam czerpie profity z interesu. Po drugie, chodzi o tzw. nieoficjalne opłaty. Korupcja to ciągle bardzo duży problem w tym kraju.

Niemniej jednak, w Azji Południowo-Wschodniej na wielką skalę rozwijają się programy ekoturystyczne, angażu-jące tubylców i uczące troski o środowisko. Mam wrażenie, że może to przynieść skutek odwrotny do zamierzonego. W Gó-rach Kardamonowych znalazłem się tylko dlatego, że zrezy-gnowałem z pierwotnego planu trawersu kompleksu dżun-gli Parku Narodowego Virachey na północy, zamieszkanego przez mniejszości etniczne. Po prostu zwątpiłem, kiedy zoba-czyłem plakaty reklamujące wycieczki busami do egzotycz-nych osad. Ktoś dopisał ironicznie czerwonym flamastrem „kick out indigenous people and bring tourists!”.

Zgubieni w dżungli

Pat przedstawia mi swojego przyjaciela – pan On ma z nami iść do dżungli. On niesie dużą maczetę i siekierę. Obo-je mają na głowach kramę – lekką, czerwono-białą, kraciastą chustę, chroniącą od słońca. Gdy leżałem wieczorami w ha-maku, próbowałem zliczyć sposoby wykorzystania kramy. Jeśli założysz ją na twarz, chroni od wszędobylskiego kurzu, może być też ręcznikiem, ścierką, spódnicą, obrusem i sznur-kiem. Bez kramy nikt się nie rusza.

PRZE

RWA

NA

POSI

ŁEK,

GÓ

RY K

ARDA

MO

NO

WE.

FO

T. AN

DRZE

J MU

SZYŃ

SKI

64

65


Ostatniego dnia pniemy się do góry długim grzbietem. Po południu Pat daje do zrozumienia, że wieszamy hamaki. Jesteśmy na małej polance, w dole szumi głośno górski potok. Czemu tak wcześnie?

Phnum Aural – dwie godziny! – mówi. Aha, rozumiem. Zostawimy bagaż i bez obciążenia lekko wyjdziemy na szczyt i z powrotem. W pośpiechu zapomniałem zaznaczyć ostat-ni obóz na GPS-ie. Ostatni posiłek zjadłem o siódmej rano. Kończyła się też woda w manierce. Pat i On zgubili drogę. Dwie osoby, które najlepiej znają ten teren (nikt nie zna tych rejonów lepiej od Pata i Ona!) zgubili się i całkowicie straci-li orientację w gąszczu dżungli. W dżungli zgubić się nie jest problemem. Ostatnio głośno było o khmerskiej dziewczynie, która będąc dzieckiem zgubiła się dżungli i została odnale-ziona przy wiosce po latach! Ojciec poznał ją po bliźnie. Jest pół-zwierzęciem. Mówią, że ma oczy czerwone jak wilk. Naukowcy twierdzą, że raczej nie ma szans na ponowną ada-ptację do życia wśród ludzi.

Nie myślę już o niczym innym, tylko o jedzeniu i piciu. Zatrzymujemy się. Czekamy na Pata, który wybiega naprzód zbadać, co przed nami. Bez rezultatu. Przedzieramy się przez liany i konary.

Schodzimy długo w dół, gdy słońce wyraźnie zachodzi już za lasem. Jesteśmy przy ziemistym potoku. Jest jeszcze czas, żeby sklecić jakieś platformy nad ziemią, przefiltrować wodę i ugotować bambusy do jedzenia. Tak byłoby najroz-sądniej, jak piszą w podręcznikach survivalu, tak jak radzili doświadczeni traperzy.

– Zaraz hamaki! – krzyczy Pat i nerwowo pogania. Trudno. To oni tu się znają najlepiej. Resztkami sił wspi-

namy się stromym zboczem w zupełnej już ciemności, nie widząc po czym stąpamy. W kompletnym amoku wchodzi-my po grząskim zboczu, wpadamy na konary, wleczemy się na czworakach, cali w błocie i pajęczynach. Cuchniemy. Sam nie wiem, czy w dżungli prócz pijawek wsysających się na-wet przez dziurki od sznurówek, przytłaczającej wilgotno-ści i duchoty bardziej nie dokucza permanentne cuchnięcie, wzrastające z dnia na dzień, i absolutna niemożliwość jego zwalczenia.

Zatrzymujemy się na zboczu. Dopiero kiedy zapalają pa-pierosa, widzę ich twarze. Wpierw długo milczą. Później chy-ba się kłócą i klną. Z twarzami w błocie wyglądają na wyczer-panych. Mnie jest już chyba wszystko jedno.

– Jest bardzo niedobrze – patrzy na mnie wreszcie Pat, dodając od razu: noc tutaj, na ziemi.

Nie mogę już z pragnienia odkleić warg. Nie ma nic do je-dzenia, wszystko zostało w obozie. Układamy na ziemi liście. Teraz trzeba zapalić ognisko. Jak nie będzie ognia, zamarznę na kość. Jestem cały mokry, a w Górach Kardamonowych noce są bardzo zimne.

Rozpalamy ogień piętnaście minut, pół godziny – bez rezultatu. Czy mam świeczkę w plecaku? Jeśli nie mam, nie rozpalimy – wszystko jest mokre. Nie pomaga nawet rozłu-pywanie drewna na bardziej suche kawałki. Mam! Układam się równolegle do stoku jak najbliżej ognia, jak najdalej od otaczającej gęstwiny. Wokół wszystko grząskie, mokre, ośli-zgłe. Zaczyna się nocny koncert – szelesty, trzaskania, otarcia, świsty i hukania, raz bliżej, raz nieco dalej, raz cicho, zaraz agresywnie tuż za nami, wyczuwalne skradanie się pijawek

po nodze i zanikająca powoli świadomość. Nie mogę prze-stać myśleć o fakcie, że żyje tu kobra królewska. Słyszałem od tubylców przeróżne historię. Tu zabiła czyjegoś dziadka, tam wujka. I o pytonie – grubym jak moje udo, długim na parę metrów, na którego prawie najechałem motorem w drodze do Srae Kan. Podnoszę się, żeby zmienić ułożenie. Jest mi nie-wygodnie. Jak to? Już pierwsza w nocy? Wycieńczenie daje znać o sobie. Dokładam do ognia i budzę się z wielką ulgą dopiero o świcie.

Ten sam wzrok

Ostatniego dnia wstajemy długo przed świtem, z zamia-rem dotarcia do drogi, skąd jeżdżą ciężarówki na południe. Już po kilku minutach jazdy lądujemy w błocie. Świta, jest rześko i świeżo. Pachnie rankiem jak na dawnej polskiej wsi. O świcie wszyscy są już na nogach, jakby było co najmniej południe. Mijamy woły, te same chaty, ogniska przed zagro-dami, te same zastygłe, chude twarze wkomponowane w nie-zmienne tło, zastygłe usta i oczy, które intrygują najbardziej, patrzące beznamiętnie na dziwnego przybłędę, oczy i wzrok, który intryguje od berberyjskich wsi w Afryce przez hindu-skie ulice i khmerskie miasta, wzrok i sposób patrzenia, który intryguje w całym szerokim pasie Ziemi, wzrok miliardów ludzi, siedzących na ciepłych od słońca asfaltach, tabore-tach, drewnach, blachach i gzymsach, tak samo wpatrzone nie wiadomo w co i po co, nie wiadomo czy gdzieś w dal, czy gdzieś bardzo blisko, jakby przygniecione ciężkim słoń-cem, wydawałoby się wyrażające absolutną apatię i marazm, mieszankę dumy, nieufności, nienawiści i bojaźni, jakby po-godzone z tym, co było i tym, co jest, z tragiczną przeszłością i niepewnym jutrem na przedpolu jednej z ostatnich terrae incognitae na Ziemi.

ndrzej uszyńsi

FOT.

ANDR

ZEJ M

USZ

YŃSK

I

66 67

Chwila oddechu

Kapitalizm tworzy rasizm

Ostatnio ktoś napisał, że patriotyzm ma swoje złe strony. Z właściwą łamom „Gazety Wyborczej” subtelnością porównał go od razu do jednego z dyżurnych czarnych charakterów na-szych czasów, którą to rolę pełni od klęski Adolfa Hitlera rasizm. O ileż piękniej i dojrzalej pisał o tym choćby Józef Mackiewicz, definiując trzy jakże różne rodzaje patriotyzmu. Nawiasem mó-wiąc, tegoż Józefa Mackiewicza, w związku z innymi jego poglą-dami niejaki Michnik pośrednio porównał do zwierzęcia.

Jak większość polskich inteligentów ziemiańskiego po-chodzenia, wychowałem się w rodzinie w pewnym szcze-gólnym sensie rasistowskiej. Do dzisiaj pamiętam, jak babcia mówiła, że o, ten a ten to ma wygląd rasowy, a mój ojciec z uznaniem mówił o pewnej kobiecie, że to rasowa babka. Wśród cech definiujących tak pojętą rasę znalazłoby się wy-sokie czoło, ładnie sklepiona czaszka, delikatne rysy, cienkie kości, wygląd dłoni, sposób chodzenia i gestykulowania, ale także spojrzenie, uśmiech, kształt zmarszczek. Ja też jestem dzisiaj w stanie z dużym prawdopodobieństwem określić po wyglądzie, kto skąd pochodzi. Z dawnych wyżyn czy skądi-nąd. Co więcej, jestem pewien, że umiejętność tę podświa-domie posiada, choć może bardziej instynktownie, również druga strona – mam z tego powodu czasem trochę kłopotów. Z doświadczenia wiem też, że nie ma to żadnego przełożenia na cnoty intelektualne i moralne. Wielu bardzo rasowych lu-dzi w PRL-u było np. kapusiami. Po -tce dochodzi zresztą inny czynnik i sprawdza się powiedzenie Orwella o tym, że w tym wieku wyglądamy tak, jak sobie zasłużyliśmy. Takie „rasy” występujące niemal wszędzie to prawdopodobnie od-zwierciedlenie wielowiekowego zróżnicowania społecznego, innego trybu życia, diety. Według poświęconych temu badań antropologicznych, w Europie tylko w egalitarnej Norwegii nie ma tego typu różnic fizycznych, skorelowanych z przyna-leżnością społeczną – w badaniach chodziło o różnice wzro-stu. Z drugiej strony, mam czasem wrażenie, że obecna mło-dzież jest większa, a głowy ma mniejsze – ciekawe, czy ktoś to bada. Ale to chyba tak jest, że jeśli ktoś jakiegoś organu nie ćwiczy, to mu on obumiera, a swoją rolę odgrywają też hor-mony wzrostu zawarte w tanim mięsie.

Zastanawia mnie, dlaczego tych, którzy protestują prze-ciw tępocie i ohydzie prawdziwego rasizmu, nie oburza coraz bardziej widoczna segregacja, jakiej dokonuje współczesny kapitalizm. Osobne przejścia dla VIP-ów, zamknięte osie-dla, pełne ochroniarzy galerie handlowe, gdzie można się przechadzać nie widząc biedaków. Zamiast napisów „tylko dla białych”, wszędzie tam jest de facto napisane „tylko dla bogatych”. Ta segregacja z czasem wytwarza też zmiany an-tropologiczne – np. chorobliwa otyłość czy nałogi w rodzaju palenia papierosów w USA dotyczą przede wszystkim bie-

daków, podczas gdy finansiści są z reguły szczupli, uprawiają jogging, nie palą, kupują sobie za żony najładniejsze samice, zapisują bez podatku fortuny swoim cudownym dzieciom, więc znowu będzie można za jedno, dwa pokolenia poznać po wyglądzie, kto jest skąd.

Obiekt chroniony przez policję polską

Takiej tabliczki jeszcze nigdzie nie widziałem. Nie bardzo rozumiem, dlaczego zaczęło być niemal normą, że jeżeli coś jest chronione na serio, a nie na niby, to muszą to robić policjanci emerytowani albo pracujący po godzinach jako policja pry-watna. Dla jasności przypominam, że policyjni emeryci mają po lat. To jakiś absurd, ale to samo jest w szpitalach, gdzie coraz więcej zabiegów wykonują prywatni lekarze na państwo-wym sprzęcie, wyszkoleni na państwowych uczelniach. To wi-doczne znaki erozji cywilizacji, tak jak ministerstwa zarządza-ne przez grubego Ryśka czy „najlepszego płatnika” – na razie nie ma takich tabliczek, ale kto wie, może już niedługo.

Maluchy w pewnej szkole

musiały podpisywać ślubowanie, że będą „aktywnie spędzać czas” – biedactwa, chyba po to, żeby tylko nie myślały...

„Jestem tu, bo Elvis był biednym chłopcem.

Zaczynał od zera i został milionerem”. Tak swoje przybycie do Memphis na rocznicę jego śmierci tłumaczył pewien janke-ski fan piosenkarza. Bardzo klasowe podejście. Nie ma chyba na świecie drugiego społeczeństwa tak zaczadzonego ideolo-gią, jak amerykańskie. W odróżnieniu od socjalizmu, udało się tam wmówić biedakom, że jedyną słuszną drogą poprawy ich sytuacji jest coś na kształt totolotka, stąd kult tych nielicz-nych, którym się udało. Z drugiej strony jest w tym podobna do socjalistycznej, ale chyba bardziej konsekwentna niena-wiść wobec wszystkiego, co opiera się na tradycji, więzi po-koleń, wobec skomplikowanych dzieł wymagających czasu. A przede wszystkim jest ludzka pycha, podniesiona w USA do rangi religii, w myśl której indywidualny człowiek tworzy samego siebie, swój świat, własne życie, nie zależy od otocze-nia, urodzenia, genów, klimatu, przeznaczenia, losu, słowem: wolność pełną mordą. Jakże to inne od pełnego pokory ry-cerskiego Non nobis Deo, śpiewanego po bitwie pod Azinco-urt przez zwycięskiego Henryka V i jego wojowników.

Słupsk

to bardzo ładne miasto. Szerokie, eleganckie aleje z deptakami, stare, wysmukłe ceglane budowle (piękna poczta), przemyśla-

66 67

Chwila oddechu

ny układ ulic, zwarte centrum. W ogóle lubię poniemieckie miasta; ten ład, porządek, jakże to różne od chaosu na ścianie wschodniej, gdzie za cara o lokalizacji np. dworców kolejowych decydowały łapówki. Dzisiejszy chaos urbanistyczny polskich miast pokazuje, że wracamy w tej dziedzinie na wschód, a mo-że i dalej na zachód, bo architektura i miasta amerykańskie są bardzo podobne do sowieckich. Za to w Słupsku właśnie na tle tej dobrej architektury widać też wielką różnicę między cie-niutką warstwą luksusu, jaką oglądamy w centrach Gdańska, Krakowa czy Wrocławia, a nędzą materialną i cywilizacyjną polskiej prowincji, gdzie tuż obok centrum są całe kwartały zaniedbanych ulic, przy których w bramach z bojowymi psami stoją grupy młodych ludzi o wyrazach twarzy bardzo podob-nych do swoich czworonożnych towarzyszy. Z okien wygląda-ją rozpite kobiety, których mężowie wysiadują na centralnym deptaku, co pewien czas wdając się w bójki i cały czas rzucając kilka podstawowych słów odzwierciedlających żałosny stan ich ducha. A jednak żal pomyśleć, że niedługo znajdzie się to wszystko na celowniku rosyjskich rakiet.

W IV RP informacje potrafią znikać.

W końcu lipca wieczorem podano na pasku TVP , że gru-pa jak się wydaje aż nazbyt pobożnych Żydów, spóźniwszy się do Majdanka, tak bardzo się zdenerwowała tym, że muzeum było już zamknięte, iż staranowała bramę i potem zabaryka-dowała się w jednym z budynków. Było też o tym coś niecoś w radiu tego wieczora. A następnego dnia nic, taki news, a tu milczenie, cisza. Aż sam się zastanawiałem, czy mi się nie przy-śniło, ale sprawdziłem dwa dni później, coś tam zostało w In-

ternecie. Ale prawdziwy hit to tekst z „Rzeczpospolitej”. W wy-daniu z - września b.r. Jacek Przybylski napisał: „Wydaje się jednak, że czas, gdy irańscy dyplomaci mogli spokojnie słuchać groźnie brzmiących zapowiedzi zachodnich dyplomatów, bo wie-dzieli, że Rosja i Chiny zawetują bardziej uciążliwe kary nakłada-ne na Teheran, minęły września, gdy izraelskie bombowce zrów-nały z ziemią obiekty domniemanego ośrodka jądrowego w Syrii. Trudno o dobitniejsze ostrzeżenie ze strony państwa, dla którego bomba atomowa w rękach Iranu jest śmiertelnym zagrożeniem”. Sięgnąłem więc raz jeszcze do „Rzeczpospolitej” z września, kiedy to rzeczywiście wszystkie media podały, że izraelskie sa-moloty naruszyły przestrzeń powietrzną Syrii i zostały ostrze-lane. „Rzeczpospolita” cytuje w dłuższym tekście poświęconym temu zdarzeniu opinie izraelskich ekspertów, którzy twierdzą, że incydent był wymyślony przez Syrię, aby podgrzać napięcie, a inne głosy mówią, że był przypadkowy i że samoloty zrzuciły tylko pojemniki z benzyną. Znowu poczułem się przez chwi-lę, jak w jakimś filmie z gatunku political fiction czy w Orwel-lowskiej Oceanii. Nawet naczelny kazał mi sprawdzić, stąd ten cytat. Może gdzieś już trwa jakaś wojna i kiedyś się o niej do-wiemy?

W moim mieście

Coraz więcej dróg szybkiego ruchu, więc i coraz większe kor-ki. Codziennie rano mijam na rowerze bądź pieszo całe ta-śmociągi, gdzie każdy dumnie dzierży kierownicę własnego kawałka taśmy. Co ciekawe, całkiem dobrze działa tu trans-port publiczny, a jesień piękna, więc i chodzenie piechotą może być przyjemnością. Mam wrażenie, że korki zaspokajają tę samą potrzebę, którą w socjalizmie zaspokajały kolejki – monotonnego dążenia do celu, które dzięki temu, że trwa dłu-go, daje uczestnikom rytuału poczucie sensu istnienia. Tak jak kiedyś na braki w zaopatrzeniu, tak samo teraz można pona-rzekać na braki w infrastrukturze, na złych ekologów, zatrąbić klaksonem, zapiszczeć oponami, zawarczeć silnikiem i rzucić w świat wezwanie: woźnice wszystkich krajów, łączcie się!

Z tymi komórkami

od razu wiedziałem, że to musi być szkodliwe. Jak taka ilość fal krążących wokół mogłaby nie działać na nasz organizm. Ale ludzie to małe piwo, nasz gatunek jak lawa. Za to okazało się, że obrzydliwe, bezsensowne gaworzenie przez telefony szko-dzi pszczołom, które na skutek elektromagnetycznego smogu nie mogą odnaleźć drogi do ula, a bez nich nie będzie miodu, owoców, ziemia zacznie jałowieć. Wtedy na pewno pojawi się Monsanto czy jakiś inny zbrodniczy koncern i zaproponuje kolejne cudowne rozwiązanie, i tak aż do końca świata.

W tym roku w Tatrach

było tak, jak powinno być. Czyli na górze znaleźli się tylko ci, którzy tam doszli na własnych nogach. Cisza, spokój. Jak to mówiłem znajomej, to ona zaraz o niepełnosprawnych. A ja myślę, że o sprawność należy dbać, a przede wszystkim trzeba nauczyć się wyrzeczenia i rezygnacji. Czego wszystkim życzę tej pięknej jesieni.

ontrasRYS.

PIO

TR Ś

WID

EREK

ww

w.ry

sunk

i.bar

dzof

ajny

.net

68

69

Orka...

Dopalone na panewce już pomysłyDobry Boże – politycznie – nie pomoże...Trzeba zatem w niedorzeczu Narwi – WisłyZacząć nową orkę – na ugorze.Gdy partyjnych hersztów zwarty szpalerkokietuje znów wyborczy planktontelesuczki – newsy – kruczki – do arbeitustaje SB-ek, sufler, tivi-mag-redaktor.Jakiż patent na (Berezę...) sejmowładców:Emigracja – nam? Czy wegetacja – u nas?Dziś przewrotu nikt nie zrobi – bo PiłsudskichWyrżnął Niemiec, Ruski i komuna.Autorytet chce bronować do upadupole chwały – dzisiaj zgoła już niewielkieWypadł z tonu, polit-ligi i układu– to profesor żyźni działkę pod brukselkę.O! Komandos ryje w cztery skibyRadląc zagon rudej gliny popod zboże– imperatyw M – jak miłość do ojczyzny (sic!)– bez pardonu wiodąc orkę na Agorze.Dwie kanalie – ich wypluła polityka,węsząc braku władzy vistną grozę,kulą lisie kity popod miedząW życiu – raz na wozie, raz – nawozem...Jutro zda się lśnić jak ugrzech w rosieLud, co orze, tak jak może i potrafi– nie doczeka znowu plonów i wybierzeMat’ pariadka – cny azymut do – anarchii!

Mondo cane – pieskie życie

Nie ma skąd – nie ma jakranek ciągnie się jak flakza pstrym kundlem – co miał refleks w taniej jatce– gdzie i z kim – zabić spleen– mózg nieczynny jak wulkany na Kamczatce...I jak tu żyć – gdy przyjdzie poniedziałek?Bo co tu kryć – tygodnia mdły kawałek!I pies chce żryć! I czegoś tam chcą dzieci...A życie cóż – jak z rury z dziurą leci.Za mną tuż – tak krok w krokidzie cóż – mały biały dog– poczwaro – a kysz!To nie biały dog – większa biała mysz!Nie ma skąd – nie ma jak – jak po balujak na złość – w wódce coś – to karaluch...W wannie love – w palmie – paww pół urwany song na jedną strunę– lance w dłoń – Euro – goń!Albo wypij za starą komunę...Za mną tuż – tak krok w krokniby cień – sunie już...białym czymś mignęło...– to nie pies – może bies– mały biały demon –– i jak tu żyć, gdy przyjdzie poniedziałek?

ronezj

Tadeusz Buraczewski

9. Nieruchomości

Onego czasu oglądałem film, w którym pewien malowniczy australijski traper odwiedził był Nowy Jork. Gdy dowiedział się, że w mieście tym cała gleba podzielona jest na działki, z których każda do kogoś należy – roześmiał się do rozpuku. Ubawiło go bowiem wielce, że coś, co żyje miliony czy miliardy lat, może na-leżeć do kogoś, kto żyje lat kilkadziesiąt. – „To człowiek należy do Ziemi, a nie ziemia do człowieka” – odezwał się na poły szy-derczo, na poły prześmiewczo.

Dostrzeżenie ludzkiej pychy, widocznej w tym paradoksie, nie jest dziś niczym specjalnie oryginalnym. Niemniej kryje się za tym ciekawy problem terminologiczno-teoretyczny. Otóż człowiek, uczyniwszy powierzchnię planety, a nawet jej wnętrze, przedmiotem własności i handlowego obrotu, zaliczył ją do nie-ruchomości.

Ruch lub brak ruchu to, jak wiadomo, pojęcia względne. Coś może być nieruchome względem czegoś i charakter tej zależno-ści jest symetryczny. Wobec czego lub kogo planeta jest nieru-choma? Na pewno nie jest nieruchoma wobec człowieka, bo ten, wyjąwszy osoby sparaliżowane, wielokrotnie po jej powierzch-ni się przemieszcza. Nie jest też nieruchoma wobec Słońca ani nawet wobec własnej osi, skoro bez przerwy wiruje. Może więc

powierzchnia planety jest nieruchoma wobec siebie samej? Nie-stety, nawet w skali ludzkiego życia niezupełnie zgadza się to ze stanem faktycznym. Występują przecież trzęsienia ziemi i błotne lawiny (niedawno w Indonezji z tego ostatniego powodu znik-nęła cała wyspa). Przede wszystkim jednak część wodna po-włoki w coraz większym stopniu zalewa część ziemną. Kiedyś dotyczyło to tylko lawin śnieżnych w górach lub okresowych przypływów oceanicznych, wywołanych przez Księżyc. Obec-nie wskutek efektu cieplarnianego repertuar zalewań znacznie się poszerzył i harcują one swobodnie po całej Europie, a nawet zagrożą w niedługim czasie całemu sławnemu miastu Gdańsk, nie mówiąc o jakiejś tam Wenecji.

Mam nadzieję, że mili czytelnicy mają już teraz tyle wody w mózgu dzięki obecnej bajce, że mogę ich doprowadzić do stanu, w którym zagłosują na partię Krasnoludków i Gamoni (wraz z ca-łą resztą społeczeństwa), bo innego ratunku nie widzę. Zapytuję więc: ) Czy nieruchomością jest prywatne jezioro o charakterze przepływowym? ) Czy nieruchomością jest karuzela? ) Czy nieruchomością jest latająca obora w czasie trąby powietrznej?

aplo arud

Encyklopedia Wyrażeń Makabrycznych

Paplo Maruda

68

69

W długim szeregu bojowników PPS ostatnim chorążym Niepodległości, Demokracji i Socjalizmu był Adam Ciołkosz. Urodził się stycznia r. w Krakowie, jednak jego dzie-ciństwo i młodość związane były z Tarnowem. Rodzina kul-tywowała patriotyczne i lewicowe tradycje. Matka była córką powstańca z r., ojciec – nauczyciel chłopskiego pocho-dzenia – członkiem PPS od roku. Dla Adama szkołą społecznego działania stało się harcerstwo, do którego wstą-pił w wieku lat dziesięciu i któremu pozostał wierny na długo (będąc m.in. członkiem Głównej Kwatery ZHP).

Niebawem czas przyniósł trudniejsze próby. Pod koniec wojny Ciołkosz znalazł się w niepodległościowej Polskiej Or-ganizacji Wojskowej, a jako -latek wstąpił na ochotnika do Wojska Polskiego. Już po roku zdobył szlify oficerskie, po dwóch został dowódcą kompanii ciężkich karabinów ma-szynowych. Walczył na froncie wschodnim o Lwów, Warsza-wę i Wilno, w bitwie nad Niemnem został ranny. Latem r. wziął udział w akcji plebiscytowej w Prusach Wschodnich, a kiedy rok później wybuchło III powstanie śląskie – pośpie-szył tam jako dowódca pociągu pancernego.

Gdy Rzeczpospolita okrzepła w swych granicach, Cioł-kosz rzucił się w wir działalności politycznej. Wobec zwycię-stwa w ZHP żywiołów endecko-klerykalnych, jesienią r. zakłada lewicowe Wolne Harcerstwo – trzy lata później jed-nak tę inicjatywę przechwycili komuniści. Równocześnie wstąpił do PPS i został przewodniczącym Sekcji Akademic-kiej (studiował prawo na UJ) tej partii w Krakowie, działając zarazem w kierownictwie Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (tu poznał swą przyszłą żonę Lidię Kahn). Od r. był sekretarzem redakcji krakowskiego dzienni-ka socjalistycznego „Naprzód”. Partia doceniła talent i zaan-gażowanie młodego działacza i wystawiła jego kandydaturę w wyborach w roku. Ciołkosz zdobywszy w rodzinnym Tarnowskiem tys. głosów został – jako -latek – jednym z najmłodszych posłów, a potem sekretarzem klubu parla-mentarnego PPS. W r. został wybrany do Centralnego Komitetu Wykonawczego partii.

Nie zapomina wszakże o swoich małopolskich wybor-cach – jest tu na każdej demonstracji, przy każdym straj-ku. Zakładał związki nawet tam, gdzie słyszał od robotnic nieświadomych pochodzenia jego żony: „Ale mamy do Was,

towarzyszu Ciołkosz, prośbę: nie przysyłajcie nam na mówców żadnych Żydów, najlepiej niech zawsze przychodzi towarzysz-ka Ciołkoszowa”. Do legendy przeszła historia, jak Ciołkosz w czasie strajku tarnowskich robotników cegielnianych rzucił się pod lokomotywę pociągu, zatrzymując łami-strajków. Żona wspominała, że „Adam był naprawdę ko-chany przez robotników i sam był z nimi głęboko uczuciowo związany”. Nic więc dziwnego, że w wyborach r. został ponownie wybrany do Sejmu (rekordową ilością głosów!) a gdy aresztowała go policja, w Tarnowie wybuchły rozruchy. Działalność opozycyjna wymagała samozaparcia: aresztowa-nia, pobicie przez sanacyjną bojówkę w czerwcu r., wy-rok trzech lat więzienia w procesie brzeskim... Represje jed-nak tylko hartowały kadrę socjalistów.

Kroczący autorytaryzm sanacji doprowadził do rozdź-więków w Polskiej Partii Socjalistycznej. Piłsudczycy pod wodzą Rajmunda Jaworowskiego wyodrębnili się w PPS – dawną Frakcję Rewolucyjną. Główny nurt (Tomasz Arci-szewski, Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak, Nor-bert Barlicki, Zygmunt Żuławski) opowiadał się za parlamen-tarną opozycją w ramach Centrolewu; Arciszewski i Pużak później zaczęli szukać modus vivendi z sanacją. Natomiast radykałowie (Ciołkosz, Zygmunt Zaremba, Stanisław Dubo-is, Jan Stańczyk) woleli tworzyć klasowy blok wraz z socjali-stycznymi partiami mniejszości narodowych.

Nie miało w nim jednak być miejsca dla komunistów! Jak mówiła Lidia Ciołkoszowa: „Uważaliśmy, że komunizm jest sprzeczny z ideami socjalistycznymi, że niszczy wolność, demokrację, swobodę dyskusji i opozycji, szerzy terroryzm, prowadzi do masowego zniewolenia ludzi, do nędzy, a potem też do stworzenia wielkiego systemu pracy niewolniczej. /.../ Wiedzieliśmy, że komunistyczna Rosja jest wrogiem niepodległej Polski”. Na popularne w latach . hasło jednolitego frontu antyfaszystowskiego odpowiadała: „/.../ my uważaliśmy, że nie można przeciwstawiać się czarnemu czy brunatnemu totali-taryzmowi przy pomocy totalitaryzmu czerwonego”. Raziło ją

Na posterunkuŻyciorys niepodległościowego socjalisty

Jarosław Tomasiewicz

RYS.

GER

ENCJ

USZ

, WW

W.A

LKEM

IQ.P

L

70

Z Polski rodem

71

wreszcie oderwanie komunistów od codziennego życia prole-tariatu („Zawsze ma się wrażenie, iż poza zebraniami z robot-nikami stykali się tylko wtedy, gdy zamawiali ubranie u krawca lub buty u szewca”), wyrażające się w forsowaniu nierealistycz-nych celów kosztem bieżących interesów robotnika.

Z tego stanowiska wynikała nieustanna walka na dwa fronty: przeciw prawicy i przeciw kompartii. Z jednej strony, krakowska PPS uniemożliwiła marsz ONR na żydowski Ka-zimierz i wymusiła ustąpienie sanacyjnego wojewody Śwital-skiego po masakrze w fabryce „Semperit”. Z drugiej, wystrze-gała się jakichkolwiek kontaktów z komunistami – nawet wtedy, gdy chcieli udzielić pomocy finansowej robotnikom z „Semperitu”. Gdy komuniści i ich sympatycy zorganizowa-li jednolitofrontowy Zjazd Pracowników Kultury w Obronie Pokoju we Lwowie – PPS odpowiedziała Dniami Kultu-ry Robotniczej w Krakowie. Walka ta przenosiła się w głąb PPS, gdzie Ciołkosz ścierał się tak z jednolitofrontowcami, jak i z żuławszczykami (zwolennikami centrowego Frontu Morges). Charakterystyczne dla Ciołkoszów było jednak, że politycznych zmagań nie przenoszono na płaszczyznę sto-sunków prywatnych. Ciołkoszowa wspominała wiceprezesa Stronnictwa Narodowego, Tadeusza Bieleckiego: „Politycznie staliśmy na antypodach, ale osobista sympatia między nami po-została na całe życie”.

Gdy we wrześniu r. wybuchła wojna, Ciołkosz zgło-sił się na ochotnika do wojska, ale jako czynny opozycjonista został odrzucony. Ucieka więc z Krakowa do Lwowa, gdzie wysłannik Pużaka nakazał mu przedostać się na Zachód. Przekroczywszy w bród graniczny Czeremosz, przez Bałka-ny dotarł do Paryża. Jak zawsze dwoi się i troi: jest członkiem Rady Narodowej (emigracyjnej namiastki parlamentu), se-kretarzem Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS, repre-zentuje polskich socjalistów w międzynarodowym komitecie socjalistycznym. Na forum Rady domaga się reformy rolnej, zwalcza antysemityzm tygodnika „Jestem Polakiem”, a także... uniemożliwia nowelę konstytucyjną, która miała otworzyć księciu Kentu drogę do tronu Polski.

Niebawem Ciołkosz przesuwa się do opozycji wobec rzą-du Sikorskiego, którego polityki wobec ZSRR nie akceptuje. W liście do Oskara Lange z maja r. pisał: „Rosję So-wiecką uważamy za czynnik obiektywnie reakcyjny i najwyż-szy czas, aby poza symboliką jeszcze na pozór socjalistyczną dojrzeć prawdziwe oblicze Sowietów na wskroś imperiali-styczne, a przez to i reakcyjne. /.../ Starcie niemiecko-sowiec-kie /.../ będzie niczym innym, jak tylko konfliktem dwóch imperializmów /.../”. Krytykuje więc układ Sikorski-Majski, zbliżając się wraz z Zarembą do przedstawicieli prosanacyj-nego skrzydła PPS (Arciszewski, Pużak, Adam Pragier, Ta-deusz Tomaszewski). Choć większość CKZ pod kierownic-twem Liebermana poparła Sikorskiego, to opozycyjna grupa socjalistów znalazła się w jednym antysowieckim froncie z sanatorami i endekami! Co ciekawe, nie przeszkadzało to Ciołkoszowi współpracować z trockistą Izaakiem Deut-scherem, przed wojną członkiem PPS, który na propozycję przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego, odparł: „Matki w nie-szczęściu się nie opuszcza”. Przynależność do mniejszościo-wej frakcji uniemożliwiła jednak Ciołkoszowi przyjęcie sta-nowiska premiera po śmierci Sikorskiego. Premierem rządu

londyńskiego został Stanisław Mikołajczyk, a gdy ten wybrał porozumienie z Gomułką – Tomasz Arciszewski.

Emigracyjną PPS rozdarł jednak w marcu r. roz-łam – działacze tacy jak Stańczyk, Ludwik Grosfeld czy Ju-lian Hochfeld opowiedzieli się za uznaniem Jałty i powrotem do kraju. Ciołkosz odbudowuje struktury partii na emigracji. Objął przywództwo organizacji partyjnej w Wielkiej Brytanii i stanowisko wiceprzewodniczącego CKZ; najwyższe funkcje objęli jego przyjaciele – Arciszewski został przewodniczącym CKZ, a Zaremba przewodniczącym Rady Centralnej. Cioł-kosz jest wraz z Zarembą architektem polityki PPS. Na zjeź-dzie partii w Pont-a-Lesse w maju r. podjęto uchwałę zalecającą: „Prowadzić nieustępliwą walkę z imperializmem sowieckim i jego agenturami w imię odzyskania wolności Na-rodu Polskiego i włączenia go wraz z innymi ujarzmionymi dziś narodami sowieckiej strefy wpływów z powrotem do ro-dziny wolnych narodów świata...”.

***

Na emigracji Ciołkosz – dotąd raczej praktyk polityki – zaczął rozwijać talenty publicysty i ideologa, dostosowu-jąc niepodległościowy socjalizm PPS do nowych warunków. Co więcej, jako przedstawiciel Unii Socjalistów Europy Środ-kowo-Wschodniej, pracował w komisji, która przygotowała deklarację frankfurcką Międzynarodówki Socjalistycznej z lipca roku!

Ciołkosz zaczyna dystansować się od marksizmu, pod-kreślając, że socjalizm może wynikać „/.../ z naukowej ana-lizy społecznej i gospodarczej, albo /.../ z zasad humanitarnych, etycznych, albo też /.../ z takiej czy innej religii”. Dlatego ak-centuje niespójność i ewolucję myśli Marksa, jako zasadniczą Marksowską wskazówkę przyjmując jego dewizę „de omni-bus dubitare”. Podkreślając zasługi Marksa, nadaje im wymiar głównie historyczny: „Można a nawet musi się zrezygnować dzisiaj z doktryn Marksa w rozwiązywaniu problemów społe-czeństw współczesnych, lecz nie da się usunąć Marksa z historii socjalizmu. /.../ [ruch robotniczy] tylko dzięki Marksowi wszedł ostatecznie na tory organizacji masowej i działającej jawnie, /.../ występującej w polityce samodzielnie i wysuwającej na czoło za-sadę, wedle której wyzwolenie robotników powinno być dziełem samych robotników”. Zresztą, jak zwróciła uwagę jego żona, „Popularność Marksa wśród polskich robotników wynikała nie z jego teorii ekonomicznych, ale z tego, że w r. zgłosił w I Międzynarodówce wniosek popierający niepodległość Pol-ski w przedrozbiorowych granicach”.

Pozwala to Ciołkoszowi z otwartą przyłbicą podnieść sztandar rewizjonizmu. Powołuje się tu na Eduarda Bernste-ina i Ludwika Krzywickiego. Pierwszy miał dokonać rewizji marksistowskiej teorii ekonomicznej, zwracając uwagę na elastyczność kapitalizmu i wyciągając stąd wniosek, że „/.../ przejście od ustroju kapitalistycznego do ustroju socjalistyczne-go drogą pokojową jest, po pierwsze, możliwe, po drugie, pożą-dane”. Krzywicki natomiast – odchodząc od bezwzględnego determinizmu ekonomicznego – rzucił nowe światło na teo-rię rozwoju społecznego: „/.../ związki przyczynowe, rządzące rozwojem społecznym, dotyczą tylko procesów masowych, a nie zachowania się poszczególnych jednostek. /.../ rozwój jest wy-padkową nie tylko sił wytwórczych i powstałych pod ich wpły-

70

Z Polski rodem

71

wem idei społecznych, ale także podłoża historycznego, istnie-jącego w danym miejscu i czasie”. Miało to niezwykle istotne konsekwencje: „/.../ teoria Krzywickiego stanowi naukowe uzasadnienie dla poglądu, że w zależności od podłoża histo-rycznego będą się wyłaniały różne formy ustroju socjalistyczne-go i że formy te będą się przeplatały, nawzajem na siebie wpły-wały i dopełniały się wzajemnie, że zatem istnieć będą różne drogi do socjalizmu i różne modele socjalizmu”.

Określając się jako marksista nieortodoksyjny, Ciołkosz zarzuca zarazem komunizmowi, że jest... antymarksistowski. Lenin miał odwrócić Marksowski determinizm: o ile według Marksa socjalizm miał nadejść niejako automatycznie, gdy dojrzeją ku niemu warunki materialne, o tyle Lenin chciał przejąć władzę w celu stworzenia warunków do budowy so-cjalizmu. To był niejako grzech pierworodny leninizmu, gdyż aby przeprowadzić w szybkim tempie pierwotną akumulację kapitału, trzeba było ustanowić dyktaturę. W ten sposób za-miast socjalizmu pojawiła się „autarkia gospodarcza i kapi-talizm państwowy”, a za parawanem władzy ludu usadowiły się „rządy biurokracji i »aparatczyków« sprawującej władzę monopartii”.

Logiczną konsekwencją takiej oceny komunizmu było odrzucenie wszelkich kompromisów z komunistami. „Zgodnie z tradycją i wyczuciem ruchu robotniczego należy za-wsze ustalać, kto jest wrogiem aktualnie najważniejszym i naj-groźniejszym i tego wroga przede wszystkim zwalczać. Wro-giem naczelnym jest w obecnym okresie imperializm moskiew-ski i dyktatura komunistyczna” – pisał Ciołkosz. Dlatego „/.../ partia socjalistyczna współpracująca z komunistami bynajm-niej nie jest robotnikom polskim potrzebna /.../. Robotnikom polskim potrzebna jest partia socjalistyczna walcząca z ko-munizmem”. Co więcej: „Nieustanne podtrzymywanie i za-znaczanie granicy, dzielącej socjalizm od komunizmu, jest dzi-

siaj główną przesłanką ocalenia przyszłości PPS. Istnieje tylko jeden rodzaj komunistów, z którymi socjaliści spod znaku PPS mogą wchodzić w porozumienia: mamy na myśli komunistów typu Milovana Dżilasa albo Imre Nagy’a, którzy przeszli na po-zycje integralnej demokracji /.../”. Gwoli prawdy odnotujmy jednak, że potrafił wypowiadać się też pozytywnie o Leninie (gdy ten bronił interesów małych narodów) czy Luksemburg (gdy krytykowała antydemokratyczne zapędy bolszewizmu).

Przy całym swym pryncypialnym antykomunizmie Ciołkosz pozostaje socjalistą. Socjalizm definiuje jako „/.../ koncepcję ustrojową, która usunie wszelkie postacie wyzysku i ucisku człowieka przez człowieka, zlikwiduje podział społe-czeństwa na klasy i zastąpi produkcję orientującą się na zysk jednostek produkcją orientującą się na zaspokojenie potrzeb ludzkich; ustrój ten podporządkuje społeczeństwu środki pro-dukcji, transportu i wymiany oraz zastąpi ślepy bieg produkcji produkcją świadomą i planową”. Gdy jednak przechodzimy do konkretów, Ciołkoszowa wizja socjalizmu rysuje się dość mgliście – to „niekończące się zadania” „powiększania do-chodu społecznego” i „coraz bardziej egalitarnego podziału dochodu społecznego”. Skromny jest też program-minimum: republika parlamentarna, równość praw obywatelskich, re-forma rolna, własność społeczna zakładów przemysłowych, „które zostały wzniesione kosztem i wysiłkiem całego narodu”. Jasno i jednoznacznie zarysowany został tylko stosunek do demokracji: „/.../ socjaliści odrzucają wszelką dyktaturę, tak-że dyktaturę proletariatu /.../ Socjaliści stoją na stanowisku demokracji politycznej, z równymi prawami dla wszystkich stronnictw politycznych i dla wszystkich obywateli, także dla przeciwników socjalizmu”.

Szczególną rangę Ciołkosz przydaje wolności wyznania, z której wyprowadza stosunek do Kościoła: „Socjaliści polscy zawsze uznawali wolność sumienia, prawo do wierzeń i przeko-nań religijnych za jedno z podstawowych praw człowieka i oby-watela. Ilekroć zagrożone lub naruszone były prawa mniejszo-ści wyznaniowych w Polsce międzywojennej, stawaliśmy w ich obronie. Dzisiaj stajemy w obronie praw większości [katolickiej – przyp. J. T.], w obronie jej przekonań i jej uczuć /.../”.

Socjalizm musiał wszakże spełniać jeszcze jeden waru-nek: „/.../ winien być niepodległościowy, to jest stać na gruncie praw Polski do niepodległego bytu państwowego /.../”. Patrio-tyzm był dla Ciołkosza równie ważny, co socjalizm i demo-kratyzm. Wartości te postrzegał zresztą jako splecione w nie-rozerwalną całość: „/.../ optymalny byłby stan rzeczy, w którym moglibyśmy na stałe pogodzić /.../ z sobą solidarność klasową proletariatu z /.../ miłością ojczyzny oraz miłością ludzkości”. Tak jest w każdym razie w przypadku polskiego patriotyzmu: „interesy Polski, co najmniej od stu pięćdziesięciu lat, były za-wsze zgodne z interesami sił wolnościowych w świecie”. Dlatego „My w Polsce łączymy w jedną całość jedno i drugie: walkę z uciskiem narodowym i walkę z uciskiem społecznym i go-spodarczym; walkę o wolność narodu i walkę o wyzwolenie gospodarcze i społeczne”.

Na tej podstawie, powołując się na Stanisława Worcella i Louisa Blanquiego, konstruuje Ciołkosz teorię podwójnej przynależności: „/.../ możliwy jest taki stan rzeczy, w którym pod pewnymi względami zachowujemy solidarność klasową wobec przynależnych do /.../ proletariatu, mimo że należą do innych narodowości, a jednocześnie odnosimy się /.../ pod

RYS.

GER

ENCJ

USZ

, WW

W.A

LKEM

IQ.P

L

72

Z Polski rodem

73

pewnymi względami solidarnie do osób przynależnych do na-rodu, którego część stanowimy, choćby nawet te osoby należały do innych klas społecznych”. Na tej podstawie konstatuje, że „/.../ współczesne partie socjalistyczne /.../ prowadzą politykę podyktowaną własnym zrozumieniem interesów klasy robot-niczej swego kraju, które nie zawsze są zgodne z interesami klasy robotniczej innych krajów” [podkr. J. T.]. Okazuje się, że nie ma jednolitego interesu proletariatu, a interesy klas robotniczych różnych krajów są wbudowane w interesy ogólnonarodowe! Patriotyzm traci zarazem wymiar kla-sowy, jako że „Nie ma socjalistycznej ojczyzny polskiej, jest tylko polska ojczyzna, jedna dla wszystkich, jedna od tysią-ca lat”.

Ba, Ciołkosz skłonny jest nawet patriotyzm stawiać wyżej od internacjonalizmu, gdyż „/.../ aberracją byłoby /.../ odrzu-cenie miłości własnego narodu w imię solidarności proletariatu całego świata albo też umiłowania całej ludzkości. Własny na-ród nie jest bowiem abstrakcją, natomiast ludzkość jest abstrak-cją”. Patriotyzm Ciołkosza był głęboko emocjonalny: „/.../ gdybym się nie był urodził Polakiem, chciałbym być właśnie Polakiem. Kocham mój kraj. Lgnę do niego” – wołał do brytyj-skich fabianów w roku.

Zarazem Ciołkosz podkreślał, że „Socjalizm absolutnie nie da się pogodzić z krzywdą i sponiewieraniem czy to całych naro-dów, czy też grup narodowościowych, tzw. mniejszości narodo-wych”. W stosunkach międzynarodowych „Zabezpieczeniem może być tylko demokracja w stosunkach pomiędzy narodami, bezpieczeństwo zbiorowe i pomoc wzajemna. /.../ Stosunkami między narodami winna rządzić równość wobec prawa naro-dów /.../”. Starannie odróżnia patriotyzm od nacjonalizmu: „/.../ nacjonalizm zaślepia, nie pozwala dostrzegać i mówić prawdy o własnym narodzie, gdy ten naród schodzi na błędne drogi, /.../ natomiast patriotyzm nie tylko pozwala, ale i na-kazuje to czynić”. Z tych pozycji krytykuje obie skrajności: „/.../ egoizm narodowy jest tak samo negacją zdrowego i koniecz-nego /.../ patriotyzmu, jak jest nią nihilistyczny kosmopolityzm, brak łączności duchowej z własnym narodem i obojętność na jego losy”. Konkluduje: „Będziemy bronili słusznych /.../ praw Polski do wolności i do niepodległego bytu, lecz biały sztandar nacjonalizmu nie jest nam do tego potrzebny. Wystarczy sztan-dar biało-czerwony”.

Jak przekładało się to na sprawę polską w okresie zimnej wojny? Ciołkosz podkreśla, że „Nie są nam wcale potrzebne pretensje do mocarstwowości /.../ ale nie możemy się zgodzić na rolę niemieckiego czy też rosyjskiego państwa wasalnego albo satelity albo kolonii” (nazbyt optymistycznie uważał, że z przyczyn geograficznych takiego zagrożenia nie ma ze stro-ny USA i Zachodu). Pryncypialnie broni granicy na Odrze i Nysie, spierając się o nią z narodowo nastawionym przy-wódcą SPD Kurtem Schumacherem (gdy zaś dowiedział się o wizycie przywódcy niemieckich „wypędzonych”, Cza-ji, domagał się, by go „zrzucić ze schodów”). Natomiast na wschodzie walczy o zwrot Kresów Wschodnich, podkreśla-jąc, że gdy „/.../ piszę: »nasza ziemia«, mam na myśli wszyst-kich tych, którzy na niej mieszkają. /.../ ziemia ta rządzona będzie po tej wojnie przez wszystkich, którzy na niej mieszka-ją”. Jego żona dawała nieco inną wykładnię tego stanowiska: „/.../ dopóki trwa układ jałtański, trzeba bronić granicy ryskiej z roku. Gdy Jałta się zawali, a Ukraińcy, Białorusini i Li-

twini odzyskają niepodległość, wtedy sprawę granicy wschod-niej trzeba będzie załatwić bezpośrednio z nimi”.

***

Gdy w r. masoński (sic! – tak twierdziła Lidia Cioł-koszowa) spisek piłsudczyków uniemożliwił Arciszewskie-mu objęcie stanowiska prezydenta i doprowadził do rozłamu w partii (Związek Socjalistów Polskich Pragiera i Tomaszew-skiego) – PPS przeszła do opozycji. Wraz ze Stronnictwem Narodowym i lewicowo-piłsudczykowskim Polskim Ru-chem Wolnościowym „Niepodległość i Demokracja” utwo-rzyła Radę Polityczną, konkurencyjną wobec Rady Narodo-wej. W r. te dwie główne siły polskiej emigracji pojedna-ły się, zaś Ciołkosz został wiceprzewodniczącym, a dwa lata później przewodniczącym Egzekutywy Zjednoczenia Naro-dowego (co odpowiadało stanowisku premiera).

W PPS jednak narastał kolejny rozłam. Grupa Zarem-by (dotąd najbliższego współpracownika Ciołkosza) i Jana Kwapińskiego (skonfliktowanego z Ciołkoszem od czasów wojny) kwestionowała legalizm – oparcie emigracyjnego życia politycznego na konstytucji kwietniowej – jako fikcję oderwaną od życia kraju („humorystyczne tytuły zastępczo-prezydenckie i ministerialne”). Bazą opozycji stała się francu-ska organizacja partii – silnie ukorzeniona wśród tamtejszej emigracji zarobkowej, powiązana z radykalnymi socjalista-mi francuskimi domagała się zerwania z polityką jedności narodowej. Konflikt zaostrzył się w r., gdy po śmierci Arciszewskiego jego miejsce w Radzie Trzech (kolektywnej „głowie państwa”) zajął gen. Bór-Komorowski, co socjaliści odebrali jako próbę wyeliminowania PPS. Ujawnił się wresz-cie z całą mocą na tle stosunku do przemian Października r. w Polsce.

Wyjaśnić tu trzeba, że dojście Gomułki do władzy obu-dziło wśród polskiego wychodźstwa nadzieje na uniezależ-nienie i demokratyzację Polski. Juliusz Mieroszewski w imie-niu paryskiej „Kultury” zadeklarował kredyt zaufania dla Gomułki; wtórowali mu zarówno politycy prawicy (np. Klau-diusz Hrabyk, zespół „Horyzontów”), jak i lewicy (m.in. Za-remba). „Narodowy komunizm” został uznany za najlepszą drogę ewolucji ustroju od totalizmu do demokracji, co po-ciągało za sobą otwarcie na rewizjonistyczne skrzydło PZPR. Wydarzenia Czerwca, a następnie Października potraktowa-no jako dowód, że punkt ciężkości ruchu niepodległościowe-go przesunął się z emigracji do kraju. Tym energiczniej więc zwalczano legalizm.

Ciołkosz nie dał się uwieść „naprawiaczom komuni-zmu”. Choć doceniał znaczenie przemian (pisał: „/.../ w ist-niejących okolicznościach społeczeństwo polskie osiągnęło w październiku ub. r. maksimum swoich możliwości”), to nie ufał Gomułce, uważając, że ten „bynajmniej nie zamierza zry-wać więzów, jakimi Polska przytroczona jest do Związku So-wieckiego, chce je tylko rozluźnić”. Komunizm pozostał wro-giem – wedle słów jego żony, „poszerzanie zakresu wolności w Polsce może odbywać się tylko na drodze walki przeciw PZPR i przeciw Gomułce”. Uzasadniał to następująco: „Zadanie le-wicy antykomunistycznej nie może polegać na głoszeniu ideolo-gii demokratyzacji, bo to nie jest ideologia, a tylko taktyka /.../. Ideologią jest demokracja i socjalizm demokratyczny. Kto z tych

72

Z Polski rodem

73

założeń ideologicznych rezygnuje /.../ ten sam się rozbraja i mu-si przegrać wszystko w starciu z dyktaturą komunistyczną /.../. Naszym celem nie jest reforma komunizmu, lecz likwidacja dyktatury komunistycznej”. Dlatego bez entuzjazmu odniósł się też do partyjnych rewizjonistów: uznając wprawdzie ich poszukiwania za krok w dobrym kierunku, ale dalece niewy-starczający, wymagał od nich stanięcia bez reszty na gruncie demokratycznego socjalizmu.

W szerszym kontekście Ciołkosz sceptycznie patrzył na możliwość wybicia się na niepodległość własnymi siłami – po wypadkach poznańskich żądał więc konferencji między-narodowej w sprawie przywrócenia Polsce niepodległości. Dlatego uważał, że kładąc nacisk na klasę robotniczą w kraju, nie można lekceważyć wychodźstwa: „Wyobcowanie się PPS z życia emigracji, dobrowolne wydanie emigracji w ręce polskiej prawicy – w imię czystości ideologicznej socjalizmu /.../ – było-by błędem, który może się ciężko pomścić w przyszłości. /.../ Po-zbawiony skrzydła socjalistycznego, ośrodek ten [emigracyjny – przyp. J. T.] automatycznie przesunie się na prawo, a tym sa-mym następstwa secesji PPS będą odwrotne od zamierzonych”. W przeciwieństwie do Zaremby nie widzi zagrożenia ze stro-ny „reakcji i klerykalizmu”, taktyczny sojusz z siłami prawico-wymi pragnie utrzymać do pierwszych wolnych wyborów.

IV zjazd PPS we wrześniu r. przyjął stanowisko bliskie Ciołkoszowi (który został przewodniczącym Rady Centralnej), jednak organizacja francuska partii nie złożyła broni. Pod jej naciskiem, w styczniu r. Rada Centralna PPS wezwała do stworzenia „silnego ośrodka ideologiczne-go” przeciwko „zarówno doktrynom totalistycznego komu-nizmu, jak i reakcji politycznej i klerykalnej” oraz do rewizji Aktu Zjednoczenia, stanowiącego fundament prawny władz emigracyjnych. Na znak protestu Ciołkosz ustąpił z Rady i złożył funkcję redaktora „Robotnika”. W grudniu wraz z większością klubu PPS odmówił podporządkowania się antylegalistycznej uchwale CKZ. Otwarty już konflikt pró-bowano zażegnać zawierając porozumienie w marcu r., ale przetrwało ono tylko cztery dni, zerwane pod naciskiem Rowmunda Piłsudskiego (przywódcy PRW-NiD – sojuszni-ka PPS w antylegalistycznym froncie). Zaremba wprawdzie obawia się rozłamu, ale Kwapiński nie chce słyszeć o kom-promisie. W pierwszej połowie kwietnia z partii zostali wy-daleni m.in. Adam i Lidia Ciołkoszowie.

Usunięte osoby utworzyły kwietnia r. Central-ny Komitet Odbudowy PPS. Przeciw usunięciu ciołkoszow-ców protestują socjaliści z Niemiec (Michał Gamarnikow, Wawrzyniec Czereśniewski) i Związek Socjalistów Polskich w Ameryce, na znak protestu z PPS wystąpił Gustaw Her-ling-Grudziński. Rozłam miał jednak stosunkowo niewielki zasięg. Zarembę i Kwapińskiego poparły najsilniejsze orga-nizacje partii we Francji, Belgii i... Wielkiej Brytanii. Ten ostatni przypadek może dziwić, ale na niekorzyść Ciołko-sza zagrał tu fakt, że stosunkowo nieliczni socjaliści polscy w tym kraju czuli się marginalizowani przez „londyńską” prawicę. Oparciem Centralnego Komitetu Odbudowy sta-ły się grupy socjalistów w Anglii i Niemczech, poparcia udzielał mu też amerykański ZSP. Jak napisał Stanisław Wą-sik: „Stanowiła ona [grupa Ciołkosza] mniejszość, ale mając poparcie władz emigracyjnych i dobre stosunki z rozgłośnią »Radia Wolna Europa«, znajdowała się w sytuacji uprzywi-

lejowanej. W rezultacie nastąpił w praktyce rodzaj podziału funkcji między dwiema strukturami: w sferach zbliżonych do rządu emigracyjnego grupa A. Ciołkosza głosiła poglądy so-cjalistyczne, natomiast władze partyjne reprezentowały PPS w Międzynarodówce Socjalistycznej /.../”.

Ciołkosz udziela się więc przede wszystkim na forum władz emigracyjnych – w r. ponownie stanął na czele EZN, którą to funkcję piastował przez trzy lata. Jako „pre-mier” był inicjatorem dwóch wielkich imprez, które odbyły się w r.: Światowego Zjazdu Polski Walczącej oraz Kon-gresu Współczesnej Nauki i Kultury Polskiej na Obczyźnie. Był też przewodniczącym londyńskiej delegacji Zgromadze-nia Ujarzmionych Narodów (ACEN). Przede wszystkim jed-nak wyżywa się w pracy pisarskiej i publicystycznej. W latach - wydaje wraz z Józefem Żmigrodzkim rocznik „Lewy Nurt”, a od r. kwartalnik „Zew”. Pisuje do no-wojorskiego „Robotnika Polskiego” i londyńskiego „Orła Białego”, współpracuje z Radiem Wolna Europa. Publikuje książki: „Od Marksa do Chruszczowa” (), „Karol Marks a powstanie styczniowe” (), „Opór zbrojny w getcie war-szawskim” (, wspólnie z Pełczyńskim), „Koniec monoli-tu” (), „Ludzie PPS” (), „Zarys dziejów socjalizmu polskiego” (wraz z żoną – t. I , t. II ).

***

Żyje przy tym bardzo skromnie. Jak wspominała Li-dia Ciołkoszowa: „Pensje w Egzekutywie były arcyskromne i głównie pokrywały koszty podróży. /.../ Nasza sytuacja ma-terialna była podła jak zawsze, ratowało nas radio i moje za-robki z przygotowania cudzych książek do druku i ze zwykłej drukarskiej korekty /.../”. Mimo to Ciołkosz nie poddaje się, wierząc w nieuchronność przemian. W r. pisał: „No-sicielami tej nadchodzącej rewolucji będą robotnicy /.../ nie dlatego, że są ludźmi ulepionymi z lepszej gliny, lecz dlatego, że warunki bytu zmuszają ich do solidarności i walki”. Spo-tkały go kpiny, pisano, że stracił kontakt z rzeczywistością. Rok później w Radomiu i Ursusie robotnicy zastrajkowa-li, wyszli na ulice. Ciołkosz znów rusza do walki. W paź-dzierniku r. angażuje się w Obywatelski Komitet Zbiórki na Pomoc Ofiarom Wydarzeń Czerwcowych, który nawiązał współpracę z Komitetem Obrony Robot-ników w kraju. Wtedy KOR był bardzo bliski emigracyj-nym socjalistom, z PPS związani byli jego współzałoży-ciele: Ludwik Cohn, Antoni Pajdak, Aniela Steinsber-gowa, Adam Szczypiorski i Edward Lipiński. Po latach jednak Ciołkoszowa mówiła o Adamie Michniku: „Z jego obecnymi poglądami politycznymi trudno byłoby mi się po-godzić; czasem z radością czytam jakieś jego oświadczenie lub artykuł przypominający dawnego Michnika”.

Ciołkosz słabnie jednak coraz bardziej. Przeszedł kilka zawałów. W r. przekazał kierowanie partią Tadeuszowi Podgórskiemu, pozostając honorowym przewodniczącym PPS. Wciąż jednak nagrywa audycje dla RWE, pisze artykuły, przyjmuje gości z kraju. Umiera października roku. Do końca na posterunku.

arosław omasiewicz

74

Z Polski rodem

75

Znany publicysta i historyk literatury Wilhelm Feldman pisał o nim: „Jedna z najwybitniejszych indywidualności jakie się prze-sunęły na widowni nowszych dziejów polskich, skomplikowana, tra-giczna, wielka, poetyczna dusza, o fantazji wykarmionej na utwo-rach wieszczów polskich, tworzącej za pomocą kolumien cyfr, jak oni tworzyli szeregami wierszy i strof. /.../ chciał rzucić »granit pod tęczę« romantyków narodowych, zsyntetyzować ich dusze z mó-zgiem angielskim. Stąd dwoistość w jego naturze, którą on mógł godzić w sobie, ale do tej harmonii nie mógł dostosować społeczeń-stwa. W tym niedopasowaniu się leżała tragedia i rychła katastro-fa”. Owa wybitna indywidualność to Stanisław Szczepanowski. Przemysłowiec, filozof i polityk, romantyk i pozytywista, czło-wiek wielu talentów i niespożytej energii, którego historia życia jest równie niebanalna, jak spuścizna, którą po sobie pozostawił.

***

Stanisław Szczepanowski urodził się grudnia r. w wielkopolskim Kościanie. W latach - uczył się najpierw w gimnazjum w Chełmnie nad Wisłą, później zaś w Wiedniu. Po ukończeniu nauki, przez dwa lata pracował z ojcem w Banacie (ówczesne Węgry) przy budowie kolei. W r. dostał się na politechnikę wiedeńską, którą cztery lata później skończył ze świetnymi wynikami.

W r. wyjechał na Zachód, najpierw do Paryża, później do Londynu, gdzie spędził kilkanaście lat. Zwiedzał tam zakłady przemysłowe, rozwijał swoje zainteresowania w dziedzinie che-mii, metalurgii, geologii czy ekonomii. W r. jako ekspert trafił do India Office (ministerstwa ds. indyjskich). Uczestniczył w wielu brytyjskich przedsięwzięciach na terenie Indii, np. w roz-budowie kolei, opracował statystykę upraw pszenicy w central-nych Indiach. Pracując w India Office obserwował mechanizmy stosunków pomiędzy krajem opóźnionym gospodarczo a eks-ploatującym go mocarstwem. W r. na zaproszenie Księcia Walii Edwarda miał udać się jako ekspert do Indii, jednak zrezy-gnował z tego niewątpliwego zaszczytu i powrócił do Polski.

Osiadł w Galicji, która z jednej strony była najbardziej za-cofaną gospodarczo częścią Polski, z drugiej zaś posiadającą najszerszy zakres samorządności. Wedle Szczepanowskiego, to ona była predestynowana, aby stać się polskim Piemon-tem, dokonującym w przyszłości dzieła jednoczenia kraju. Wedle Stefana Kieniewicza, „czuł się już człowiekiem prze-znaczenia, wiedział co zrobi, gdy stanie na czele kraju, aby go

wyprowadzić na drogę pomyślności. Ale w tej chwili był niezna-nym nikomu przybyszem, nie mógł się też spodziewać szerszego posłuchu. Postanowił sobie dojść do celu bardziej okólną drogą: naprzód zrobić majątek, pokazać rodakom, jak to można i trze-ba pracować, w ten sposób zdobyć sobie zaufanie, a potem do-piero zabrać głos publicznie. Sposób szybkiego zdobycia fortuny widział przed sobą oczywiście jeden – w nafcie”. Rozpoczął poszukiwania ropy w paśmie podkarpackim, które szybko przyniosły efekt w postaci odkrycia bogatego złoża w Słobo-dzie Rungurskiej nieopodal Kołomyi. Następne tego rodzaju sukcesy pojawiły się wkrótce w Otyni, Jaśle, Krośnie, Sanoku, Drohobyczu, Schodnicy czy Gorlicach. W Peczeniżynie wy-budował destylarnię przetwarzającą wydobyty surowiec.

Jednocześnie budował na tych terenach domy miesz-kalne dla robotników, organizował sklepy spółdzielcze i domy ludowe, w których ogłaszał odczyty, prowadził szkolenia zawodowe, podnosząc kwalifikacje swoich pra-cowników, a w Kołomyi założył tygodnik „Pomoc Własna”, promujący idee spółdzielczości. Kiedy jego działalność go-spodarcza zaczęła przynosić profity, zaangażował się mocniej w politykę. W r. został posłem do sejmu krajowego, gdzie walczył o rozszerzenie autonomii Galicji, większą decentrali-zację monarchii, rozwój dotacji na rzecz szkolnictwa, przemy-słu i rolnictwa na ziemiach polskich. Posłów „Koła Polskiego” przekonywał o potrzebie konsolidacji wysiłków i wzmoże-nia walki z polityką rządu austriackiego, traktującego Ga-licję jako kolonię dostarczającą metropolii tylko surowców i rekruta. W r. zaczął wydawać pismo „Ekonomista Pol-ski” we Lwowie, zaś z m.in. Adamem Asnykiem założył Towa-rzystwo Szkoły Ludowej, mające na celu krzewienie oświaty wśród warstw ludowych. Równocześnie działał w ruchu spół-dzielczym, stojąc na czele Związku Stowarzyszeń Zarobko-wych i Gospodarczych, prezesował też Towarzystwu Pedago-gicznemu, a od r. wydawał dziennik „Słowo Polskie”.

Ta dynamicznie rozwijająca się działalność została zaha-mowana wskutek skandalu, który wybuchł wokół inwestycji Szczepanowskiego. Proces, który był tego następstwem, zdru-zgotał go moralnie i fizycznie, przyczyniając się do przedwcze-snej śmierci. Coraz mocniej angażując się w działalność pu-bliczną, Szczepanowski mniej czasu poświęcał interesom. Kło-poty zaczęły się właśnie w momencie, gdy przestał doglądać wszystkiego osobiście. Dobrze rozwijający się biznes wymagał ciągłych inwestycji. Z pomocą przyszedł mu Franciszek Zima,

Przeciw nędzy

Stanisław Szczepanowski i jego wizje wyjścia z kryzysu Rafał Łętocha

LWÓ

W –

CM

ENTA

RZ Ł

YCZA

KOW

SKI –

GRÓ

B ST

ANIS

ŁAW

A SZ

CZEP

ANO

WSK

IEG

O.

FOT.

JAN

MEH

LICH

74

Z Polski rodem

75

prezes galicyjskiej Kasy Oszczędnościowej, udzielając kredy-tów wbrew statutowi kasy, który zabraniał tego rodzaju speku-lacji. Zima, były powstaniec styczniowy, członek Ligi Polskiej i znajomy Szczepanowskiego jeszcze z Anglii, wedle Stanisła-wa Borzyma, „...zawsze wierzył w jego szczęśliwą gwiazdę, a ry-zyko nielegalnego udzielania kredytu traktował nieomal jako konspirację patriotyczną przeciw serwilistycznie nastrojonym zachowawcom zarządzającym Galicją, konspirację mającą na celu utrzymanie w polskich rękach miejscowego przemysłu”.

Wkrótce zaczęły się poważne problemy. Szczepanowski, aby pokryć część zadłużenia, sprzedał za milion złotych reńskich szyby naowe w Schodnicy, które wkrótce okazały się najbar-dziej wydajnymi na Podkarpaciu, przynosząc nowym właścicie-lom ogromne zyski. Na domiar złego, opierając się na błędnych ekspertyzach i fałszywych raportach nieuczciwych współpra-cowników, ulokował kapitał w kopalniach węgla brunatnego w Myszynie i Dżurowie, co skończyło się całkowitym fiaskiem i bankructwem. Kontrola przeprowadzona przez Galicyjską Kasę Oszczędnościową i wątpliwości, jakie ona przyniosła w kwestii polityki kredytowej Zimy, spowodowały stycznia r. wy-buch paniki wśród jej udziałowców, poruszonych plotką o nie-wypłacalności kasy na skutek nielegalnego przyznawania kredy-tów przedsiębiorstwom zagrożonym bankructwem.

Rozpoczęto śledztwo, które wykazało, iż długi Szcze-panowskiego w Kasie wynoszą ponad , miliona złotych reńskich, a dyrektor Zima tworzył fikcyjne konta, ukrywając w ten sposób wysokość udzielanych pożyczek. Szczepanow-ski oświadczył prokuratorowi, iż poczuwa się do współod-powiedzialności za wykroczenia dyrektora Kasy i w związ-ku z tym chce w procesie występować nie jako świadek, lecz w charakterze oskarżonego. Proces rozpoczął się paździer-nika r. (dwa miesiące wcześniej w niewyjaśnionych oko-licznościach w więzieniu zmarł główny oskarżony, Franciszek Zima) i towarzyszyła mu antypolska nagonka w Wiedniu. Sam bohater skandalu odpowiadał z wolnej stopy i bronił się mówiąc: „Byłem nieudolny, byłem słaby, byłem wielkością przecenioną, nie mówcie tylko że byłem nieuczciwy”. Został jednogłośnie uniewinniony od postawionych mu zarzutów, iż współdziałał z Zimą w tworzeniu fikcyjnych kont.

Kazimierz Odrzywolski, przyjaciel Szczepanowskiego, stwierdził, że jego kłopoty były spowodowane tym, że „...nie brał pod uwagę w dostatecznym stopniu nikczemności ludzkiej”, zaś rząd bardziej pilnował ściągania podatków od rodzimych przedsiębiorców niż wspierania ich odpowiednią polityką kre-dytową. Sprawa Szczepanowskiego stała się kanwą powieści Ignacego Maciejowskiego (Sewera) „Ponad siły” oraz „Naa”. Tadeusz Miciński natomiast w „Nietocie” nazwał Szczepanow-skiego człowiekiem, który chciał sercem zwyciężyć nędzę tego świata i padł ofiarą intrygi wrogów politycznych, którzy nie cofnęli się przed niczym, aby go zdyskredytować. Niespełna rok po zakończeniu procesu, października r., Szczepa-nowski umarł w uzdrowisku niemieckim Bad Nauheim, po-chowany został na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

***

Sławę Szczepanowskiemu przyniosła praca „Nędza Ga-licji w cyfrach”. Książka ta została wydana po raz pierwszy w r. i wywołała wielkie ożywienie. Stała się przedmio-

tem polemik, komentarzy, a dla niektórych bodźcem do wysiłków mających doprowadzić do zmiany katastrofal-nej sytuacji Galicji oraz swoistym programem działania.

Pierwsze kilkadziesiąt jej stron to w zasadzie różnego ro-dzaju tabele i dane statystyczne, opatrzone przez autora ko-mentarzem. Wynika z nich m.in., iż przeciętna długość życia w Galicji w tamtych latach wynosiła lat dla mężczyzn oraz , dla kobiet, w porównaniu z i latami w Czechach, i we Francji czy i w Anglii. Roczne spożycie mię-sa w Galicji to średnio kg na głowę w porównaniu z kg na Węgrzech, kg w Niemczech i kg w Anglii. Przeciętny roczny dochód na głowę w Galicji wynosił zł reńskie, w Kró-lestwie Polskim natomiast zł reńskich, a w Anglii zł reń-skich. Na tysiąc rolników przypadało tam sztuk bydła, zaś na Węgrzech , w Rumunii , a w Anglii .

Z pewną dozą przesady Szczepanowski stwierdzał, iż nie był w stanie wyszukać w Europie i Azji kraju, który pod względem ubóstwa i zacofania mógłby konkurować z Ga-licją. „Galicjanin – czytamy w „Nędzy Galicji” – mało pracuje, bo za mało je, nędznie się żywi, bo za mało pracuje, i wcześnie umiera, bo się nędznie żywi – a na domiar naturalnym wyni-kiem tej krótkiej trwałości życia ludzkiego jest to, że w stosunku do osób dorosłych jest tu większa część ludności wymagającej opieki jak w innych krajach. /.../ Tak samo jak Galicja zawiera z wszystkich krajów strefy umiarkowanej największą ilość lud-ności rolniczej na kilometrze, jak każdy rolnik wytwarza naj-mniej płodów rolniczych – tak też nie ma kraju na całej kuli ziemskiej, w którym by się gorzej i nędzniej żywiono”.

Dodatkowo, w związku z niedorozwojem galicyjskiego przemysłu, importuje się o wiele więcej towarów niż w in-nych krajach oraz eksportuje produkcji za granicę. „Ga-licja posiada najmniejszą wytwórczość rolniczą – pisze Szcze-panowski – tak małą, że już i bez eksportu nie wystarczałoby na utrzymanie ludności przy sile i zdrowiu. Ale i z tej mizernej produkcji i tak niewystarczającej, jeszcze się pozbawiamy jednej czwartej części na zaspokojenie naszych potrzeb zagranicznych /.../. Mając ostatecznie pewne zapotrzebowania przemysłowe, a nie mając przemysłowców w kraju, u których byśmy się mo-gli choć w części zaopatrzyć, najdrobniejszej rzeczy musimy szukać za granicą, podczas kiedy Węgrzy już w znacznym i coraz wzmagającym się stopniu zaopatrują się we własnym kraju. Ta sama okoliczność nadmiernie podsyca u nas handel eksportowy. Nie mając własnych przemysłowców, nie mamy też domowych konsumentów na własne płody. Ażeby je spie-niężyć, musimy je wysyłać za granice. W ten sposób to się tłu-maczy, że stosunkowo najbiedniejszy kraj, zarazem zależy w tak przeważny sposób od handlu zewnętrznego, z uszczerbkiem da-leko zyskowniejszego i pewniejszego handlu wewnętrznego. Po-trzebujących w kraju mamy pod dostatkiem, ale sama potrzeba jeszcze nie tworzy konsumenta, nie jest siłą finansową”.

Szczepanowski w związku z tym żąda zmian. Podkreśla jed-nak, że na nic zdadzą się najlepsze ustawy, zarządzenia i działa-nia administracyjne, jeśli nie dojdzie do przemiany człowieka. Jak pisze, architekt może mieć najlepsze umiejętności, ale jeśli nie ma odpowiedniego materiału, jego trud pójdzie na marne. „Otóż biorąc rzeczy przeciętnie – pisze autor „Nędzy Galicji” – nasz materiał ludzki tak się ma do materiału ludzkiego w Anglii, Francji i Niemczech, jak piasek, glina i słoma, z których lepimy nasze lepianki się mają do ciosu i żelaza, z których wznoszą gma-

76

Z Polski rodem

77

chy publiczne gdzie indziej”. Nie siląc się na żadne eufemizmy stwierdza wprost, iż „szlachcic utracjusz, mieszczanin kołtun, chłop tuman i żyd pijawka trzymają się razem”, stanowiąc objaw „społeczeństwa zgnuśniałego i zgangrenowanego”.

Konstatuje przy tym, iż jedyną warstwą rozwijającą się, jest w Galicji biurokracja, licząca tys. osób, pobierających ok. dochodu krajowego. Zauważał, iż polityka budowa-nia szerokiej i mocno zhierarchizowanej machiny biurokra-tycznej miała służyć nie tylko sprawności machiny państwo-wej, ale przede wszystkim ubezwłasnowolnieniu ludności imperium Habsburgów. Utożsamiał on zresztą biurokratyzm z socjalizmem czy komunizmem, krytykując je i podkreśla-jąc, iż „...autokratyczni mężowie stanu, dążący do utrwalenia wszechwładztwa państwowego i do zagarnięcia pod kontrolę biurokratyczną coraz to więcej spraw, które w zdrowym spo-łeczeństwie same jednostki załatwiać powinny – są właściwie apostołami socjalizmu. Zabijają wszelką niezależność, indywi-dualność i oryginalność i przyzwyczajają całe społeczeństwo do powodowania się mechanicznymi regułami i przepisami, wykluczającymi działanie na podstawie własnego sądu i pod poczuciem osobistej odpowiedzialności. Mając społeczeństwo tak wytresowane i maszynę biurokratyczną tak wszechwładną, wystarcza zmienić sternika nawy państwowej, a już ideał teraź-niejszych socjalistów będzie osiągnięty”.

Szczepanowski krytykował socjalistów postulujących równiejszy podział dochodu krajowego pomiędzy wszyst-kich mieszkańców jako panaceum na galicyjską biedę. Wedle niego, w Galicji nie ma co dzielić, „produkcja tak jest nędzną”, że „...przy zrównanych warunkach egzystencji wszyscy zarów-no by popadli poniżej poziomu nędzarzy angielskich”. Pisze, iż rozumie istnienie socjalizmu w krajach, w których jest co dzielić, jak np. Anglia czy Francja, że docenia jego zna-czenie jako nurtu dostarczającego niezbędnego fermentu umysłowego, bez którego niemożliwy byłby jakikolwiek rozwój. Podkreśla też doniosłość socjalizmu, będącego prote-stem przeciwko „...brakowi poczucia obywatelskiego u kapita-listycznego średniego stanu w Niemczech i Francji”, ale uważa, iż w Galicji należy stworzyć najpierw taki stan, a dopiero póź-niej jego błędy będzie można poprawiać. W warunkach gali-cyjskich socjalizm to dla niego przede wszystkim niepotrzeb-ne dzielenie społeczeństwa oraz rozbudzanie resentymentów.

Nie wierzył zresztą w żadne cudowne recepty, mające przy-nieść natychmiastowy skutek. Postrzegał katastrofalną sytuację Galicji w całej jej złożoności i nie przyjmował do wiadomości, iż stan ten wynika ze zbyt wysokich czy zbyt niskich podat-ków, złej redystrybucji dochodu krajowego czy gospodarczej przewagi ludności żydowskiej. Żyjąc w świecie urojeń, uczy-niliśmy z Żydów, jak pisał, kozła ofiarnego „...wszystkich naszych niepowodzeń i naszego niedołęstwa, a zaledwie prze-czuwamy istnienie przyczyn upadku i głębszych i trudniejszych do usunięcia”. Za równie prostackie uznawał też poglądy, iż sytuacja jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki poprawi się momencie, kiedy wprowadzone zostaną cła zbożowe czy też ułatwienia w dostępie do tanich kredytów.

Nasuwa się pytanie, gdzie w takim razie szukać wyjścia z tej pozornie beznadziejnej sytuacji. Przede wszystkim zmia-ny muszą być kompleksowe, zaś warunkiem ich powodzenia jest w pierwszym rzędzie „odbudowa” społeczeństwa, uobywa-telnienie mieszkańców Galicji, którzy winni w większym stop-

niu poczuć się odpowiedzialni za to, co się wokół nich dzieje. Trzeba uczynić z galicjanina świadomego obywatela. „Sama na-zwa obywatela – pisze Szczepanowski – jest zarazem programem i zawiera wszystkie obowiązki społeczne. Żaden język nie posiada słowa podobnego. Ani niemieckie Bürger, ani francuskie citoy-en, ani angielskie citizen, nie dają najmniejszego wyobrażenia o tym, co dla każdego Polaka tkwi w samym wyrażeniu obywa-tel, duch obywatelski, obowiązek obywatelski, działać po obywa-telsku. To wyobrażenie takie uniwersalne, tak głęboko filozoficzne, tak doskonale odpowiadające potrzebom czasu, jest zarazem tak pospolitym i utartym u nas, że je każdy Polak, czy szlachcic czy żyd, chłop lub mieszczanin od razu zrozumie. Każdy od razu oce-nia jego doniosłość, mimo woli pociągniętym jest do niedoskonałe-go chociaż urzeczywistnienia, a ze wstrętem odwraca się od obłud-nego przywłaszczenia sobie imienia bez wypełniania obowiązków, które to miano nakłada. /.../ Obywatelstwo wymaga poświęcenia się sprawie publicznej, wyzwolenia się z wszystkiego co marne i błahe, wymaga prostoty życia, szlachetności duszy i podniosłości myśli. A jednak bez dążenia do tego już nie można być Polakiem, można być karykaturą Polaka, człowiekiem paplającym bezmyśl-nie po polsku, ale nie Polakiem duchem i prawdą”.

Lekarstwem na bolączki Galicji jest według Szczepanow-skiego zarówno podniesienie produkcji krajowej, jak i moral-ne odrodzenie, kultywowanie cnót heroicznych, ale i rozwój przymiotów kupieckich czy mieszczańskich. Nie ma u niego sprzeczności między jednym a drugim – przeciwnie, stanowi to system naczyń połączonych, mamy do czynienia z interak-cją. Konstatował co prawda wyraźny przerost u Polaków cnót heroicznych nad bardziej pospolitymi, pisząc, iż w zasadzie każdy w potrzebie pójdzie na śmierć za Ojczyznę, „on tylko żyć nie potrafi”. W związku z tym apelował do rodaków, aby byli Polakami nie tylko w chwili, w której trąby wzywają do boju, ale każdego dnia, w szarym życiu codziennym, podczas wy-konywania wszystkich obowiązków społecznych. Nie ozna-cza to jednak postponowania przez niego cnót heroicznych czy degradacji sfery ducha na rzecz spraw czysto materialnych. Podkreśla bowiem, iż najoczywistszym faktem psychologicz-nym jest to, „...że Polak nie może się obejść bez idealnych sprężyn działania”, a w innym miejscu pisze: „Myśl wysoka płynie tylko z szlachetnego serca i wtóruje tylko dzielności czynów”.

Podobnie zresztą postrzegał kwestię odzyskania niepod-ległości przez Polskę. Jego zdaniem, nie ma co wyczekiwać na cud, drogą do niej nie może być też nieprzygotowany, spontaniczny zryw. Pożądany efekt może przynieść tylko praca każdego pojedynczego Polaka i wszystkich razem nad sobą. Szczepanowski pisze, iż Polska upadła, ponieważ anarchia panowała w mentalności każdego Polaka i dopóki nie uzdrowi on „...swojej duszy i nie zrobi jej wizerunkiem tej Ojczyzny, która ma zmartwychwstać”, dopóty na nic zda się polityka, dyplomacja, pomoc zewnętrzna czy sprzyjająca ko-niunktura międzynarodowa.

***

O tym wszystkim mówi polska filozofia narodowa, takie było przesłanie poezji wieszczej. Trzeba sięgnąć do tej trady-cji, przyswoić ją i zacząć wcielać w życie. W pismach Krasiń-skiego, Mickiewicza czy Słowackiego, a zwłaszcza w „Ojcze nasz” Augusta Cieszkowskiego, jest koherentny i dostosowa-

76

Z Polski rodem

77

ny do polskiej specyfiki program przebudowy narodowo-społecznej, „...tkwi tam głębszy zarodek przyszłości niż w so-fizmatach współczesnych”. Należy jednak go tam dostrzec, tymczasem twórczość ta odbierana jest powierzchownie, podziwiana jedynie za walory estetyczne oraz treści patrio-tyczne. Szczepanowski, samemu przecież będąc człowiekiem „cyrkla, wagi, miary”, który „zjadł zęby na cyfrach i statysty-kach” pracując i ucząc się w Wiedniu, Francji czy Anglii, od-rzucał poglądy pozytywistycznych krytyków mesjanizmu, widzących w nim tylko mętne mistycyzowanie.

Autor „Nędzy Galicji” nie wierzył w możliwość uzdrowie-nia sytuacji społecznej przy pomocy mechanicznego prze-szczepiania na nasz grunt obcych idei i koncepcji. Pisał, iż „...socjalizm, tak samo jak jezuityzm, lub kapitalizm i wiele innych izmów, jest tylko obcą naleciałością, zaszczepieniem na naszym gruncie obcych wyobrażeń, wytworzonych pod zupełnie innymi warunkami, stojących w sprzeczności z naszymi własny-mi tradycjami obywatelskimi /.../ Powróćmy do samodzielnego i oryginalnego życia umysłowego, do dalszego budowania na podstawach już przeszłością narodu uzyskanych, do rozwoju zarodków tkwiących w naszej własnej organizacji społecznej i narodowej – a tak jak słońce rozprasza mgłę, tak powrót do naszych własnych tradycji rozpędzi te choroby zachodnio-euro-pejskie, naśladownictwem do nas przeniesione”. Polacy doko-nując niezbędnych reform muszą więc stanąć na gruncie idei polskiej, nie mogą abstrahować od doświadczeń narodowych.

Wedle niego, myśl polska w latach między powstaniem „Dziadów” i „Ojcze nasz” „...zakreśliła i narodowi polskiemu, i całej ludzkości zadanie i misję po wsze czasy”. Program za-warty w pismach mesjanistów, mając charakter narodowy, jest bowiem jednocześnie w pełnym tego słowa znacze-niu uniwersalny. Jądrem jego są odwieczne prawdy, podane w nowej postaci. Jest to po prostu zastosowanie „...zasad zło-żonych w Piśmie Świętym całej ludzkości do nowej sfery stosun-ków społecznych i międzynarodowych, bo ta sfera przecież nie może być wykluczona z dziedziny praw uniwersalnych obowią-zujących zawsze i wszędzie”.

Akcentując związek mesjanizmu z chrześcijaństwem, po-strzegając jego program jako rozciągnięcie zasad chrześcijań-skiej moralności na sferę polityczną, społeczną i gospodarczą, podkreślał, że Polska będzie katolicka lub nie będzie jej wca-le. Polityk zaś, który tego pewnika nie chciałby uznać „...mu-siałby wyjść z potwornego założenia, że społeczeństwo może się rozwijać bez religii, ale w tej chwili stanąłby nie tylko poza obrę-bem własnego narodu, ale też poza obrębem ogólnego doświad-czenia całej ludzkości”. Nie przeszkadzało mu to jednak krytykować w ostrych nieraz słowach tej formy katolicy-zmu, którą określał mianem jezuityzmu. Jezuityzm, będąc skostniałą, spetryfikowaną formą katolicyzmu, implikującą inercję, kwietyzm, zacofanie cywilizacyjne krajów katolic-kich w porównaniu z protestanckimi, jest dla autora „Nę-dzy Galicji” przyczyną wszystkich nieszczęść, których na przestrzeni wieków doświadczyła Polska.

Jednak tego rodzaju konstatacje nie doprowadziły go by-najmniej do odrzucenia katolicyzmu i afirmacji protestantyzmu (jak to miało miejsce chociażby u Jana Stachniuka, posiłkują-cego się chętnie jego autorytetem). Nie stało się tak, ponieważ uznał on jezuityzm jedynie za zdegenerowaną formę katolicy-zmu. Typ właściwy czy pożądany, reprezentowany m.in. przez

Tomasza Morusa, Jana Zamoyskiego, Erazma z Rotterdamu, Jo-sepha de Maistre’a, François-René Chateubrianda, Josepha von Görresa czy Alberta de Muna, znacznie przewyższa protestan-tyzm. Decyduje o tym jego społeczny charakter, w przeciwień-stwie do protestanckiego skupienia się na jednostce i zbawieniu indywidualnej duszy, koncepcja wolnej woli, przekonanie, iż wiara bez uczynków jest martwa, wyższość pierwiastka ducho-wego nad świeckim czy wreszcie większa elastyczność.

***

Wrogowie Szczepanowskiego nie szczędzili przy okazji wspominanego procesu słów krytyki pod jego adresem. Mówio-no o spektakularnej klęsce, bankructwie, fiasku poniesionym przez człowieka zadufanego w sobie. Nic bardziej błędnego. Pro-ces doprowadził co prawda do ruiny finansowej i zdrowotnej samego Szczepanowskiego, ale tego, co rozpoczął, już cofnąć się nie dało. Sama „Nędza Galicji” była niezwykle istotnym zarze-wiem zmian, impulsem, który doprowadził do tego, że już po r. Galicja zaczęła się przekształcać, pojawiły się inwestycje, rozwój infrastruktury itp. Jej mieszkańcy „…jakby zirytowani treścią książki Szczepanowskiego, ruszyli do pracy. Książka wy-wołała wielką debatę publiczną. Idee Szczepanowskiego rozpropa-gowano między elitami, ale to w końcu one podejmowały decyzje o kierunku zmian, modernizacji”.

afał Łętoch

Przypisy:

1. S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warsza-

wa 1964, s. 207.

2. Ibid., s. 184.

3. S. Borzym, Idea polska Stanisława Szczepanowskiego [w:] S. Szczepanowski, Idea

polska. Wybór pism, Warszawa 1987, s. 6.

4. S. Kieniewicz, op. cit., s. 204.

5. Cyt. za K. Ratajska, Neomesjanistyczni spadkobiercy Mickiewicza, Łódź 1998, s. 56.

6. S. Szczepanowski, Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospo-

darstwa krajowego, Lwów 1888, wyd. 2, ss. 24-25.

7. Ibid., s. 43.

8. Ibid., s. 49.

9. Ibid., s. 125.

10. Ibid., ss. 110-111.

11. Ibid., s. 112.

12. Ibid., s. 113.

13. Ibid., s. 120.

14. Ibid., s. 134.

15. Tenże, Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych [w:] Tenże, Idea..., s. 303.

16. Tenże, Nędza..., s. 147.

17. Tenże, Racjonalizm narodowy [w:] Tenże, Idea..., s.197.

18. Tenże, Idea polska..., s. 310.


20. Tenże, Nędza..., s. 113.


22. Ibid., s. 309.

23. Ibid., s. 264.

24. Ibid., ss. 281-282.

25. Galicyjskość to szacunek dla własnych korzeni. O Galicji i Tarnowie z prof. Andrzejem

Chwalbą, historykiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego, rozmawiają Jarosław Krawczyk i

Tomasz Bohun, http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1781

78

79

Z grubej rury

Pragnę opowiedzieć się po stronie Natury, po stronie absolutnej wolności i dzikości, które przeciwstawiają się wolności i kulturze wynikającym z cywilizacji. Czynię to po to, by człowiek mógł zostać uznany za mieszkańca lub nierozerwalny element Natury, nie zaś jedynie za członka społeczeństwa. Pragnę wygłosić daleko idące twierdzenia, i pozwólcie, by zabrzmiały one nawet nieco podniośle, albowiem dość jest pośród nas zwolenników cywilizacji: każdy kapłan, każdy dyrektor szkoły i każdy spośród was z osobna głosi jej chwałę.

W swoim życiu spotkałem zaledwie jedną lub dwie osoby, które rozumiały sztukę Wędrowania, czyli chodzenia na spa-cer. Ludzie ci byli, że pozwolę sobie tak to ująć, geniuszami przechadzek (sauntering), które to słowo cudownie wyewo-luowało od „próżnujących ludzi, którzy wędrowali po kraju w czasach Średniowiecza, prosząc o datki, co czynili pod pre-tekstem wędrówki do la Sainte Terre”, czyli do Ziemi Świętej. Na ich widok dzieci zaczynały wołać: „Nadchodzi Saint-Ter-rer”, Saunterer, czyli Święty Wędrowiec. Ci, którzy nigdy nie zmierzają do Ziemi Świętej podczas swych wędrówek, są rzeczywiście zaledwie próżniakami, wagabundami. Jednakże ci, których wyprawa obiera ten właśnie cel, są prawdziwymi wędrowcami w moim rozumieniu tego pojęcia.

Są też i tacy, według których słowo to pochodzi od sans Terre, czyli bez ziemi, bez domu, a co za tym idzie odnosi się ono do tych wszystkich, którzy domu swego nie mają nig-dzie, zatem dom ich jest wszędzie. Bo to właśnie jest tajemni-cą prawdziwych przechadzek. Ten, który cały swój czas spę-dza w domu, może być bardziej bezdomny niż wędrowiec. Bo czyż bezdomna jest rzeka, która płynąc wije się, tworzy meandry, by odnaleźć najkrótszą drogę do morza. Jednakże ja wolę to pierwsze znaczenie, które jest też najbardziej praw-dopodobne, bowiem każdy spacer to swoista wyprawa krzy-żowa, na którą wzywa nas ewangelia głoszona przez Piotra Pustelnika ukrytego w każdym z nas. Wzywa on nas, byśmy wyruszyli i wyrwali tę Ziemię Świętą z rąk Oraczy.

To prawda. Jesteśmy jedynie słabymi krzyżowcami. Nawet ci dzisiejsi wędrowcy, którzy porywają się na wymagające wy-trwałości, niekończące się przedsięwzięcia. Nasze wyprawy to zaledwie wycieczki, z których wieczorami powracamy na sta-re śmieci będące naszym punktem wyjścia o poranku. Poło-wa naszych spacerów to wędrówka po własnych śladach. Po-winniśmy wyruszać na najkrótszy nawet spacer pielęgnując

w sercu ducha wiecznej przygody, jak byśmy mieli już nigdy nie powrócić do naszego opuszczonego królestwa, do którego wróci jedynie nasze zabalsamowane serce – relikwia po wę-drowcu. Jeśli gotów jesteś porzucić ojca i matkę, brata i siostrę, żonę i dziecko, oraz przyjaciół, i nigdy już ich nie ujrzeć – je-śli spłaciłeś wszystkie swe długi, sporządziłeś testament, zała-twiłeś wszystkie zaległe sprawy i jesteś wolnym człowiekiem – wówczas dopiero gotów jesteś wyruszyć na wędrówkę.

Odwołując się do własnych doświadczeń, powiem wam, że ja i mój kompan, bowiem zdarza się, że mam kompana, znajdujemy niekłamaną przyjemność w odnajdywaniu w so-bie rycerzy nowego, a raczej starego, porządku – nie Ekwitów czy Kawalerów, nie Rajtarów czy Komturów, ale Wędrowców, którzy należą do jedynej grupy najbardziej szanowanych ry-cerzy, jakiej ufam. Heroicznego ducha tych kawalerów, któ-rym niegdyś tak się szczycili, obecnie odnaleźć można u Wę-drowca – nowego Błędnego Rycerza. Jest on bowiem nowym czwartym stanem, poza Kościołem, Państwem i Ludem.

Czujemy, że tę szlachetną sztukę uprawiamy samotnie, cho-ciaż gdyby wierzyć zapewnieniom naszych przyjaciół z miasta, oni również z zapałem wyruszyliby wraz z nami, gdyby tylko mogli. A przecież żadne bogactwo nie pozwoli nam kupić tej cudownej przyjemności spełnienia, wolności i niezależności, które są nieodłącznie związane z naszym zajęciem. Jest to dar od Boga. By zostać Wędrowcem, trzeba mieć dyspensę z nie-bios. Trzeba przyjść na świat w rodzie Wędrowców. Ambulator nascitur, non fit. To prawda, niektórzy z moich sąsiadów pa-miętają, a nawet są w stanie opisać swe spacery sprzed dzie-sięciu lat, podczas których spłynęło na nich błogosławieństwo zagubienia się w lesie na pół godziny. Od tej pory jednak od-dają się wędrówkom po wytyczonych ścieżkach, choć nadal mają pretensje do tego, by uznawać ich za członków wybranej klasy Wędrowców. I nie dziwię się, iż dali się porwać tej jednej ulotnej chwili, teraz będącej już tylko wspomnieniem, chwili, w której odczuli zew swego poprzedniego bytu – bytu, w któ-rym i oni byli ludźmi lasu, wyrzutkami poza prawem.

A gdy przybył w las zielony,Gdy poranek wstał radosny,Stanął wprost oszołomionyŚpiewem ptaków, kwieciem wiosny.

I rzekł Robin: „Nie pamiętam,Gdym tu był ostatni raz;Kłaniam Ci się wielka kniejo,Kłaniam ci się nisko, w pas”.

Wędrując(część 1)

Henry David Thoreau

FOT.

LORR

IE M

CCLA

NAH

AN

78

79

Z grubej rury

Sądzę, że nie mogę zachować zdrowego ciała i ducha, je-śli nie poświęcę codziennie czterech godzin – a zwykle wię-cej – na przechadzkę po lesie, wśród wzgórz i pól, całkowicie wolny od doczesnych spraw tego świata. Powiecie – grosz za twoje myśli. A choćby i tysiące funtów. Gdy czasem ktoś mi przypomni, że mechanik czy właściciel sklepu pozostaje w swym kantorze nie tylko przez całe przedpołudnie, ale też i popołudnie, siedząc z nogą założoną na nogę, jakby nogi stworzone zostały do siedzenia, nie zaś do stania czy space-rowania, myślę sobie, że należy im się jakaś nagroda za to, że dawno już nie popełnili samobójstwa.

Ja, który nie mogę usiedzieć jednego dnia w swym poko-ju, by nie mieć wrażenia, że zardzewiałem; ja, który czasem wychodzę na przechadzkę dosłownie za pięć dwunasta, czyli o czwartej po południu, zbyt późno, by smakować dzień, bo cienie nocy mieszają się już z blaskiem dnia, czując wówczas, że popełniłem grzech, za który zmuszony będę odpokutować – wyznaję wam, że zadziwia mnie wytrwałość, że nie wspo-mnę o braku moralnej wrażliwości, moich sąsiadów, którzy poświęcają swe życie sklepom i biurom, dzień za dniem, tydzień za tygodniem, przez całe miesiące, ba! lata całe. Za-stanawia mnie wówczas, z czegóż są oni wykonani, że mogą o trzeciej po południu siedzieć tak samo, jak siedzą o trzeciej rano. Bonaparte mówił o odwadze o trzeciej nad ranem. Lecz cóż to za odwaga, jeśli nadal siedzisz beztrosko o trzeciej po południu z sobą samym, którego znasz od poranka, zaś twój garnizon ginie z głodu, chociaż łączą was tak silne więzi? Ża-łuję, że o tej porze, pomiędzy czwartą a piątą po południu, gdy za późno już na poranną gazetę, a za wcześnie na wie-czorną, nie słychać na ulicy eksplozji, która uwolniłaby nas

od tego zła, roznosząc na cztery wia-try tę zbieraninę przestarzałych za-sad, zachcianek i przyzwyczajeń.

Jak kobiety, które nadal bardziej przywiązane są do domu niż męż-czyźni, są w stanie to wytrzymać – nie pojmuję. Mam jednak podstawy przypuszczać, że one tego nie wytrzy-mują. Gdy wczesnym letnim popołu-dniem otrząsaliśmy kurz z odzieży po wędrówce, szybko mijając domostwa o doryckich i gotyckich frontach, któ-re same w sobie mają odpychający charakter, mój kompan szepnął, że o tej porze ich mieszkańcy zapewne udali się już na spoczynek. Dopiero o takiej godzinie mogę podziwiać piękno tych arcydzieł architektury, które stoją w ciszy niewzruszenie, z wyżyn swych strzegąc wędrowców.

Bez wątpienia zarówno tem-perament, jak i wiek mają tu duże znaczenie. Gdy człowiek się starzeje, jego umiejętność siedzenia spokojnie w jednym miejscu i dostosowania się do spokojnego rytmu domowych czynności wzrasta. Wraz z nadej-ściem wieczoru życia staje się coraz wolniejszy, by w końcu wychodzić

z domu jedynie tuż przed świtem i w pół godziny zrobić cały spacer, jaki jest mu potrzebny.

Przechadzki, o których ja mówię, nie mają nic wspólnego z ćwiczeniami dla zdrowia, uprawianymi o wyznaczonej go-dzinie, jak lekarstwa brane przez chorych, jednostajnymi jak bicie dzwonów czy bujanie się na krześle. Moja przechadzka jest w swej istocie wielkim przedsięwzięciem, przygodą two-rzącą dzień. Jeśli chcesz zakosztować ćwiczeń, wyrusz na po-szukiwanie źródeł życia. Pomyśl o tym, że człowiek wsłuchu-je się w bicie dzwonów wybijających jednostajny rytm jego życia, podczas gdy na odległych łąkach biją spod ziemi życio-dajne źródła, o których on nawet nie ma pojęcia!

Co więcej, powinieneś spacerować na wzór wielbłąda, który jest jedynym stworzeniem na ziemi przeżuwającym podczas marszu. Gdy pewien wędrowiec poprosił służącego Wordswortha, by pokazał mu pracownię swego pana, ten od-rzekł: „Oto jego biblioteka, a pracownia znajduje się na świe-żym powietrzu”.

Życie spędzone w większości na powietrzu, na słońcu i wietrze, bez wątpienia wpłynie na charakter człowieka, czyniąc go bardziej szorstkim. Spowoduje, że na co lepszych składowych naszej natury narośnie twardy naskórek, podob-nie na twarzy i rękach, zupełnie jak ciężka fizyczna praca pozbawia dłoni delikatności dotyku. Podobnie pozostawa-nie w domu odpowiadać będzie za miękkość i delikatność, by nie powiedzieć cienką fakturę skóry, czego rezultatem jest zwiększona wrażliwość na pewne bodźce. Być może byliby-śmy bardziej podatni na różne wpływy ważne dla naszego intelektualnego i moralnego rozwoju, gdyby słońce świeciło słabiej, a wiatr był mniej silny, bowiem bez wątpienia naj-

80

81

Z grubej rury

istotniejsza jest kwestia zachowania proporcji między cienką a grubą skórą. Ja jednak uważam, że narośnięty naskórek jest w stanie złuszczać się wystarczająco szybko, że naturalne re-medium można znaleźć w proporcjach, jakie niosą ze sobą dzień i noc, zima i lato, myśl i doświadczenie. Proporcje te zachowają równowagę, o ile w naszych myślach będzie jak najwięcej słońca i powietrza. Spracowane dłonie robotnika są bardziej obeznane ze zdrową tkanką szacunku do samego siebie i bohaterstwa, których dotyk przyspiesza bicie serca, niż ospałe palce próżniactwa. Tylko prosta uczuciowość leży blada na łóżku cały dzień, z dala od palących promieni słońca i ciężkiej pracy doświadczenia.

Gdy wybieramy się na spacer, ruszamy w kierunku pól i lasów. Czym byśmy się stali, gdyby nasze spacery ograni-czały się wyłącznie do ogrodów i parków? Nawet niektórzy filozofowie odczuwali potrzebę przeszczepiania lasów do wewnątrz swej duszy, bowiem sami do lasów nie chodzili. „Sadzili zagajniki i aleje platanów”, gdzie zajmowali się sub-diales ambulationes siedząc pod portykami otwierającymi się na świeże powietrze. Oczywiście nie ma sensu kierować na-szych kroków do lasu, jeśli nogi nas tam nie niosą. Sam od-czuwam wewnętrzny niepokój, gdy zdarzy się, że wejdę już milę w głąb lasu jedynie ciałem, zaś duch mój błądzi gdzie indziej. Podczas popołudniowych spacerów całkiem zapo-minam o wszystkich swych porannych zajęciach i obowiąz-kach wobec społeczeństwa. Zdarza się jednak czasami, że nie mogę wyrzucić codzienności ze swego umysłu. Przez głowę przechodzi mi myśl o jakiejś pracy, którą należy wykonać, a wówczas jestem duchem w innym miejscu niż moje ciało – jestem poza zmysłami. Rad bym podczas swych przechadzek być tam, gdzie moje zmysły. Po co w ogóle poszedłem do lasu, jeśli myślę o czymś, co nie jest jego częścią? Denerwuję się na siebie, wręcz nie mogę opanować drżenia, nawet jeśli praca, która zaprząta moje myśli, jest pracą dobrą – takie przeżycia i mnie się czasem przytrafiają.

Okolica, w której mieszkam, pozwala na odbywanie wspaniałych spacerów i choć od wielu lat wybierałem się na przechadzki niemal codziennie, czasem nawet były to kilku-dniowe wędrówki, jeszcze nie czuję się nimi nasycony. Każdy spacer to wizja niezmierzonego szczęścia i mogę je przeżyć każdego popołudnia. Dwu lub trzygodzinna wędrówka za-prowadzi mnie w najbardziej zadziwiające okolice, jakich nie spodziewałem się ujrzeć. Samotna farma, której nigdy wcześniej nie widziałem, staje się cenna jak posiadłości Króla Dahomeju. Istnieje bowiem w rzeczy samej rodzaj harmo-nii, którą dostrzec można w krajobrazie, jeśli zakreślimy koło o średnicy dziesięciu mil, lub jeśli tylko ograniczymy się do przestrzeni, którą pokonać możemy podczas popołudniowe-go spaceru. Nawet gdyby rok był trzykrotnie dłuższy, a żyli-byśmy dziesięć razy dłużej – nigdy nie zrozumiemy do końca tego zjawiska.

W dzisiejszych czasach wszelkie działania człowieka na rzecz tak zwanego rozwoju, jak budowanie domów i wyci-nanie lasów i wielkich drzew, po prostu deformują pejzaż, czyniąc go poskromionym i tanim. Prawdziwymi ludźmi na-zwać można będzie tych, którzy zaczną palić stawiane płoty i pozwolą lasom stać w spokoju! Widziałem rozpadające się płoty, których koniec ginął gdzieś wśród prerii i widziałem oddanego cywilizacji mizeraka, który strzegł tych zniszczo-

nych granic, podczas gdy niebiosa zawładnęły całą przestrze-nią wokół, a on nie widział zastępów aniołów spacerujących po polach i pilnował starego słupa granicznego, stojącego po-środku raju. I spojrzałem na niego kolejny raz i ujrzałem go stojącego pośrodku styksowych moczarów otoczonego przez diabły, zaś on wciąż widział granicę, której miał strzec – trzy małe kamienie i wbity w środek słup, wyglądające jak stos ofiarny. A gdy przyjrzałem się dokładnie, zrozumiałem, że jego panem był Książę Ciemności.

Bez trudu mogę przewędrować dziesięć, piętnaście, dwa-dzieścia, a nawet więcej mil, mając za punkt wyjścia moje schronienie. W trakcie tej wędrówki nie przekroczę progu żadnego domu, nie będę stąpał po żadnej drodze, prócz tej, którą przecina lis czy norka: najpierw wzdłuż rzeki, potem przetnę strumyk, kierując się ku łące, by wreszcie dotrzeć do lasu. Wokół mej samotni na obszarze dziesiątków mil nie ma ani jednego mieszkańca. Ze szczytów wielu wzgórz dostrzec mogę ślady cywilizacji, skutki działań człowieka. Farmerzy i ich pola są trudniejsze do znalezienia niż zwierzęta i ich nory. Człowiek i jego sprawy, kościół, państwo, szkoła, han-del, przemysł, rolnictwo, nawet polityka, najgroźniejsza ze wszystkich wymienionych – jakim szczęściem napawa mnie to, że zajmują tak niewielką przestrzeń. Polityka to zaledwie wąskie pole, do którego wiedzie jeszcze węższa ścieżka. Cza-sem kieruję tam wędrowców. Jeśli chcesz wkroczyć do świata polityki, idź szeroką drogą, podążaj za zwolennikiem rynku, niech kurz, który jego stopy podnoszą z ziemi, oślepi cię, a wówczas dotrzesz do celu. I bez względu na wszystko, po-lityka nie zajmie całej wolnej przestrzeni. Odchodzę od niej jak od pola fasoli, wkraczając do lasu, i zapominam o jej ist-nieniu. W ciągu pół godziny mogę dotrzeć do miejsc, w któ-rych stopa ludzka nie stanęła od roku i tam nie ma już poli-tyki, bowiem ginie w ogromie tej wolnej przestrzeni, jak dym wypuszczony z cygara.

Wieś to miejsce, do którego zmierzają wszystkie trakty, swoista odmiana wielkiej drogi, tak jak musi istnieć rzeka, by mogło istnieć rozlewisko. Wieś jest jak ciało, którego koń-czynami są drogi, niekiedy nieprzejezdne, a jakże zwyczajne dla wędrowca. Wieś – village. Słowo pochodzi z łacińskiego villa, połączonego z via, droga, lub idąc dalej w głąb histo-rii ved i vella. Varro uważa, że słowo pochodzi od veho, no-sić, ponieważ jest to miejsce, do którego i z którego nosi się rzeczy, towary. Ci, którzy żyją z pracy grupowej, nazywani byli vellaturam facere. Stąd też pochodzenie łacińskiego vilis, a naszego nikczemnik (ang. villain). Sugeruje to, do jak nik-czemnych czynów mieszkańcy wiosek są zdolni. Są zdrożeni od samego patrzenia na mijających ich wędrowców, sami nie ruszając się z miejsca.

Niektórzy w ogóle nie spacerują. Inni wędrują jedynie po wielkich drogach. Niewielu wyrusza na rzeczywiste wędrów-ki. Drogi przeznaczone są dla koni i ludzi robiących intere-sy. Nie korzystam z nich w zasadzie wcale, bo nie spieszę się nigdzie. Nie muszę pilnie dotrzeć do żadnej tawerny, sklepu, zajazdu czy składu towarów, do których drogi te prowadzą. W podróży jestem dobrym koniem, lecz z wyboru nie jestem dwukółką. Pejzażysta maluje postaci ludzkie, by zaznaczyć istnienie drogi na obrazie. Nie mógłby namalować mojej po-staci. Ja wędruję do serca natury jak dawni prorocy i poeci, Mojżesz, Homer, Chaucer. Możesz to nazwać Ameryką, ale to

80

81

Z grubej rury

nie jest Ameryka. Ani Americus Vespucius, ani Kolumb, ani nikt inny nie odkrył tej ziemi. Jej historia ukryta jest w mi-tologii, którą dane mi było ujrzeć, nie na kartach zapisanych przez historyków.

Istnieje jednak kilka głównych dróg, po których stąpanie może być pożyteczne, bowiem wiodą w tak odległe miejsca, że wydają się nie mieć końca. Jest Stara Droga Marlborough, która nie prowadzi już do Marlborough, chyba że miejsce, do którego dociera, to rzeczywiście jeszcze jest Marlborough. Możecie uznać mnie za zuchwalca, że w ogóle o tym mówię, ponieważ, jak sądzę, w każdym miasteczku są przynajmniej dwie takie drogi.

Stara Droga Marlborough

Gdzie po złoto bez skutku kopali,Gdzie żołnierze maszerowali,I Elijah Wood stawiał swe kroki,I nic dobrego nie wróżą obłoki:Bo nikt Elishy Dugana nie ocaliŻyjącego samotnie wśród lasów w oddaliJak ptak płochliwy,Lecz jest szczęśliwy:Nic go nie wzruszaGdy z sidłami w las rusza,Bo wiedzie tu żywot godny,Szczęśliwy i swobodny.Gdy krew moja wiosną się burzyWzywając mnie do podróżyU wrót Marlborough Starej tej DrogiPiach pod stopą ukoi me nogi.I w ruinę ta droga popada –Droga Życia, co też się rozpada.Quin – Irlandczyk jedynie,Gdy czas mrozów już minieW chacie swej nocleg mościDla nielicznych swych gości.Wzywa nas głosDrogi jak losMroczny, nieznany i kręty,Bo tylko w nasNieznany lasPokona życia zakręty.Na skraju strażnik kamienny,Grób miasta bezimienny.Litery zatarte odczytajKamień o drogę zapytaj.Warto pomarzyć przez chwilęNim kolejną przebędziesz milę.I zdumienie,Zadziwienie –Czyjeż było to marzenieStworzyć obraz taki?Może radny miasta jaki?Gourgas, może Lee?Clark albo Darby?Pragną tylko jednego –Życia wiecznegoTe puste tablice z kamienia,

Które słońce opromienia,Gdy wędrowiec w samotnościTu zagościI wyryje jedno zdanie,Co się całym światem stanie. Niechaj inni je poznająW sens życia się zagłębiając.Znam ja kilka słów takowychDla wędrowca zawsze nowych;Płyną wiecznie ponad krajemLiterackim będąc rajem.Gdy te słowa raz przeczytaszWiosnę w sercu swym powitasz,Spłyną śniegi, a nowe życieNastanie po mrocznym niebycie.Gdy poczujesz w sobie mocI porzucisz domu progiŚwiat u stóp twych rozpostartyWzdłuż Marlborough Starej Drogi.

Obecnie w miejscu, gdzie mieszkam, najlepsze połacie ziemi nadal nie są prywatną własnością. Krajobraz nie nale-ży zatem do nikogo i wędrowiec może cieszyć się względną wolnością. Lecz najpewniej nadejdzie dzień, w którym zie-mia zostanie podzielona na tak zwane tereny rozrywkowe, z których korzystać będą mogli tylko nieliczni. Dzień, w któ-rym zostaną postawione niezliczone płoty, pułapki na ludzi i inne wynalazki spychające wędrowców wyłącznie na drogi publiczne, zaś spacerowanie po bożej ziemi będzie równa-ło się naruszeniu prywatnej własności. By móc rzeczywiście czerpać z czegoś przyjemność, powinniśmy zyskać umiejęt-ność oderwania się od samego uczucia przyjemności. Już te-raz pracujmy nad poprawą naszych możliwości, zanim na-dejdą dni ciemności i zła.

Czemuż to niekiedy tak trudno jest określić, dlaczego spacerujemy? Wierzę, że istnieje subtelny magnetyzm Natu-ry, i jeśli podświadomie się mu poddamy, on nas poprowadzi właściwą drogą. Nie jest nam obojętne, jaką drogą kroczymy. Istnieje bowiem ta właściwa droga, lecz my z powodu nie-ostrożności i głupoty wybieramy tę złą. Radzi byśmy wybrać się na przechadzkę, na jakiej jeszcze nigdy nie byliśmy. Prze-chadzkę, która pozwoli nam poznać świat wokół nas, ścieżką, która jest symbolem idealnego świata, do jakiego zmierzamy. Czasem jednak jest nam trudno odnaleźć właściwy kierunek, ponieważ nie istnieje on jeszcze wyraźnie w naszej świado-mości.

Gdy wychodzę z domu na spacer, jeszcze niepewny do-kąd skieruję kroki, pozwalam, by kierował mną instynkt. Okazuje się wówczas, jakkolwiek dziwnie i kapryśnie mia-łoby to zabrzmieć, że w końcu zawsze moje kroki w sposób nieunikniony kierują się na południowy zachód, w kierun-ku jakiegoś konkretnego zagajnika czy polany, albo opusz-czonego pastwiska, bądź też wzgórza. Igła mego kompasu nie jest stabilna, za każdym razem waha się o kilka stopni, i nie zawsze wskazuje bezpośrednio kierunek południowo-zachodni, to prawda, i można szukać uzasadnienia takiego stanu rzeczy, jednak zawsze zatrzyma się gdzieś pomiędzy południem a zachodem. Dla mnie jest to kierunek przy-szłości, bowiem ziemia wydaje się być tam mniej wyjało-

82

83

Z grubej rury

wiona i bogatsza. Linia, po jakiej się poruszam, nie jest ko-łem, a raczej parabolą, może nawet przypomina orbitę, po której poruszają się komety, nieskończoną linię wyginającą się w kierunku zachodnim, gdzie stoi mój skąpany w słońcu dom. Czasem przez niemal godzinę poruszam się w kółko niezdecydowany, dokąd tym razem wyruszyć, by w końcu po raz tysięczny wybrać się na zachód lub południowy zachód. Kierunek wschodni wybieram tylko wówczas, gdy zmuszają mnie do tego okoliczności, zaś zmierzając na zachód czuję się wolny. By tam iść, nie muszę mieć spraw do załatwienia. Jakoś nie mogę uwierzyć, że za horyzontem, na wschodzie mógłbym odnaleźć piękne pejzaże lub wystarczająco dzikie okolice, bym mógł poczuć się wolny. Nie czuję podniecenia, gdy czeka mnie wędrówka w tamtym kierunku. Wierzę jed-nak, że puszcza, która rysuje się na horyzoncie po zachodniej stronie, ciągnie się nieprzerwanie w kierunku zachodzącego słońca i że nie ma tam żadnych miast i miasteczek, które mo-głyby zakłócić mój spokój. Pozwólcie mi żyć tam, gdzie chcę, po tej stronie miasteczka, gdzie bliżej mi do odludnych pust-kowi, w których mogę się schronić, gdy tylko opuszczę jego mury. Nie kładłbym na to zjawisko takiego nacisku, gdybym nie wierzył, że jest to dominująca tendencja w życiu mych współobywateli. Moim kierunkiem jest Oregon, nie Europa. I w tym kierunku zmierza cały naród, a nawet cała ludzkość. Ze wschodu na zachód. Przez kilka lat obserwowałem zjawi-sko migracji osadników na południowy wschód, jaka miała miejsce w Australii. Jest to jednak swoisty krok wstecz i pa-trząc na pierwszą generację Australijczyków z moralnego i fi-zycznego punktu widzenia, nie był to specjalnie udany eks-peryment. Wschodni Tatarzy uważają, że poza Tybetem nie ma już nic. „Tam kończy się świat”, twierdzą. „Dalej nie ma już nic, tylko bezbrzeżne morze”. Tam, gdzie oni sami miesz-kają, jest tylko absolutny wschód.

Wyruszamy na wschód, by poznawać historię i studiować dzieła sztuki i literatury, odtwarzając w pamięci kroki poczy-nione przez rasę ludzką. Wyruszamy na zachód, by podjąć wędrówkę do przyszłości, kierując się duchem przedsiębior-czości i przygody. Atlantyk jest Lete, rzeką zapomnienia. Gdy go przekraczamy, zapominamy o Starym Świecie i jego insty-tucjach. Jeśli teraz nam się to nie uda, być może przed nami będzie jeszcze jedna szansa zanim dotrzemy do brzegów Styksu – to Lete-Pacyfik, trzy razy większy i szerszy.

Nie wiem, na ile jest to ważne, a na ile to jedynie osobliwy przypadek, że jednostka powinna dopasować kierunek każde-go najmniejszego nawet spaceru do ruchu całej rasy. Wiem jed-nak, że zjawisko podobne do instynktu migracyjnego ptaków i czworonogów – zjawisko, które w wielu przypadkach wpły-nęło na jeden z gatunków wiewiórek, z przemożną siłą zmusza-jąc je do podjęcia wędrówki, opisywanej przez wielu świadków, do przeprawiania się przez najszersze rzeki, każda z nich ucze-piona niewielkiego kawałka drewna, z ogonkami w górze peł-niącymi jakby rolę żagla, łącząc brzegi wąskich strumieni mo-stem z ciał tych, które zginęły podczas przeprawy – ożywienie typowe wiosną dla zwierząt hodowlanych, kiedy to mówimy, że zachowują się jakby coś pokąsało je w ogon, to zjawisko, ta siła oddziałuje na poszczególne jednostki i całe narody często od pokoleń, a kiedy indziej tylko sporadycznie. I chociaż klucz dzikich gęsi nie przelatuje nad naszym miasteczkiem, to może

mieć wpływ na wartość nieruchomości, dlatego gdybym nimi handlował, brałbym pod uwagę tę możliwość.

I wtedy ludzie pragną wyruszyć na pielgrzymkę,Zaś mnich wędrowny poszukiwać nowych opowieści.

Każdy zachód słońca, który podziwiam, napawa mnie chęcią wyruszenia na Zachód tak daleki i mglisty jak ten, do którego zmierza w swej wędrówce słońce. Patrzymy codzien-nie jak wędruje ono na zachód i kusi nas, byśmy zmierzali za nim. To Wielki Pionier Zachodu, za którym podążają naro-dy. Całą noc śnimy o rysujących się na horyzoncie ostrych szczytach gór, choć być może są one jedynie złudzeniem. My widzimy je oświetlone ostatnimi promieniami słońca. Atlan-tyda, wyspy i ogrody Hesperyd, rodzaj ziemskiego raju, dla starożytnych były Wielkim Zachodem tonącym w tajemni-cy i poezji. Któż z nas patrząc na niebo oświetlone ostatnimi promieniami zachodzącego słońca nie widział w swej wy-obraźni ogrodów Hesperyd i cudownych fontann opisanych w tych wszystkich mitach?

Kolumb był tym, który odczuwał wołanie zachodu chy-ba najbardziej ze wszystkich. Posłuchał tego głosu i odkrył Nowy Świat dla Kastylijki i Leona. W tamtych czasach stado ludzkie umiało wyczuć nowe pastwiska z daleka.

I wstało słońce ponad wierzchołkami wzgórz,A potem zatonęło w jeziorze zachodu;I znów powstało w błękicie ciepłych mórz,By jutro zazielenić bezkresne pola.

Gdzie jeszcze na tej planecie znaleźć można ziemię, która pomieści tyle stanów, ziemię tak żyzną i bogatą, rodzącą tak wielką różnorodność produktów, a jednocześnie tak łatwą do opanowania dla Europejczyka, jak ta? Michaux, który poznał jedynie skrawek tej ziemi, pisał: „odmiany wielkich drzew są liczniejsze w Północnej Ameryce niż w Europie; w Sta-nach Zjednoczonych istnieje ponad sto czterdzieści gatun-ków drzew, których wysokość przekracza trzydzieści stóp; we Francji jest zaledwie trzydzieści, które osiągają te rozmiary”. W późniejszych latach botanicy potwierdzili jego obserwa-cje. Humboldt przybył do Ameryki, by zrealizować swój sen o tropikalnej wegetacji i ujrzał ją w całej okazałości w prymi-tywnych lasach Amazonii, najdzikszym miejscu na ziemi, po czym barwnie opisał to, co dane mu było zobaczyć. Geograf Guyot, sam Europejczyk, poszedł jeszcze dalej – dalej niż na-wet ja jestem gotów iść, a jednak pochylam przed nim głowę, gdy mówi: „Jak roślina stworzona jest dla zwierzęcia, jak świat warzyw stworzony jest dla świata zwierząt, tak Ameryka stwo-rzona została dla człowieka przybywającego ze Starego Świa-ta... Człowiek ten wyrusza ze Starego Świata w swą podróż. Po-rzuca bezkres Azji, kroczy od stacji do stacji zmierzając w kie-runku Europy. Każdy jego krok znaczy ślad nowej cywilizacji, wyższej od poprzedniej, powstającej dzięki wielkiej sile rozwo-ju. Dotarłszy do Atlantyku zatrzymuje się na chwilę na brzegu tego nieznanego oceanu, którego granic nie zna, by cofnąć się szlakiem, na którym wciąż jeszcze są ślady jego stóp i zaznać odpoczynku”. Gdy już wypije soki z żyznej ziemi Europy i od-buduje swe siły, „wówczas podejmuje ponownie pełną przy-gód podróż na Zachód, jak inni przed nim”. Tyle Guyot.

82

83

Z grubej rury

To od tego impulsu pchającego ludzkość na zachód, sta-wiającego na jej drodze barierę, jaką był Atlantyk, wzięły swój początek współczesny handel i przedsiębiorczość. Młodszy Michaux w swej pracy „Podróż na Zachód od Alleghanies w ” pisze, że popularnym pytaniem na nowo zasiedlo-nym Zachodzie było: „– Z jakiej części świata przybywasz? – Tak jakby te ogromne, żyzne przestrzenie były naturalnym miejscem spotkań i wspólnym domem dla wszystkich miesz-kańców globu”.

Pozwolę sobie więc przytoczyć łacińskie przysłowie, któ-re mówi: Ex Oriente lux; ex Occidente FRUX. Ze Wschodu światłość; z Zachodu owoce.

Sir Francis Head, podróżnik i Gubernator Generalny Ka-nady, pisze, że: „zarówno na północnej jak i na południowej półkuli Nowego świata Natura nie tylko naszkicowała swe dzieło na większą skalę, lecz także pomalowała ten obraz ja-śniejszymi i bardziej żywymi kolorami niż te, których użyła szkicując i upiększając Stary Świat... Niebo w Ameryce zdaje się być wyższe, bardziej niebieskie, powietrze świeższe, chłód bardziej przenikliwy, księżyc sprawia wrażenie większego, gwiazdy świecą jaśniej, grzmoty są głośniejsze, błyskawice bardziej wyraziste, wiatr silniejszy, deszcz bardziej rzęsisty, góry wyższe, rzeki dłuższe, lasy większe, a doliny szersze”. Po-wyższe stwierdzenie stanowi przeciwwagę do tego, co głosił Buffon opisując tę część świata i jej osiągnięcia.

Dawno temu Linneusz powiedział: „Nescio quae facies laeta, gabra plantis Americanis” (Nie wiem cóż takiego rado-snego i wyjątkowego jest w amerykańskich roślinach). Ja zaś uważam, że w tym kraju nie ma, lub prawie nie ma, Africa-nae bestiae, bestii afrykańskich, jak nazywali je Rzymianie, i choćby już z tego powodu ziemia ta jest niezwykle przyja-zna dla osiedleńców. Mówi się, że w odległości trzech mil od centrum Singapuru co roku zdarzają się wypadki porwania ludzi przez tygrysy. W Północnej Ameryce podróżny może położyć się na ziemi w lesie na całą noc bez lęku, że zaatakuje go jakaś dzika bestia.

To są zachęcające świadectwa. Jeśli księżyc jest tu większy niż w Europie, to zapewne również słońce mamy tu większe. Jeśli niebo jest nieskończenie wyżej w Ameryce, a gwiazdy ja-śniejsze, to ufam, że te fakty są symbolem tego, jakich wyżyn pewnego dnia sięgnąć mogą filozofia, poezja i religia miesz-kańców tej ziemi. W przyszłości, dalibóg, te niematerialne niebiosa sięgną równie wysoko w umysłach Amerykanów, zaś gwiazdy zrozumienia rozświetlą je jeszcze bardziej. Wie-rzę bowiem, że klimat ma wpływ na człowieka – jest przecież coś ulotnego w górskim powietrzu, co powoduje, iż czujemy w duszy przypływ inspiracji. Czyż pod wpływem takich zja-wisk człowiek nie staje się perfekcyjny tak intelektualnie, jak i fizycznie? Czy ważnym jest, ile mglistych dni mieliśmy w ży-ciu? Wierzę, że nasza wyobraźnia będzie większa, nasze myśli bardziej przejrzyste, świeże i eteryczne, jak niebo nad nami. Nasze zrozumienie świata spójne i szersze, jak doliny. Nasz intelekt rozwinie się do cudownych granic, jak grzmot i bły-skawica, jak nasze rzeki, i góry, i lasy. Zaś nasze serca będą współgrać z głębią i przejrzystością jezior. Dalibóg, objawi się wędrowcowi coś, o istnieniu czego nie miał dotąd pojęcia, la-eta i gabra, radość i uniesienie na naszych twarzach. W prze-ciwnym razie zapytam – do jakiego końca zmierza ten świat i po cóż odkryto Amerykę?

Dla Amerykanów, tego nie muszę powtarzać.

„Na Zachód kieruje się gwiazda imperium”.

Jako prawdziwy patriota winienem wstydzić się, że Adam w raju był generalnie w lepszej sytuacji niż nasi kongresmani.

Nasze sympatie w Massachusetts nie są ograniczone do Nowej Anglii jedynie; choć może nas odrzucać od Południa, mamy serce dla Zachodu. Tam jest dom młodszych synów, którzy jak dawni mieszkańcy Skandynawii wyruszyli na mo-rze w poszukiwaniu nowych ziem. Zbyt późno jest, by zacząć uczyć się hebrajskiego – ważniejsze jest, aby zrozumieć slang dnia dzisiejszego.

Kilka miesięcy temu udałem się na wystawę obejrzeć pa-noramę Renu. To było jak sen o Średniowieczu. Płynąłem tym historycznym strumieniem czegoś więcej niż wyobraź-nia, pod mostami zbudowanymi przez Rzymian, a napra-wianymi przez kolejne pokolenia bohaterów, wzdłuż miast i zamków, których nazwy brzmiały jak najsłodsza muzyka dla mych uszu, a każda z nich miała własną legendę. Były tam Ehrenbreitstein, Rolandseck i Koblencja, które znałem jedynie z historii. To były ruiny, ale właśnie one interesowały mnie najbardziej. Wydawało się, że z rzeki, ze wzgórz pokry-tych winną roślinnością dochodzi do mych uszu cicha muzy-ka Krzyżowców wyruszających do Ziemi Świętej. I płynąłem dalej oczarowany, jakbym sam przeniósł się w tamte bohater-skie czasy, i wdychałem atmosferę rycerskiego życia.

Krótko potem poszedłem obejrzeć panoramę Mississippi, i gdy wędrowałem w górę rzeki, w świetle dzisiejszego dnia uj-rzałem statki parowe powoli płynące z prądem, liczyłem nie-zliczone miasteczka wzniesione na brzegach rzeki, widziałem ruiny wielkiego jeszcze niedawno Nauvoo, czułem pod stopa-mi ślady Indian przechodzących na drugą stronę strumienia, by wyruszyć dalej na Zachód, i tak jak uprzednio ujrzałem Moselle, tak teraz mym oczom ukazało się Ohio i Missouri, i usłyszałem legendę Dubuque i Wenony Cliff – nadal myśląc bardziej o przyszłości niż przeszłości, czy dniu dzisiejszym – i zrozumiałem, że to inny rodzaj Renu. Zrozumiałem, że fundamenty pod zamki dopiero zostaną położone, a słynne mosty jeszcze nie połączyły obu brzegów rzeki. I poczułem, że to właśnie jest wiek bohaterstwa, choć my o tym nie wiemy, gdyż herosem jest zwykły, prosty człowiek.

enry avid oreau Tłum. Hanna Goworowsa-Adamsa

Druga część „Wędrując” ukaże się w kolejnym numerze „Obywatela”.

Powyższy esej Thoreau napisał w latach pięćdziesiątych XIX w., pierwotnie ukazał się

on po śmierci autora w 1862 r., w „Atlantic Monthly”. Przed kilkoma laty w niewielkim

nakładzie ukazał się polski przekład, pt. „Sztuka chodzenia”, Wydawnictwo „Miniatu-

ra”. Prezentujemy ten tekst w nowym przekładzie.

1. Wiersz ten, pióra samego Thoreau, nie jest – niestety – szczególną ozdobą tego eseju.

Ton, w jakim jest utrzymany zapewne musi się dzisiejszemu odbiorcy wydawać nazbyt

patetyczny. Tego rodzaju maniera była jednak wówczas dość powszechnie przyjęta.

Tłumacz może jedynie zapewnić czytelnika, że dokonał wiernego przekładu.

84 85

Z grubej rury

Blisko ćwierć wieku, które upłynęły pomiędzy ukaza-niem się oryginału oraz polskiego przekładu „Hegemonii i socjalistycznej strategii” Ernesta Laclau i Chantal Mouffe, całkowicie zmieniło wymowę tej książki. Ten manifest z tro-chę już innej epoki odbiera się dziś jako dokument. Polskie-mu czytelnikowi mogą w związku z „Hegemonią...” nasunąć się szczególne skojarzenia. Czy „nowe ruchy społeczne”, któ-rych oblicze pluralistyczne, różnorodne, zdecentralizowane i oporne wobec usiłowań totalizujących prezentują Laclau i Mouffe, w obecnej perspektywie nie przypominają cokol-wiek ostatniego grzybobrania, polowania, poloneza i przede wszystkim zajazdu na Litwie, opisanych w naszej narodowej epopei?

Do pogłębienia sarkazmu skłania bieżący kontekst po-lityczny. Dla tzw. lewicy wielorakiej, która – nomen omen

– wielorako inspirowała się koncepcjami Laclau i Mouffe, te-goroczne wybory prezydenckie we Francji, połączone na do-miar złego z parlamentarnymi, stały się Berezyną, Lipskiem i Waterloo zarazem. Oczywiście, doraźna porażka politycz-na nie musi obalać ideowej racji przegranych. Rzecz jednak w tym, iż francuska lewica wieloraka utraciła to, na czym jej szczególnie zależało, czyli – przypomnijmy kluczowe pojęcie z tytułu rozważań Mouffe i Laclau – „hegemonię”.

Postnowocześni lewicowcy francuscy, jeśli nawet nie po-parli en bloc prezydenckiej kandydatury Segolene Royal, to pryncypialnie określili się przeciw Sarkozy’emu, który w ich wizji świata zastąpił trochę już odchodzących w niepamięć zdemonizowanych wrogów z przeszłości: Reagana, atcher, de Gaulle’a czy McCarthy’ego. Tymczasem Sarkozy – pomi-mo ostrzeżeń przed jego autorytaryzmem czy rasizmem – udatnie zdefiniował sytuację, skłaniając większość obywateli republiki do opowiedzenia się za jego hasłami. A taki suk-ces jest miarodajnym objawem dysponowania hegemonią. Lewicowi antagoniści, jakich znalazł Sarkozy, nie prze-ciwstawili mu niczego twórczego, słusznego ani choćby pomysłowego.

Zwycięstwo kandydatki nad kandydatem mogłoby sta-nowić symboliczne podsumowanie przełomu obyczajowego, do którego lewica narodzona w roku przyczyniła się niewątpliwie znacząco. Jednak rozgromione orły Segolene Royal zostały przed bitwą poddane kamuflażowi. W kam-panii przywódczyni socjalistów bardziej niż cywilny i part-

nerski – a więc przeciwny pobłogosławionemu małżeństwu – charakter jej związku z towarzyszem ideowym, ekspono-wano raczej rodzinność Royal, wyrażającą się również w po-siadaniu gromadki dzieci. Gdy idzie o bardziej konserwatyw-nie wyznaczony porządek publicznej debaty, Royal komuni-kowała mniej więcej to samo, co jej przeciwnik – tyle iż mniej pewnym tonem.

Równocześnie załamały się nadzieje, że korytarzem pod kruszącymi się murami lewicy oficjalnej toruje sobie drogę jej alternatywna odmiana. Europejski traktat konstytucyjny, do którego gros praw autorskich posiadają francuskie elity polityczne, z socjalistami nie na ostatnim miejscu, rzeczy-wiście poległ w referendum. Nie oznaczało to jednak wzlotu żadnej spośród radykalnie lewicowych grupek, które dzięki temu, iż nawoływały do jego odrzucenia, mogły przez chwilę się łudzić, że są na fali.

Lewica zna taktyczne odwroty, a nawet strategiczne ka-tastrofy, po których w porzuconych taborach odnajdywano perły nieprzedawnionej teorii. Czy studium Laclau i Mouf-fe należy do takich skarbów? Jego losowo wybraną próbkę poddajmy badaniu zalecanemu przez Waltera Benjamina, który światopoglądy establishmentu porównywał do złych wierszy. „Dyskurs radykalnej demokracji – obwieszczają au-torzy „Hegemonii...” – nie jest już dyskursem uniwersalnym /.../ ponieważ nie istnieją płaszczyzny stanowiące uprzywile-jowane a priori wyłaniania się antagonizmów, nie istnieją tak-że regiony dyskursywne, które program radykalnej demokracji powinien a priori wykluczyć jako możliwe pola swej walki /.../ dyskursy oporu marginalizowanych grup ludności konstruują oryginalne i nieredukowalne formy społecznego protestu /.../ zdecentrowanie i autonomizacja rozmaitych dyskursów i walk /.../ są warunkami sine qua non możliwości urzeczywistnienia różnych elementów klasycznego ideału socjalizmu, który wy-maga oczywiście poszerzenia i rewizji”. Zdania Laclau i Mouf-fe nie dźwięczą, tylko brzęczą.

„Pan Tadeusz” lewicy wielorakiej

Jacek Zychowicz

84 85

Z grubej rury

Niestety – przywołując i od razu uciszając prawdopo-dobny głos w obronie „Hegemonii...” – żargonowych mielizn tego dzieła nie da się usprawiedliwić teoretycznymi kom-plikacjami, które siłą rzeczy by się w nim odzwierciedlały. Na odwrót. Znając lepiej lub gorzej humanistyczne trendy ostatnich dekad XX w., pochłonie się zawartość „Hegemo-nii...” bezproblemowo. Najbardziej wyrafinowany wątek teo-retycznych refleksji naszych protagonistów może – zamiast oszołomić głębią – wywołać prędzej coś na kształt znudzenia. No tak, społeczna czy wręcz ontologiczna całość rozpada się na niezliczone ośrodki, których przenigdy nie uda się ujed-nolicić poznaniem lub działaniem... Słowiki dekonstrukcji zdecydowanie zbyt długo już o tym śpiewały.

Przyznajmy nadto, że „dyskursy oporu”, promowane w „Hegemonii...”, od dość dawna nie są wypowiadane z punktu widzenia „marginalizowanych grup ludności”. W efekcie, zamieniły się one w spopularyzowane style, za których pośrednictwem swą ustabilizowaną już tożsa-mość demonstrują „lobbies” solidnie i wysoko osadzone w hierarchii współczesnych społeczeństw zachodnioeu-ropejskich i północnoamerykańskich. W takim dwuznacz-nym osiągnięciu spełnił się „szereg walk: /.../ antyautorytar-nych, antyinstytucjonalnych, feministycznych, antyrasistow-skich, etnicznych /.../ oraz podejmowanych przez mniejszości seksualne”, jakie od lat . minionego stulecia prowadziły

„nowe ruchy społeczne”, których teoretycznymi przewodni-kami pragnęli zostać Laclau i Mouffe.

Pozycja spadkobierców wspomnianych „nowych ru-chów” wyraźnie zmieniła się na korzyść. Awans ów pociągnął jednak za sobą tę niedogodność, że – eksploatując go – nie mogą już one uprawiać dekonstrukcji czy też „subwersji”, do której, chyba głównie z przyzwyczajenia, wzywają na swoich seminaryjnych debatach. Czy jednak racja nie została powo-łana, żeby się stawać siłą, a więc po prostu wygrywać? Wizje, o których mówimy, doznały jednak bardziej osobliwego losu historycznego niż banalne przejście z katakumb na forum. Francuska lewica wieloraka, cofając się na planie politycz-nym, wciąż zachowuje tak drogą jej hegemonię w porządku bardziej abstrakcyjnym. Centrum tamtejszego systemu pra-sowego po dawnemu stanowi, otwarty na jej idee i osobi-stości, „Le Monde”. W Paryżu od czasu do czasu następuje wysyp intelektualistów, którzy są, o ile to możliwe, bardziej konserwatywni od swoich amerykańskich guru. Lecz, ge-neralnie rzecz biorąc, u francuskich mózgów akademickich, zabierających głos pro publico bono, lewa półkula mózgu do-minuje nad prawą.

Czemu więc głową państwa jest tam Sarkozy, a nie Sego-lene Royal lub, jeszcze lepiej, Arlette Laguiller, Olivier Besan-cenot bądź inny z marksistowskich radykałów, ideologicznie ubogaconych świeższą tematyką emancypacyjno-femini-styczno-trzecioświatową? Głębiej stawiając problem: dlacze-go Francja, przy swojej lokalnej specyfice, która przecież występuje także w innych krajach, uczestniczy w transfor-macji zmierzającej od państwa socjalnego do „turbokapi-talistycznego”? Na domiar złego, jej historycznie ugrunto-wana tak, iż mocniej nie można, przy tym zaś wielorako krzewiąca się współcześnie lewica, skąpi skutecznych strategii sprzeciwu.

Hegemonia lewicy wielorakiej kojarzy się z roślinno-ścią, która – rozrastając się – nie wydaje kwiatów ani owo-ców. Konkretyzując, nie określa ona faktów politycznych czy tym bardziej zasad systemowych, aczkolwiek tej formacji w swych heroicznych początkach zapewne na tym zależało. – To nie tak miało być, przyjaciele, to nie o to walczyliśmy z siepaczami de Gaulle’a – chciałoby się westchnąć pod Łu-kiem Triumfalnym nad szklaneczką calvadosu. Cokolwiek by nie mówić o propozycjach Laclau i Mouffe z dzisiejszej perspektywy, w swoim czasie na pewno były one odważ-ną próbą przewietrzenia teoretycznych magazynów lewicy. Temu ambitnemu zamysłowi sprzyjał kontekst ówczesnej polityki światowej. Wtedy jeszcze mało kto spodziewał się rozpadu bloku radzieckiego, lecz na Zachodzie od jakiegoś czasu przestano go uważać za interesującą alternatywę dla własnego, skądinąd niezbyt lubianego ustroju. Spoglądając z innej strony, żywa pozostawała pamięć przesławnego lania, jakie na US Army spadło w Indochinach. Wkrótce po nim Stany Zjednoczone otrzymały kolejny cios – tym razem od rewolucji islamskiej w Iranie. Ciągle też wspominano rok wewnętrznej eksplozji w świecie zachodnim, która kazała de Gaulle’owi szukać schronienia w bazach francuskich spado-chroniarzy nad Renem.

Wobec zapowiadającego się przełomu, lewicy brakło busoli. Laclau i Mouffe, zawdzięczając temu najbardziej wartościowe partie ich książki, szukali przyczyn zagubienia u samych źródeł swej ideowej orientacji. Lewica początkowo zakorzeniła się w ludzie walczącym z feudalnym ancien regi-mem. Gdy ów pierwotny podmiot rozszczepił się na antago-nistyczne partie (dla przykładu, aliansu z tronem i ołtarzem oraz zwróconej przeciw nim rewolty), wyjaśnienie tego kry-zysu, pierwszego, lecz dalece nie ostatniego w lewicowych dziejach, podsunęły kategorie podziału i konfliktu klasowe-go. Przejmując je od mieszczańskich historyków z epoki Lu-dwika Filipa Orleańskiego, Marks osądził, iż w jego dłoniach znalazł się kamień filozoficzny, dzięki któremu nie grozi mu smutny spoczynek na pobojowisku historii obok następców Platona lub Spartakusa. Z gromady zarówno bezsilnych uto-pistów, jak i rozgromionych ludzi czynu miało Marksa wyod-rębniać ustalenie punktu oparcia dla swoich rewolucyjnych ideałów w prawach ekonomii, które działały nieodparcie na rzecz ich urzeczywistnienia. Od nich również pochodziła gwarancja, że armii jego zwolenników, która się kiedyś zbie-rze, nie zgniotą siły stojące na straży istniejącego ładu.

Gdy jednak socjaldemokracja, której pierwsze programy Marks zdążył zrecenzować, stała się ruchem masowym, spo-tkało ją natychmiast przykre rozczarowanie. Misję kluczowe-go sprawcy, który pogrzebie stare i dopomoże w narodzinach nowego, socjaldemokraci z końca wieku XIX i pierwszych dekad XX powierzali, oczywiście, klasie robotniczej. Nieste-ty, wyszło na jaw, że gospodarka kapitalistyczna produkuje wiele dóbr, lecz podmiot jej rewolucyjnego przekształcenia do nich nie należy. O ile bowiem robotnicy, poddając się regułom kapitalizmu, przemieszczali się terytorialnie i zwiększali wydajność, o tyle też umacniali panujący nad nimi system, zamiast go kwestionować. Nie zwracały ich przeciw niemu również protesty strajkowe, podejmowane w imię bezpośrednich interesów swej grupy w przedsiębior-stwach czy gałęzi przemysłu. Walka o równowagę między

86

87

Z grubej rury

zyskiem właściciela a płacami zatrudnianej przez niego siły roboczej była, pomimo wszystko, grą o sumie niezerowej, w której trwałe pokonanie jednej strony żadnej z nich się nie opłacało.

Punkt ciężkości socjaldemokratycznych działań musiał nieoczekiwanie przenieść się z ekonomicznej bazy do poli-tycznej nadbudowy. Tutaj wszakże socjaldemokraci, zosta-jąc ministrami czy sporadycznie formując nawet rządy au-torskie, służyli za śrubki w maszynie, której plan i cel dzia-łania zobowiązywali się wcześniej – jak się okazywało, na wyrost – istotnie przeorientować. A jeśli chcieli uniknąć skonsumowania przez realnie istniejące stosunki, w polu dostępnych im możliwości znajdowała się tylko niemoc wiecznych opozycjonistów.

Sumaryczny bilans (może cokolwiek jednostronny) jest miażdżący. Laclau i Mouffe stwierdzają, że „/.../ socjal-demokratyczne rządy ograniczały się w swych działaniach do podążania za dominującymi tendencjami, nie starając się sfor-mułować żadnej politycznej alternatywy”. Nie lepiej działo się w ekonomii. Chociaż „dominującą strategią” partii socjalde-mokratycznych była nacjonalizacja, to przykładowo, w okre-sie międzywojennym „z wyjątkiem francuskiego przemysłu zbrojeniowego w roku w Europie Zachodniej /.../ żaden z socjaldemokratycznych rządów nie doprowadził do znacjo-nalizowania choćby jednego przedsiębiorstwa”.

Szczęśliwie dla rewolucyjnych nadziei, w całości zdarzają się elementy, stanowiące groźny dla niej „eksces” czy „nad-miar”. Marks zapowiadał klątwy pauperyzacji i spadku stopy zysku, które – spadając równolegle na robotników i kapita-listów – zniszczą wspólne dla nich pole ustrojowe. Nie prze-widział za to wojen światowych, które postawiły kapitalizm pod znakiem zapytania znacznie gruntowniej niż co naj-wyżej częściowo trafnie wskazywane przez niego zjawiska. Pierwsza z nich dostarczyła zapłonu rewolucji, która – jak to określił Antonio Gramsci – „wbrew Kapitałowi” wybuchła nie w placówkach cywilizacyjnego postępu, lecz na ich an-typodach. Jej przywódcy tylko przez chwilę jednak postawili tę sprzeczność zdarzenia z proroctwem jako problem dla swej bądź czystej, bądź stosowanej teorii. Według ich osta-tecznej diagnozy, utrwalenie się zrywu z Października zależało od „prawidłowej” mutacji rewolucyjnej w Europie Zachodniej.

Na tym rzekomo dla niej optymalnym obszarze, rewo-lucja upodobniła się jednak do Godota, który w nieskoń-czoność odwlekał swoje przyjście. Natomiast, w pośredniej konsekwencji kolejnej wojny światowej, ukształtowały się tam opiekuńcze państwa socjalne. Czym one są z punktu widzenia radykalnej refleksji? – zastanawiali się Laclau i Mo-uffe z początkiem przedostatniego dziesięciolecia XX w., a więc akurat u ich zmierzchu, który wszelako nie wydawał się jeszcze przesądzony. Instrumentem, którego kapitalizm w jego nowej fazie używa do swego ustabilizowania na dłuż-szą metę? A może względnym osiągnięciem klas podporząd-kowanych w ich strukturalnie trwałym konflikcie z uprzywi-lejowanymi?

Równocześnie, „Hegemonia...” próbowała wciągnąć w swój horyzont takie zjawiska protestu, które – ognisku-jąc się wokół płci, rasy i różnicy kulturowej – nie mieściły się w tradycyjnych kategoriach klasowych. Laclau i Mouffe

liczy się do zasług, że nie deklamowali oni ślepo o rewolu-cyjności np. feminizmu, ale sens jego – i podobnych ruchów – uznali za otwarty. Dookreślić tę kwestię mieli rzecznicy „radykalnej polityki demokratycznej”. Jak? Chyba jasne, że – zdobywając hegemonię.

Odkrywcą rzeczonego skarbu był Antonio Gramsci. Swoją naukę o hegemonii może najtrafniej zilustrował on (pominiętym przez Laclau i Mouffe z niewiadomych powo-dów) przeciwstawieniem renesansu i reformacji. W najpierw wymienionym prądzie uczestniczyło pewnie nie więcej niż (jak chciał Jakub Burckhardt) tysiąc, wprawdzie fenomenal-nych umysłów i talentów. Jego koryfeusze, zapragnąwszy żyć niezależnie od biskupów i feudałów, przekonali się, iż bez mecenatu którejś z tych znienawidzonych person zginą w społecznej próżni. Tymczasem reforma religijna ogarnęła miliony. Jej entuzjaści potrafili sprawić, że niezależność z tym samym, co u twórców renesansu, adresem pole-micznym, stała się w ich wydaniu rzeczywistą praktyką. Wymagało to – bagatela – osadzenia jej w nowych rytu-ałach ślubu i pogrzebu, formach śpiewu kościelnego, kro-ju ubrań, architekturze miasteczek oraz zalecanych sposo-bach prowadzenia warsztatu lub ksiąg rachunkowych.

Socjalizm – głosił Gramsci – będzie dla zbiorowości ludzkiej realną perspektywą na przyszłość pod warunkiem, że przekształci się we współczesny odpowiednik reformacji. Dokładnie tyle znaczyła jego idea hegemonii. Widać od razu, jakiemu żałosnemu zdegenerowaniu uległa ona w swojej bieżącej reaktywacji. Aktualne boje o hegemonię toczą się w bardziej reprezentacyjnych zakątkach uniwersum medialnego – i nigdzie indziej. Ich herosi, wynosząc na piedestał werbalnie uwielbianą przez nich walkę, w isto-cie winni są jej degradacji. Czynią ją bowiem grą, która nikomu poza sobą samą nie służy i poniekąd z tej przy-czyny nikomu nie szkodzi. Polska lewica – nie szukając da-leko ilustracji – definitywnie przylgnęła do centrum w tym właśnie okresie, kiedy na jej intelektualnych obrzeżach bito w tam-tamy, zwołując się do polowania na hegemonię, która sezonowo cieszyła się wzięciem.

Nie stroniąc od wbijania szpilek Laclau i Mouffe, wy-pada przyznać, że ich „narracja” wciąż mówi o nas to i owo. Głównie – rzecz jasna – w jej części historyczno-krytycznej. Niech lewicowcy najwierniejsi, którzy – gdy tylko usłyszą, że gdzieś tam wybuchły strajki, ówdzie socjaliści prawie wy-grali wybory, a w jakimś zakątku Trzeciego Świata zawrzało od rewolucyjnych iskier – lubią się pocieszać, że spóźniony Godot Socjalizmu wreszcie przybywa, zaaplikują sobie „He-gemonię...” zamiast zimnego prysznicu. A skąd miałaby dzi-siaj wychodzić i dokąd zmierzać „strategia socjalistyczna” do spółki z „radykalną polityką demokratyczną” – to już temat na inną opowieść.

acek ychowicz

Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek

do projektu radykalnej polityki demokratycznej, przełożył Sławomir Królak, Wydaw-

nictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej TWP, Wrocław 2007.

86

87

Z grubej rury

Joanna Duda-Gwiazda

Ukraińca z Kołomyi prosiliśmy o porównanie zachod-niej i wschodniej Ukrainy. Odpowiedział, że różnica jest taka, jak między Polską i zachodnią Ukrainą – „To jeszcze jeden stopień między zachodnią Europą i Rosją”. Model schodkowej struktury świata jest popularny i, trzeba przy-znać, bywa przydatny. W wersji uniwersalnej jest śmiesz-ny i prymitywny. Z groźnej otchłani wyłaniają się dzikusy i mozolnie wspinają się po stopniach do zachodniego nieba cywilizacji, kultury, demokracji.

M. Sokołowska w książeczce „Myć się czy wietrzyć” pi-sała, że kiedy kulturalny Paryż pudrował dekolty i peruki, wszy zabijał złotym młoteczkiem na złotym kowadełku, a zwykłej wody unikał bardziej niż diabeł święconej, dzicy Polacy i Litwini kąpali się w łaźniach i rzekach. Przed wej-ściem do Unii Andrzej sarkastycznie proponował, abyśmy odrobili nasze „zacofanie”, paląc trochę czarownic do śred-niej europejskiej, wyrzucili Żydów i innowierców lub przy-najmniej rozpędzili zakony.

Wróćmy na stopień zachodniej Ukrainy. Z obserwacji wynika, że wspinaczki na zachód nie pokonały rozkłady jazdy i oznaczenie przystanków autobusowych. Natomiast plastikowe butelki bez przeszkód toczą się aż na dale-ki wschód. Butelki po kwasie chlebowym spotkaliśmy na bezdrożach Sajanów. W tym roku w wiatrołomach między Kukulem i Wielką Koźmieską znaleźliśmy butelkę po Coca-Coli. To znalezisko natchnęło nas otuchą. Skoro nie leży tu nigdzie ogryziony przez dzikie zwierzęta i wyschnięty ludz-ki szkielet, to może i nam uda się wyplątać z nieprzechod-niego labiryntu. Na popularnym szlaku z turbazy Zaroślak na szczyt Howerli leży tak wielka ilość butelek i opakowań po batonikach i chipsach, że każdy musi przyznać, iż Ukra-ińcy osiągnęli zachodnioeuropejski, a nawet północnoame-rykański poziom odżywiania się w górach.

Jak widać, kryterium śmieciowe bywa zawodne. Na pol-skich szlakach można spotkać papierek po kanapce, kostkę z udka kurczaka, a nawet skórkę z boczku, w którym aż roi się od cząsteczek cholesterolu. W Chorwacji, której bliżej do Zachodu niż Ukrainie, nie przebrnęliśmy na wyspie Ugljan sterty lodówek, telewizorów i tapczanów, zrzucanych z szo-sy na urwisty brzeg spadający do morza i porośnięty kłują-cymi śródziemnomorskimi krzewami.

Mimo śmieci muszę wrócić na Ukrainę i zacząć moje życie od początku. Procedury europejskie są nieubłagane i po prostu mnie skasowały. Jestem deleted. Urząd w Gdań-sku zaproponował mi europejski dowód osobisty na na-zwisko Joanna Gwiazda, córka Aktawiana. Na emeryturze dodatek „Duda” w nazwisku mogłabym sobie darować, ale imię ojca mnie raziło. Posłałam siostrze w Nowym Sączu, gdzie brałam źle opisany ślub, odpis aktu urodzenia, w któ-rym jak wół stoi, że jestem córką Oktawiana. – „Powiedz, że jesteś siostrą, tatę wszyscy znali, niech skorygują”. Nic z te-go. Akt urodzenia musi być aktualny, przesłany z urzędu w Gdańsku do urzędu w Nowym Sączu, a do Gdańska do-starczony z urzędu w Łodzi, gdzie „jest umocowany”. Cała ta kołomyjka między urzędami ma się odbywać na moją prośbę i mój koszt, na szczęście niewielki. Więcej będzie kosztować dopiero zmiana nazwiska na Duda-Gwiazda, je-śli o to wystąpię.

Na moją wschodnią logikę, im starszy akt urodzenia, tym lepszy, ale w Europie wszystko musi być świeżutkie, więc wysłałam do Łodzi prośbę o aktualny akt urodzenia i czekam już czwarty miesiąc. Powoli docierały do mnie wszystkie komplikacje sytuacji człowieka bez ustalonej toż-samości. Wyrzucenie z nazwiska jednego członu oznacza wiele zmian – Urząd Skarbowy, ZUS, NFZ, licznik gazowy, licznik energii elektrycznej, mieszkanie lokatorskie, konto w banku, karta do bankomatu. Bez znajomości z Ryszar-dem Krauze, który ma dostęp do wszystkich baz danych, polegnę. Na szczęście telefon, kablówka i programy kompu-terowe są na Andrzeja. Z moim rodzeństwem mam wspól-ną matkę, ale jestem nieślubnym dzieckiem, ponieważ mój prawny ojciec, Aktawian, jest nieznany.

Postanowiłam nie odbierać europejskiego dowodu oso-bistego i pobiegłam ze starym, wciąż ważnym, którym bez-prawnie od lat się posługuję, wyrobić sobie nowy paszport zanim moje oszustwo się wyda. Nie jestem formalistką, ale posiadanie równocześnie dwóch ważnych dokumentów – paszportu i dowodu osobistego – na różne nazwiska uwa-żam za przesadę. Dostałam paszport ważny przez lat na stare nazwisko i poczułam się lepiej. Nie muszę prostować podpisu pod felietonami w „Obywatelu” i odsyłać Prezy-dentowi Krzyża Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski. Po-lubiłam piękną białą gwiazdę.

Jedynym faktem, którego żaden urząd nie kwestiono-wał, był ślub, choć łatwy do unieważnienia. Andrzej, zawsze dżentelmen, gotów był poślubić mnie jeszcze raz popraw-nie, ale w Polsce nie da się tego zrobić. W przyszłym roku zamiast w góry pojedziemy na Ukrainę do Krzemieńca. Mam dokument ukraiński stwierdzający, że Duda Okta-wian Janowicz zarejestrował córkę Joannę w strahkasie. Na tej podstawie lub jako uchodźca z UE dostanę obywatel-stwo. Wezmę ślub z polskim obywatelem i przyjadę do Pol-ski. Andrzej po znajomości załatwi mi szybko polskie oby-watelstwo i gotowe. Jedynym słabym punktem tego planu jest oskarżenie Andrzeja o bigamię. Osoba, z którą brał ślub w Nowym Sączu, wprawdzie nie istnieje, ale też nie umarła i umrzeć nie może. Na podstawie paszportu aktu zgonu wy-stawić nie można, ponieważ nie ma tam imienia ojca, a imię ojca z europejskiego dowodu osobistego nie jest zgodne z aktem urodzenia. Nic mnie to nie martwi. Święty Piotr nie jest urzędnikiem Pana Boga.

oann ud-wiazd

ról jest nagi – odrywamy łamstw propagandySchody

do nieba

88 89

Z grubej rury

Anna Mieszczanek

Nasz czas się kończy – obwieszczał średnio co trzy i pół minuty Krzysztof Kłopotowski, dla którego programu „Ki-nematograf”, przeniesionego z niszowej TV Puls do misyj-nej Jedynki, postanowiłam któregoś dnia wytrwać w fotelu mimo pierwszej w nocy. Pierwsza w nocy to, wiadomo, naj-lepsza pora, żeby obejrzeć program, w którym rozmawiają, a nie przekrzykują się i gonią z czasem. Więc zasiadłam.

Ale okazało się, że po przeniesieniu do Misyjnej, u Kłopo-towskiego już się nie rozmawia. To, co lubiłam w Pulsie – za-stanawianie się, szukanie argumentów – zamieniło się w Mi-syjnej w parę felietoników przekładanych kilkuzdaniowymi początkami rozmów z gośćmi. A na końcu każdego takiego początku tubalne nasz czas się kończy... autora. Żywo, nowo-cześnie i dynamicznie. No.

W październiku i listopadzie Misyjna TV przeznaczyła czas na wyborcze spoty, potem na przedwyborcze, tuż-po-wyborcze i całkiem-po-wyborcze sondaże, a także na przewi-dywane-wyniki, prawdziwe-wyniki oraz pierwsze-zaraz-po-wyborcze i nieco-później-po-wyborcze analizy scenariuszy koalicyjnych. Emocje w zenicie, technika w służbie narodu. Mree – burczę pod nosem za Janerką.

Po wyborach (za jedyne sto podatniczych milionów) okazało się jak zwykle ostatnio, że naród podzielony jest mniej więcej po równo. A krajem jakoś rządzić trzeba. Jak? Tfu, tfu, kompromis trzeba dowartościować chyba. Ale żeby dochodzić do kompromisów, trzeba mieć czas. A nasz czas się skończył, proszę państwa. I co tu robić?

Znudziło mi się to, prawdę mówiąc.

***

Polaryzacja społeczna utrwaliła się na stałym poziomie. Nie tylko w Polsce. Amerykańskie wybory, w których wygrał Bush, pokazują to wyraźnie. System się, za przeproszeniem, spetryfikował.

Owszem, możemy przez kolejne lat udowadniać sobie, że pół procenta społeczeństwa ma decydować o tym, jak po-winna żyć reszta. Ale czy to ma sens?

Przeciąganie się nawzajem, walka na tak zwane argumen-ty – muszą odejść w niebyt. Chyba, że chcemy znienawidzić się nawzajem lub też zatomizować w stopniu uniemożliwia-jącym istnienie jakiejkolwiek wspólnoty.

Odkąd świat wyartykułował Prawa Człowieka, coraz więcej jest osób, które chcą, żeby ich zdanie było brane pod uwagę, coraz więcej wyrażanych sprzecznych racji, interesów, stanowisk.

Dwieście lat temu zasadą, wedle której organizowało się życie społeczne wspólnoty, było tworzenie partii, które umożliwiały obywatelom posiadanie wpływu i zabieganie o własne interesy.

Dzielenie się, polaryzowanie postaw i stanowisk, potrzeb-ne kiedyś – dziś może nas tylko niszczyć, jeśli nie nauczymy się traktować polaryzacji jako stanu wyłącznie przejściowego. Przyszedł czas na radykalną zmianę głównej zasady określa-jącej sposoby reprezentacji i wypracowywania decyzji.

Nie pars, partis, nie „część”, partia i jak najwyraźniejsze jej wyłonienie i wyrażenie, a potem walka między częściami, musi stać się ową nową zasadą organizacji życia. Nie część, lecz przeciwnie – całość.

Bo najważniejsze jest przetrwanie – w dobrej kondycji, harmonii i stwarzające jak najlepsze warunki rozwoju każde-go pojedynczego człowieka – całości.

Części – partie – mają dziś sens ledwie chwilowy, kiedy skupiają się wokół konkretnych spraw czy problemów. Ale zasadą nadrzędną musi stać się postulat konieczności wypra-cowania za każdym razem, w każdej pojawiającej się spornej sprawie – decyzji, która w stopniu najpełniejszym z możli-wych uwzględni sprzeczne potrzeby różnych stron.

Do tego potrzeba nam świadomości, że każdy kompro-mis jest największym dobrem. Że samo poszukiwanie kom-promisu stwarza przestrzeń, w której mają szanse pojawić się rozwiązania nowe, dobre dla wszystkich. Ważna jest sama zmiana postawy – nie „kto kogo”, ale „jak razem pochylić się nad rozwiązaniem”.

Jak to zrobić? Jak przyjąć postawę zakładającą, że i ja, i ktoś, kto myśli o dowolnym problemie inaczej niż ja – mamy te same prawa. Że nikt z nas nie jest lepszy. Och, gołym okiem widać, że Polakom potrzebna jest taka nowa umiejęt-ność – wyglądająca jak godzenie wody z ogniem czy kaczy-stów z platformersami. Może właśnie po to zdarzyła nam się ta ciut już niesmaczna publiczna zabawa, żebyśmy dostrzegli konieczność wprowadzenia nowości do demokratycznego menu. Że Całość musi iść przed Częścią.

Czeka nas nowa, cicha, dokonująca się w sercach rewo-lucja.

Jeśli się nie dokona – będziemy mieli to, co mamy. Bę-dziemy czekali, kiedy Jarosław zamknie Lecha, albo Donald jakiegoś Aleksandra. I stojąc na lotniskach będziemy machać tym, którzy lecą pracować w Irlandii. Będziemy do końca stu-lecia, raz na dwa lata, wywalali milionów, żeby utrzymać skróconą, dwuletnią kadencję bezproduktywnego parlamen-tu – diety posłów, biura, kancelarię Sejmu i Senatu.

Chociaż gdy się milionów polskich złotych podzieli przez milionów polskich wyborców, to wyjdzie, że ta za-bawa kosztuje każdego z nas tylko i pół złotego rocznie. W końcu to nie tak wiele.

Może machnąć ręką i marnować dalej?Może uznać, że na naprawianie własnego państwa nie

mamy wpływu i że ta zabawa nie jest dla dziewczynek? Nasz czas się kończy czy zaczyna?

nn ieszczane

Nasz czas się kończy – a może zaczyna?

pojedynczy

rozu

88 89

Z grubej rury

Przed wyborami – i zaraz po nich – ci, których niosły fale notowań sondażowych i obliczeń z komisji wyborczych, wzlatują ze szczęścia. Pozbawieni takich powodów do satys-fakcji, zaciskają zęby, licząc na rewanż. Jednym dla ostrzeże-nia, a drugim na pociechę, warto wskazać, że – w istotniej-szym sensie – przegrali absolutnie wszyscy.

Z taktycznego punktu widzenia, prawica pod wodzą bra-ci Kaczyńskich w najgorszych dla siebie chwilach długo zdra-dzała cechy wańki-wstańki. Ujmując to bardziej narodowo: taka widocznie w niej dusza, że choć umiera, nogą rusza. Tyle już razy przecież organicznie wrodzy, a czasem nawet kry-tycznie życzliwi obserwatorzy grzebali ją razem z projektem IV RP, z którym wystąpiła do boju. Ale... Tym razem mobi-lizacja pod agitacyjnym sygnałem: zgiń, przepadnij, oligar-chiczna „mordo ty moja”, z agitacyjnego filmu PiS, zapewniła jej nie więcej niż względnie honorową porażkę. Szkoda?

Jeśli, obroniwszy się jakimś cudem przed totalnym znie-chęceniem do przedwyborczego show, włączyło się telewizor na debatę Kaczyński-Kwaśniewski, trudno było czasami nie zastrzyc uchem w odruchu nadziei i – nomen omen – soli-darności. Jakimkolwiek uczuciom by się nie ulegało w sto-sunku do premiera z PiS, miał on rację, iż III RP stanowiła cieplarnię dla plugawej flory klik korporacyjnych. Fakt, iż działo się to pod etykietą wolnej konkurencji, dobijał moral-nie poszczególne osoby i niejedno całe pokolenie. Szef kliki, dobierając kumotrów z notatnika, powoływał się na zasady ustroju, który przynajmniej pod tym względem uchodzi za sprawiedliwy, że obiektywnie ocenia indywidualne możli-wości i starania. Delikwentom, których tak przeprowadzana selekcja strąciła na dno, brakło odskoczni, pozwalającej – nie tylko pod praktycznym, ale także ideowym względem – od niego się odbić.

Ewentualnemu skokowi do góry z radości przeszkadzał następny „track” ze ścieżki dźwiękowej pojedynku liderów. Nieoczekiwanie Kaczyński gratuluje czegoś Kwaśniewskie-mu – a mianowicie, jego zasług na Ukrainie. Zaraz, zaraz... Czym pobliska ziemia stepów, wielkich rzek i Zaporoża jest mimo, a po części i na skutek zmian, do których w jakiejś skromnej mierze przyczynił się Kwaśniewski, stawiając okrą-gły stół pomiędzy pomarańczowym Juszczenką oraz niebie-skimi Kuczmą i Janukowyczem? Na tamtejszych dzikich po-lach, straszących pospolitych mieszkańców, raj na ziemi od-nalazły kliki, które wyolbrzymiły się jeszcze potworniej niż w swojej polskiej odmianie. Ugrupowanie Julii Tymoszenko, którego niezły rezultat wyborczy połączył Kwaśniewskiego z Kaczyńskim we wspólnym rozanieleniu, jest wiernym od-biciem Platformy.

O co więc – zdaniem twórcy i wykonawcy wizji przeło-mu w Rzeczypospolitej – toczyć walkę? Czyżby, skoro we-dług niego Ukraina płynie w dobrym kierunku, wystarczyło zdrapywać ślady postkomunizmu z szyldów, odwracać się plecami do, chociażby już nie czerwonej Moskwy (co Pol-

ska robi szczerze, gdy jej sprytniejsi sąsiedzi z południowe-go wschodu – tak sobie) i spoglądać tęsknie na północno-amerykańskie brzegi Atlantyku, które niekoniecznie się od tego przybliżają? Kaczyński musiał mimowolnie zmrozić niektórych ze swoich gorących zwolenników, obwieszczając u progu październikowej kampanii, że koalicja PiS-u z PO jest możliwa pod warunkiem, iż ten pierwszy znacząco wy-gra wybory. Był to dosyć dwuznaczny sygnał kolejnej mobi-lizacji w enklawach nieprzystosowanych do ładu, w którym wybornie czują się tuzy Platformy. Całym sercem popierajcie drużynę „swojego” Kaczora, żeby ułatwić jej połączenie sił z teamem waszego wroga Donalda...

Taki alians na szczytach tabeli – cokolwiek by w danej chwili mówiły kartki z urn – podpowiada chłodna logika marketingu i zarządzania. Obydwie wysokie spierające się, a z czasem może i się układające strony, świetnie trafiają do wzajemnie siebie nietrawiących targetów – powiedzmy, mo-herów i łże-elit. Gdyby walory jednych i drugich, za pośred-nictwem głównych graczy, zebrać we wspólną pulę, zabieg ów na długą sekwencję rozdań zablokowałby konkurencję i uciszył sprzeciwy publiczności. Póki tej konstrukcji nie roz-sadzą siły odśrodkowe – żyć nie umierać.

Zwycięzca w tej chwili nie musi jeszcze iść na historycz-ny kompromis. Ze wszystkich realnych i urojonych stworzeń, strzyga wyróżnia się tym, że jest może nie najsilniejsza, ale najbardziej uparta. Dlatego też zwykle dopina swego. Przy-pomina ją Platforma, podjeżdżająca w kolejnych próbach do władzy, która się jej długo wymykała. Strzygi można nie znosić, lecz upływ czasu jej sprzyja. Za niewiele lat, tutejszej rozbitej zbiorowości nie da się skrzyknąć do wystąpienia na rzecz łączących ją interesów. Tyle zostanie: wyjechać, zarobić, wydać, znów – może już na tamten świat – wyjechać... Tyle na pocieszenie, że kierowcom Platformy oraz ich klakierom niedługo staną w gardle upajające ich dzisiaj puste słowa: modernizacja, Europa, demokracja, Irlandia, cud gospodar-czy, normalność...

Uzupełniając i tak dalece nie w pełni wymieniony kom-plet przegranych o koalicję centrolewicy, można ją porów-nać – choć na ogół nie lubię wulgaryzować – do prostytutki, będącej zarazem nimfomanką. Mimo iż sporadycznie bąkała ona, że będzie się drożyć, to i tak było wiadomo, iż w końcu za darmo obdarzy swymi wdziękami... naszą ulubioną strzy-gę. Póki co, jej umizgi zostały odepchnięte. Pięknie. Po co było w przeszłości się miotać z lewa do prawa, na odwrót lub jeszcze inaczej?

ace ychowicz

Jacek Zychowicz

ędrówipodwiat

Parada przegranych

90

91

AUTORZY NUMERU:

Walden Bello (ur. 1945) – profesor socjologii i administracji publicznej na Uniwersytecie Filipińskim. Lewicowy intelektualista i aktywista społeczny. Był znanym działaczem opozycji przeciwko dyktaturze Marcosa. Działacz ruchu pokojowego, m.in. w ramach kampanii na rzecz likwidacji amerykańskich baz w południowej Azji. Autor licznych książek poświęconych globalizacji oraz bestsellera na temat dewastacji środowiska naturalnego Tajlandii. Wykładał na amerykańskich uniwersytetach, publikował na łamach m.in. „The Guardian” i „Le Monde”. Obecnie skupia się na krytyce skutków neoliberalizmu i globalizacji. Współzałożyciel i dyrektor wykonawczy międzynarodowej pozarządowej organiza-cji Focus on the Global South. Zaangażowany w działania m.in. Food First, International Forum on Globalisation, Transnational Institute oraz południowoazjatyckiego oddziału Greenpeace. Krytyk mię-dzynarodowych instytucji finansowych i opierania gospodarek krajów rozwijających się na zagranicz-nym kapitale (m.in. z kilkuletnim wyprzedzeniem przewidział kryzys azjatycki); stara się promować alternatywne rozwiązania. Poza działalnością intelektualną brał udział w wielu akcjach bezpośrednich, m.in. uczestniczył w protestach antyglobalizacyjnych w Seattle i Genui. Kilkakrotnie aresztowany za działalność obywatelską. Laureat wielu nagród, m.in. prestiżowej Right Livelihood Award. Strona inter-netowa: http://www.waldenbello.org

Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) – inżynier, absolwent Politechniki Gdańskiej, specjalista od tur-bin wodnych, energetyk. Budowniczy zakładów przemysłowych w Polsce i byłej NRD. Od czasów studenckich aktywny na niwie kabaretowej. Współtworzył kabarety studenckie „Ad Hoc” i „Jelita”. Inicjator trzech imprez: Ogólnopolski Gdyński Konkurs Satyryczny „O Grudę Bursztynu”, Gdyński Konkurs Satyryczny „O Strusie Jajo” i Kaszubski Turniej Satyryczny w Pucku. Kierownik literacki i za-łożyciel gdyńskiego kabaretu UNIQ. Stały współpracownik Programu III Polskiego Radia (magazyn „Parafonia”), satyrycznego miesięcznika „Twój Dobry Humor”, Radia Gdańsk (felietony i magazyn satyryczny „3 grosze”), Radia Eska Nord (magazyn satyryczny „Trzynastka”) oraz pomorskiej prasy lokalnej. Kontakt: [email protected]

Tomasz Bużałek (ur. 1984) – student piątego roku Geografii Turyzmu i Hotelarstwa na Uniwersy-tecie Łódzkim, pisze pracę magisterską poświęconą tramwajom turystycznym. Od dziecka pasjonat transportu, zwłaszcza szynowego. Przed paroma laty wraz z kilkunastoma innymi łodzianami założył stowarzyszenie Łódzka Inicjatywa na Rzecz Przyjaznego Transportu (IPT), mające promować w mie-ście i regionie ideę zrównoważonego transportu. Odkrywanie świata jest w jego przypadku chyba jedyną pasją silniejszą od transportu. Do tego fotograf-amator, a po półrocznym pobycie w Finlandii – miłośnik tego kraju.

Witold Chojnacki (ur. 1969) – z wykształcenia inżynier-metalurg, pracuje w zawodzie w jednym z państwowych przedsiębiorstw na południu Polski. Od lat zagorzały kibic Resovii Rzeszów, od nie-dawna sam także regularnie biega za piłką w ramach walki z nadwagą. Swoją 11-letnią córkę Julię za-raził miłością do futbolu oraz drugą życiową pasją – kolekcjonowaniem kolejek elektrycznych.

Katarzyna Dąbkowska (ur. 1984) – studentka kulturoznawstwa, specjalizacja: filmoznawstwo. Pracę magisterską pisze o współczesnym kinie norweskim, ponieważ od zawsze była zakochana w tym kra-ju, kulturze i języku. Wierzy w uzdrowicielską moc marzeń i dlatego działa w Fundacji Mam Marzenie, spełniającej życzenia chorych dzieci. Kontakt: [email protected]

Joanna Duda-Gwiazda – inżynier okrętowiec, działaczka Wolnych Związków Zawodowych Wy-brzeża (1978) i pierwszej „Solidarności” (członek prezydium MKS-MKZ, Zarządu Regionu), w stanie wojennym internowana, niezależna dziennikarka i publicystka („Robotnik Wybrzeża”, „Skorpion”, „Poza Układem”). Od początku do dziś konsekwentnie w opozycji do metod i polityki firmowanej przez Lecha Wałęsę i jego następców. Żona Andrzeja Gwiazdy. Stała współpracownica „Obywatela”.

Bogumił Grott (ur. 1940) – politolog, historyk i religioznawca, habilitacja z nauk politycznych w za-kresie historii myśli politycznej (1986), tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych (1997). Jest zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz dyrektora Instytutu Politologii w PWSZ w Oświęcimiu. Jego zainteresowania koncentrują się wokół zagadnień nacjonalizmu oraz stosunków narodowościowych w Polsce i kra-jach ościennych, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu religii na powyższe zjawiska. Do jego najważniejszych prac należą: „Nacjonalizm i religia” (1984), „Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych do roku 1939” (1987), „Nacjonalizm chrześcijański” (trzy wydania: Kraków 1991, 1996, 1999), „Religia, Kościół, etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej” (redakcja i wstęp do wyboru pism, 1993), „Zygmunt Balicki – ideolog Narodowej Demokracji” (1995), „Adam Doboszyński o ustroju Polski” (redakcja i wstęp do wyboru pism, 1996), „Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2002), „Religia, cywilizacja, rozwój – wokół idei Jana Stachniuka” (2003), „Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2004), „Neopo-ganie” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2005), „Nacjonalizm czy nacjonalizmy? – funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2006), „Materiały i studia do dziejów stosunków polsko-ukraińskich” (2007).

Kontras – światopogląd przyrodniczy, poglądy polityczne również, a ponieważ to dzisiaj niebezpiecz-na sprawa – woli pozostać anonimowy.

Rafał Łętocha (ur. 1973) – mąż i ojciec. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Religio-znawstwa UJ. Autor książek „Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myśli obozu narodowego lat okupacji” (Lublin 2002) i „Oportet vos nasci denuo. Myśl społeczno-polityczna Jerzego Brauna” (Kraków 2006). Publikuje tu i ówdzie, czyta to i owo, słucha tego i owego. Mieszka w Myślenicach. Stały współpracownik „Obywatela”.

Konrad Malec (ur. 1978) – przyrodnik, z zainteresowaniem i sympatią spogląda na tzw. hipotezę Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszczać się przy użyciu własnych sił, stąd rower i narty biegowe są mu nieocenionymi przyjaciółmi. Miłośnik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da się

w prosty sposób przenieść w inne miejsce. Każdą wolną chwilę spędza na łonie Natury. Stały współ-pracownik „Obywatela”.

Paplo Maruda – prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw człowie-ka). Autor setek znakomitych wierszy, z których jeden na pewno został wydrukowany za Oceanem. W roku 1974 stanął na drodze butelki szampana zmierzającej w stronę burty statku na gdańskiej po-chylni – od tego czasu na rencie. Bajkopisarz przygarnięty dotąd jedynie przez anarchistyczną „Mać Parjadkę”, publicysta niezaangażowany przez nikogo. Zakurzony naftaliną fundamentalista, co chwilę się wkurza i chciałby cofnąć czas – jak najdalej. Przeciwnik wszelkich partii i orędownik partii chrze-ścijańskiej lewicy, której w Polsce nie ma a być powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje na starca, choć jest zaledwie lekko-półśrednim dziadkiem.

Anna Mieszczanek (ur. 1954) – dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach 80. redaktorka podziemnego pisma „Karta”, później m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-1997 wice-prezes Społecznego Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Założycielka i pierwszy Prezes Zarządu Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorów, inicjatorka powstania Ośrodka Mediacji Rodzinnych przy Fundacji „Zadbać o świat”. Autorka wydanej w podziemiu i nagrodzonej przez Fun-dację „Polcul” książki o wydarzeniach marca 1968 w Polsce oraz współautorka (z Wojciechem Eichel-bergerem) bestsellera „Jak wychować szczęśliwe dzieci”. Stała współpracownica „Obywatela”.

Łukasz M. Moczydłowski (ur. 1975) – adwokat, absolwent Wydziału Prawa i Administracji UW, prowadzi kancelarię adwokacką. Plutonowy podchorąży rezerwy. Członek Rady Nadzorczej TVP S.A. Związany ze środowiskiem portalu internetowego „Phalanx”. Mieszka w Warszawie.

Andrzej Muszyński (ur. 1984) – student prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pasjonat wymaga-jących ekspedycji w słabo eksplorowane rejony Ziemi, wytrwały poszukiwacz ostatnich skrawków „terra incognita”, maniak przestrzeni i końców świata. Konsekwentnie wzbogaca swoją wiedzę, umiejętności i doświadczenie w związku z planowanymi projektami, pisze, publikuje, fotografuje. Kontakt: [email protected]

Agata Orzechowska (ur. 1982) – absolwentka filozofii na Uniwersytecie Śląskim (praca magister-ska „Konsumpcja i jej krytyki”), zamierza kontynuować edukację na studiach doktoranckich. Uwielbia podróże, którym oddaje się przy każdej sposobności; zawsze ma przy sobie aparat fotograficzny. Od kilku lat trenuje wspinaczkę sportową. Przemieszcza się głównie rowerem. Ma dwa rozpieszczone kociaki.

Lech L. Przychodzki (ur. 1956) – w 1974 r. współzałożyciel ostatniej i najbardziej kontrkulturowej grupy literackiej „Nowej Fali” – „Ogrodu/Ogrodu-2”. W latach 80. jako twórca i krytyk związany z Centrum Sztuki Galeria EL w Elblągu. Lata 1986-90 i 1999-2004 to praca z międzynarodową ekipą „Double Travel”, w tym też czasie związany był z trójmiejskim Ruchem Społeczeństwa Alternatywne-go i ruchem Mail Art. Od 1990 r. publicysta, nie tylko ekologiczny. Bohater telewizyjnego dokumentu „Jak cierń” (reż. A. Sikorski, 1991). Dopiero w latach 90. wspólnie z kolegami z b. „Ogrodu/Ogrodu-2” wydał trzy tomiki: „ponieważ noc”, „ciemnia” i „czekając na podłodze na wszystkie pory życia”. Uczestniczył też w projekcie „Moje miasto” (Gdańsk 2002). Samodzielnie natomiast: „Liście ze świata żywych, listy z Krainy Jaszczurek” (Lublin 2000), „Tao niewidzialnych” (Bensheim 2005) i „święto woj-ny” (Elbląg 2006). Prócz kierowania od roku 2000 Mail-Artową „Ulicą Wszystkich Świętych” (www.in-nyswiat.most.org.pl/ulica/) współtworzył w latach 2001-2004 niemiecki portal www.RegioPolis.net. Od antyszczytu „W-wa 29” zaprzyjaźniony z działaczami Stowarzyszenia „Biedaszyby”. Jako filozof sztuki, reportażysta i tłumacz publikuje na łamach pism i portali polskich, niemieckich i litewskich. Re-gularnie pisuje do elbląskiego kwartalnika „TygiEL” i mieleckiego „Innego Świata”. Chociaż mieszka od niedawna w Świdniku, częściej spotkać go można we Wrocławiu czy Wałbrzychu niż w Lublinie. Stały współpracownik „Obywatela”.

Marina Sitrin – amerykańska aktywistka społeczna i pisarka. Od 20 lat bierze udział w kampaniach obywatelskich, antywojennych, na rzecz praw imigrantów itp.; była także pracownikiem związku za-wodowego. Działała w ramach Direct Action Network, No Border czy People’s Law Collective. Autorka książki „Horizontalidad: Voices of Popular Power in Argentina”, będącej zapisem jej rozmów z przed-stawicielami oddolnych argentyńskich ruchów społecznych.

Michał Sobczyk (ur. 1981) – absolwent ochrony środowiska, od dość dawna zaangażowany w dzia-łalność społeczną i ekologiczną. Przedstawiciel organizacji społecznych w Komisji ds. organizmów modyfikowanych genetycznie przy Ministrze Środowiska. W wolnych chwilach lubi zrobić coś poży-tecznego, np. redaguje serwis ekologiczny Koniczynka.org. Patriota ekonomiczny – choć czasem bywa to sporym wyzwaniem, podczas wszelkiego rodzaju zakupów stara się wyszukiwać produkty wytwo-rzone w Polsce, najlepiej w Łodzi. Zastępca redaktora naczelnego „Obywatela” oraz redaktor serwisu aktualności na stronie internetowej pisma.

Justyna Szambelan (ur. 1985) – studentka w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wegetarianka-pasjonatka, kuchnia jest jej hobby. Jeśli ma czas, przyłącza się do przygotowywania po-siłków w ramach inicjatywy Food Not Bombs. Aktualnie przebywa na wyspach Aran, we wspólnocie prowadzącej ekologiczne gospodarstwo.

Henry David Thoreau (1817-1862) – filozof, eseista, poeta i przyrodnik, należy do najczęściej cy-towanych autorów amerykańskich. Jeden z pierwszych i najważniejszych krytyków współczesnych społeczeństw, opartych na pogoni za zyskiem. Uznawany za jednego z ojców-założycieli przez ruch ekologiczny. Słynny piewca regionalizmu i patriotyzmu lokalnego – przez całe życie związany z niewiel-kim miasteczkiem Concord w stanie Massachusetts, gdzie urodził się i zmarł. Głosił pochwałę indywi-dualizmu, ale jednocześnie dowodził, że jednostki posiadają zobowiązania wobec wspólnoty. Nawo-ływał do głębokich reform społecznych, opartych m.in. na zmniejszaniu represyjności (np. edukacji). Pracował m.in. jako nauczyciel (zrezygnował, nie godząc się na kary cielesne wobec uczniów), wraz

90

91

z bratem prowadził własną szkołę, pomagał rodzinie w prowadzeniu biznesu (fabryki ołówków), był też „pomocnikiem do wszystkiego” w domu swojego mentora i przyjaciela – poety i myśliciela Ralpha Waldo Emersona. Jego najbardziej znanym dziełem jest „Walden, czyli życie w lesie” (1852) – zbiór esejów, stanowiący pamiętnik dwuletniego, samotnego pobytu we własnoręcznie przez siebie zbudo-wanej chacie nad stawem Walden w pobliżu Concord, radykalnie krytykujący konsumpcjonizm i odse-parowanie się „nowoczesnego człowieka” od natury. Do historii przeszedł także jego esej „Obywatel-skie nieposłuszeństwo” (1848). Zaprezentowana w nim idea biernego oporu przeciwko sprzecznym z sumieniem człowieka działaniom własnego państwa przywoływana była jako ważna inspiracja przez takie postaci, jak Gandhi czy Martin Luther King. Sam pisarz zasłynął odmową płacenia podatków rzą-dowi Stanów Zjednoczonych, gdy rozpoczęto wojnę z Meksykiem, za co trafił na krótko do więzienia. Aktywnie brał udział także w działaniach na rzecz zniesienia niewolnictwa.

Jarosław Tomasiewicz (ur. 1962) – doktor nauk politycznych, publicysta, autor książek „Terroryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny)”, „Między faszyzmem a anarchizmem. Nowe idee dla nowej ery” i „Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej” oraz setek tekstów publicy-stycznych i naukowych. Stały współpracownik „Obywatela”.

Ludwik Tomiałojć – ur. dawno temu w Michalkoniai k. Oszmiany, studia w Toruniu i Wrocławiu, wszystkie stopnie na Uniwersytecie Wrocławskim: mgr 1961, dr 1968, dr hab. 1979, prof. ndzw. 1987, prof. zw. 1994. Staże zagraniczne w kilkunastu krajach Europy i Ameryki (Kalifornia). Współtwórca

krajowej nowoczesnej awifaunistyki i zespołowych badań nad ekologią ptaków w Puszczy Białowie-skiej. Wicedyrektor Muzeum Przyrodniczego Uniw. Wrocławskiego w latach 1984-1990 i 1997-1999. Członek m.in. International Ornithological Committee (od 1978 r.), Polskiego Tow. Zoologicznego i trzech komitetów PAN, przewodniczący Komisji Ochrony Przyrody PAN w latach 1992-1999 i od 2003 do dziś oraz Polskiego Komitetu Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w latach 1996-2003. Autor kilkuset publikacji, w tym 9 książek. Działacz związkowy, bezpartyjny, ostatnio w partii Zieloni 2004. Odznaczony Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawa-lerskim O.O. Polski.

Karol Trammer (ur. 1985) – mieszka w Warszawie, redaktor naczelny niezależnego dwumiesięcznika „Z Biegiem Szyn” (www.zbs.kolej.net.pl), poświęconego kolei na Mazowszu. Stały współpracownik prasy kolejowej („Świat Kolei”, „Technika Transportu Szynowego”, „Wolna Droga”). Stały współpra-cownik „Obywatela”.

Jacek Zychowicz (ur. 1963) – dr nauk filozoficznych, polonista, tłumacz, muzykolog-amator, wy-kładowca akademicki, publicysta. Publikował m.in. w „Dziś”, „Trybunie”, „Nowym Tygodniku Po-pularnym”, „Myśli Socjaldemokratycznej”, „Wiadomościach Kulturalnych”, „Polityce”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Twórczości”, „Sztuce”, „Życiu” i „Europie”. Autor książki „Mieszanka wybuchowa. Felietony i powiastki ze świata jednowymiarowego”. Stały współpracownik „Obywatela”.

CENNIK REKLAM NA OKŁADCE: (W PEŁNYM KOLORZE)II strona okładki – 1600,- złIII strona okładki – 1600,- złIV strona okładki – 2000,- zł

CENNIK REKLAM WEWNĄTRZ NUMERU1 strona (wewnętrzna): 850,- zł1⁄2 strony: 450,- zł; 1⁄4 strony: 250,- zł10% zniżki przy zamówieniu 3 lub więcej reklam w kolejnych numerach, przy większych zamówieniach możliwość negocjacji cen.

Uwaga: 1. Dla zaprzyjaźnionych inicjatyw obywatelskich stosu-

jemy inny, uznaniowy, cennik reklam.2. W sprawie płatności za reklamy oraz szczegółów

technicznych prosimy o kontakt telefoniczny lub pocztą elektroniczną z Działem Reklam (Konrad Ma-lec, [email protected], tel/fax: /42/ 630 17 49).

3. Zastrzegamy sobie prawo odrzucenia reklam oraz zamieszczania ich za darmo.

4. Możliwa jest nieodpłatna reklama w „Obywatelu” pod warunkiem zamieszczenia naszej reklamy w in-nym czasopiśmie. Decyzja o wymianie reklam zależy od jakości, nakładu, dystrybucji i zawartości pisma, które proponuje wymianę. Chętnych prosimy o kon-takt w sprawie ustalenia warunków ew. wymiany.

5. Za treść reklam i poczynania reklamodawców nie ponosimy odpowiedzialności, choć staramy się sprawdzać ich rzetelność przed drukiem.

ZAMAWIANIE PUBLIKACJIUWAGA! Wypełniając kupon zamówienia miej na uwa-dze, że poczta i/lub bank przekazują nam treść Twojego treść zamówienia drogą elektroniczną. Kupony wypeł-niane przez Ciebie nie są nam przekazywane. Ich treść przepisywana jest w miejscu wpłaty (przez pracownika poczty lub banku), niestety, bardzo niestarannie, na ogół bez informacji co zostało zamówione, z pomyłka-mi w adresie i bez polskich liter.

W celu szybkiego i sprawnego zrealizowania Twoje-go zamówienia prosimy abyś wysłał do nas, w ślad za wpłatą na poczcie lub w banku, pełną informację (liczbę i rodzaj produktu, swój dokładny adres, tele-fon, e-mail) dotyczącą zamówienia: pocztą elektro-niczną ([email protected]), na kartce

pocztowej (na adres redakcji) lub faksem (/042/ 630-17-49).

Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które nie otrzy-mały zamówionych produktów w ciągu 20 dni od momentu dokonania wpłaty na nasze konto.

PRENUMERATA „Obywatel” ukazuje się co dwa miesiące – sześć razy w roku. Przyjmujemy prenumeratę roczną (6 numerów pi-sma), której koszt wynosi 42 zł.

Aby zamówić prenumeratę wystarczy wpłacić na nasze konto 42 zł, podając na blankiecie wpłaty, od którego numeru zaczyna się prenumerata, oraz – koniecznie! – swój dokładny i czytelny adres pocztowy, a w miarę możliwości także telefon i e-mail, by ułatwić kontakt w razie potrzeby.

Prenumerata roczna nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym – oznacza ona jedynie chęć otrzymania kolejnych sześciu numerów Obywatela, np. od numeru 2 (34)/2007 do numeru 1 (39)/2008.

Uwaga! Zamawiający prenumeratę może otrzymać gratisowo jeden z dostępnych w sprzedaży numerów archiwalnych „Obywatela”. Prosimy o dopisanie na blankiecie wpłaty, który numer jest zamawiany gratiso-wo, np. „GRATIS mO 21”

KSIĘGARNIE I SKLEPY PROWADZĄCE STAŁĄ SPRZEDAŻ „OBYWATELA”:

Bydgoszcz• Księgarnia, ul. Dworcowa 51B/4

Biała Podlaska• Księgarnia „Słoń”, Pl. Wolności 12

Gdańsk• Księgarnia „Literka” Uniwersytet Gdański, Wydział

Filozoficzno-Historyczny, ul. Wita Stwosza 55

Kraków• Księgarnia Akademicka, ul. Św. Anny 6• Główna Ksiegarnia Naukowa, ul. Podwale 6• Księgarnia „Korporacja Ha! Art”, Bunkier Sztuki,

pl. Szczepański 3a

Krosno• Księgarnia Antykwariat, ul. Portiusa 4

Łódź• Biuro redakcji „Obywatela”, ul Więckowskiego 33/127• Sklep Zdrowa Chatka, ul. Wólczańska 25

• Cosiedrewnosie, Piotrkowska 111• „Zielone Pola” – Zdrowa Żywność, ul.Nawrot 2a

Poznań• Bookarest, Stary Browar, Dziedziniec Sztuki,ul. Pół-

wiejska 42• Poznańska Księgarnia Naukowa „Kapitałka”,

ul. Mielżyńskiego 27/29• Kapitałka, ul. Niepodległości 4 (przy Collegium Novum)• Kapitałka, Pl. Nankiera 17, budynek Ossolineum• Księgarnia „Uniwersytecka”, ul. Zwierzyniecka • Księgarnia „Uniwersytecka”, Filia w Collegium Histori-

cum, ul. Św. Marcin 78 • Acid Shop, ul. Ogrodowa 20

Szczecin• Książnica Pomorska, ul. Podgórska 15/16

Warszawa• Księgarnia Uniwersytecka „Liber”, ul. Krakowskie

Przedmieście 24• Główna Księgarnia Naukowa im. B. Prusa, ul. Krakow-

skie Przedmieście 7• XLM Księgarnia Ludzi Myślących, ul. Tamka 45• Księgarnia Antykwariat „Kapitałka”, ul. Marszał-

kowska 6• Sklep „Vega”, al. Jana Pawła II 36c (na tyłach kina

„Femina”)• Księgarnia „Spis treści” (Zamek Ujazdowski), Al. Ujaz-

dowskie• Skład Tanich Książek, ul Koszykowa 59• Żółty Cesarz (sklep wydawnictwa Wegetariański

Świat), ul. Bruna 34• Księgarnia i Klub Czuły Barbarzyńca, ul. Dobra 31 • Resursa, Krakowskie Przedmieście 62

Wrocław• Księgarnia „Chrobry”, ul. Jagiellończyka 22• Księgarnia SFERA, ul. Szczytnicka 50/52.

SZUKAJ NAS TAKŻE W SALONACH PRASOWYCH

EMPIK, KOLPORTER, INMEDIO,

RELAY I RUCH

INFORMACJE:

93

17 lipca

Gościliśmy grupę białoruskich dzienni-karzy. Konrad Malec opowiedział im o dzia-łaniach „Obywatela”. Szczególnie interesowali się naszymi serwisami internetowymi i audy-cją radiową „Czy masz świadomość?” (nada-waną w Studenckim Radiu Żak; można jej słuchać w każdą trzecią niedzielę miesiąca na falach , FM w Łodzi i okolicach, lub w całej Polsce za pośrednictwem Internetu: www.ra-diointernetowe.org).

24 lipcaOtworzyliśmy w łódzkiej Manufakturze

wystawę „TIR-y na tory!”, promującą zrów-noważony transport (więcej informacji o idei i naszej kampanii: www.tirynatory.pl). Na jej inaugurację licznie przybyli przedstawiciele mediów lokalnych i ogólnopolskich, wśród których odnotowaliśmy m.in. „Dziennik”, Ra-dio Zet i Radio Łódź.

27 lipca Magdalena Doliwa-Górska oraz Beata

Kanicka-Fałek wzięły udział w programie na żywo „Teraz Pani” w łódzkiej telewizji TOYA. Przedstawiły w nim najważniejsze założenia naszej kampanii na rzecz dowar-tościowania pracy domowej (więcej infor-macji: www.kasakobiet.oai.pl).

6 sierpniaKarolina Goś-Wójcicka (współpracowni-

ca ISO) udzieliła dwóch wywiadów na temat Kampanii „Zrobione, Docenione, Wiele war-te…”, m.in. dla Programu I Polskiego Radia, który jest jednym z jej patronów medialnych.

Cała kampania cieszy się sporym zaintere-sowaniem mediów. Duże materiały poświęciły jej - oprócz PR - także „Życie Warszawy”, kil-ka regionalnych oddziałów TVP, feministycz-ne pismo „Zadra”, a mniejszych materiałów na jej temat pojawiło się znacznie więcej.

9 sierpnia W Ministerstwie Środowiska odbyło się

kolejne posiedzenie Komisji ds. Organizmów Modyfikowanych Genetycznie przy Ministrze Środowiska. Wziął w nim udział w roli przed-stawiciela organizacji społecznych Michał Sobczyk, redaktor „Obywatela”. Omawiano

wnioski o zamknięte użycie organizmów mo-dyfikowanych do celów badawczych.

16-19 sierpniaDziewięcioosobowa ekipa „Obywatela”

wzięła udział w Targach Wolontariatu, towa-rzyszących OFF Festivalowi w Mysłowicach, na który zjechało ok. tys. ludzi. Uczestnicy festiwalu mieli okazję zapoznać się z wystawą „TIR-y na tory!” oraz wziąć udział w konkur-sie o tej tematyce, w którym można było wy-grać koszulki i torby z hasłem kampanii i eg-zemplarze „Obywatela”. Zaprezentowaliśmy także nasze działania i osiągnięcia na forum zorganizowanym w ramach targów. Przez cały festiwal jego uczestnicy mogli zapoznać się z naszymi publikacjami na specjalnie zorga-nizowanym stoisku i czytelni.

24 sierpnia

Konrad Malec spotkał się z Wiceam-basadorem Szwajcarii, Lukasem Gasserem i Pierwszym Sekretarzem Nicolasem De-scoeuderesem. Podziękowali nam za stawia-nie ich państwa za wzór do naśladowania w dziedzinie polityki transportowej. Podczas spotkania wymieniliśmy informacje o trans-porcie zrównoważonym oraz rozmawialiśmy o naszych planach co do dalszych działań na rzecz jego rozwoju.

24 sierpniaKonrad Malec wziął udział w zdjęciach do

filmu kręconego przez Studio Filmowe Propa-ganda, dotyczącego wypadków spowodowa-nych przez ciężarówki. Znaczna część wspo-mnianego filmu ma być poświęcona kampanii „TIR-y na tory!”.

25-26 sierpnia

Zaprezentowaliśmy „Obywatela” podczas Festiwalu Smaku w Grucznie, nad którym nasze pismo objęło patronat medialny. Im-preza miała na celu promocję lokalnych, tra-dycyjnych produktów. Szczególnie liczni byli miejscowi pszczelarze i wytwórcy nalewek; atrakcją był tradycyjnie odziany Kaszub, czę-stujący swojską tabaką. Całości towarzyszyły występy artystów ludowych, rockowych, reg-gae i innych. Festiwal odwiedziło ok. tys. osób, które miały okazję zapoznać się naszym pismem i działaniami.

26 sierpnia - 8 wrześniaMiał miejsce rejs statkiem LOVIS po Mo-

rzu Bałtyckim, zorganizowany przez niemiec-ką organizację JUP przy współpracy naszego Instytutu Spraw Obywatelskich. Jego uczestni-cy (z Polski, Finlandii, Niemiec, Szwecji) wzięli udział w dyskusjach, akcjach ulicznych, warsz-tatach i wykładach o szeroko pojętej tematyce obywatelskiej.

WrzesieńNa Dworcu Centralnym w Warszawie

(w holu głównym) można było oglądać wysta-wę propagującą ideę „TIR-y na tory!”, promo-waną przez nasze środowisko od dziesięciu lat.

6 wrześniaFundacja Instytut Spraw Obywatelskich

była jednym z sygnatariuszy wniosku do Rzecznika Praw Obywatelskich z powodu zła-mania przez organy administracji państwowej Konstytucji przy okazji rozbudowy kolei lino-wej na Kasprowy Wierch, co grozi wielkimi zniszczeniami przyrody Tatrzańskiego Parku Narodowego.

6 wrześniaTVP wyemitowała odcinek „Sprawy dla

reportera”, poświęcony łamaniu praw obywa-telskich przy okazji budowy odcinka autostra-dy A- w okolicach Łodzi. Nasze środowisko w działania w tej sprawie zaangażowane jest od lat.

8-10 września Rafał Górski i Olaf Swolkień wzięli udział

w II Spotkaniu Generalnym Koalicji Lancko-

Zobywatelskiego frontu

92

TARG

I WO

LON

TARI

ATU

W M

YSŁO

WIC

ACH.

FO

T. SZ

YMO

N S

URM

ACZ

93

rońskiej w Krakowie, na którym pojawiło się niemal osób z organizacji i miejsco-wości. Program spotkania inicjatywy, zajmują-cej się działaniami na rzecz zrównoważonego transportu, obejmował m.in. omówienie pro-blemów Podhala, zagrożonego nieprzemyśla-nymi inwestycjami drogowymi, opracowanie strategii działań przed Euro , szkolenie na temat promowania transportu publiczne-go w ruchu ulicznym, prezentację działań kra-kowskich na tle doświadczeń innych miast eu-ropejskich oraz podsumowującą konferen-cję prasową. Po referacie Dagny Biernackiej ze stowarzyszenia Pasterska Kraina uczest-nicy spotkania jednogłośnie poparli protesty mieszkańców Podhala przeciwko rozbudowie dróg ekspresowych u podnóża Tatr, proponu-jąc w zamian modernizację zapuszczonej linii kolejowej. Obecnie pociąg z Krakowa do Za-kopanego jedzie o godzinę dłużej niż przed II wojną światową. Warto przypomnieć, że Ko-alicja od roku konsekwentnie walczy m.in. o umieszczenie na tzw. liście indykatywnej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Śro-dowisko budowy linii Podłęże - Piekiełko, któ-ra skróciłaby podróż pociągiem do Zakopa-nego i Nowego Sącza o połowę. Miejscowo-ści wypoczynkowe, takie jak Zakopane, zasłu-gują na szczególną dbałość o zachowanie wa-lorów krajobrazowych, ciszy i czystego powie-trza. Na konferencji prasowej omówiono sta-nowisko Koalicji Lanckorońskiej w sprawie zrównoważonego rozwoju Podhala. Przed-stawiono także porównanie obsługi Podha-la koleją z miejscowościami wypoczynkowy-mi w słowackiej części regionu tatrzańskie-go, które niestety wypada miażdżąco dla Pola-ków. Więcej informacji o działaniach koalicji: www.lanckoronska.eu

15 wrześniaSzymon Surmacz na zaproszenie browa-

ru Amber (specjalne podziękowania dla Sła-womira Pahlke!) reprezentował „Obywatela” podczas IV Koźlaków Bielkowskich, poświę-conych promocji dobrej, tradycyjnej żywności z Kaszub, Kociewia i Żuław.

16-22 września

Miał miejsce kolejny Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu oraz Europejski Dzień bez Samochodu ( września). W tym roku obchody, których jednym z patronów medialnych był „Obywatel”, odbywały się pod hasłem „Ulice dla ludzi”, co oznaczało postulat ograniczania inwazji samochodów na coraz większą część miejskiej przestrzeni.

20 wrześniaSzymon Surmacz wygłosił w Opolu pre-

lekcję dla urzędników tamtejszego urzędu miasta pt. „Transport - narastający problem”, po czym odbyła się dyskusja o transporcie indywidualnym i zbiorowym. Zaproszenie otrzymaliśmy od zaprzyjaźnionego stowa-rzyszenia Zielony Region, któremu serdecznie dziękujemy.

17 wrześniaW Szczecinie odbyły się kolejne z organi-

zowanych przez nas szkoleń dla rad pracow-ników. Cieszyły się dużym zainteresowaniem, wzięło w nich udział ok. osób. Jak w przy-padku poprzednich spotkań, również tym razem przerwy pomiędzy poszczególnymi blokami tematycznymi wypełniła żywa dys-kusja z prowadzącym i pomiędzy uczestnika-mi. Wszelkie dodatkowe informacje o naszej kampanii znajdziesz w Internecie: www.rady-pracownikow.info

22 wrześniaKonrad Malec udzielił wypowiedzi regio-

nalnej telewizji TOYA na temat Europejskiego Dnia Bez Samochodu i konieczności zmiany polityki transportowej, np. o tym, w jaki spo-sób ograniczać ilość samochodów w miastach, z pożytkiem dla ich mieszkańców i środowi-ska naturalnego.

23 wrześniaW Studenckim Radiu Żak miała miej-

sce kolejna audycja z cyklu „Czy masz świa-domość?”. Szymon Surmacz i Konrad Malec m.in. wspominali wakacyjne wydarzenia, w których brał udział „Obywatel”, a następnie przeszli do cierpkich rozważań nad tegorocz-nym Europejskim Dniem Bez Samochodu i Tygodniem Zrównoważonego Transportu.

24 wrześniaOdbyło się siódme z cyklu naszych szko-

leń dla członków rad pracowników - tym ra-zem w Warszawie. Dzięki niemu ok. osób miało szansę dowiedzieć się więcej na temat przepisów dotyczących praw pracowników

w zakresie dostępu do informacji o ich przed-siębiorstwach oraz wymienić doświadczenia.

26 wrześniaBarbara Bubula, posłanka PiS, aktywna

działaczka obywatelska i samorządowa oraz członek redakcji naszego pisma w latach -, została powołana do Krajowej Rady Ra-diofonii i Telewizji. Serdecznie gratulujemy!

27 wrześniaKarolina Goś-Wójcicka wzięła w naszym

imieniu udział w konferencji pt. „Lokalne partnerstwa społeczne - droga do rozwoju lo-kalnego i spójności społecznej”. Zorganizowały ją Senacka Komisja Samorządu Terytorialne-go i Administracji Państwowej oraz Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” przy Mini-sterstwie Pracy i Polityki Społecznej. W spo-tkaniu wzięło udział ponad osób z całego kraju, reprezentujących administrację lokalną, organizacje pozarządowe, związki zawodowe i przedsiębiorców. Prelegenci wskazywali na znaczenie partnerstw dla lokalnych rynków pracy. Zwracali również uwagę na znaczenie dialogu społecznego w procesie wzmacnia-nia konkurencyjności środowisk lokalnych. Ponadto dyskutowano o potencjale partner-skiego działania na rzecz spójności społecznej i konieczności jego wykorzystania do walki z problemami takimi jak ubóstwo i wyklucze-nie społeczne. Na konferencji zaprezentowano genezę powstania i praktykę działania jednego z najstarszych w Polsce partnerstw lokalnych: Siemianowickiego Paktu na Rzecz Zatrud-nienia. Jego pięcioletnia historia dowodzi, że wspólne działanie zainteresowanych stron może przynosić bardzo konkretne korzyści. Z lidera bezrobocia wśród śląskich miast, Sie-mianowice stały się liderem walki z nim, dając dobry przykład innym miastom.

PaździernikW ramach kampanii promującej trans-

port zrównoważony wysłaliśmy do partii star-tujących w wyborach parlamentarnych pyta-nia o ich stosunek do idei transportu intermo-dalnego oraz ich plany dotyczące wspierania tego rozwiązania. Na tydzień przed wyborami odpisały nam jedynie Liga Polskich Rodzin, Partia Kobiet i Sojusz Lewicy Demokratycz-nej, które zadeklarowały swoje poparcie dla idei przewożenia ciężarówek na platformach kolejowych. Trzymamy za słowo!

2 październikaKonrad Malec otworzył wystawę „TIR-y

na tory!” w Krakowie. Wystawa została usta-wiona w Kampusie Uniwersytetu Jagielloń-

„OBY

WAT

EL” N

A KA

SZU

BACH

. FO

T. BA

RBAR

A SU

RMAC

Z

95

skiego na Wydziale Nauk o Ziemi. Zaintereso-wanie mediów było umiarkowane, natomiast wielu studentów wnikliwie wczytywało się w jej treść i dopytywało o szczegóły.

4 październikaW ramach kampanii „Zrobione, Docenio-

ne, Wiele warte...” w całej Polsce odbyły się hap-peningi uliczne. Szczególnie ciekawe działania zaproponowały lokalne liderki w Białymstoku, Gdańsku, Gołdapi, Krakowie, Łodzi, Toruniu, Rzeszowie, Sosnowcu, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze. Były rozdawane ulotki, na-klejki, „faktury” za pracę wykonaną w domu. Przechodniów zapraszano do poszukiwania nowych nazw na urlop macierzyński i wycho-wawczy, gdyż nazwy w obecnym brzmieniu są całkowicie nietrafione i sugerują, że matki/ojcowie, którzy zajmują się małymi dziećmi, odpoczywają na urlopie. Akcja spotkała się z dużym zainteresowaniem mediów, wzmian-ki na jej temat pojawiły się w portalach inter-netowych (Wirtualna Polska, Interia, TVN i TVP . Ponadto liderki udzieliły licznych wy-wiadów lokalnym mediom.

7 październikaOgłosiliśmy oficjalne stanowisko naszej

redakcji w sprawie wyborów parlamentar-nych. Wstrzymując się od udzielenia popar-cia którejkolwiek z formacji, wezwaliśmy do głosowania na kandydatów „pragnących zaha-mować dalsze przekształcanie polskiego systemu społeczno-gospodarczego w kierunku neolibe-ralnym, powstrzymać erozję więzi społecznych oraz przeciwstawiających się komercjalizmowi w sferze kultury”. Udzieliliśmy jednocześnie imiennej rekomendacji kilku osobom, któ-rych dotychczasowa działalność społeczno-polityczna budzi nasz szacunek (choć nie-koniecznie zgadzamy się ze wszystkimi ich poglądami i postawami): Piotrowi Ikonowi-czowi, Bogusławowi Kaczmarkowi, Kornelowi Morawieckiemu, Mateuszowi Piskorskiemu i Zbigniewowi Romaszewskiemu (kolejność alfabetyczna). Jednocześnie przestrzegliśmy naszych czytelników przed popieraniem sił, które znane są z działań na rzecz demontażu socjalnych funkcji państwa.

8 październikaPrezydent podpisał ustawę przywracającą

Fundusz Alimentacyjny, co zakończyło długą batalię w tej sprawie, wspieraną także przez środowisko „Obywatela”.

9 październikaPrezydium Zarządu Krajowego Ogólno-

polskiego Pracowniczego Związku Zawodo-

wego „Konfederacja Pracy” przyjęło uchwa-łę w sprawie tworzenia rad pracowników w firmach zatrudniających powyżej osób. Związek w swojej opinii potwierdził zgłaszane przez nas zastrzeżenia co do sposobu wpro-wadzania w życie przepisów dotyczących pra-wa pracowników do informacji i konsultacji w miejscu pracy. Związkowcy zastrzegli sobie jednocześnie prawo do interwencji w powyż-szej sprawie do organów odpowiednich insty-tucji europejskich. Uchwałę można znaleźć na stronie naszej ogólnopolskiej kampanii na rzecz rozwoju rad pracowników (www.rady-pracownikow.info).

14 październikaW warszawskim Kinie Muranów w ra-

mach spotkania z cyklu „Z dzieckiem w kinie” odbyła się, pierwszy raz na dużym ekranie, prezentacja kampanii „Zrobione, Docenione, Wiele warte...”.

19-21 października

Na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego odbył się jubileuszowy, piąty Fe-stiwal Obywatela. Jest to coroczna impreza, podczas której czytelnicy, współpracownicy i redaktorzy naszego pisma mogą poznać się osobiście i wziąć udział w ciekawych spo-tkaniach z zaproszonymi gośćmi. Pierwsze-go dnia odbyła się debata Ryszarda Bugaja i Marka Jurka (pod hasłem „Chrześcijaństwo, lewica, dialog”), a swój film o Janie Krzysz-tofie Kelusie pokazał Jerzy Zalewski. W so-botę można było posłuchać wystąpień prof. Marka Waldenberga o roli krajów Zachodu w powstaniu dramatycznej sytuacji na Bałka-nach, Piotr Ikonowicz opowiadał o przyszło-ści polskiej lewicy, Włodzimierz Domagalski o historii Solidarności Walczącej, a Danuta Kowalczyk o tym, jak broni mieszkańców sporej części Łodzi przed budową w ich są-siedztwie uciążliwej autostrady. Ostatniego dnia imprezy Grzegorz Ilka interesująco opo-wiadał o realiach funkcjonowania związków

zawodowych, a Marek Kryda - o patologiach wielkoprzemysłowej produkcji żywności oraz o wyzwaniach dla polskiego ruchu eko-logicznego i konsumenckiego. Tak jak w po-przednich latach, wieczorami odbywały się spotkania integrujące środowisko „Obywa-tela”, które umilało tradycyjnie warzone piwo podarowane nam przez zaprzyjaźniony Bro-war Amber.

W tym roku imprezie od początku to-warzyszył pech - koronnym dowodem może być wyznaczenie na czas jej trwania termi-nu wyborów parlamentarnych, co musiało poważnie odbić się na ilości uczestników. Mimo tego, na pewno warto się było spotkać i porozmawiać, a ci, którzy wybrali się do Ło-dzi, bez wątpienia zabrali z niej wspomnienia pożytecznie i miło spędzonego czasu. W tym miejscu pragniemy serdecznie podziękować wszystkim gościom i uczestnikom imprezy, a także osobom, które w jakikolwiek sposób wspomogły jej organizację.

29 październikaW Centrum Partnerstwa Społecznego

„Dialog” przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej odbyła się zorganizowana przez nas konferencja poświęcona koniecznym zmianom fatalnej ustawy o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi kon-sultacji. Bezpośrednią przyczyną jej zwołania była treść projektu nowelizacji opracowa-nego przez ministerstwo, ograniczającego się do kwestii czysto technicznych. Podczas spotkania przedstawiliśmy uczestnikom, w tym członkom rad pracowników z ca-łej Polski, własny projekt zmian przepisów (oparty m.in. na naszych ogólnopolskich ba-daniach wśród rad) i zaproponowaliśmy dal-szą wspólną pracę nad nim, po wyłonieniu spośród nich komitetu redakcyjnego. Wybór takiej procedury ma sprawić, że ostateczna wersja tekstu będzie dobrze odpowiadała na rzeczywiste potrzeby pracowników i uzyska poparcie rad w całym kraju. Taki obywatelski projekt będzie stanowić wyraźny głos śro-dowiska rad, którego nie powinny lekcewa-żyć siły parlamentarne decydujące o kształ-cie zmian ustawy. Dodatkowe informacje o konferencji, projekcie nowelizacji ustawy i wszelkich innych kwestiach związanych z naszymi działaniami na rzecz rad pracow-ników - patrz www.radypracownikow.info. W spotkaniu wzięło udział około osób z całej Polski.

Wpłaty na Fundusz „Obywatela”: Edward Figna - euro.Ofiarodawcy serdecznie dziękujemy!

94

95

www.obywatel.org.pl/sklep

K1 David C. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji

Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron, cena 25 zł. Jedna z najlepszych na świecie prac omawiających kwe-stię globalizacji i jej skutków społecznych. Autor jest eks-pertem Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jed-nym z najtęższych umysłów ruchu antyglobalizacyjnego. Korten to doktor nauk ekonomicznych, wykładowca Uniwersytetu Harvarda, działacz ruchów obywatel-skich. To mądra, inspirująca książka, przepełniona troską o godne życie ludzi i stan środowiska naszej planety.

K2 Debi Barker, Jerry Mander, ABC globalizacji

Biblioteka Obywatela 2003, 104 strony, cena 15 zł. Elementarz opracowany przez Międzynarodowe Forum ds. Globalizacji. Książka przygotowana pod kierunkiem międzynarodowego zespołu eksperckiego krytycznie nastawionego do skutków procesów globalizacyjnych. W syntetycznej formie ujmuje największe zagrożenia związane z globalizacją: niszczenie rynków lokalnych, dewastację środowiska naturalnego, patologie społecz-ne itp. Obnaża jej prawdziwe oblicze i motor napędowy: Światową Organizację Handlu, jej reguły, presję i cele. Znakomita krytyka następstw globalizacji i obalenie mi-tów o jej pozytywnych skutkach.

K3 praca zbiorowa, Czy globalizacja pomaga biednym?

Biblioteka Obywatela 2003, 130 stron, cena 17 zł. Kolejna pozycja ekspertów z Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji obnaża propagandowy slogan, że na glo-balizacji wszyscy zyskują. Pokazuje, że wiele krajów, regio-nów, sektorów gospodarki i grup społecznych jest spycha-nych w nędzę, wyzysk i upodlenie w imię zysku wielkich ponadnarodowych koncernów. Wśród autorów zamiesz-czonych w tym zbiorze tekstów znajdziemy takie sławy ruchu antyglobalistycznego, jak Vandana Shiva, Martin Khor i Walden Bello. Oprócz obnażenia globalistycznych mitów, książka zawiera także zbiór cytatów obrazujących ciemne strony neoliberalnej gospodarki oraz kalendarium oporu wobec urynkowienia całego świata.

K4 Dave Foreman, Wyznania wojownika Ziemi

Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony, cena 28 zł. Znakomita książka legendarnego działacza radykalnego ruchu ekologicznego, założyciela organizacji Earth First!. Po 20 latach działalności Foreman dokonuje rozrachun-ku. Wskazuje blaski i cienie ekologii radykalnej i instytu-cjonalnej, wzywa do oporu wobec cywilizacji przemysło-wej, która bezmyślnie niszczy Ziemię i roztrwania doro-bek 3,5 miliarda lat ewolucji. Jedna z najważniejszych na świecie książek z tej dziedziny.

KO1 Jarosław Urbański, Globalizacja a konflikty lokalne

Federacja Anarchistyczna sekcja Poznań 2002, 100 stron, cena 13 zł.

Ciekawa analiza, autorstwa socjologa i działacza ruchów spo-łecznych, poświęcona wpływom globalizacji na lokalne społecz-ności. Autor opisuje, jak globalizacja wpływa na życie codzienne, przywołuje kilkadziesiąt przykładów konfliktów między miesz-kańcami a wielkim biznesem, głównie z terenu Wielkopolski.

KO2 José Bové, Francois Dufour, Świat nie jest towarem

Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron, cena 27 zł. Znakomita książka autorstwa dwóch francuskich rol-ników-antyglobalistów, z których jeden, José Bové, stał się symbolem walki z patologiami globalizacji. Książka zawiera ciekawy i przystępny opis głównych następstw globalizacji, ze szczególnym uwzględnieniem szeroko pojętej produkcji żywności i sytuacji rolnictwa. Autorzy opisują także kształtowanie się ruchu sprzeciwu wobec globalizacji i jego sposoby działania.

KO3 O przyrodzie i człowieku – rozmowy „Dzikiego Życia”

Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2001, 164 strony, cena 20 zł.

Zbiór rozmów, jakie z różnymi mniej lub bardziej znanymi postaciami przeprowadzili redaktorzy ekologicznego mie-sięcznika „Dzikie Życie”. Rozmowy poświęcone są głów-nie problemowi relacji między człowiekiem a przyrodą, ekosystemem. Całość przepełniona troską o stan Natury. Wśród rozmówców m.in. Stanisław Lem, Olga Tokarczuk, Wojciech Eichelberger, Stefan Chałubiński, Arne Naess, Jó-zef Broda, Andrzej Strumiłło, Peter Mathiessen, John Seed.

KO4 Magdalena Dziubek-Hovland, Przyroda nie należy do człowieka. Sylwetka i ekofilozofia Arne Naessa na tle norweskiej filozofii ekologicznej

Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 132 strony, 17 zł. Praca poświęcona życiu i poglądom Arne Naessa – świa-towej sławy norweskiego filozofa, twórcy nurtu głębo-kiej ekologii, będącej teoretyczną podbudową radykalnej ochrony przyrody. Dobre wprowadzenie w jeden z naj-ciekawszych nurtów współczesnej myśli ekologicznej.

KO6 Chris Maser, Nowa wizja lasuPracownia na rzecz Wszystkich Istot 2003, 284 stro-ny, cena 25 zł.

Jedna z ważniejszych prac powstałych w łonie ruchu ekologicznego. Jej autor, przyrodnik i badacz lasów, uka-zuje związki między gospodarowaniem lasami a stanem środowiska i przyrody. Oprócz krytyki istniejącej gospo-darki leśnej, Maser proponuje alternatywę – leśnictwo

Lektura „Obywatela” nie kończy się na ostatniej stronie…

Zapraszamy do naszegosklepu wysyłkowego.

95

96

97

ekologiczne, które pozwoli zachować cenne obszary le-śne i ochronić bioróżnorodność. Książka napisana przy-stępnym językiem, zawiera wiele przykładów z życia codziennego, odwołania do kanonu humanistyki, ok. 100 rysunków i fotografii ilustrujących opisane zjawiska i tezy. Choć koncentruje się na lesie, to bardzo dużo jest w niej odwołań szerszych, dotyczących związków między czło-wiekiem a przyrodą.

KO10 Colin Barclay-Smith, Dlaczego wciąż brak nam pieniędzy?

Fundacja w Służbie Życia, 90 stron, 7,5 zł. Australijski dziennikarz i ekonomista przedstawia wyniki 25-letnich prac Instytutu Badań Monetarnych. Tłuma-czy z wielką jasnością, jak działa kapitalistyczny system finansowy, jak powstaje publiczny dług narodowy i dla-czego wciąż nieustannie rośnie. Zwraca uwagę na fakt tworzenia przez banki prawie wszystkich pieniędzy krą-żących w społecznym obiegu i pokazuje w jaki sposób banki tworzą kredyt finansowy drogo sprzedawany spo-łeczeństwu. Ukazuje w jaki sposób można drastycznie zmniejszyć podatki, inflację i deficyt budżetowy poprzez odebranie bankom monopolu na tworzenie pieniędzy. Dowodzi, że mamy szansę wyjść z pętli rosnącego za-dłużenia, jeśli odzyskamy nasze suwerenne prawo do tworzenia pieniądza w sposób nie-zadłużony.

KO11 James Goldsmith, Odpowiedź zwolennikom GATT i Globalnego Wolnego Handlu

Wydawnictwo Nortom 1997, 102 strony, cena 10 zł. Jedna z prekursorskich analiz globalizacji i jej skutków. Autor, milioner, który porzucił udział w wielkim bizne-sie, autor słynnej książki „Pułapka”, sponsor znanego miesięcznika „The Ecologist”, krytykuje tzw. wolny rynek, ekspansję wielkich koncernów, rozwarstwienie społecz-ne i niszczenie środowiska. Ta książka jest kontynuacją „Pułapki”, autor odpiera w niej zarzuty krytyków i jeszcze dobitniej ukazuje fałszywość ideologii neoliberalnej.

KO14 Theodore Kaczynski (Unabomber), Społeczeństwo przemysłowe i jego przyszłość. Manifest wojownika

Wydawnictwo „Inny Świat” 2003, 170 stron, cena 19 zł.

Słynny manifest antytechnologiczny, napisany przez człowieka, którego FBI poszukiwało prawie 20 lat za za-machy bombowe. Radykalna krytyka cywilizacji techno-logicznej, ukazanie jej słabości i błędów, nakreślenie dróg wyjścia z sytuacji. Trudne pytania i jeszcze trudniejsze od-powiedzi. Żadnych banałów, sloganów i recept znanych z nudnych książek przedstawicieli establishmentu. Nie znajdziesz tu postawy „za, a nawet przeciw”. Manifest wojownika naszych czasów. Jeden z najsłynniejszych tekstów końca XX w.

KO15 Wilczym tropemPracownia na rzecz Wszystkich Istot 1999, 50 stron for-matu A-4, cena 10 zł.

Praca zbiorowa poświęcona roli wilków w przyrodzie, zagrożeniom tych drapieżników, kulturowym stereoty-pom i mitom towarzyszącym wilkom oraz sposobom ochrony tego gatunku. Ukazuje, jak ważna jest rola tego drapieżnika przyrodzie oraz dlaczego powinniśmy go chronić wbrew miłośnikom polowań i technokratom. Wśród autorów wysokiej klasy specjaliści, m.in. Robert Lyle i R.F. Dubois.

KO17 Moje miasto, praca zbiorowaRuch Społeczeństwa Alternatywnego 2002, 260 stron, cena 15 zł.

Zbiór tekstów różnych autorów (w tym znanych z „Obywa-tela”), które poświęcone są miastom i przestrzeni miejskiej. Od wspomnień, przez historię osobistą, aż po mini-mono-grafie miast czy dzielnic – książka zawiera różne formy opo-wieści poświęconych relacjom człowiek-miasto, „oswajaniu” miejskiego terytorium, patriotyzmowi lokalnemu, subiektyw-nym sposobom percepcji przestrzeni miejskiej oraz tworze-niu miejskich wspólnot. 48 opowiadań, wspomnień i historii o miastach i/lub dzielnicach z całej Polski i bliskiej zagranicy.

KO18 Muzyczne dzikie życiePracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 128 stron, 15 zł.

Zbiór rozmów z zespołami muzycznymi, poświęconych problemom ekologicznym i ochronie przyrody. Wywiady te ukazały się w latach 1998-2003 na łamach ekologicznego miesięcznika „Dzikie Życie”. Wśród rozmówców wykonaw-cy rockowi, punkowi, folkowi, z nurtu poezji śpiewanej, spod znaku dub itp.: Hey, Dezerter, Stare Dobre Małżeństwo, Wol-na Grupa Bukowina, Jacek Kleyff, Orkiestra św. Mikołaja, Włochaty, Karpaty Magiczne, Wszystkie Wschody Słońca, Czeremszyna, Janusz Reichel, Matragona, Stiff Stuff. Roz-mowy przeplatane są opisem najważniejszych problemów ekologicznych Polski, całość jest bogato ilustrowana.

KO20 Andrzej Zybała, Globalna korekta. Szanse Polski w zglobalizowanym świecie

Wydawnictwo Dolnośląskie 2004 (seria Poza Hory-zont), 267 stron, 28 zł, u nas najtaniej!

Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym świecie. Autor pokazuje, że już kilka lat temu nastąpił odwrót od globa-lizacji w ekonomii, gdyż zglobalizowana gospodarka oka-zała się niestabilna. W latach 90. mieliśmy do czynienia ze znaczną liczną kryzysów finansowych, m.in. w Mek-syku, Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Również wyniki gospodarcze w takich krajach, jak Polska nie są zachęca-jące. Książka omawia wpływ globalizacji na polską go-spodarkę. Uzasadnia, że nasza gospodarka została zbyt szybko i w sposób nieprzemyślany umiędzynarodowiona. W efekcie jesteśmy bezbronni wobec licznych zagrożeń, m.in. nie jesteśmy w stanie obronić się przed kapitałem spekulacyjnym czy wręcz kryminalnym przeszukującym światowe rynki w pogoni za łatwym łupem. Porcja solid-nej krytyki globalizacji – bez histerii i sloganów, za to wiele konkretów. Autor jest współpracownikiem „Obywatela”.

KO22 Tomasz Borucki, Prawda w sporze o Tatry. W 50. rocznicę otoczenia Tatr Polskich ochroną przez po-wołanie Tatrzańskiego Parku NarodowegoPracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 156 stron (w tym 16 stron zdjęć na kredowym papierze), cena 12 zł.

Książka jest bardzo dobrym merytorycznie i odważnym obywatelskim głosem przeciwko niszczeniu tatrzańskiej przyrody – jednego z najcenniejszych miejsc w Polsce. Uka-zuje ochronę tatrzańskiej przyrody w perspektywie histo-rycznej, a także stale nasilający się proces niszczenia tego skarbu, w imię pazerności, prywaty i zwykłej głupoty. Szcze-gólne miejsce poświęcono wydarzeniom ostatnich lat, kiedy to presja zakopiańskich władz samorządowych i prywatne-go biznesu narciarskiego coraz bardziej daje się we znaki halom i turniom, kozicom i świstakom. Autor rozprawia się z fałszywymi argumentami i propagandą zwolenników za-miany Tatr w lunapark. Cały dochód ze sprzedaży tej książki jest przeznaczony na prowadzoną od dawna przez jej wy-dawcę kampanię w obronie tatrzańskiej przyrody.

96

97

KO23 Hakim Bey, MillenniumWydawnictwo Inny Świat, Mielec 2005, 96 stron, 13 zł.

Polski przekład pracy jednego z ciekawszych myślicieli współ-czesnego radykalnego undergroundu. Postmodernistyczny anarchizm, który odcina się od politycznej poprawności i lewac-kiej paplaniny, a sojuszników do walki z Globalnym Kapitałem upatruje w adeptach dziedzictwa religijnego (nieortodoksyjny Islam) i tożsamości etnicznej ludów całego świata. Książka nie-szablonowa, odważna, pobudzająca do refleksji i burząca wiele dogmatów i stereotypów. Nietzsche, Allach i plebejska rewolta kontra Che Guevara, Mamona i korporacyjny kapitalizm. Prze-czytaj koniecznie – rozruszaj umysł!

KO24 Ryszard Dąbrowski, Likwidator i Zielona Gwardia

Zin Zin Presss, Poznań 2005, 80 stron formatu A-4 (całość na kredowym papierze), 15 zł.

Komiks autora znanego Czytelnikom „Obywatela” z serii przy-gód Redaktora Szwędaka. To już czwarty zeszyt o perypetiach Likwidatora – radykalnego bojownika przeciwko wynaturzonej cywilizacji przemysłowej i konsumpcyjnej. Krew leje się hektoli-trami, trupów jest co niemiara, a wszystko to w obronie Ziemi przed jej niszczycielami. Wartka akcja, świetne rysunki i głębokie przesłanie, które bije na głowę większość komiksów. Oczywiście należy czytać i oglądać całość z przymrużeniem oka oraz chro-nić przed dziećmi. Patronat medialny: „Magazyn Obywatel”.

KO25 Margrit Kennedy, Pieniądz wolny od inflacji i odsetek. Jak stworzyć środek wymiany służący nam wszystkim i chroniący Ziemię?Wydawnictwo Zielone Brygady, Kraków 2004, 142 strony, 13 zł.

Książka poświęcona patologiom współczesnego systemu finansowego oraz alternatywom wobec niego. Pokazuje nie-bezpieczeństwa finansowego monopolu państwa oraz scen-tralizowanego kapitalizmu. Propaguje nowatorskie podejście do pieniądza, jego kreacji i roli w gospodarce. Wskazuje na możliwości eliminacji wielu patologii społecznych poprzez reformy systemu ekonomicznego, m.in. wprowadzenie lo-kalnych walut. Napisana bardzo przystępnie, jasno i precy-zyjnie. Ukazuje, że oprócz „wolnego rynku” i państwowego interwencjonizmu istnieją inne, bardziej przyjazne ludziom i ekosystemowi modele ładu społeczno-gospodarczego.

KO26 Jadwiga Staniszkis w rozmowie z Andrzejem Zybałą, Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju w obecnym świecieWydawnictwo Rectus 2005, 176 stron, cena 25 zł u nas najtaniej!.

Książka jest krytycznym spojrzeniem na sytuację, w jakiej znalazła się Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis omawia zasadnicze błędy popełniane przez kolejne rządy, które w konsekwencji doprowadziły do 20-procentowego bezrobocia, znacznej skali ubóstwa, dewastacji sfery pu-blicznej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjologów pró-buje naszkicować sposoby wyjścia z tej sytuacji i wskazać realistyczne metody przezwyciężenia kryzysu – nie serwuje jednak łatwych i przyjemnych recept. Wywiad-rzeka z Ja-dwigą Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzeżeń, jego zaletą jest także przystępny język i klarowność wywodu.

KO27 Waldemar Bożeński, Pęknięty witraż. Człowiek w pułapce globalizmu

Wydawnictwo Andromeda 2000, 280 stron, twarda okładka, cena 18 zł.

Obszerny esej filozoficzny poświęcony kondycji współcze-snego człowieka i społeczeństwa. Autor z perspektywy hu-manistycznej krytykuje wiele aspektów ideologicznych oraz

konkretnych zjawisk „Nowego Wspaniałego Świata”. Sed-nem wywodu jest obrona zwykłych ludzi i wartościowych elementów egzystencji przed totalitaryzmami, w tym przed najnowszym - rynkową cywilizacją globalną. Książka ładnie wydana, w sam raz na mądry prezent.

KO29 Joel Bakan, Korporacja. Patologiczna pogoń za zyskiem i władzą

Wydawnictwo Lepszy Świat 2006, 254 strony, 29 zł u nas najtaniej!.

Korporacja to opowieść o najpotężniejszej instytucji współczesnego kapitalizmu; opowieść o tym, jak z nie-pozornej formacji o wąskim i sprecyzowanym zakresie działania, doszło do powstania instytucji potężniejszej niż niejeden rząd i niejedno państwo. Autor twierdzi i udowadnia to, że wielkie, międzynarodowe korporacje są w istocie tworami psychopatycznymi, które za praw-nie usankcjonowany cel stawiają sobie wyłącznie interes własny – kosztem jednostek, całych społeczeństw i śro-dowiska naturalnego. Korporacje to dziś w istocie groźne „potwory Frankensteina”, które wymknęły się spod kon-troli ludzi, którzy stworzyli je przecież kiedyś dla własnych celów. Jednak książka, oprócz pesymistycznej diagnozy, zawiera także przesłanie optymistyczne – nie jest jeszcze zbyt późno, by złe procesy powstrzymać i odwrócić.

KO30 Piotr Kropotkin, Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju

Biblioteka Klasyków Anarchizmu 2006, 230 stron, cena 20 zł.

Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z głównych teoretyków anarchizmu. Książka prezentuje oryginalną, ciekawą i inspirującą wizję dziejów ludzkości przez pry-zmat dobrowolnej współpracy i jej roli w tworzeniu lep-szego społeczeństwa. W momencie swego powstania była polemiką Kropotkina z modnymi wówczas (a dziś ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncep-cjami konkurencji i walki o byt, zaczerpniętymi z teorii Darwina. Autor prezentuje wiele przykładów z różnych epok historycznych, wskazujących, że samorządność, współpraca i wzajemna pomoc są nie tylko wartościo-we moralnie, ale także skuteczne. Jako bonus, do książki włączono dwie inne rozprawy Kropotkina: „Państwo i jego rola historyczna” oraz „Etyka anarchistyczna”.

KO31 Stanisław Remuszko, Gazeta Wyborcza - początki i okolice (wydanie nowe, poszerzone!)

Warszawa 2006, 344 strony, cena 40 zł. Trzecie wydanie jedynej w Polsce książki krytycznie analizującej „Gazetę Wyborczą”, zwłaszcza jej pierwszy okres, gdy formowało się „imperium Michnika”. Auto-rem jest były dziennikarz „Wyborczej”, który prezentuje wiele nieznanych faktów i dokumentów. Książka obję-ta współczesną cenzurą - prawie żadne media nie od-ważyły się o niej wspomnieć! Spokojny, rzeczowy wy-wód, prezentacja dokumentów - fakty mówią same za siebie. Nowe wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.

KO32 Carlo Petrini, Ben Watson, Slow Food. Synonim dobrego smaku i naturalnej żywnościOficyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2006, 280 stron, cena 32 zł.

Pierwsza w Polsce książka prezentująca ogólnoświatowy ruch Slow Food. Działa on na rzecz zachowania tradycji kulinarnych i regionalnych potraw, krytykuje niszczenie różnorodności żywieniowej i ofensywę „śmieciarskiego żarcia” z barów fast food. Książka zawiera kilkadziesiąt tekstów na temat tego zjawiska: od problemu globa-

BESTSELLER

BESTSELLER

lizacji i ujednolicenia produktów w sektorze produkcji żywności, przez opis regionalnych tradycji żywieniowych wielu miejsc świata i tego, co im zagraża, a kończąc na opisach wielu oryginalnych potraw. Obywatelskie działa-nie zaczyna się w Twojej kuchni - przeczytaj o tym!

KO33 Jeffrey M. Smith, Nasiona kłamstwaOficyna 3.49; 2007, 304 strony, cena 32 zł.

Światowy bestseller, a zarazem pierwsza w języku pol-skim obszerna publikacja nt. niebezpieczeństw związa-nych organizmami modyfikowanymi genetycznie. Au-tor w przystępny sposób prezentuje obawy naukow-ców wobec tej technologii oraz szczegółowo relacjo-nuje, na przykładzie USA i Wielkiej Brytanii, zagrożenia dla zdrowia publicznego związane z wprowadzaniem GMO, oraz nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicz-nego. Dobrze udokumentowana i pełna faktów książ-ka, którą mimo to czyta się jak najlepszy thriller.

KO 34 Guy Debord Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektakluPaństwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, 256 stron, cena 37 zł.

Kultowa i jedna z najważniejszych książek XX wieku. Ca-łościowa krytyczna analiza współczesnej polityki, kultury i systemu kapitalistycznego w ich wszechogarniającej, totalnej postaci. „Społeczeństwo spektaklu” powstało w roku 1967 i stało się najpopularniejszą książką fran-cuskiej młodzieżowej rewolty maja ’68. „Rozważania o społeczeństwie spektaklu” pochodzą z roku 1988 i są analizą zmian, jakie zaszły od wydania pierwszej książki. W polskim wydaniu oba teksty zebrano w jednym tomie i opatrzono wprowadzeniem przybliżającym postać au-tora. Debord, czołowy teoretyk Międzynarodówki Sy-tuacjonistycznej, stał się inspiracją dla najbardziej ory-ginalnych analityków kultury oraz wielu interesujących radykalnych myślicieli z lewej i prawej strony sceny po-litycznej. U nas taniej niż w księgarniach.

KO 35 Wojciech Giełżyński, Inne światy, inne drogi, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2006, 384 strony, cena 34 zł.

Pasjonująca książki o różnorodności kulturowej świa-ta, o wadach „jedynych słusznych rozwiązań” (kapi-talistycznych i komunistycznych), o alternatywnych wizjach, poglądach, sposobach życia, modelach spo-łeczeństwa i gospodarki. Dobitna krytyka tych, którzy chcą świat ujednolicić i narzucić wszystkim jeden spo-sób myślenia i jeden styl życia. Pochwała różnorodności, unikalności, rozwiązań lokalnych, a przy tym zachęta do wymiany doświadczeń, współpracy, czerpania z dorobku innych, do rozsądnie pojętej tolerancji.

KO 36 Andy Singer, AUTOkarykatury, Carbusters Press 2007, 108 stron, cena 9 zł

Zabawna karykatura społeczeństwa uzależnionego od samochodu. Komiks w ironiczny i prowokacyjny spo-sób pokazuje to, jak negatywną rolę odgrywa samo-chód w naszym życiu. Rysunki opatrzone cytatami oraz krótkimi esejami na temat rozwoju motoryzacji i lobby samochodowego. Znakomite, bardzo śmieszne rysunki obrazują problemy związane z nadmiernym rozwojem motoryzacji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej, „zawłaszczanie” miejsca dotychczas przeznaczonego dla ludzi, niszczenie środowiska, alienację społeczną, marnotrawstwo ogromnych kwot z budżetu, uzależnie-nie od lobby naftowego itp. Świetna lektura zarówno dla wielbicieli komiksów, jak i zwolenników rozrywki o cha-

rakterze poznawczym ze szczyptą ironii. Masz szansę pośmiać się co niemiara i bardziej krytycznie spojrzeć na samochodowe szaleństwo.

KO 37 Carlo Petrini, Slow Food. Prawo do smaku, Twój Styl 2007, 367 stron, cena 27 zł

Animator międzynarodowego ruchu Slow Food, „ku-linarnych antyglobalistów” promujących tradycyjne, zdrowe jedzenie, przekonuje, że jedna z ważnych dróg do szczęśliwszego życia, a jednocześnie trochę lepszego świata wiedzie przez... kuchnię. Od tego, co i z kim jemy, zależy przecież nie tylko nasze zdrowie, ale także relacje z rodziną i przyjaciółmi, poczucie tożsamości i lokalne więzi społeczne oraz zachowanie różnorodności kultu-rowej i przyrodniczej krajów i regionów. Na naszych ta-lerzach skupia się wiele patologii współczesnej cywilizacji i gospodarki, dlatego też dzięki refleksji nad tym, co jemy, można wyjątkowo dobrze zrozumieć, co jest w życiu na-prawdę ważne. Przez żołądek do serca – i rozumu!

Oprócz książek w naszym sklepie wysyłkowym znajdziesz tak-że oryginalne koszulki i numery archiwalne „Obywatela” . Zapraszamy na stronę na stronie internetową sklepu: www.obywatel.org.pl/sklep

Do cen książek wliczony jest koszt przesyłki. Zamówione produkty przesyłamy po otrzymaniu na nasze konto wpłaty z zaznaczonymi na blankiecie symbolami (symbol znajduje się na samym początku opisu produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokładnym i czytelnym adresem zamawiającego (mile widziany również telefon i e-mail w celu łatwiejszej komunikacji w przyszłości).

Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpłaty. Nie wysyłamy za zali-czeniem pocztowym, gdyż jest to droższe (tak!) dla zamawia-jącego o 9 zł.

Adres redakcji:„Obywatel”ul. Więckowskiego 33/127, 90-734 Łódźtel./fax. /042/630-17-49; e-mail: [email protected]

Pieniądze prosimy wpłacać na konto: Stowarzysze Obywatele-Obywatelom, Bank Spółdzielczy Rzemiosła w Łodzi, nr rachunku 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001

98

Korzystaj z naszego sklepu internetowego:

www.obywatel.org.pl/sklep

W ofercie książki,

koszulki „Obywatela”

i numery archiwalne naszego pisma.

ZAPRASZAMY!

NOWOŚĆ

BESTSELLER

NOWOŚĆ

NOWOŚĆ

BESTSELLER

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

SIEĆ SKLEPÓW ŻÓŁTY CESARZ ZAPRASZA

Książki, koszulki, torby, archiwalne numery Magazynu Obywatel.

Tylko u nas znajdziesz te wzory:

Zapraszamy do sklepu Obywatela!

DAJEMY DUŻO DO MYŚLENIA! www.obywatel.org.pl/sklep

obywatel nr 6(38)/2007

Documents